Korxona faoliyatini boshqarish asoslari

Yuklangan vaqt

2024-07-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

45,8 KB


Korxona faoliyatini boshqarish asoslari Reja: 1. Korxona boshqaruvining mohiyati va prinsiplari 2. Boshqaruvning axborot ta’minoti 3.Boshqaruv qarorlar, ularning usullari va ularni qabul qilish jarayoni 1. Korxona boshqaruvining mohiyati va prinsiplari Boshqaruv – bu xodimlarga va umuman ishlab chiqarish jamoalariga ta’sir ko‘rsatish usullari bo‘lib, bu usullar qo‘yilgan maqsadlarga erishish jarayonida mazkur xodimlar va jamoalarning faoliyatini uyg‘unlashtirishni nazarda tutadi. Boshqaruv tizimini turli miqyoslarga bo`lish mumkin:  Milliy iqtisodiyotni boshqarish  Har bir tarmoq va tumanlar tasarrufidagi korxonalarni boshqarish  Korxona ichidagi bo`limlarni boshqarish Boshqaruv tuzilmasini belgilovchi omillar a) Tuzilmani aniqlovchi omillar  Boshqaruv maqsadi  Boshqaruv funksiyalari va vazifalari  Ish vaqtining tartibi, oralig`i va boshqalar b) tuzilmaga ta’sir qiluvchi omillar  Tashqi muhit  Texnologiya  Korxonaning katta kichikligi Korxona faoliyatini boshqarish asoslari Reja: 1. Korxona boshqaruvining mohiyati va prinsiplari 2. Boshqaruvning axborot ta’minoti 3.Boshqaruv qarorlar, ularning usullari va ularni qabul qilish jarayoni 1. Korxona boshqaruvining mohiyati va prinsiplari Boshqaruv – bu xodimlarga va umuman ishlab chiqarish jamoalariga ta’sir ko‘rsatish usullari bo‘lib, bu usullar qo‘yilgan maqsadlarga erishish jarayonida mazkur xodimlar va jamoalarning faoliyatini uyg‘unlashtirishni nazarda tutadi. Boshqaruv tizimini turli miqyoslarga bo`lish mumkin:  Milliy iqtisodiyotni boshqarish  Har bir tarmoq va tumanlar tasarrufidagi korxonalarni boshqarish  Korxona ichidagi bo`limlarni boshqarish Boshqaruv tuzilmasini belgilovchi omillar a) Tuzilmani aniqlovchi omillar  Boshqaruv maqsadi  Boshqaruv funksiyalari va vazifalari  Ish vaqtining tartibi, oralig`i va boshqalar b) tuzilmaga ta’sir qiluvchi omillar  Tashqi muhit  Texnologiya  Korxonaning katta kichikligi  Xodimlar soni  Biznes strategiyasi  Qabul qilingan qarorlar tizimi  Tanlangan tuzilma va boshqalar v) Tuzilmani muvofiqlashtiruvchi omillar  YUqori malakali xodimlarga ega bo`lgan, uncha katta bo`lmagan bo`limlar va bo`g`inlar  Ko`p bo`lmagan boshqaruv bo`g`inlari  O`zgarishlarga nisbatan sezgirlik va hozirjavoblik  YUqori darajadagi unimdorlik  Past darajadagi harajatlar  Ish jadvalining bevosita iste’molchilarga mosligi va boshqalar. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi boshqaruv oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga yordam beradigan qilib tuzilishi kerak. U quyidagi talablarga javob berishi kerak 1. Boshqaruv tizimida bo`gin va bosqichlar soni maqbul bo`lishi kerak. Bo`g`in va bosqichlar sonining asossiz ko`payib ketishi:  Boshqaruv apparatini saqlash harajatlarining ortib ketishi  Axborotlarning o`tish yo`li cho`zilib ketishi  Boshqaruvda paralellizm va takrorlanishning yuzaga kelishi  Boshqaruvda ma’suliyatsizlikka yo`l quyilishiga va boshqaruv samarasini pasayishiga olib keladi. 2. Boshqaruv tuzilmasi boshqaruv apparatining tezkor ishlashini ta’minlashi lozim. Bu faoliyat vazifalarni o`z vaqtida va mohirlik bilan tez hal etishda namoyon bo`ladi. Bunga ishlab chiqarishning miqyosi, murakkabligi, boshqaruv ob’ektlarining joylashuvi ham ta’sir ko`rsatadi. Boshqarish prinsiplari. Umumiy maqsadlar yo`nalishida o‘zaro munosabatlar o‘rnatib birgalikda hatti-harakatlar qiluvchi tashkilotning turli tarkibiy qismlari (elementlari) agar, munosabatlar umumiy maxraj asosida o`rnatilgan bo`lsa.muvaffaqiyatli yoki samarali faoliyat ko`rsatadilar, Umumiy maxrajga  Xodimlar soni  Biznes strategiyasi  Qabul qilingan qarorlar tizimi  Tanlangan tuzilma va boshqalar v) Tuzilmani muvofiqlashtiruvchi omillar  YUqori malakali xodimlarga ega bo`lgan, uncha katta bo`lmagan bo`limlar va bo`g`inlar  Ko`p bo`lmagan boshqaruv bo`g`inlari  O`zgarishlarga nisbatan sezgirlik va hozirjavoblik  YUqori darajadagi unimdorlik  Past darajadagi harajatlar  Ish jadvalining bevosita iste’molchilarga mosligi va boshqalar. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi boshqaruv oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga yordam beradigan qilib tuzilishi kerak. U quyidagi talablarga javob berishi kerak 1. Boshqaruv tizimida bo`gin va bosqichlar soni maqbul bo`lishi kerak. Bo`g`in va bosqichlar sonining asossiz ko`payib ketishi:  Boshqaruv apparatini saqlash harajatlarining ortib ketishi  Axborotlarning o`tish yo`li cho`zilib ketishi  Boshqaruvda paralellizm va takrorlanishning yuzaga kelishi  Boshqaruvda ma’suliyatsizlikka yo`l quyilishiga va boshqaruv samarasini pasayishiga olib keladi. 2. Boshqaruv tuzilmasi boshqaruv apparatining tezkor ishlashini ta’minlashi lozim. Bu faoliyat vazifalarni o`z vaqtida va mohirlik bilan tez hal etishda namoyon bo`ladi. Bunga ishlab chiqarishning miqyosi, murakkabligi, boshqaruv ob’ektlarining joylashuvi ham ta’sir ko`rsatadi. Boshqarish prinsiplari. Umumiy maqsadlar yo`nalishida o‘zaro munosabatlar o‘rnatib birgalikda hatti-harakatlar qiluvchi tashkilotning turli tarkibiy qismlari (elementlari) agar, munosabatlar umumiy maxraj asosida o`rnatilgan bo`lsa.muvaffaqiyatli yoki samarali faoliyat ko`rsatadilar, Umumiy maxrajga kelishning zaruriyligi nuqtai-nazarlarning turlichaligidan kelib chiqadi. Turli nuqtai- nazarlarning sohiblari insonlar-tashkilot tarkibiga kiruvchi rahbarlar, mutaxassislar, oddiy ishchi-xodimlar. Ularning tashkilot tarkibiga kiruvchi mashinalar, stanoklar, ishlab chiqarish binolari, mehnat qurollari va x.klardan farqi odamlarning keyingi qo`yadigan qadamlarini (hatti-harakatlarini, munosabatlarini) ilgaritdan ayta olish (belgilash, rejalashtirish) ehtimollik xarakteriga ega, ya’ni aniq belgilash imkoniyati yo`q. SHuning uchun, umumiy maqsadlarga erishish uchun echiladigan masalalarni rejalashtitirsh, tashkil etish, nazorat qilish bo`yicha barcha uchun umumiy hisoblangan hatti-harakatlarning qoidalari (umumiy maxrajlar) ishlab chiqilishi zarur bo`ladi. Ba’zida bu kabi qoidalar tashkilotning qonunlari yoki boshqarish prinsiplari deb ham nomlanadi. Hozirgi zamon menejmentining prinsiplari haqida so`z borganda A.Fayolning “Obщee i promыshlennoe upravleniya” kitobida eritilgan boshqarish prinsiplari tushuniladi. Ularga quyidagilar kiradi:  mehnat taqsimoti  hokimiyat  intizom  farmoyish berishning birligi  raxbarlikning birligi  xususiy intilishlarning umumiy intilishlarga buysundirish  ragbatlantirish  markazlashtirish  boshkarish pogonalari  tartib  haqqoniylik  xodimlarning turg`unligi  initsiativa  xodimlarning birligi Adabiyotda, menejmentning asosiy prinsiplari sifatida asosan quyidagilar ta`kidlanadi: kelishning zaruriyligi nuqtai-nazarlarning turlichaligidan kelib chiqadi. Turli nuqtai- nazarlarning sohiblari insonlar-tashkilot tarkibiga kiruvchi rahbarlar, mutaxassislar, oddiy ishchi-xodimlar. Ularning tashkilot tarkibiga kiruvchi mashinalar, stanoklar, ishlab chiqarish binolari, mehnat qurollari va x.klardan farqi odamlarning keyingi qo`yadigan qadamlarini (hatti-harakatlarini, munosabatlarini) ilgaritdan ayta olish (belgilash, rejalashtirish) ehtimollik xarakteriga ega, ya’ni aniq belgilash imkoniyati yo`q. SHuning uchun, umumiy maqsadlarga erishish uchun echiladigan masalalarni rejalashtitirsh, tashkil etish, nazorat qilish bo`yicha barcha uchun umumiy hisoblangan hatti-harakatlarning qoidalari (umumiy maxrajlar) ishlab chiqilishi zarur bo`ladi. Ba’zida bu kabi qoidalar tashkilotning qonunlari yoki boshqarish prinsiplari deb ham nomlanadi. Hozirgi zamon menejmentining prinsiplari haqida so`z borganda A.Fayolning “Obщee i promыshlennoe upravleniya” kitobida eritilgan boshqarish prinsiplari tushuniladi. Ularga quyidagilar kiradi:  mehnat taqsimoti  hokimiyat  intizom  farmoyish berishning birligi  raxbarlikning birligi  xususiy intilishlarning umumiy intilishlarga buysundirish  ragbatlantirish  markazlashtirish  boshkarish pogonalari  tartib  haqqoniylik  xodimlarning turg`unligi  initsiativa  xodimlarning birligi Adabiyotda, menejmentning asosiy prinsiplari sifatida asosan quyidagilar ta`kidlanadi:  boshqarishda markazlashtirish va nomarkazlashtirishning optimal birligi prinsipi.  huquqlar, majburiyatlar va mas’uliyatlarning birligi prinsipi  boshqarishni demokratlashtirish: xodimlarni boshqarish jarayonida qatnashishlari. Usul – bu tadqiqot qilish yoki ta`sir ko‘rsatish usulidir. Boshqaruv ob`ektini o‘rganish jarayonida qo‘llaniladigan usullar:  tizimli yondashuv;  kompleks yondashuv;  tarkibiy yondashuv;  integratsion yondashuv;  modellashtirish;  iqtisodiy-matematik yondashuv;  kuzatish;  eksperement;  sotsiologik kuzatuv. Boshqaruv usullari:  tashkiliy-ma`muriy;  iqtisodiy;  Sotsial-ruhiy. Tashkiliy-ma`muriy usullar boshqarish usullari tizimida alohida o‘rin tutadi.Bu usullarga:  boshqarish apparatining muayyan strukturasini tuzish;  har bir boshqaruv bo‘g‘inining funksiyalarini belgilash;  kadrlarni to‘g‘ri tanlash;  buyruqlar, farmoyishlar va qo‘llanmalar chiqarish, ularning bajarilishini nazorat qilish;  topshiriqlar va deriktiv ko‘rsatmalarni bajarmayotgan bo‘linma va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo‘llash kiradi.  boshqarishda markazlashtirish va nomarkazlashtirishning optimal birligi prinsipi.  huquqlar, majburiyatlar va mas’uliyatlarning birligi prinsipi  boshqarishni demokratlashtirish: xodimlarni boshqarish jarayonida qatnashishlari. Usul – bu tadqiqot qilish yoki ta`sir ko‘rsatish usulidir. Boshqaruv ob`ektini o‘rganish jarayonida qo‘llaniladigan usullar:  tizimli yondashuv;  kompleks yondashuv;  tarkibiy yondashuv;  integratsion yondashuv;  modellashtirish;  iqtisodiy-matematik yondashuv;  kuzatish;  eksperement;  sotsiologik kuzatuv. Boshqaruv usullari:  tashkiliy-ma`muriy;  iqtisodiy;  Sotsial-ruhiy. Tashkiliy-ma`muriy usullar boshqarish usullari tizimida alohida o‘rin tutadi.Bu usullarga:  boshqarish apparatining muayyan strukturasini tuzish;  har bir boshqaruv bo‘g‘inining funksiyalarini belgilash;  kadrlarni to‘g‘ri tanlash;  buyruqlar, farmoyishlar va qo‘llanmalar chiqarish, ularning bajarilishini nazorat qilish;  topshiriqlar va deriktiv ko‘rsatmalarni bajarmayotgan bo‘linma va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo‘llash kiradi. Tashkiliy-ma`muriy usullar yuqori organlar hokimiyatiga va quyi organlarning bo‘ysunishiga asoslanadi. Tashkiliy usullar boshqarish tizimida ichki ongli aloqalarning tarkib topishiga yordam beradi. Boshqarish funksiyalari bajarilishining:  tashkiliy barqarorligini;  intizomliligini;  muvofiqliligini;  uzluksizligini ta`minlaydi. Ma`muriy usullardan:  iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish;  atrof-muhitni muhofaza qilish;  xavfli texnologiyalardan foydalanish,zararli ishlab chiqarish chiqitlarini chiqarib tashlashni taqiqlash;  odamlar sog‘lig‘iga zararli mahsulotlarni reklama qilishni taqiqlash kabi sohalarda faol foydalaniladi. Boshqarishning tashkiliy-ma`muriy usullari ikki shaklda:  tashkiliy ta`sir ko‘rsatish usullari;  farmoyish berish usullari shaklida namoyon bo‘ladi. Tashkiliy ta`sir ko‘rsatish turli tashkiliy choralarni, ya`ni:  ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini belgilash;  ichki tartib-qoidalarni o‘rnatish;  boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o‘rtasida optimallik va oqilona nisbatni o‘rnatish kabilarni o‘z ichiga oladi. Farmoyish berish yo‘li bilan ta`sir ko‘rsatish barcha boshqarish bo‘limlari va organlarining ishlashini joriy ta`minlab turishdan iborat bo‘lib, bunga e`lon qilinadigan yozma yoki og‘zaki ko‘rsatmalar berish, yozma shakilda nashr etilgan yoki og‘zaki buyruqlar vositasi bilan erishiladi. Tashkiliy-ma`muriy usullar yuqori organlar hokimiyatiga va quyi organlarning bo‘ysunishiga asoslanadi. Tashkiliy usullar boshqarish tizimida ichki ongli aloqalarning tarkib topishiga yordam beradi. Boshqarish funksiyalari bajarilishining:  tashkiliy barqarorligini;  intizomliligini;  muvofiqliligini;  uzluksizligini ta`minlaydi. Ma`muriy usullardan:  iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish;  atrof-muhitni muhofaza qilish;  xavfli texnologiyalardan foydalanish,zararli ishlab chiqarish chiqitlarini chiqarib tashlashni taqiqlash;  odamlar sog‘lig‘iga zararli mahsulotlarni reklama qilishni taqiqlash kabi sohalarda faol foydalaniladi. Boshqarishning tashkiliy-ma`muriy usullari ikki shaklda:  tashkiliy ta`sir ko‘rsatish usullari;  farmoyish berish usullari shaklida namoyon bo‘ladi. Tashkiliy ta`sir ko‘rsatish turli tashkiliy choralarni, ya`ni:  ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini belgilash;  ichki tartib-qoidalarni o‘rnatish;  boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o‘rtasida optimallik va oqilona nisbatni o‘rnatish kabilarni o‘z ichiga oladi. Farmoyish berish yo‘li bilan ta`sir ko‘rsatish barcha boshqarish bo‘limlari va organlarining ishlashini joriy ta`minlab turishdan iborat bo‘lib, bunga e`lon qilinadigan yozma yoki og‘zaki ko‘rsatmalar berish, yozma shakilda nashr etilgan yoki og‘zaki buyruqlar vositasi bilan erishiladi. Boshqarishning iqtisodiy usullari iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga asoslanadi.Har qanday jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo manfaatlarda namoyon bo‘ladi. Manfaatlar uch xil bo‘ladi:  umumjamiyat manfaatlari;  jamoa manfaatlari;  shaxsiy manfaatlar. Umumjamiyat manfaatlarini ro‘yobga chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullariga e`tibor beriladi:  korxonalar va xo‘jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va mustaqillik berish;  xo‘jaliklarni pirovard natijalarga binoan moddiy rag‘batlantirish, soliq imtiyozlarini berish;  moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirish;  baxo,foyda, soliq, rentabellik, raqobat va h.k. Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishga imkon beruvchi xo‘jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir. Boshqariluvchi ob`ektga iqtisodiy usullar orqali ko‘rsatiladigan ta`sir korxonalarni:  jiddiy rejalar qabul qilishga;  mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq foydalanishga;  yangi texnologiyalarni joriy qilishga;  mehnat unumdorligini oshirishga;  raqobatbardosh mahsulotldarni ishlab chiqarishga rag‘batlantiruvchi va da`vat etuvchi bo‘lishi kerak. Boshqaruvning iqtisodiy usullari jumlasiga:  kredit va foiz stavkalari;  soliq va soliq yuki; Boshqarishning iqtisodiy usullari iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga asoslanadi.Har qanday jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo manfaatlarda namoyon bo‘ladi. Manfaatlar uch xil bo‘ladi:  umumjamiyat manfaatlari;  jamoa manfaatlari;  shaxsiy manfaatlar. Umumjamiyat manfaatlarini ro‘yobga chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullariga e`tibor beriladi:  korxonalar va xo‘jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va mustaqillik berish;  xo‘jaliklarni pirovard natijalarga binoan moddiy rag‘batlantirish, soliq imtiyozlarini berish;  moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirish;  baxo,foyda, soliq, rentabellik, raqobat va h.k. Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishga imkon beruvchi xo‘jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir. Boshqariluvchi ob`ektga iqtisodiy usullar orqali ko‘rsatiladigan ta`sir korxonalarni:  jiddiy rejalar qabul qilishga;  mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq foydalanishga;  yangi texnologiyalarni joriy qilishga;  mehnat unumdorligini oshirishga;  raqobatbardosh mahsulotldarni ishlab chiqarishga rag‘batlantiruvchi va da`vat etuvchi bo‘lishi kerak. Boshqaruvning iqtisodiy usullari jumlasiga:  kredit va foiz stavkalari;  soliq va soliq yuki;  boj to‘lovlari;  subsidiya va sanatsiya;  litsenziya;  transfert to‘lovlari;  narx-navo va h.kh kiradi. Subsidiya –bu davlat tomonidan aniq maqsad yo‘lida ishlatish uchun qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘i. Subsidiyalar:  iqtisodiyotni diversifikatsiyalash;  eksport-importnii muvozanatlashtirib turish;  innovatsiya;  ayrim xududlarga yordam berish;  konversiya (harbiy ishlab chiqarishdan halqqa kerakli tovar ishlab chiqarishga o‘tish) maqsadida ajratiladi. Subsidiya:  jahon bozorida milliy manfaatni ximoya qilish;  dunyo bozorida narx pasaygan sharoitda tovar eksportini to‘xtatib turgan firmalarga madad berish;  zarur ish bilan shug‘illanuvchi, lekin yangi, hali moliyaviy zaif firmalarni qo‘llab-quvvatlash;  davlat dasturlari va tavsiyalariga binoan ish yuritayotgan firmalarni siylash uchun beriladi. Sanatsiya – iqtisodiyot uchun ahamiyati katta korxonalarni tang holatidan chiqarib, ularning normal ishlab turishini ta`minlash hamda korxonalarni ommaviy bankrot bo‘lishiga yo‘l bermasdan, raqobatchi korxonalar sonini kerakli me`yorda saqlab turish maqsadida malga oshiriladi. Sanatsiyalash quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi:  korxona qarzini kechib yuborish yoki uni o‘zgalar hisobidan to‘lash;  qarzni to‘lash muddatini kechiqtirish;  boj to‘lovlari;  subsidiya va sanatsiya;  litsenziya;  transfert to‘lovlari;  narx-navo va h.kh kiradi. Subsidiya –bu davlat tomonidan aniq maqsad yo‘lida ishlatish uchun qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘i. Subsidiyalar:  iqtisodiyotni diversifikatsiyalash;  eksport-importnii muvozanatlashtirib turish;  innovatsiya;  ayrim xududlarga yordam berish;  konversiya (harbiy ishlab chiqarishdan halqqa kerakli tovar ishlab chiqarishga o‘tish) maqsadida ajratiladi. Subsidiya:  jahon bozorida milliy manfaatni ximoya qilish;  dunyo bozorida narx pasaygan sharoitda tovar eksportini to‘xtatib turgan firmalarga madad berish;  zarur ish bilan shug‘illanuvchi, lekin yangi, hali moliyaviy zaif firmalarni qo‘llab-quvvatlash;  davlat dasturlari va tavsiyalariga binoan ish yuritayotgan firmalarni siylash uchun beriladi. Sanatsiya – iqtisodiyot uchun ahamiyati katta korxonalarni tang holatidan chiqarib, ularning normal ishlab turishini ta`minlash hamda korxonalarni ommaviy bankrot bo‘lishiga yo‘l bermasdan, raqobatchi korxonalar sonini kerakli me`yorda saqlab turish maqsadida malga oshiriladi. Sanatsiyalash quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi:  korxona qarzini kechib yuborish yoki uni o‘zgalar hisobidan to‘lash;  qarzni to‘lash muddatini kechiqtirish;  qarz uchun berilgan foizni kamaytirish yoki umuman foiz olmaslik;  korxonaga soliqdan engillik berish;  soliqni kreditga aylantirish;  korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to‘lash;  subsidiya ajratish;  korxonaga eksport yuzasidan imtiyozlar berish. Davlatning Sanatsiyadagi ishtiroki ikki shartni hisobga oladi.  korxonaning milliy va xududiy iqtisodiyot uchun ahamiyati katta bo‘lishi kerak;  korxonaning tang ahvolga tushib qolishiga uning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan boshqa ob`ektiv sabablar bo‘lishi lozim. Transfert to‘lovlar –bu o‘tkazma to‘lovlar, davlat byudjeti vositalarini qayta taqsimlash shakillaridan biri. Bu to‘lovlar:  xususiy tadbirkorlarga subsidiyalar berish;  davlat qarzlari bo‘yicha foiz to‘lovlari;  ijtimoiy ehtiyojlarga davlat tomonidan to‘lanadigan pul mablag‘lari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy ehtiyojlarga ajratiladigan transfert to‘lovlar kam ta`minlangan aholi guruhlariga, nogironlarga, qariyalar va birovning boquvidagit kishilarga hamda ishsizlarga nafaqa to‘lash ko‘rinishida bo‘ladi. Sotsial-ruhiy usullarning asosiy maqsadi jamoalarda sog‘lom ijtimoiy- ruhiy muhitni yaratishdir. Bu usul ijtimoiy-ma`naviy vaziyatga ta`sir etish yo‘li bilan kishilarning fe’l-atvori, ruhiyatini hisobga olib ularning ijtimoiy talablarini qondirish orqali boshqarishni bildiradi. Sotsial-ruhiy usullar bu ishlab chiqarish jamoalarini, ulardagi “psixologik vaziyatni”, har bir xodimning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishga asoslangan usullardir. Boshqarish usullarining bu guruhi jamoaning shakillanish va yuksalish jarayoniga, kishilarning ongiga, ma`naviy  qarz uchun berilgan foizni kamaytirish yoki umuman foiz olmaslik;  korxonaga soliqdan engillik berish;  soliqni kreditga aylantirish;  korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to‘lash;  subsidiya ajratish;  korxonaga eksport yuzasidan imtiyozlar berish. Davlatning Sanatsiyadagi ishtiroki ikki shartni hisobga oladi.  korxonaning milliy va xududiy iqtisodiyot uchun ahamiyati katta bo‘lishi kerak;  korxonaning tang ahvolga tushib qolishiga uning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan boshqa ob`ektiv sabablar bo‘lishi lozim. Transfert to‘lovlar –bu o‘tkazma to‘lovlar, davlat byudjeti vositalarini qayta taqsimlash shakillaridan biri. Bu to‘lovlar:  xususiy tadbirkorlarga subsidiyalar berish;  davlat qarzlari bo‘yicha foiz to‘lovlari;  ijtimoiy ehtiyojlarga davlat tomonidan to‘lanadigan pul mablag‘lari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy ehtiyojlarga ajratiladigan transfert to‘lovlar kam ta`minlangan aholi guruhlariga, nogironlarga, qariyalar va birovning boquvidagit kishilarga hamda ishsizlarga nafaqa to‘lash ko‘rinishida bo‘ladi. Sotsial-ruhiy usullarning asosiy maqsadi jamoalarda sog‘lom ijtimoiy- ruhiy muhitni yaratishdir. Bu usul ijtimoiy-ma`naviy vaziyatga ta`sir etish yo‘li bilan kishilarning fe’l-atvori, ruhiyatini hisobga olib ularning ijtimoiy talablarini qondirish orqali boshqarishni bildiradi. Sotsial-ruhiy usullar bu ishlab chiqarish jamoalarini, ulardagi “psixologik vaziyatni”, har bir xodimning shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishga asoslangan usullardir. Boshqarish usullarining bu guruhi jamoaning shakillanish va yuksalish jarayoniga, kishilarning ongiga, ma`naviy manfaatlariga jamiyat manfaatlarini hisobga olgan xolda ta`sir qiluvchi vositalar majmuidir. Sotsial-ruhiy metodlardan samarali foydalanish uchun boshqarish ob`ektining holati to‘g‘risida keng axborotga ega bo‘lish kerak. Sotsial tadqiqotlar xilma-xil axborotlar olish imkonini beradi:  jamoa a`zolarining mehnatga va rahbarlarga munosabati;  boshqarish usullarining bir-biri bilan o‘zaro munosabati;  jamoaning ehtiyojlari va qiziqishlari;  xodimlar shaxsiyati;  xodimlar qo‘nimsizligi sabablari;  xodimlarning ishlab chiqarishdagi faolligi;  jamoa a`zolarining ma`naviy va jismoniy ravnaqi;  ehtiyojlarning qondirilish darajasi vah.k. 2. Boshqaruvning axborot ta’minoti Axborot tizimi – axborotni to‘plash, izlash, saqlash, unga ish-lov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashki-liy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalaridir. Axborot jarayonlarining avtomatlashtirish darajasiga qarab axborot tizimlari (AT) qo‘lda sozlanadigan, avtomatik va avtomat-lashtirilgan kabi turlarga bo‘linadi. Qo‘lda sozlanadigan axborot tizimlari axborotlarni qayta ishlaydigan zamonaviy texnik vositalarning yo‘qligi va barcha amallarni inson tomonidan bajarilishi bilan tavsiflanadi. Avtomatik ATlarida axborotlarni qayta ishlash bo‘yicha barcha amallar inson ishtirokisiz bajariladi. Avtomatlashtirilgan ATlarida ma’lumotlarga ishlov berish jarayonida ham insonning, ham texnik vositaning ishtiroki nazarda tutiladi. Bunda kompyuterga asosiy o‘rin beriladi. manfaatlariga jamiyat manfaatlarini hisobga olgan xolda ta`sir qiluvchi vositalar majmuidir. Sotsial-ruhiy metodlardan samarali foydalanish uchun boshqarish ob`ektining holati to‘g‘risida keng axborotga ega bo‘lish kerak. Sotsial tadqiqotlar xilma-xil axborotlar olish imkonini beradi:  jamoa a`zolarining mehnatga va rahbarlarga munosabati;  boshqarish usullarining bir-biri bilan o‘zaro munosabati;  jamoaning ehtiyojlari va qiziqishlari;  xodimlar shaxsiyati;  xodimlar qo‘nimsizligi sabablari;  xodimlarning ishlab chiqarishdagi faolligi;  jamoa a`zolarining ma`naviy va jismoniy ravnaqi;  ehtiyojlarning qondirilish darajasi vah.k. 2. Boshqaruvning axborot ta’minoti Axborot tizimi – axborotni to‘plash, izlash, saqlash, unga ish-lov berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashki-liy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalaridir. Axborot jarayonlarining avtomatlashtirish darajasiga qarab axborot tizimlari (AT) qo‘lda sozlanadigan, avtomatik va avtomat-lashtirilgan kabi turlarga bo‘linadi. Qo‘lda sozlanadigan axborot tizimlari axborotlarni qayta ishlaydigan zamonaviy texnik vositalarning yo‘qligi va barcha amallarni inson tomonidan bajarilishi bilan tavsiflanadi. Avtomatik ATlarida axborotlarni qayta ishlash bo‘yicha barcha amallar inson ishtirokisiz bajariladi. Avtomatlashtirilgan ATlarida ma’lumotlarga ishlov berish jarayonida ham insonning, ham texnik vositaning ishtiroki nazarda tutiladi. Bunda kompyuterga asosiy o‘rin beriladi. Rivojlangan mamlakatlar hukumatlarida Internetdan va webtexnologiyalardan foydalanishga o‘tish davlat boshqaruvida AKT tizimining uchta alohida, biroq bir-biriga aloqador elementlarini birlashtiradi. Bu qanday elementlar? 1-element – tashkiliy samaradorlikni oshirish nuqtai nazaridan Internetning biznes echimi: ya’ni hukumat muassasalariga xususiy sektorda mayda va yirik kompaniyalar foydalanayotgan tashkiliy ustunliklarni berish uchun Internet va web-echimlardan foydalanish – xarajatlarni kamaytirish, mahsuldorlikni oshirish, sifatni yaxshilash. 2-element – axborotni ommaviy berishdan (publish) va iste’molchilar/fuqarolar bilan o‘zaro hamkorlikning oddiy shakllaridan (interact) tortib murakkabroq tranzaksiyalargacha (transact) ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirish uchun xizmatlarning iste’molchilariga va fuqarolarga ko‘proq e’tiborni qaratish. 3-element – elektron demokratiya (e- Democracy) – onlayn maslahatlar (consultation), davlat qarorlari qabul qilinishida onlayn ishtirok etishning boshqa shakllari (participation) va elektron ovoz berish (voting) vositasida fuqarolarning demokratik jarayonlarda va davlatni boshqarishda ishtirokini kengaytirish uchun davlat boshqaruvida AKTning tarmoqli va boshqa korporativ resurslaridan foydalanish. Bunda quyidagi omillar barcha uch elementning muvaffaqiyatli amalga oshirilishining asosiy sharti hisoblandi: - rivojlanish istiqbollarining davlat tomonidan umumiy tarzda qaralishi; - strategiyadan uni bajarishga o‘tish uchun davlatda amaliy ishlar rejasi mavjudligi; - boshqaruvning resurslari va imkoniyatlarini to‘g‘ri taqsimlash; - ko‘lamli qayta o‘zgartirishlarga emas, balki tizimli qayta o‘zgartirishlarga qodirlik; - faoliyatni kuzatib borish va natijalarni baholash mumkinligi. 12.3.Boshqaruv qarorlar, ularning usullari va ularni qabul qilish jarayoni Rivojlangan mamlakatlar hukumatlarida Internetdan va webtexnologiyalardan foydalanishga o‘tish davlat boshqaruvida AKT tizimining uchta alohida, biroq bir-biriga aloqador elementlarini birlashtiradi. Bu qanday elementlar? 1-element – tashkiliy samaradorlikni oshirish nuqtai nazaridan Internetning biznes echimi: ya’ni hukumat muassasalariga xususiy sektorda mayda va yirik kompaniyalar foydalanayotgan tashkiliy ustunliklarni berish uchun Internet va web-echimlardan foydalanish – xarajatlarni kamaytirish, mahsuldorlikni oshirish, sifatni yaxshilash. 2-element – axborotni ommaviy berishdan (publish) va iste’molchilar/fuqarolar bilan o‘zaro hamkorlikning oddiy shakllaridan (interact) tortib murakkabroq tranzaksiyalargacha (transact) ko‘rsatilayotgan xizmatlar sifatini oshirish uchun xizmatlarning iste’molchilariga va fuqarolarga ko‘proq e’tiborni qaratish. 3-element – elektron demokratiya (e- Democracy) – onlayn maslahatlar (consultation), davlat qarorlari qabul qilinishida onlayn ishtirok etishning boshqa shakllari (participation) va elektron ovoz berish (voting) vositasida fuqarolarning demokratik jarayonlarda va davlatni boshqarishda ishtirokini kengaytirish uchun davlat boshqaruvida AKTning tarmoqli va boshqa korporativ resurslaridan foydalanish. Bunda quyidagi omillar barcha uch elementning muvaffaqiyatli amalga oshirilishining asosiy sharti hisoblandi: - rivojlanish istiqbollarining davlat tomonidan umumiy tarzda qaralishi; - strategiyadan uni bajarishga o‘tish uchun davlatda amaliy ishlar rejasi mavjudligi; - boshqaruvning resurslari va imkoniyatlarini to‘g‘ri taqsimlash; - ko‘lamli qayta o‘zgartirishlarga emas, balki tizimli qayta o‘zgartirishlarga qodirlik; - faoliyatni kuzatib borish va natijalarni baholash mumkinligi. 12.3.Boshqaruv qarorlar, ularning usullari va ularni qabul qilish jarayoni Qaror- bu umumiy maqsadlar yo‘nalishida imkoniyatlardan birini tanlashdir. Boshqaruv qarori - bu boshqaruv faoliyatini oxirgi natijasidir. Agar boshqaruvda mexnat predmeti axborot bo‘lsa, uning mexnat (natijasi) maxsuloti- boshqaruv qaroridir. Boshqaruv qarori- muammoli vaziyatni hal etish uchun yozma yoki og‘zaki shaklda ifoda etilgan va amalga oshiriladigan,qayd etilgan boshqaruv faoliyatidir.YOki, boshqaruv qarori boshqaruv tizimi (menejment)ning aniq maqsadga erishishda bashorat etish, optimallashtirish, iqtisodiy asoslash va tahlil etish natijasi va ko‘pgina muqobil variantlardan birini tanlashdir. Boshqaruv qarori - korxona oldida turgan maqsadlar va missiyasini amalga oshirish demakdir. Aynan shu jarayonda yuzlab, minglab insonlar o‘z extiyojlarini qondiradi, mavqeiga ega bo‘ladi, xar tomonlama o‘sadi va umuman jamiyat o‘sadi. Qaror ishlab chiqish va qabul qilish - bu shunday boshqaruv faoliyatining asosiy shakliki, u raxbar mexnatining mazmuni, uning jamoaga maqsad sari yo‘naltirilgan xarakat jarayonidir. Boshqaruv qarori ikki xolatda ishlatiladi: birinchi xolatda -kimningdir yoki nimaningdir tomonidan o‘rnatilgan boshqaruv xujjati, qabo‘l qilingan xarakat rejasi, qaror qilish va boshqalar . boshka xolatlarda - bu bir necha variantlardan bitta ma`qul variantli tanlash. Qaror pishib etilgan muammo mavjud bo‘lganda qabo‘l qilinadi. Boshqaruv qarorlari elementlari  Vazifa  Vosita  Javobgarlik  Muddat Boshqaruv qarorlarini asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar hisoblanadi:  Maqsadlar  Masalalar Qaror- bu umumiy maqsadlar yo‘nalishida imkoniyatlardan birini tanlashdir. Boshqaruv qarori - bu boshqaruv faoliyatini oxirgi natijasidir. Agar boshqaruvda mexnat predmeti axborot bo‘lsa, uning mexnat (natijasi) maxsuloti- boshqaruv qaroridir. Boshqaruv qarori- muammoli vaziyatni hal etish uchun yozma yoki og‘zaki shaklda ifoda etilgan va amalga oshiriladigan,qayd etilgan boshqaruv faoliyatidir.YOki, boshqaruv qarori boshqaruv tizimi (menejment)ning aniq maqsadga erishishda bashorat etish, optimallashtirish, iqtisodiy asoslash va tahlil etish natijasi va ko‘pgina muqobil variantlardan birini tanlashdir. Boshqaruv qarori - korxona oldida turgan maqsadlar va missiyasini amalga oshirish demakdir. Aynan shu jarayonda yuzlab, minglab insonlar o‘z extiyojlarini qondiradi, mavqeiga ega bo‘ladi, xar tomonlama o‘sadi va umuman jamiyat o‘sadi. Qaror ishlab chiqish va qabul qilish - bu shunday boshqaruv faoliyatining asosiy shakliki, u raxbar mexnatining mazmuni, uning jamoaga maqsad sari yo‘naltirilgan xarakat jarayonidir. Boshqaruv qarori ikki xolatda ishlatiladi: birinchi xolatda -kimningdir yoki nimaningdir tomonidan o‘rnatilgan boshqaruv xujjati, qabo‘l qilingan xarakat rejasi, qaror qilish va boshqalar . boshka xolatlarda - bu bir necha variantlardan bitta ma`qul variantli tanlash. Qaror pishib etilgan muammo mavjud bo‘lganda qabo‘l qilinadi. Boshqaruv qarorlari elementlari  Vazifa  Vosita  Javobgarlik  Muddat Boshqaruv qarorlarini asosiy tarkibiy qismlari quyidagilar hisoblanadi:  Maqsadlar  Masalalar  Masalalarni echish usullari (texnologiya)  Resurslarga nisbatan talablar  Qarorning ta`sir doirasi  Qarorning bajarilish muddatlari  Qarorni amalga oshirilish mexanizmlari (masalalar strukturasi) Boshqaruv qarorlari ma`lum xususiyatlarga ega bo‘lishi zarur  Qarorning ilmiy asoslanganligi  Qarorlarning birligi  Qarorlarning adolatliligi - xaqqoniyligi  Qarorlarning to‘gri yo‘naltirilganligi  Qarorlarning qisqaligi  Qarorlarning vaqt bo‘yicha aniqligi  Qarorlarning operativligi Qaror asosan rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan turlarga bo‘linadi.  Rejalashtirilgan qarorlar takrorlanuvchi, ilgaritdan aniq vaziyatlarga tegishli bo‘lib, ularni qabo‘l qilishga muloxazali yondoshish imkoniyati mavjud.  Rejalashtirilmagan qarorlar asosan tashqi muhit ta`siri natijasida tashkilotda shakllanuvchi favqulotdagi vaziyatlarni (muammolarni) hal qilish bilan bog‘liq. Boshqaruv qarori turkumlanishi Boshqaruv faoliyatining samaradorligi nuqtai nazaridan qarorlar quyidagi turlarga bo‘linadi: strategik va operativ. Strategik qaror - bu korxonaning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan maqsad va missiyalarning shakllanishi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida bu qarorlar korxonaning faoliyatidagi yangicha yondashuvlar, keskin burilishlarni sillik utishini ta`minlaydi. Strategik qarorlar korxona, xudud, soxa darajasida qarorlar jamiyatdagi yangi manbaalar xisobiga butun iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni echishga yordam beradi.  Masalalarni echish usullari (texnologiya)  Resurslarga nisbatan talablar  Qarorning ta`sir doirasi  Qarorning bajarilish muddatlari  Qarorni amalga oshirilish mexanizmlari (masalalar strukturasi) Boshqaruv qarorlari ma`lum xususiyatlarga ega bo‘lishi zarur  Qarorning ilmiy asoslanganligi  Qarorlarning birligi  Qarorlarning adolatliligi - xaqqoniyligi  Qarorlarning to‘gri yo‘naltirilganligi  Qarorlarning qisqaligi  Qarorlarning vaqt bo‘yicha aniqligi  Qarorlarning operativligi Qaror asosan rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan turlarga bo‘linadi.  Rejalashtirilgan qarorlar takrorlanuvchi, ilgaritdan aniq vaziyatlarga tegishli bo‘lib, ularni qabo‘l qilishga muloxazali yondoshish imkoniyati mavjud.  Rejalashtirilmagan qarorlar asosan tashqi muhit ta`siri natijasida tashkilotda shakllanuvchi favqulotdagi vaziyatlarni (muammolarni) hal qilish bilan bog‘liq. Boshqaruv qarori turkumlanishi Boshqaruv faoliyatining samaradorligi nuqtai nazaridan qarorlar quyidagi turlarga bo‘linadi: strategik va operativ. Strategik qaror - bu korxonaning faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan maqsad va missiyalarning shakllanishi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida bu qarorlar korxonaning faoliyatidagi yangicha yondashuvlar, keskin burilishlarni sillik utishini ta`minlaydi. Strategik qarorlar korxona, xudud, soxa darajasida qarorlar jamiyatdagi yangi manbaalar xisobiga butun iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni echishga yordam beradi. Operativ qarorlar bu moxiyati bo‘yicha xo‘jalik boshqaruv qarorlaridir. Ular boshqariladigan ob`ektni uzluksiz ishlash jarayonini qo‘llab-quvvatlashi uchun joriy shaxsiy muammolar bo‘yicha qabul qilinadi. YA`ni, uning murakkab mexanizmini struktura va o‘zaro aloqalarni uzgartirmasdan ushlab turishdir. Bu qarorlarni rahbar maxsus tayyorgarliksiz etarlicha tez qabul qiladi. Bunday qarorlarga xodimlarni ishga olish va bushatish, ularning ish xaqlarini o‘zgarishi, korxonani kishga tayyorlash xaqidagi va shu kabi xujjatlarni kiritish mumkin. Xarakat doirasi bo‘yicha boshqaruv qarorlarini iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, texnik va texnologik qarorlarga bo‘lish mumkin. Qarorlar ta`sir qilish yo‘nalishi bo‘yicha tashqi va ichki bo‘ladi. Tashqi qarorlar boshqa darajaga qaratiladi, ichki qarorlar esa aloxida bo‘limlar yoki qaratiladi, ichki qarorlar esa aloxida bo‘limlar yoki korxonani qamrab oladi. Boshqaruv qarorlari funkstional mazmuni bo‘yicha iqtisodiy, tashkiliy, koordinatsion, ragbatlantiruvchi, boshqaruvchi va nazorat qarorlarga bo‘linadi. Qayta ishlashni tashqillashtirish bo‘yicha shaxsiy, xamkasbiy va malakaviylarga bo‘linadi. SHaxsiy qarorlar rahbarning jamoadagi kelishuvisiz va muxokamasiz yoki aloxida shaxslar tomonidan ishlab chiqariladi. korxona taraqqiyoti yo‘lidagi prinstipial muammolarga daxli bo‘lmagan operativ qarorlardir. Hamkasb qarolari asosan moddiy tayyorgarlik talab qiladigan, bir guruh mutaxassislar va rahbarlar tomonidan ishlab chiqariladigan va qabul qilinadigan qarorlardir. Ular xar tomonlama mazmunga egadirlar. Jamoa qarorlari mansab yoki xodimlardan Qat`iy nazar butun ishtirokchilar tomonidan umumiy majlisda ishlab chiqariladi. Mehnat turi bo‘yicha qarorlar standart va nostandart qarorlarga bo‘linadi. Standart, ba`zan dasturiy qarorlar - bu qarorlarning o‘zini ishlab chiqish va uni qabul qilish jarayonidagi qarorlardir. Dasturlash va uni qabul qilish jarayonidagi qarorlardir. Dasturlash mumkin Operativ qarorlar bu moxiyati bo‘yicha xo‘jalik boshqaruv qarorlaridir. Ular boshqariladigan ob`ektni uzluksiz ishlash jarayonini qo‘llab-quvvatlashi uchun joriy shaxsiy muammolar bo‘yicha qabul qilinadi. YA`ni, uning murakkab mexanizmini struktura va o‘zaro aloqalarni uzgartirmasdan ushlab turishdir. Bu qarorlarni rahbar maxsus tayyorgarliksiz etarlicha tez qabul qiladi. Bunday qarorlarga xodimlarni ishga olish va bushatish, ularning ish xaqlarini o‘zgarishi, korxonani kishga tayyorlash xaqidagi va shu kabi xujjatlarni kiritish mumkin. Xarakat doirasi bo‘yicha boshqaruv qarorlarini iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, texnik va texnologik qarorlarga bo‘lish mumkin. Qarorlar ta`sir qilish yo‘nalishi bo‘yicha tashqi va ichki bo‘ladi. Tashqi qarorlar boshqa darajaga qaratiladi, ichki qarorlar esa aloxida bo‘limlar yoki qaratiladi, ichki qarorlar esa aloxida bo‘limlar yoki korxonani qamrab oladi. Boshqaruv qarorlari funkstional mazmuni bo‘yicha iqtisodiy, tashkiliy, koordinatsion, ragbatlantiruvchi, boshqaruvchi va nazorat qarorlarga bo‘linadi. Qayta ishlashni tashqillashtirish bo‘yicha shaxsiy, xamkasbiy va malakaviylarga bo‘linadi. SHaxsiy qarorlar rahbarning jamoadagi kelishuvisiz va muxokamasiz yoki aloxida shaxslar tomonidan ishlab chiqariladi. korxona taraqqiyoti yo‘lidagi prinstipial muammolarga daxli bo‘lmagan operativ qarorlardir. Hamkasb qarolari asosan moddiy tayyorgarlik talab qiladigan, bir guruh mutaxassislar va rahbarlar tomonidan ishlab chiqariladigan va qabul qilinadigan qarorlardir. Ular xar tomonlama mazmunga egadirlar. Jamoa qarorlari mansab yoki xodimlardan Qat`iy nazar butun ishtirokchilar tomonidan umumiy majlisda ishlab chiqariladi. Mehnat turi bo‘yicha qarorlar standart va nostandart qarorlarga bo‘linadi. Standart, ba`zan dasturiy qarorlar - bu qarorlarning o‘zini ishlab chiqish va uni qabul qilish jarayonidagi qarorlardir. Dasturlash va uni qabul qilish jarayonidagi qarorlardir. Dasturlash mumkin Nostandart qarorlar - bu eng murakkab, asosiy qarorlar. Hal qilinadigan muammoga ijodiy yondashish uchun kengligi bilan ajralib turadi. Ijodiy qarorlar xar doim jadallik va yangilikda namoyon bo‘ladi. Bozor munosabatlari mezonida boshqaruv qarori menejmentning bosh omili hisoblanadi, tarmoq taraqqiyotining butun iqtisodiy va ijtimiy muammolari kesishadigan va bir joyda to‘planadi. Boshqaruv qarorlarining samarasiga bir qator omillar ta`sir ko‘rsatadi:  rahbariyatning yoki guruhning shaxsiy sifatlari;  qarorni ishlab chiqishdagi sharoitning axborot ta`minoti;  tashkiliy xarakter omillari (qarorni ishlab chiqishda mutaxassislarni taklif qilish, usullar tizimi va qabul qilingan qarorni bajaruvchilarga etkazish shakli, nazorat tizimi va x.k.);  texnik omillar (EXM texnik vositalaridan foydalanish va x.k.);  qarorni ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi vaqtinchalik omillar. Bundan kelib chikkan xolda boshqaruv qarorlariga asosiy talablar quyidagilardir:  qabul qilinadigan qarorning demokratligi;  ilmiy asoslash;  aniq yo‘nalganlik;  aniq yo‘naltirilganlik;  vaqt bo‘yicha qisqalik va konkretlik;  qarorni bajarish operativligi. Menejment amaliyotida boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amaliyotga qo‘llashning ko‘plab shakl va metodlari yigilgan. Savollarning murakkabligi va mazmuniga qarab, boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilishdadan oldin rahbar quyidagilarni aniqlab olish shart:  xarakat maqsadi va unga erishish yo‘llari;  muammoning muxim taraflarini; Nostandart qarorlar - bu eng murakkab, asosiy qarorlar. Hal qilinadigan muammoga ijodiy yondashish uchun kengligi bilan ajralib turadi. Ijodiy qarorlar xar doim jadallik va yangilikda namoyon bo‘ladi. Bozor munosabatlari mezonida boshqaruv qarori menejmentning bosh omili hisoblanadi, tarmoq taraqqiyotining butun iqtisodiy va ijtimiy muammolari kesishadigan va bir joyda to‘planadi. Boshqaruv qarorlarining samarasiga bir qator omillar ta`sir ko‘rsatadi:  rahbariyatning yoki guruhning shaxsiy sifatlari;  qarorni ishlab chiqishdagi sharoitning axborot ta`minoti;  tashkiliy xarakter omillari (qarorni ishlab chiqishda mutaxassislarni taklif qilish, usullar tizimi va qabul qilingan qarorni bajaruvchilarga etkazish shakli, nazorat tizimi va x.k.);  texnik omillar (EXM texnik vositalaridan foydalanish va x.k.);  qarorni ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi vaqtinchalik omillar. Bundan kelib chikkan xolda boshqaruv qarorlariga asosiy talablar quyidagilardir:  qabul qilinadigan qarorning demokratligi;  ilmiy asoslash;  aniq yo‘nalganlik;  aniq yo‘naltirilganlik;  vaqt bo‘yicha qisqalik va konkretlik;  qarorni bajarish operativligi. Menejment amaliyotida boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amaliyotga qo‘llashning ko‘plab shakl va metodlari yigilgan. Savollarning murakkabligi va mazmuniga qarab, boshqaruv qarorlarini tayyorlash va qabul qilishdadan oldin rahbar quyidagilarni aniqlab olish shart:  xarakat maqsadi va unga erishish yo‘llari;  muammoning muxim taraflarini;  kerakli moddiy, pulli va mehnat resurslarini;  bajaruvchilarning vazifalarini;  vazifa bajarilishini tashkil etish tartibini. Menejmentga qarorlarni qabul qilish xos, chunki xar bir rahbar faoliyati, u qabul qilgan qarorlarda aks etadi. Boshqaruv qarorlari jamoa demokratiyasi va uzini boshqarish prinstipi asosida kollektivni qaror qabul qilishda qatnashuvida amalga oshadi. Har bir murakab qarorlarni qabul qilish jarayoni o‘z ichiga quyidagilarni oladi:  maqsadni aniqlanishi, muammoni tushunish va kerakli axborotni yigish;  yig‘ilgan axborotni klassifikatsiyasi qilish, taxlil qilish va baxolash, ya`ni axborotni qayta ishlash;  qarorlarni turli variantlarini ishlab chiqish;  variantlarni taxlil qilish, muxokama qilish va baxolash;  oxirgi va optimal variantni qabul qilish;  har bir qarorni kerakli shaklda xujjatlashtirish;  qarorlarni muxrlab qo‘yish;  qarorni bajaruvchiga kuyilishi;  qabul qilingan qarorlar bajarilishini tashkil qilish;  qarorni bajarilishini nazorati va hisobi. Boshqaruv qarorlarining asosi deb optimal variantga eng yaqin bo‘lgan, eng zo‘r variant qabul qilinadi. Bu variant mehnatni, moliyaviy-texnik resurslarni va vaqtni eng kam sarf qilingan holda, korxonadagi mavjud xolat xaqidagi mantiqiy axborotlarni yigib, taxlil qilish orqali kelib chiqadi. Optimal qarorni yoki unga yaqin qarorni tanlashda Kerakli usul va uslubni qo‘llash darkor. Boshqaruv amaliyotida qarorlarni qabul qilish va ular bilan ishlashning quyidagi usullari mavjud:  tizimli-iqtisodiy va ijtimoiy taxlil, statistik javoblar va baxolar usuli;  kerakli moddiy, pulli va mehnat resurslarini;  bajaruvchilarning vazifalarini;  vazifa bajarilishini tashkil etish tartibini. Menejmentga qarorlarni qabul qilish xos, chunki xar bir rahbar faoliyati, u qabul qilgan qarorlarda aks etadi. Boshqaruv qarorlari jamoa demokratiyasi va uzini boshqarish prinstipi asosida kollektivni qaror qabul qilishda qatnashuvida amalga oshadi. Har bir murakab qarorlarni qabul qilish jarayoni o‘z ichiga quyidagilarni oladi:  maqsadni aniqlanishi, muammoni tushunish va kerakli axborotni yigish;  yig‘ilgan axborotni klassifikatsiyasi qilish, taxlil qilish va baxolash, ya`ni axborotni qayta ishlash;  qarorlarni turli variantlarini ishlab chiqish;  variantlarni taxlil qilish, muxokama qilish va baxolash;  oxirgi va optimal variantni qabul qilish;  har bir qarorni kerakli shaklda xujjatlashtirish;  qarorlarni muxrlab qo‘yish;  qarorni bajaruvchiga kuyilishi;  qabul qilingan qarorlar bajarilishini tashkil qilish;  qarorni bajarilishini nazorati va hisobi. Boshqaruv qarorlarining asosi deb optimal variantga eng yaqin bo‘lgan, eng zo‘r variant qabul qilinadi. Bu variant mehnatni, moliyaviy-texnik resurslarni va vaqtni eng kam sarf qilingan holda, korxonadagi mavjud xolat xaqidagi mantiqiy axborotlarni yigib, taxlil qilish orqali kelib chiqadi. Optimal qarorni yoki unga yaqin qarorni tanlashda Kerakli usul va uslubni qo‘llash darkor. Boshqaruv amaliyotida qarorlarni qabul qilish va ular bilan ishlashning quyidagi usullari mavjud:  tizimli-iqtisodiy va ijtimoiy taxlil, statistik javoblar va baxolar usuli;  variantli katorlarning, ya`ni reja - ishlab chiqarish kabi modellarni taxlili, rivojlanish tendenstiyalarini va ishlab chiqarishning mavsumiy xarakterini aniqlash usuli;  tajriba javoblarini statistik taxlilini o‘z ichiga olgan, tajribaviy modellashtirish usuli. Echilayotgan muammolarni, jarayonlarni modellashtirish usuli, EXM va iqtisodiy-matematik metodlar orqali bajarilsa, xo‘jalik yurituvchi sub`ektning faoliyatidagi kamchilik va yutuqlari optimal ravishda kuzatish mumkin;  matematik dasturlash usuli;  maqsadlarni baxolash va kutilayotgan xavf nazariyasi usuli. Bu usul o‘qitish va motivatsiya nazariyasini hisobga olib tabiatni o‘lchash va bashorat qilish uchun ishlatiladi;  modellashtirish va tadbirkorlikka oid uyinlar usuli. Bu usul eHM ishlatilishini taqozo etadi;  noaniqlik sharoitida individual qaror qabul qilishga xar-xil yondashishlarni o‘z ichiga olgan qidirishlar nazariyasi;  xarajatlar usuli. Bu usul ya`ni, axborotlar yigish, taxlil qilish va ishlatish juda ko‘p mablag talab etadi, bunda boshqaruvchi agar bu usul optimal javob topishga yordam bersa xarajatlar oldida tuxtashi kerak emas;  noma`lum va noaniq vaziyatlarni baxolash va taxlil qilish, odatda, mavjud ishonchli ma`lumotlar orqali amalga oshiriladi. Bu xolda qabul qilinadigan qaror korxona uz oldiga kuygan maqsadga bog‘liq. Ba`zan qaror qabul qilish iqtisodiy-ijtimoiy tizimining rivojlanish qonuniyatiga va tendenstiyasi, shuningdek taxliliy xisob-kitoblar asosida amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Boshqa xollarda albatta muammoning chuqur taxlili va xar tomonlama birlashuvi kerak bo‘ladi, ya`ni muammoning turlicha qarab kerakli taxlil va xisob-kitoblar utkaziladi;  qaror qabul qilish jarayonini soddalashtirish boshqaruv jarayonidagi mehnat doirasini pasaytiradi. Agar tizimli taxlil doimo o‘tkazilsa, qarorlarni ishlab chiqish usuli borgan sari soddalashib aniq xolatga keladi. Soddalashgan xoldagi  variantli katorlarning, ya`ni reja - ishlab chiqarish kabi modellarni taxlili, rivojlanish tendenstiyalarini va ishlab chiqarishning mavsumiy xarakterini aniqlash usuli;  tajriba javoblarini statistik taxlilini o‘z ichiga olgan, tajribaviy modellashtirish usuli. Echilayotgan muammolarni, jarayonlarni modellashtirish usuli, EXM va iqtisodiy-matematik metodlar orqali bajarilsa, xo‘jalik yurituvchi sub`ektning faoliyatidagi kamchilik va yutuqlari optimal ravishda kuzatish mumkin;  matematik dasturlash usuli;  maqsadlarni baxolash va kutilayotgan xavf nazariyasi usuli. Bu usul o‘qitish va motivatsiya nazariyasini hisobga olib tabiatni o‘lchash va bashorat qilish uchun ishlatiladi;  modellashtirish va tadbirkorlikka oid uyinlar usuli. Bu usul eHM ishlatilishini taqozo etadi;  noaniqlik sharoitida individual qaror qabul qilishga xar-xil yondashishlarni o‘z ichiga olgan qidirishlar nazariyasi;  xarajatlar usuli. Bu usul ya`ni, axborotlar yigish, taxlil qilish va ishlatish juda ko‘p mablag talab etadi, bunda boshqaruvchi agar bu usul optimal javob topishga yordam bersa xarajatlar oldida tuxtashi kerak emas;  noma`lum va noaniq vaziyatlarni baxolash va taxlil qilish, odatda, mavjud ishonchli ma`lumotlar orqali amalga oshiriladi. Bu xolda qabul qilinadigan qaror korxona uz oldiga kuygan maqsadga bog‘liq. Ba`zan qaror qabul qilish iqtisodiy-ijtimoiy tizimining rivojlanish qonuniyatiga va tendenstiyasi, shuningdek taxliliy xisob-kitoblar asosida amalga oshirish mumkin bo‘ladi. Boshqa xollarda albatta muammoning chuqur taxlili va xar tomonlama birlashuvi kerak bo‘ladi, ya`ni muammoning turlicha qarab kerakli taxlil va xisob-kitoblar utkaziladi;  qaror qabul qilish jarayonini soddalashtirish boshqaruv jarayonidagi mehnat doirasini pasaytiradi. Agar tizimli taxlil doimo o‘tkazilsa, qarorlarni ishlab chiqish usuli borgan sari soddalashib aniq xolatga keladi. Soddalashgan xoldagi qarorlar qabul qilish va ularning samarasini baxolash ko‘pincha korxona faoliyatining taxlili takrorlanuvchi xolatida qo‘llaniladi;  mutaxassislar baxosi, mutaxassislar taxlili asosida olinadi. Bu narsa xatolarni oldini olish uchun qilinadi. SHundan sung mutaxassislar mavjud mavjud qarorlar ruyxati mavjud fikrlar, takliflar va xulosalar bilan tanishib chikadilar va uzlarining yakuniy xulosalarini etadilar;  bir guruh mutaxassilar tomonidan qandaydir kiyin muammoni ijodiy muxokama qilish. Bu usul jamoa tajribalari va jamoaning bilimlari Boshqaruvning echimlariga asoslanishi va shu bilan birga yaxshi goyalarning yuzaga kelishiga muxit yaratish xamda muxokamadagi ishtirokchilarning yaxshi tanlanganligi alternativ echimni topishga va muammoni to‘g‘ri xal qilishga katta ta`sir ko‘rsatadi. Qabul qilingan qarorlarning maqsadga muvofiq xolda bajarilishi uchun ishlab chiqarish jarayonida maxsus maqsadga yo‘naltirilgan dasturlar, tarmoqli grafiklarni, matristali boshqaruv tizimini ishlab chiqarish zarur. Bu marosimlarning 3 ta guruhga ajratish mumkin:  qarorlarni o‘z vaqtida bajaruvchilarga etkazib berish;  kadrlar va resurslar optimal joylashtirish operativ zaxiralarni shakllantirish;  qarorlarni bajarilishini nazorat qilish. Birinchi guruh marosim. Qarorlarni o‘z vaqtida bajaruvchilarga etkazib berish. Bu erda uni o‘z xoliga tashlash mumkin emas. Qarorlarni bajaruvchilarga bir oy-ikki oyda etib borishini kuzatish mumkin. Bu xolda u o‘z faolligini va mazmunini yuqotadi. CHunki u kech etib boradi. Bajaruvchilarning fikrlarini keng tarqalgan shakllaridan biri ularni qaror qabul qilishga jalb qilish. SHu asosda ishlab chiqarishning ishtirokchilari qaror konstepsiyasi va masalalar echimlari bilan tanishadilar. CHunki ular ishlab chiqarish jarayonini chetdagilarga qaraganda yaxshiroq bilishadi. Ikkinchi guruh marosimi - bu kadrlar va resurslar manyovri shuningdek operativ rezervlar. Har bir echim moddiy ta`minotga muxtoj bo‘lib, odamlarning qarorlar qabul qilish va ularning samarasini baxolash ko‘pincha korxona faoliyatining taxlili takrorlanuvchi xolatida qo‘llaniladi;  mutaxassislar baxosi, mutaxassislar taxlili asosida olinadi. Bu narsa xatolarni oldini olish uchun qilinadi. SHundan sung mutaxassislar mavjud mavjud qarorlar ruyxati mavjud fikrlar, takliflar va xulosalar bilan tanishib chikadilar va uzlarining yakuniy xulosalarini etadilar;  bir guruh mutaxassilar tomonidan qandaydir kiyin muammoni ijodiy muxokama qilish. Bu usul jamoa tajribalari va jamoaning bilimlari Boshqaruvning echimlariga asoslanishi va shu bilan birga yaxshi goyalarning yuzaga kelishiga muxit yaratish xamda muxokamadagi ishtirokchilarning yaxshi tanlanganligi alternativ echimni topishga va muammoni to‘g‘ri xal qilishga katta ta`sir ko‘rsatadi. Qabul qilingan qarorlarning maqsadga muvofiq xolda bajarilishi uchun ishlab chiqarish jarayonida maxsus maqsadga yo‘naltirilgan dasturlar, tarmoqli grafiklarni, matristali boshqaruv tizimini ishlab chiqarish zarur. Bu marosimlarning 3 ta guruhga ajratish mumkin:  qarorlarni o‘z vaqtida bajaruvchilarga etkazib berish;  kadrlar va resurslar optimal joylashtirish operativ zaxiralarni shakllantirish;  qarorlarni bajarilishini nazorat qilish. Birinchi guruh marosim. Qarorlarni o‘z vaqtida bajaruvchilarga etkazib berish. Bu erda uni o‘z xoliga tashlash mumkin emas. Qarorlarni bajaruvchilarga bir oy-ikki oyda etib borishini kuzatish mumkin. Bu xolda u o‘z faolligini va mazmunini yuqotadi. CHunki u kech etib boradi. Bajaruvchilarning fikrlarini keng tarqalgan shakllaridan biri ularni qaror qabul qilishga jalb qilish. SHu asosda ishlab chiqarishning ishtirokchilari qaror konstepsiyasi va masalalar echimlari bilan tanishadilar. CHunki ular ishlab chiqarish jarayonini chetdagilarga qaraganda yaxshiroq bilishadi. Ikkinchi guruh marosimi - bu kadrlar va resurslar manyovri shuningdek operativ rezervlar. Har bir echim moddiy ta`minotga muxtoj bo‘lib, odamlarning qayta orientatsiyasi va ularning qayta tayyorlashga va almashtirishga to‘g‘ri keladi. SHuning uchun ishlab chiqarishdagi yirik dasturlarning realizastiyasi va ishlab chiqarishni qayta qurish ishlarining uslub va formalarini keskin o‘zgarishiga olib keladi. Bu kadrlar strukturasiga xam ta`sir ko‘rsatadi. Uchinchi marosimlar guruhi - bu nazorat, ya`ni chuqur malakali taxlil. Tizimli nazoratsiz yuqori natijalarga erishib bo‘lmaydi. Boshqaruvning yuqori darajasida, bunday nazoratni tashkilot aniq maqsadga va kerakli mexanizmga erishish uchun talab qiladi. qayta orientatsiyasi va ularning qayta tayyorlashga va almashtirishga to‘g‘ri keladi. SHuning uchun ishlab chiqarishdagi yirik dasturlarning realizastiyasi va ishlab chiqarishni qayta qurish ishlarining uslub va formalarini keskin o‘zgarishiga olib keladi. Bu kadrlar strukturasiga xam ta`sir ko‘rsatadi. Uchinchi marosimlar guruhi - bu nazorat, ya`ni chuqur malakali taxlil. Tizimli nazoratsiz yuqori natijalarga erishib bo‘lmaydi. Boshqaruvning yuqori darajasida, bunday nazoratni tashkilot aniq maqsadga va kerakli mexanizmga erishish uchun talab qiladi.