Korreksion pedagogika asoslari Reja: 1. Korreksion pedagogikaning predmeti va mazmuni. 2. Korreksion pedagogikaning asosiy vazifa va kategoriyalari. 3. Anomal bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlar yo‘nalishlari. Tayanch iboralar! Korreksion pedagogika, predmeti, vazifalari, kategoriyalari, Anomal bolalar, korreksiya, difektologiya, inklyuziv ta’lim, oligofreno, tiflo, surdo, logopediya, uyda o‘qitish, 1. Korreksion pedagogikaning predmeti va mazmuni. Rivojlanishida turli nuqson (kamchilik)lar bo‘lgan o‘quvchilarni korreksion o‘qitish va tarbiyalash bilan korreksion pedagogika shug‘ullanadi. Ilmiy tushuncha sifatida korreksion pedagogika pedagogika fanida rasman e’tirof etilganiga u qadar ko‘p vaqt bo‘lmadi. Uzoq vaqt davomida pedagogikada “defektologiya” tushunchasi qo‘llanib kelingan. Корекцион педагогика ривожланишда жисмоний ёки психик камчиликка эга, махсус, индивидуал тарбиялаш ва ўқитиш методларига асосланган, саломатлик имкониятлари чекланган бола шахсини ривожлантириш жараёнини бошқариш моҳияти, қонуниятларини ўрганувчи фан саналади Korreksion pedagogika tarkibiga quyidagi sohalari kiradi: Pedagogik lug‘atda “korreksiya” (yunoncha “correctiio” – “tuzatish”) tushunchasi pedagogik uslub va tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida anomal bolalarning psixik va jismoniy rivojlanish kamchiliklarini tuzatish (qisman yoki to‘liq) sifatida tushunilishi ta’kidlab o‘tiladi.  Новоторцева Н.В. Коррекционная педагогика и специальная психология. Словарь. – Москва: Педагогика, 1999. Коррекцион педагогика Сурдопедагогика эшитиш қобилияти бузилган болаларни ривожлантириш, ўқитиш ва тарбиялашни ўрганади Тифлопедагогика кўриш қобилияти бузилган болаларни ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантиришни ўрганади Олигофренопедагогика ақли заиф болаларни ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантиришни ўрганади Логопедия нутқида нуқсонлар бўлган болаларни ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантиришни ўрганади Таянч-ҳаракат аппаратнинг мураккаб нуқсонларини ўрганувчи коррекцион педагогика Коррекцион педагогика соҳалари Коррекцион педагогиканинг асосий мақсади белгиланган (нормал) ва (мавжуд камчилик) фаолият ўртасидаги номувофиқликни йўқотиш ёки камайтиришдан иборат Коррекцион-педагогик фаолият: 1) яхлит таълим жараёнини қамраб оладиган, мураккаб психофизиологик ва ижтимоий-педагогик чора-тадбирларнинг амалга оширилишини назарда тутадиган педагогик тизим; 2) махсус таълим дастурига мувофиқ мутахассислар ёрдамида аномал ўқувчиларни ўқитиш, тарбиялаш ва ривожлантиришга йўналтирилган яхлит жараён Ijtimoiy jamiyat taraqqiyoti tarixi anomal bolalarga bo‘lgan insonparvarlik munosabatining uzoq vaqt davomida evolyusion tarzda shakllanib kelganligini ko‘rsatadi. Qadimgi Spartada rivojlanishi va hulqida nuqsoni bo‘lgan bolalar qatl qilingan. Qabilalarning boshliqlari bola tug‘ilganda uni sinchiklab ko‘rib, uning birorta nuqsonga ega yoki ega emasligini aniqlashardi. Nuqsonli bola Tayget jarligiga tashlab yuborilgan (er.av. IV-V asrlar). O‘rta asrlarda Yevropada bola rivojlanishidagi har qanday nuqson yovuz kuchlarning “namoyon bo‘lishi” sifatida qabul qilingan, ruhiy kasalliklarga ega kishilar inkvizitsiya gulxanida yondirilgan. Uyg‘onish davridan XIX asrning o‘rtalarigacha Yevropada defektologiya fani va amaliyoti aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga ijobiy ijtimoiy munosabat shakllandi. Ularga nisbatan insonparvarlik yondashuvi ilk bor fransuz shifokori, ruhiy kasalliklar turlarining asoschisi Filipp Pinel (1745-1826 yillar) tomonidan ilgari surilgan. Aqli zaif bolalarni maxsus usullar yordamida o‘qitish va tarbiyalash g‘oyasini Iogan Genrix Pestalossi (1746-1827 yillar) tomonidan asoslandi. Korreksion pedagogikaning asosiy vazifa va kategoriyalari. Turli toifali anomal (yunoncha “anomalos” – “noto‘g‘ri”, jismoniy yoki ruhiy nuqsonlarga ega) bolalarni rivojlantirish, o‘qitish va tarbiyalash maxsus pedagogikaning umumiy maqsadi bo‘lib, unga erishish yo‘lida muayyan vazifalar hal qilinadi. Ular quyidagilardir: 2. Korreksion pedagogikaning asosiy vazifa va kategoriyalari. Korreksion pedagogika quyidagi pedagogik kategoriyalarga ega: 1. Anomal bolalarni o‘qitish va rivojlantirish ularni ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlash, ularda bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga Асосий вазифалар Аномал болаларни аниқлаш ва ҳисобга олиш; ривожланиш аномалиясини барвақт ташхислаш методларини ишлаб чиқиш; болаларда ривожланиш нуқсонларини тузатиш, йўқотиш ёки камайтириш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқиш; аномал болаликнинг олдини олиш бўйича профилактик чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқиш; бола ривожланишидаги нуқсонларни тузатиш ёки тузатиш имкониятларини аниқлаш; аномал болаларни табақалаштирилган ҳолда ўқитиш ва тарбиялаш; аномал болани ривожлантириш ва ижтимоийлаштириш жараёни самарадорлигини ошириш Коррекцион педагогиканинг асосий вазифалари yo‘naltirilgan maqsadli jarayondir. Anomal bolalar uchun ta’lim tizimi va metodlarini tanlashda bolaning yoshi va nuqsonning kelib chiqishi vaqti hisobga olinadi. Eshitish yoki ko‘rish qobiliyatini yo‘qotish vaqti alohida ahamiyatga ega. Maxsus maktablarda mehnat ta’limi va tarbiyasini tashkil etish alohida ahamiyatga ega. Bu jarayonda o‘quvchilarni ijtimoiy hayotga, imkoniyat darajasida kasbiy faoliyatga tayyorlash buzilgan funksiyalarini tiklash, aqliy va jismoniy rivojlanish nuqsonlarini pasaytirishga yordam beradi. 2. Anomal bolalarni tarbiyalash rivojlanishdagi nuqson darajasi va tuzilishiga mos keladigan metod, vositalarni tanlash asosida anomal bolalarni faol ijtimoiy hayot va mehnatga tayyorlash, ularda fuqarolik sifatlarini shakllantirishdan iborat. Anomal bolalarni tarbiyalash oila va ta’lim muassasasi o‘rtasidagi hamkorlik, o‘zaro qo‘llab-quvvatlash, o‘zaro yordam ko‘rsatish, talabchanlik va mehribonlik asosida amalga oshiriladi. Anomal bolada optimizm va ishonchni tarbiyalash, qobiliyatini shakllantirish yoki uning o‘rnini bosuvchi imkoniyatni rivojlantirish, ijobiy sifatlarini tarbiyalash hamda harakatlari va xulqini tanqidiy baholash qobiliyatini rivojlantirish juda muhim. 3. Korreksiyalash (tuzatish) bolaning psixik va jismoniy rivojlanishidagi nuqsonlarni tuzatish, yo‘qotish va pasaytirishdan iborat. 4. Korreksion-tarbiyaviy ishlar shaxsning anomal rivojlanishi xususiyatlariga ko‘ra umumiy pedagogik ta’sir ko‘rsatish chora-tadbirlari tizimi bo‘lib, ular anomal bolalarni o‘qitish jarayonida amalga oshiriladi va mehnat tarbiyasini samarali tashkil etish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Tizim doirasida anomal bolalar uchun davolash-korreksion tadbirlar (davolovchi jismoniy mashqlari, artikulyar va nafas olish gimnastikasi, dori-darmonlar qabul qilish va b.sh.) ham tashkil etiladi. 5. Kompensatsiya (yunoncha “compensatio” – “o‘rnini to‘ldirish”) organizmning buzilgan yoki rivojlanmagan funksiyalarining o‘rnini to‘ldirish, qayta qurishdir. Bu jarayoni oliy asab tizimning zahira imkoniyatlariga tayanadi. 6. Ijtimoiy reabilitatsiya (yunoncha “rehabilitas” – “qobiliyatini tiklash”) anomal bolaning psixofiziologik imkoniyatlariga ko‘ra ijtimoiy muhitda ishtirok etishi uchun sharoit yaratish, uni ijtimoiy hayoti va mehnatiga jalb etishni anglatadi. Reabilitatsiya nuqsonlarini yo‘qotish va kamaytirishga yordam beradigan maxsus tibbiy vositalar, maxsus ta’lim, tarbiya va kasbiy tayyorlash yordamida amalga oshiriladi. Reabilitatsiya vazifalari anomal bolalarning turli toifalari uchun maxsus o‘quv muassasalarida hal etiladi. Ularda o‘quv jarayoni bolalarning anomal rivojlanishi xususiyatlariga tayangan holda tashkil etiladi. 7. Ijtimoiy adaptatsiya (yunoncha “adapto” – “moslashish”) anomal bolalarning individual, guruhli xulqlarini ijtimoiy qoidalar, qadriyatlarga mos kelishini ta’minlash. Anomal bolalar uchun ijtimoiy munosabatlarga kirishish qiyin, ular ijtimoiy o‘zgarishlarga qiyin moslashadilar, murakkab talablarni bajara olmaydilar. Ijtimoiy adaptatsiya anomal bolalarga ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok etish uchun imkoniyat yaratadi. 8. Oila tarbiyasi ijtimoiy reabilitatsiyani samarali tashkil etishda muhim ahamiyatga ega. Oila va maxsus ta’lim muassasalari o‘rtasidagi hamkorlik anomal bolani ijtimoiy faoliyatga jalb etish, mehnat qobiliyatlarini aniqlash va imkon qadar kasb ko‘nikmalarini shakllantiradi. Anomal o‘quvchilar bilan olib boriladigan korreksion ishlar yo‘nalishlari. Psixofiziologik rivojlanishi, xulqida nuqsoni bo‘lgan bolalarni ijtimoiylashtirish murakkab jarayon hisoblanadi. Bu boradagi korreksion- pedagogik quyidagi yo‘nalishlarda tashkil etiladi: Йўналишлар Болаларнинг ривожланиши ва хулқидаги нуқсонлар моҳиятини аниқлаш, юзага келиши сабаблари, шароитларини ўрганиш Ривожланиши, хулқида нуқсонлар бўлган болалар билан коррекцион- педагогик фаолиятни ташкил этиш, ривожланиш тарихини ўрганиш Ривожланиши, хулқидаги нуқсонларнинг олдини оладиган ижтимоий-педагогик шарт- шароитлар, психофизиологик ривожланиш этимологияси (сабаб- оқибатли асослари)ни аниқлаш Ривожланиши, хулқида нуқсонлар бўлган болаларга коррекцион-педагогик таъсир кўрсатиш технологияси, шакл, метод ва воситаларини ишлаб чиқиш Korreksion-rivojlantiruvchi ta’lim va korreksion-tarbiyaviy ishlar pedagog, ijtimoiy-pedagog, psixolog, logoped, tibbiyot xodimlari, jumladan, ortoped va boshqalar tomonidan tashkil etiladi. Ularning bu harakatlari korreksion-pedagogik faoliyat deb yuritiladi. Bola rivojlanishidagi nuqsonlarning turlari. Tadqiqotlarning natijalari rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar sonining oshib borayotganligini ko‘rsatmoqda. Ayni vaqtda ham bola rivojlanishidagi nuqsonlarni turlarga ajratish bo‘yicha yagona qarash mavjud bo‘lmasa-da, ko‘p hollarda ularni quyidagi turlarga ajratish to‘g‘ri deb topilmoqda: Mualliflar Nuqsonlarning turlari Коррекцион-ривожлантирувчи таълим аномал болаларга ўз вақтида малакали педагогик ёрдам кўрсатилишни таъминловчи табақалаштирилган таълим тизими бўлиб, бола ривожланишини таъминлайдиган билимларни тизимлаштириш, ривожланиши ва ўқишидаги камчиликларни йўқотиш, етарлича шаклланмаган кўникма ва малакаларни шакллантириш, боланинг идрок этишдаги камчиликларни тузатишга хизмат қилади Коррекцион-тарбиявий ишлар аномал болаларнинг ривожланишидаги камчиликларни йўқотиш, камайтиришга қаратилган махсус педагогик чора-тадбирлар тизими бўлиб, фақат алоҳида нуқсонларни тузатишга йўналтирилган бўлмай, балки уларни умумий ривожлантиришга ҳам хизмат қилади Коррекцион-тарбиявий фаолият боланинг идрок этиш имкониятларини ўзгартириш, ҳиссий-иродавий, индивидуал-шахсий сифатларини такомиллаштириш, қизиқиши, лаёқати, меҳнат, бадиий, эстетик ва б.ш. қобилиятларини ривожлантиришга қаратилган педагогик хатти-ҳаракатдир M.A.Vlasova, M.S.Pevzner 1. Sensor xislati yetishmaydigan bolalar (eshitish, ko‘rish, nutq qobiliyati, tayanch-harakat apparati, sensomotorik funksiyasi buzilgan). 2. Ruhiy rivojlanishi ortda qolgan bolalar. 3. Astenik yoki reaktiv holatli, tashvishlanishga moyil bolalar. 4. Psixopatik (xulqning hissiy buzilishi) xulqli bolalar. 5. Aqli zaif bolalar (debillik, imbesillik, idiotiya darajasidagi oligofrenlar). 6. Psixik kasallikning boshlang‘ich ko‘rinishi (shizofreniya, epilepsiya, isteriya va b.sh.) namoyon bo‘ladigan bolalar O.N.Usanova g‘oyasiga ko‘ra 1. Organik buzilishlar sababli rivojlanishida chetlanish bo‘lgan bolalar. 2. Funksional yetuk emasligi sababli rivojlanishida kamchilik bo‘lgan bolalar. Psixik deprivatsiyalar asosida rivojlanishida kamchiliklar bo‘lgan bolalar V.Raxmanova 1. Intellektual buzilishga ega bolalar (aqli zaif va ruhiy rivojlanishidan ortda qolgan bolalar). 2. Nutqi buzilgan bolalar. 3. Sensorli (ko‘rish va eshitish qobiliyatlari buzilgan) nuqsonlarga ega bolalar. 4. Tayanch-harakatli apparati buzilgan bolalar. 5. Rivojlanishida kompleks buzilish bo‘lgan bolalar Bola rivojlanishidagi nuqsonlarni tashxislash tamoyillari va metodlari. Anomal bolalarni maxsus muassasalarda o‘qitish va tarbiyalashda quyidagi tamoyillarga amal qilinadi: Тамойиллар Инсонпарварлик Бола ривожланишидаги нуқсонларни ташхислаш тамойиллари Болаларни мажмуавий (комплекс) ўрганиш Болани ҳар томонлама ва яхлит ўрганиш Болани динамик ўрганиш Сифатий-миқдорий ёндашув Маълум турдаги патологияли болаларни бошқа болалар гуруҳларидан ажратиш Ривожланишдаги нуқсонлар даражасига кўра табақалаштирилган таълимни ташкил этиш Аномал болалар ёшини инобатга олиш 1. Insonparvarlik tamoyili har bir bola uchun o‘z qobiliyatlarini maksimal darajada rivojlantira oladigan zarur sharoitlarni o‘z vaqtida yaratib berishdan iborat bo‘lib, u bolani izchil va batafsil o‘rganish, uning yo‘lida uchraydigan qiyinchiliklarni yo‘qotish yo‘llari va vositalarini izlashni talab etadi. 2. Bolalarni majmuaviy (kompleks) o‘rganish tamoyili bolaga tashhis qo‘yishda zarur mutaxassisliklar (tibbiy, defektologik, psixologik va pedagogik) bo‘yicha olingan ma’lumotlarga tanishni nazarda tutadi. Agar shifokor, defektolog, psixolog va pedagoglarning fikrlari turlicha bo‘lsa, bola qayta tekshiruvdan o‘tkaziladi. 3. Bolani har tomonlama va yaxlit o‘rganish tamoyili bolaning idrok etish, emotsional-irodaviy sifatlari va xulqini tekshirishni ko‘zda tutadi. Unga ko‘ra bolaning rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan jismoniy holati ham hisobga olinadi. Bolani har tomonlama va yaxlit o‘rganish uning o‘quv, mehnat va o‘yin kabi faoliyati jarayonidagi harakatlarini kuzatishga asoslanadi. 4. Bolani dinamik o‘rganish tamoyilga binoan tekshirish davomida ular biladigan va bajara oladigan ishlarni emas, balki ularning o‘qitishdagi imkoniyatlarini ham hisobga olish muhim ekanligini nazarda tutadi. L.S.Vыgotskiyning “yaqin rivojlanish zonasi” – bolalarning o‘qishdagi mavjud imkoniyatlari haqidagi ta’limoti mazkur tamoyilning asosini tashkil qiladi. 5. Sifatiy-miqdoriy yondashuv tamoyili bola bajargan topshiriqni baholashda yakuniy natijanigina emas, balki usuli, masalani yechish uchun tanlangan yo‘lning ratsionalligi, harakatlarning mantiqiy ketma-ketligi, maqsadga erishishdagi qa’tiylik va tirishqoqlikni ham hisobga olish zarurligini asoslaydi. 6. Ma’lum turdagi patologiyali bolalarni boshqa bolalar guruhlaridan ajratish tamoyili har bir maxsus ta’lim muassasasi o‘zi qoidalariga egaligini tavsiflaydi. 7. Rivojlanishdagi nuqsonlar darajasiga ko‘ra tabaqalashtirilgan ta’limni tashkil etish tamoyili rivojlanishida bir xil, lekin darajasiga ko‘ra turli chetlanishga ega bolalarni ajratgan holda o‘qishlarini nazarda tutadi, binobarin, ularni o‘qitish metodikasida sezilarli farqlar mavjud (masalan, ko‘zi ojiz bolalar taktil asosda (Brayn tizimi bo‘yicha), yomon ko‘ruvchilar esa ko‘rish asosida o‘qitiladi). 8. Anomal bolalar yoshini inobatga olish tamoyili muayyan guruh yoki sinfga ma’lum yoshdagi bolalar qabul qilinishini ifodalaydi. Turli yoshdagi rivojlanishida nuqsonlar bo‘lgan bolalarni tekshirish va maxsus yordam ko‘rsatish malakali mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi. Anomal bolalarning yoshi, nuqsonlarining turlari, darajasi psixologik- pedagogik tekshirish asosida aniqlanadi. Bunday tekshirishlar quyidagi metodlar yordamida tashkil etiladi: Методлар Психологик-педагогик текшириш методлари Суҳбат Кузатиш Тест Расмларни ўрганиш Психологик тадқиқотлар 1. Suhbat metodi. Suhbat shaxs bilan aloqa o‘rnatish vositasi bo‘lib, anomal bola shaxsi, hissiy-irodaviy sifatlari, xulqi, rivojlanishidagi nuqsonlarning sabablariga oid ma’lumotlarni to‘plashga imkon beradi. Agarda bolaning nutqida, eshitishida nuqsoni bo‘lsa yoki ijtimoiy munosabatga qiyin kirishsa suhbat uyushtirish tavsiya etilmaydi. Bunday holatda bola qiziqadigan ko‘rgazmali materialdan foydalanish to‘g‘ridir. 2. Kuzatish metodi. Kuzatish bolaning maslahatga kelishidan avval boshlanib, yaxlit tekshirishlarni o‘tkazish jarayonida davom ettiriladi. Kuzatish har doim aniq maqsad asosida o‘tkaziladi. Bolani o‘yin faoliyatini tashkil etish jarayonida kuzatish alohida ahamiyatga ega. Ba’zi hollarda o‘yinchoqlar yordamida maxsus tekshirishlar o‘tkaziladi. 3. Rasmlarini o‘rganish metodi. Rasmlar bolani o‘rganishda muhim vosita hisoblanadi. Bolada pedagog tomonidan tavsiya etilgan rasmlar xavotir uyg‘otsa, unga erkin rasm chizish taklif etiladi. Bolaning mavzu tanlay olishi, tasvirlash xususiyatlari, rasm chizish jarayoni yakuniy tashhis uchun muhim ma’lumot hisoblanadi. Aqli zaif bolalar odatda mavzuni tanlashga qiynaladilar, ular syujetlar yaratmay, predmetlarni alohida tasvirlashga harakat qiladilar. 4. Psixologik tadqiqotlar metodi maxsus o‘rganilishi talab etilayotgan ruhiy jarayonning sodir etadigan vaziyatlarni yaratishga yordam beradi. Tajriba metodikalari yordamida u yoki bu holat sabablari, mexanizmlari to‘g‘risida ma’lumot olish mumkin. 5. Test metodi bolalarni psixodiagnostik tekshirishda qo‘llaniladi. D.Veksler tomonidan asoslangan moslashtirilgan test ommaviylashgan bo‘lib, undan foydalanish individual-psixologik tekshirishlarni o‘tkazishda bola haqida qo‘shimcha ma’lumotlarni olishga imkon beradi. 3. Anomal bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlar yo‘nalishlari. Aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish. Ruhiy rivojlanishi ortda qolgan bolalar predmetlarni o‘zlashtira olmaydigan o‘quvchilarning taxminan 50 foizini tashkil etadi. Ruhiy rivojlanishda ortda qolish bolalar rivojlanishining anomal ko‘rsatgichi sifatida XIX asrning 50-yillardan o‘rganila boshlandi. Ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ular maktabda ta’lim olishga to‘la tayyor bo‘lmaydilar, mustaqil ravishda hisoblashni, o‘qishni, yozishni va maktab tartib-qoidalariga amal qilishni o‘rgana olmaydilar. Bunday bolalarda ruhiy toliqish kuzatilib, tez charchash, ish bajarish qobiliyatining pasayishi, boshlagan ishini oxiriga yetkazmaslik holatlari kuzatiladi. Ko‘pincha boshlari og‘riydi. Ruhiy rivojlanishi ortda qolgan bolalarning xulqi ham o‘ziga xos. O‘zlarini maktabgacha yoshdagi bolalar kabi tutishadi. Ularda o‘qishga nisbatan qiziqish yo‘q yoki juda past. O‘yin ular uchun asosiy faoliyat turi sanaladi. Ba’zan ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar “aqli zaif” sifatida qabul qilinadilar. Bu to‘g‘ri emas. Chunki ular oddiy bilimlarni o‘zlashtirish, hisoblash ko‘nikmalarini egallashda qiyinchiliklarga duch kelish bilan birga she’r, ertaklarni eslab qoladilar. Bunday xususiyat aqli zaif bolalarda kuzatilmaydi. Ko‘pchilik hollarda ruhiy rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘qitiladilar. Ular bilan individual korreksion ishlar olib borilmaydi. Natijada ular predmetlarni o‘zlashtira olmaydilar. O‘zbekistonda XX asrning 60-yillarida ruhiy rivojlanishda nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan maxsus pedagogik ishlar amalga oshirila boshlandi. Hozirgi kunda bunday bolalar uchun maktab internatlar va maxsus ta’lim muassasalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga ularni ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarda tashkil etilgan korreksion-rivojlantiruvchi sinflardao‘qitish yo‘lga qo‘yilgan. Bolalarni maxsus ta’lim muassasalariga qabul qilish psixologik-tibbiy- pedagogik komissiyalarning xulosasi bo‘yicha ota-onalari yoki ularning o‘rnini bosuvchi shaxslarning roziligiga ko‘ra amalga oshiriladi. Sinflar 12 nafar o‘quvchidan iborat bo‘ladi. Ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish, tarbiyalash, ijtimoiy moslashtirish va o‘rganish muammolari korreksion (maxsus) pedagogikaning muhim sohasi – oligofrenopedagogika (yunoncha “olygos” – kam, “phren” – aql) tomonidan o‘rganiladi. Ruhiy rivojlanishda nuqsonning kelib chiqishi bosh miya faoliyatini ishdan chiqaradigan ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) omillar bilan bog‘liq. Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (BSST) tomonidan aqli zaiflikning to‘rt darajasi ko‘rsatilgan. Ya’ni: sezilmas (kam), o‘rtacha, og‘ir va chuqur darajalar. Aqli zaif bolalar oila yoki sog‘liqni saqlash tizimiga qarashli maxsus yaslilarda tarbiyalanadilar. Ularda o‘qitish maxsus bolalar bog‘chasidagi kabi maxsus dastur bo‘yicha olib boriladi. Maktab yoshidagi aqli zaif bolalar maxsus maktablarda o‘qitiladilar, bu yerda o‘qitish DTSga muvofiq maxsus dastur bo‘yicha tashkil etiladi. Bunday maktablarda umumiy o‘rta ta’lim fanlari (ona tili, o‘qish, matematika, geografiya, tarix, tabiat, fizkultura, rasm, musiqa, chizmachilik) bilan birga maxsus korreksion fanlarni ham o‘qitiladi. Maxsus maktablarda mehnat ta’limi muhim o‘rin egallab, IV sinfdayoq kasbiy xususiyatni namoyon qiladi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga ham katta e’tibor qaratiladi. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan ishlash. Nutqdagi nuqsonlarni o‘rganish, oldini olish va korreksiyalash masalalari logopediya (yunoncha “logos” – so‘z, “paideia” - tarbiyalash) shug‘ullanadi. Patogen omil ta’sirida yuzaga kelgan nutqiy buzilishlar o‘z-o‘zidan yo‘qolmaydi, shuningdek, maxsus tashkil etilgan korreksion-logopedik choralarsiz bartaraf etilmaydi. Nutqiy buzilishini keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) omillar asosiy rol o‘ynaydi. Bundan tashqari (anatomik-fiziologik, morfologik), funksional (psixogen), ijtimoiy-psixologik (atrof-muhitning salbiy ta’siri), psixonevrologik (psixik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, xotira yoki diqqatning buzilishi va boshqalar) sabablarning ham ta’siri sezilarli bo‘ladi. Logopediyada nutqiy buzilishlarni ikki turi ajratiladi: 1) tibbiy-psixologik nutqiy buzilish; 2) psixologik-pedagogik nutqiy buzilish. Shu bilan birga nutqdagi nuqsonlar: og‘zaki yoki yozma nutqqa xos bo‘ladi. Nutqida nuqsonlar bo‘lgan bolalarning markaziy asab tizimida funksional yoki organik chetlanishlar ko‘zga tashlanadi. Miyaning organik zararlanishi sababli issiqda, transportda yurish, arg‘imchoqda ko‘p vaqt tebranish bolaga yomon ta’sir ko‘rsatadi, boshi og‘riydi. Tez charchab qoladi, qattiq ta’sirlanadi, jahli chiqadi. Kayfiyatlari tez o‘zgaradi, serjahl, agressiv, bezovta bo‘ladi. Ularda sustlik va lanjlik kuzatiladi. Bunday bola tinch o‘tira olmaydi, butun dars davomida ishchanlik va diqqatini saqlab turish qiyin bo‘ladi. Juda tez xafa bo‘ladi, atrofdagilarga quloq solmaydi. Tanaffusdan keyin diqqatini jamlashi qiyin bo‘ladi. Odatda bunday bolalarda diqqat va xotira, nutqiy xotiraning zaifligi kuzatiladi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari qoshida logopedik punkt faoliyat yuritadi. Logopedik punkt vazifalari quyidagilardan iborat: Logopedik puntk faoliyati o‘quv yili davomida individual va guruhli shaklda yo‘lga qo‘yiladi. Nutqdagi nuqson jiddiy bo‘lsa, bola o‘qitish maxsus ta’lim muassasalarida olib boriladi. Logopedik yordam ko‘rsatish sog‘liqni saqlash va Вазифалар Ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқларидаги бузилишларни тузатиш Нутқий бузилишлар натижасида келиб чиқиш эҳтимоли бўлган иккиламчи нуқсонларнинг олдини олиш, нутқидаги бузилишларни ўз вақтида аниқлаш Педагог ва ота-оналар ўртасида коррекцион- логопедик билимларни тарғиб қилиш Логопедик пункт томонидан амалга ошириладиган вазифалар aholini ijtimoiy ta’minlash tizimlarida ham amalga oshiriladi. Poliklinikalarda va psixonevrologik dispanserlarda logopedik kabinetlari mavjud bo‘lib, ularda nutqda nuqsoni bo‘lgan bolalarga logopedik yordami ko‘rsatiladi. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o‘qitish. Anomal bolalar orasida eshitish qobiliyati turli darajada nuqsonli bo‘lgan bolalar ko‘pchilikni tashkil etadilar. Eshitish qobiliyatining buzilishiga yuqumli kasalliklar bilan og‘rish, zaharlanish, akustik yoki kontuziyali jarohatlar ham sabab bo‘lishi mumkin. Qulog‘i og‘irlik yoki karlik kelib chiqish sabablariga ko‘ra: nasliy, tug‘ma va kelib chiqqan tarzda turlanadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash masalalari surdopedagogika (yunoncha “surdus” – kar) tomonidan o‘rganiladi. Eshitish analizatorining mo‘tadil ishlashi bolaning umumiy rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega bo‘lib, uning buzilishi natijasida bolaning nutqi, psixologik rivojlanishi yomonlashadi, umumiy rivojlanishi ortda qoladi. Ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktabida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish mumkin. O‘qituvchi bolaning eshita olishiga e’tibor berishi lozim. Bolani birinchi yoki ikkinchi partaga, iloji bo‘lsa o‘rta qatorga o‘tkazish kerak. Shu bilan birga o‘qituvchi bola darsni tushuna olganligi, topshiriqni to‘g‘ri bajarayotganligini nazorat qilib turishi kerak. Ba’zida eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bolalar ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida eshitadigan tengdoshlari bilan birga muvaffaqiyatli o‘qiydilar. Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish. Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash masalalarini tiflopedagogika (yunoncha “typhlos” – ko‘r) o‘rganadi. Ko‘rish qobiliyatining buzilishi tug‘ma yoki orttirilgan bo‘ladi. Ommaviy maktablarda ta’lim olganda ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bola jiddiy qiyinchiliklarga duch keladi. Idrok etishning aniq emasligi, sekinligi, torligi predmetlarni tanib olish, shaklini ajratish, o‘ziga xos belgilari to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ega bo‘lishda ma’lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bolalar satrlar, harflar va raqamlarni adashtiradilar. Bular o‘qish texnikasini egallash, o‘qilganlarning mazmunini tushunishga halaqit beradi. Ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bola qarab bajariladigan ishni tashkil etishda tez charchaydi, natijada ish qobiliyati pasayadi. U tuzatuvchi ko‘zoynak taqishi kerak. Lekin ko‘zoynak taqishda bola pedagogning unga diqqat bilan munosabatda bo‘lishiga ehtiyoj sezadi. Maktabda va uyda o‘quv ishlarini bajarishda sanitar-gigienik talablarga amal qilishi lozim. Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan ish olib borayotgan o‘qituvchi korreksion ishlarning o‘ziga xos jihatlarini bilishi zarur. O‘qituvchi o‘quvchining doska, jadval va xaritadagi o‘quv materiallarini qabul qilishi va tushunishini nazorat qilib borishi kerak. Kurishida nuqsoni bo‘lgan bolada ko‘zi charchashi ko‘p kuzatiladi. Shuning uchun dars paytida unga ko‘rish ishlarini boshqa turdagi ishlar bilan almashtirib turishga imkon beriladi. Bola 10-15 minut davomida intensiv ko‘rish ishlarini bajargandan keyin bir necha minut uzoqqa (doska yoki derazaga) qarashi kerak. Bu ko‘rish charchog‘ining bartaraf etilishiga yordam beradi. Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bola uchun ish o‘rni to‘g‘ri va yetarlicha yoritilgan bo‘lishi kerak. Bunday bola deraza yonidagi birinchi yoki ikkinchi qatorga o‘tkaziladi. Yaqinni ko‘radigan bola ham doskaga yaqinroq birinchi yoki ikkinchi partaga o‘tkazilishi zarur. Uzoqni ko‘radigan bola esa, aksincha, doskadan uzoqroqqa oxirgi partaga o‘tkazilishi talab etiladi. O‘z sinflarida og‘ir ko‘rish qobiliyati buzilgan bola bo‘lgan o‘qituvchilar bolaga tabaqalashgan yondashuv asosida munosabatda bo‘lishlari zarur. Bunday holatda o‘quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi, sinf xonasi yaxshi yoritilgan, ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolaning ish o‘rni esa ko‘shimcha yoritilgan bo‘lishi kerak. O‘quv-tarbiyaviy ishlar jarayonida o‘qituvchining nutqi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Uning nutqi aniq, tushunarli, ifodali bo‘lishi zarur. O‘qituvchi o‘zining har bir harakati mohiyatini so‘z yordamida sharhlab borishi, Sinfida ko‘r yoki yomon ko‘radigan bola bo‘lgan o‘qituvchi ularning individual xususiyatlari va imkoniyatlarini bilishi, ular normal ko‘radigan tengdoshlaridan farq qilishlarini yaxshi anglashi maqsadga muvofiqdir. O‘qituvchilar ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolani o‘z vaqtida aniqlash, unga maxsus ta’lim va tarbiya berish masalasini hal etish uchun psixologik-tibbiy- pedagogik komissiyaga yuborishdan iborat. Yomon ko‘radigan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash asosan maxsus (korreksion) maktablarda amalga oshiriladi. Ko‘rishidagi nuqsoni ancha og‘ir bo‘lgan – ko‘r va yomon ko‘radigan bolalarni o‘qitish maxsus ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Ba’zan ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablariga qabul qilinadilar. Bunday vaziyatda anomal bolalar uchun maxsus sharoitlarni yaratish zaruriyati yuzaga keladi. Nazorat uchun savollar: 1. Korreksion pedagogika qanday masalalarni o‘rganadi? 2. Korreksion pedagogika qanday tamoyillarga ega? 3. Korreksion pedagogikaning asosiy vazifalari nimalardan iborat? 4. Anomal o‘quvchilar bilan qanday korreksion ishlar olib boriladi? 5. Bola rivojlanishidagi nuqsonlar qanday turlarga bo‘linadi? 6. Bola rivojlanishidagi nuqsonlarni aniqlashda qanday tashxislash tamoyillariga amal qilinadi? 7. Bola rivojlanishidagi nuqsonlarni aniqlashda qanday metodlar qo‘llaniladi? 8. Ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish qanday tartibda amalga oshiriladi? 9. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan ishlashda nimalarga e’tibor qaratish lozim? 10. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o‘qitish qanday o‘ziga xosliklarga ega? 11. Ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish samaradorligini qanday ta’minlash mumkin? 1. Korreksiya degani nima? 2. Korreksion pedagogikaning qanday tarmoqlari bor? 3. Korreksion pedagogikaning vazifasi nimadan iborat? 4. “Korreksiya”, “Korreksion-pedagogik faoliyat” tushunchalari qanday ma’noni anglatadi? 5. Korreksion pedagogika (defektologiya) fanning rivojlanish tarixi haqida nimalarni bilasiz? 6. Aqli zaiflikni keltirib chiqaruvchi sabablarga nimalar kiradi? 7. Aqli zaiflik darajalari xaqida nimalarni bilasiz? Aqli zaif bolalar bilan qanday korreksion ishlar olib boriladi? 8. Tiflopedagogika fanining mavzu baxsi nima? 9. Maxsus mashg‘ulotlarga nimalar kiradi? 10. Tiflopedagogika qanday metodlarga tayanadi? 11. Bolaning eshitish idrokida qanday muammolar kuzatiladi? 12. Bolaning eshitish darajasini aniqlash usullarini ayting. 13. Zaif eshituvchi va kar bolalar ta’lim tarbiyasining o‘ziga xos xususiyatlari. 14. O‘quvchilar nutqiy buzilishi qanday psixologik-pedagogik xususiyatlariga ega? 15. Ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida eshitish qobiliyati buzilgan bolalar bilan qanday korreksion-pedagogik ishlar amalga oshiriladi? 16. Ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalar bilan qanday korreksion-pedagogik ishlar amalga oshiriladi? 17. Ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablarida tayanch-harakat apparati buzilgan o‘quvchilar bilan korreksion-pedagogik ishlar amalga oshiriladi? Nazorat uchun testlar: 1. Pedagogikaning kar-soqov bolalarga ta’lim beradigan tarmog‘ini belgilang. A) Oligofrenopedagogika V) Logopediya S) Tiflopedagogika *D) Surdopedagogika 2. Pedagogikaning ko‘zi ojiz bolalarga ta’lim beradigan tarmog‘ini belgilang. A) Surdopedagogika V) Logopediya S) Oligofrenopedagogika *D) Tiflopedagogika 3.Rivojlanish bu... A) Ruhiy, aqliy yetilish jarayoni. V) Oyoq, qo‘l tana muskullarini o‘sishi. S) Intelektual ruxiy axloqiy yetilish jarayoni. *D) Shaxsning jismoniy va aqliy yetilish jarayoni. 4. Shaxsni rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. A) Aqliy, axloqiy, estetik jismoniy tarbiya V) Irsiyat, shaxs faolligi, tabiiy muxit S) Tabiiy, ijtimoiy mikro muxit *D) Biologik, muxit, ta’lim-tarbiya, shaxs faolligi 5. Insonning turli yoshdagshi tarbiyasi xususiyatlarini o‘rganuvchi pedagogikaning tarmog‘ini belgilang. A) Maxsus pedagogika V) Pedagogika tarixi S) Xususiy metodika *D) Yoshga xos pedagogika 6. Jismoniy va ruhiy nosog‘lom bolalarga ta’lim beradigan pedagogikaning tarmog‘ini belgilang. A) Ijtimoiy pedagogika V) Kasbiy pedagogika S) Xususiy metodika *D) Defektologiya 7. Nutqida nuqson bor bolalarga ta’lim beradigan pedagogikaning tarmog‘ini belgilang. A) Oligofrenopedagogika V) Tiflopedagogika S) Surdopedagogika *D) Logopediya 8. Akseleratsiya nima? A) Shaxsning faoliyati jarayoni V) Shaxsning aqliy rivojlanishining tezlashuvi S) Shaxs xulqining shakllanishi jarayoni *D) Shaxsning bolalik va o‘smirlik davrida jismoniy va psixik rivojlanishining tezlashuvi 9. Bu fan rivojlanishi va xulqida turli chetlanishlar bo‘lgan o‘quvchilarni o‘qitish hamda tarbiyalash bilan shug‘ullanadi? *A) korreksion pedagogika; V) maktab pedagogikasi; S) harbiy pedagogika; D) sport pedagogikasi; Ye) ijtimoiy pedagogika. 10. Anomal bolalarda pedagogik usul va chora-tadbirlar tizimi yordamida psixik hamda jismoniy rivojlanishidagi kamchiliklarni tuzatish (qisman yoki to‘la) tushunchasi nima deb ataladi? A) anomaliya; *V) korreksiya; S) kompensatsiya (o‘rnini to‘ldirish); D) moslashtirish; Ye) reabiliyatatsiya. Mustaqil ish 1. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy va ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolar va o‘smirlarning ijtimoiy ahvoli 2. Sensor bolalar nutqidagi kamchiliklarni bartaraf qilish va tarbiya. 3. Anomal (anatomik, fiziologik va ruhiy jihatdan nuqsoni bo‘lgan) bolalar va ularning tavsifi. 4. Xulqida nuqsoni bo‘lgan bolaor va ularni o‘qitish va tarbiyalash. 5. Tug‘ilishda nuqsoni bo‘lgan bolalar bilan olib boriladigan ta’lim tarbiya uslublari.