MAVZU: KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA
TURLARI
KIRISH…………………………………………………………………………
I BOB XARAJATLAR TUSHUNCHASI MOHIYATI………………….
1.1. Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati……………………….
1.2. Xarajatlarning tasniflanishi ……………………………………………
II BOB. KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA
TURLARI……………………………………………………………………..
2.1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari…………………...
2.2. Korxona daromadlari va foydasi………………………………………..
2.3. Daromadlarning o`sishida mehnat unumdorligining roli……………..
Xulosa ……………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………
Ilovalar …………………………………………………………………………..
1
Kirish
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab
asosiy va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot
ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik
jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar
ham
(jarima,
kamomad,
brak,
bekor
turishlar)
qo’shiladi.
Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli doimiy
xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab
o’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy
ishchilarning ish haqi va h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi
o’zgarishiga qarab o’zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot hajmining
ortishi shu xarajatlar hisobiga uning bir donasi tannarxining pasayishiga olib
keladi.
Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita
va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar
tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri qo’shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar).
Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot
tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini
takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va
mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini
pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika
taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir
ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda
kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan
solishtirma xarajatlarni kamaytiradi. Har bir korxonada mahsulot tannarxini
pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni
foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. Ular ko’zga tashlanadigan,
yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan bo’lishi mumkin.
2
I BOB XARAJATLARNING IQTISODIY MAZMUNI VA MOHIYATI
1.1 Iqtisodiy xarajatlar haqida
Iqtisodiy xarajatlar - safarbarlik manba bog'liq ayrim xarajatlar hisoblanadi.
ikkinchisi moddiy tovar va xizmatlar yaratish uchun zarur. xarajatlar tabiatini
tavsiflovchi ikki asosiy nuqtalari bor. Barcha har bir resursni birinchi qo'llash
cheklangan. Ikkinchidan, ishlab chiqarish ishlatiladigan har bir turi, ariza kamida
ikki muqobil tadbirlarni bor uchrashdi kerak ehtiyojlari mavjud xilma-xillik nuqtai
nazardan, bu resurslarni yo'qligini yaratadi. Bu aslida bir muammo emas tanlash.
Iqtisodiy muqobil mahsulotlar ishlab chiqarish rad tufayli xarajatlar. resurslarni
jalb qilish bilan bog'liq barcha xarajatlar, muqobil sifatida qabul qilinadi (yollash).
Boshqa so'zlar bilan aytganda, ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan har bir
resurs miqdori, bu ishlab chiqarish omil amalga oshirish uchun barcha mavjud
imkoniyatlarni eng yaxshi qiymati muvofiq tashkil etiladi. Bu muqobil munosabati
bilan (iqtisodiy) xarajatlar foydalanish kelib chiqadigan xarajatlar bo'lgan iqtisodiy
resurslardan ma'lum tovarlar ishlab chiqarishda. Shu bilan birga ular o'z yo'qolgan
imkoniyatlar (resurslar) foydalanish, balki boshqa maqsadlarda asoslangan
baholanadi.
biznes nuqtai nazaridan iqtisodiy xarajatlar yetkazib beruvchi tomonidan amalga
oshiriladi o'sha to'lovlar, bo'lgan kirishlar sanoatida bunday muqobil ilovalar
qochirish uchun. Bu to'lovlar ichki yoki tashqi bo'lishi mumkin. Shunday qilib, u
pul (tashqi ochiq) va yashirin (ichki ko'rib chiqilishi mumkin libos) xarajatlar.
Tashqi xarajatlar emas kompaniyasi hamraisi egalari bo'lgan resurslar uchun
etkazib beruvchi uchun to'lovlarni o'z ichiga oladi. Bu xarajatlar o'z ichiga oladi,
masalan, ish haqi, shunday qilib, uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan
taqdim etiladi va materiallar, xomashyo, energiya, butlovchi buyumlar, uchun
to'lov.
tashkilot unga tegishli resurslarni foydalanishingiz mumkin. Bu holda, biz ichki
xarajatlarini ko'rib. Bu xarajatlarni mulkni qaratilgan va resurslar yolg'iz
ishlatiladi. Ichki xarajatlar (iloji muqobil dan) ulardan foydalanish eng yaxshi
tartibga solishga, olingan bo'lishi mumkin ish bilan pul to'lovlar teng. Bu holda biz
3
o'z biznesini yaratish jarayonida bosh rad bo'lgan ba'zi daromad bilan
shug'ullanish. Bunday daromad, o'z ichiga olishi mumkin kompaniyaning
rivojlanishida unda investitsiya emas, balki, agar, masalan, ish haqi, u kreditlash
band bo'lsa qabul yoki foiz daromad qilaman. ichki xarajatlar tadbirkor ajralmas
tarkibiy qismi bo'lgan nominal foyda bo'ladi. Bu vaqtda sanoatda mavjud daromad
minimal miqdori va biznesda bir tadbirkor o'tkazish imkoniga ega bo'lgan.
Bu faqat tashqi xarajatlar amalda hisobga olinadi ta'kidlash lozim. Ular nomini
ega Buxgalteriya xarajatlari. Tufayli ichki qiymati buxgalteriya ishlatiladigan emas
aslida, moliyaviy Turkcha daromad o'rtasidagi farq bo'ladi Gross (daromad) va
tashqi xarajatlar. Bu holda, iqtisodiy foyda yalpi daromad va iqtisodiy xarajatlar
o'rtasidagi farq bo'ladi. Moliyaviy daromadi qiymati ichki xarajatlar qiymati
nisbatan har doim katta. Shunday qilib, ham foyda hujjatlarga ko'ra, kompaniya
iqtisodiy daromad bo'lmasligi mumkin. Ba'zi vaziyatlarda, tashkilot ham zarar
duchor bo'lishingiz mumkin. iqtisodiy xarajatlarni - yalpi daromad, barcha
xarajatlarni qamrab olmaydi, bu vaziyat sodir bo'ladi.
Ishlab chiqarish xarajatlari - sanoat korxonalari faoliyati muhim iqtisodiy
ko'rsatkich. ishlab chiqarish qiymati ifoda korxona xarajatlarini bevosita ishlab
chiqarish va bu mahsulotlar savdosi bilan bog'liq. Boshqa so'zlar bilan aytganda,
iqtisodiy u mahsulot ishlab chiqarilgan turadi nima anglatadi. Bu ko'rsatkich
mehnat xarajatlarini (ish haqi) va o'tgan mehnat (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i,
materiallar va boshqa resurslarni qiymati, asosiy fondlarni amortizatsiya)
xarajatlarini o'z ichiga oladi.
Sistematik qiymati kamaytirish yanada rivojlantirish, ishlab chiqarish va
ishchilar farovonligini yaxshilash uchun mablag 'ozod qiladi. Bu foyda o'sishi
muhim manbaidir.
Yana bu korxonada yaxshi uyushgan yozuvlar bo'ladi, chunki qiymati to'g'ri
hisoblash, muhim ahamiyatga ega, hisoblash yanada mukammal usullar ishlatiladi,
u tahlil qilish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yo'llarini baholash
uchun bo'ladi oson.
4
Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol
o’ynaydi, chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa
korxona foydasi va rentabelligi shuncha oshadi.
Korxona sarf xarajatlari o’z ichiga 1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, 2)
davr xarajatlari, 3) moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar, 4) favqulotda zararlarni
oladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevralda qabul
qilgan
64
qarori
bilan
tasdiqlangan
«Mahsulot
(xizmatlar)ning
sotish
xarajatlarining tuzilishi va moliyaviy natijalarning tashkil topishi qoidalari»ga
asosan korxonalarning xarajat moddalari quyidagilardan tashkil topadi:
Ishlab chiqarish xarajatlari:
–mahsulot tannarxi:
Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari:
5
mahsulotga qushiladigan xom ashyo va materiallar – sotib olingan
materiallar (ishlab chiqarishni me’yorida o’tishini ta’minlash, ehtiyot
qismlar, mahsulotlarni urash, joylash uchun materiallar va h.k);
ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlar va ishlar;
tabiiy xom ashyo (suv, yog’och va h.k);
energiya va yoqilg’ining hamma turlari;
materiallarning tabiiy kamayishi.
Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga to’lovlar:
bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;
qo’shimcha to’lovlar;
ishlanmagan vaqtlar uchun to’lovlar.
Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar:
ish haqi fondiga nisbatan ajratmalar;
nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va boshqa ixtiyoriy
to’lovlar.
Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizasiyasi:
asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlamchi bahodan ajratma.
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar:
ishlab chiqarish jarayoniga ko’rsatilgan xizmatlar;
ishlab chiqarish xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash;
asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;
o’t o’chirishni ta’minlash va qorovullar;
ishlab chiqarish asosiy fondlarining ijara haqi.
-davr xarajatlari:
Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar:
toarlarni tashish xarajatlari;
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;
Ma’muriy xarajatlar:
boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;
6
ularga sug’urta ajratmalari;
xizmat avtomobillarini asrash;
boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va
h.k.
boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;
xizmat safari xarajatlari.
Boshqa operasion xarajatlar:
kadrlar tayyorlash;
qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;
maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati
to’lovlari va h.k.
-moliyaviy faoliyat xarajatlari:
banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar;
uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar;
valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va zararlar;
korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari.
-favqulodda zararlar:
bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga
tijorat, ma’muriy, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular
har davrning o’zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy
hisoblar tizimiga mos keladi.
Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisoblanadi. Bu
xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.
Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik xarajatlari
shu jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular
umumxo’jalik xarajatlari bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi
bilan bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq.
Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq
bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining
7
ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir.
Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo,
elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob
uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning
kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi.
Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab
chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’
beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush
darajasini yuksaltirishga imkon yaratadi.
Mahsulot
tannarxi
xarajat
elementlari
bo’yicha
klassifikasiyalanadi.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:
1. Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);
2. Yordamchi va boshqa materiallar;
3. Yoqilgi;
4. Energiya;
8
5. Asosiy va qo’shimcha ish haqi;
6. Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
7. Asosiy fondlar amortizasiyasi;
8. Boshqa pul xarajatlari.
Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – elementlar kishi
mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini
ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur
pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish,
pochta, telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu
kabi xarajatlar).
Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha klassifikasiya
qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun
xarajat kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar
klassifikasiyalanadi.
1.2.Xarajatlarning tasniflanishi
Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg’i va
elektroenergetika xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish
sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat
mahsuloti tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi.
Mehnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va
ishlab chiqarishni o’stirish yoki tashkil etishning ilg’or usullarini joriy qilish orqali
har bir mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni ko’paytirish kerak
bo’ladi. Bu holda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo
ishchining umumiy ish haqi esa ortib boradi. Mehnat unumdorligi ish haqiga
nisbatan jadal o’sgandagina tannarx pasayadi.
Mehnat unumdorligining o’sish mohiyati shundan iboratki, bunda mahsulot
ishlab chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, ilgari sarflangan
mehnatning ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi
qisqaradi.
9
Material, yoqilg’i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni
tejab sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, Lekin yaxshi materiallar bilan
almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog’liq bo’lgan
sarflarni qisqartirish kerak bo’ladi.
Xizmat ko’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga
esa tarmoq va korxonalardagi ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini
kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun
ketadigan mablag’’larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi.
Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot
tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini
takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va
mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini
pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika
taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir
ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda
kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan
solishtirma xarajatlarni kamaytiradi.
Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash
uchun eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni
aniqlash kerak. Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z
ilg’amaydigan bo’lishi mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik
tahlildan keyin ularni aniqlash, topish mumkin bo’ladi.
Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular eng
avvalo to’planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi.
Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo’yicha rezervlar, regional (hududiy) va
tabiiy-ekologik rezervlar kiradi.
Rezervlar safarbar etilishi muddati bo’yicha joriy va istiqbolli rezervlarga
ajraladi.
10
Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo’yicha ham
guruhlarga bo’lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy va asosiy
fondlardan foydalanish rezervlari kiradi.
Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo’lib
ko’rish mumkin:
tashkiliy-texnikaviy rezervlar;
ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar.
Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan
imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin
pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish
kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish,
rejalashtirish
va
boshqarish”
fanidan
o’qiladigan
ma’ruzalarda,
amaliy
mashg’ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi.
Mahsulot
tannarxini
rejalashtirish
mehnat,
moddiy
va
moliyaviy
mablag’’lardan oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori
samaradorligiga erishishga qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bo’limlarni o’z
ichiga oladi:
1. Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi;
2. Mahsulot tannarxini kalkulyasiya etish;
3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi;
4. Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi.
Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda, eng
avvalo, hisobot yilida rejalarning bajaralishi tahlil etiladi, mahsulot tannarxini
pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan
rezervlardan foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi.
Ikkinchi bosqichda esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja
topshiriqlari korxona bo’limlariga etkaziladi.
Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida
yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida hisob qilinadigan
ko’rsatkich hisoblanadi.
11
II BOB. KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA
TURLARI
2.1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari
Har qanday iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish, xususan, tovar ishlab
chiqarish yoki xizmatlar ko`rsatish muayyan iqtisodiy resurslar (asbob-uskuna,
xomashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, ishchi kuchi va hokazo) sotib olishni
taqozo etadi. Agar firma yangi tashkil etilayotgan bo`lsa, u yer ham sotib oladi
yoki uni ijaraga oladi. Bunga ham firma muayyan sarf-xarajatlar qiladi. Agar firma
o`zining pul mablag`lari kam bo`lgani uchun bankdan ssuda (qarz) olgan bo`lsa,
uning uchun foizlar to`laydi. Bundan tashqari u o`z faoliyatini tashkil qilish uchun
elektr energiyasi sotib oladi, transport, aloqa xizmatlari uchun pul to`laydi.
Sug`urta uchun to`lovlar, reklama xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari, turli xil
soliqlar va hokazolar uchun ham firma muayyan sarf-xarajatlar qiladi.
Ko`rinib turibdiki, xo`jalikni yuritish va buning natijasida muayyan foyda
olish o`z-o`zidan bo`lmaydi, balki talaygina sarf-xarajatlar evaziga amalga oshadi.
Ana shunday sarf-xarajatlarni, ya`ni ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan
xarajatlarni ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yurituvchi har qanday sub`yektning
asosiy maqsadi foyda olishdir. Biroq bu maqsadga erishish, birinchidan, iqtisodiy
resurslar sotib olishga sarflangan xarajatlar bilan belgilansa, ikkinchidan, ishlab
chiqarilgan mahsulotga bo`lgan talab bilan chegaralanadi. Binobarin, ishlab
chiqarish xarajatlari foyda miqdorini belgilab beruvchi omil bo`lib qolmay, taklif
hajmiga ham bevosita ta`sir etadi. Shuning uchun bu xarajatlarni rejalashtirish,
hisobga olish va doimo tahlil qilib borish firma (korxona)ni oqilona boshqarish va
uning moliya-xo`jalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omili bo`lib
xizmat qiladi.
Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim
vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki
mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir.
12
Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan
aniqlash mumkin:
F = D – X
Bu erda: D - daromadlar;
X - xarajatlar.
Agar firma ma`lum vaqt ichida 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar qilgan holda
ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. so`mga sotgan, ya`ni shuncha daromad olgan
bo`lsa, uning olgan foydasi 2 mln. so`mni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni
amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. so`mga
kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (ya`ni 12-10) emas, balki 3 mln.
(ya`ni 12-9) so`mni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib
ko`ramiz. Firma o`sha tadbirlar natijasi o`laroq 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar
qilib, 12 mln. so`mlik emas, balki 13 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqardi va
sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. so`mni tashkil etadi.
Ko`rinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish
ikki yo`l bilan hal etilishi mumkin:
-muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan
xarajatlarni kamaytirish;
-muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan ko`proq mahsulot ishlab
chiqarish.
Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf bo`ladigan xarajatlarni bevosita va
bilvosita turlarga ajratish mumkin.
Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan
xarajatlar bo`lib, ular shu mahsulot tannarxiga to`g`ridan-to`g`ri kiritiladi.
Xomashyo va asosiy materiallar, yoqilg`i, elektr energiyasi, boshqa korxonalardan
sotib olinadigan yarim fabrikatlar, ishchilarning ish haqi va shunga o`xshash
xarajatlar bevosita xarajatlarni tashkil etadi.
Bilvosita xarajatlar deb ishlab chiqarishni tayyorlash va o`zlashtirish,
dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish, tsex, umumkorxona va ishlab
chiqarishdan tashqaridagi xarajatlarga aytiladi.
13
Ishlab chiqarishni tayyorlash va o`zlashtirish xarajatlariga quyidagilar kiradi:
-yangi ishga tushirilgan korxonalarni o`zlashtirish va foydasini ta`minlash
bilan bog`liq xarajatlar;
-yangi turdagi mahsulot, ilg`or texnologik jarayonlarni tayyorlash va
o`zlashtirish uchun sarflangan xarajatlar;
-yangi, unumli texnikani yaratganligi uchun mukofot fondi ajratmalari va
boshqalar.
Dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlariga dastgohlarni joriy
sozlash, tsex transporti, ish joylarining amortizatsiyasi, tsex instrumentlarini
tiklash va moslash bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar kiradi.
Sex xarajatlari deyilganda, tsexni boshqaruvchi xodimlarning ish haqi fondi
va ijtimoiy muhofaza uchun ajratmalar, uni isitish, yoritish, suv va kanalizatsiya
tarmoqlari bilan ta`minlash, ilmiy tadqiqotlar o`tkazish va hokazolar bilan bog`liq
xarajatlar tushuniladi.
Umumkorxona xarajatlari korxonani boshqarish bilan bog`liq bo`lgan
xarajatlar yig`indisidan iborat bo`lib, ularga quyidagilar kiradi:
-boshqarish xarajatlari;
-umumxo`jalik xarajatlari;
-to`lov va ajratmalar.
Boshqarish xarajatlari quyidagilardan iboratdir:
-zavod boshqarmasi, bo`limlar xodimlarining tasdiqlangan shtat ro`yxatiga
muvofiq mansab maoshlarining yig`indisi;
-xodimlarning xizmat safari xarajatlari;
-soqchi xodimlarning ish haqi, ularga beriladigan maxsus kiyimlar, o`t
o`chiruvchi mashinalarga sarf qilinadigan yoqilg`i qiymati, mashinalarni sozlash
uchun zarur materiallar va boshqa xarajatlar;
-zavod boshqarmasi binosi, umumkorxona yo`llari, omborlari, tibbiyot
punktiga ajratilgan xona, oshxona, bufet va klublarning amortizatsiya ajratmalari
va ularni joriy sozlash, yoritish, isitish va suv bilan ta`minlash xarajatlari;
14
-kadrlar tayyorlash, oliy va o`rta maxsus maktablaridan kelgan talabalar
bilan o`tkaziladigan ishlab chiqarish amaliyotlariga sarflanadigan xarajatlar.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog`liq bo`lgan xarajatlar mahsulot
miqdoriga qarab to`g`ri mutanosiblikda o`zgarib (ko`payib yoki ozayib) turadi.
Shuning uchun ularni o`zgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi.
Bilvosita xarajatlar firma (korxona)da ishlab chiqarilgan mahsulotning
miqdoriga qarab o`zgarmaslik xususiyatiga ega. Shuning uchun ularni doimiy yoki
o`zgarmas xarajatlar deb aytiladi.
Shuni ham aytib o`tish kerakki, bir qancha xarajatlar ishlab chiqarishda
to`g`ridan-to`g`ri qatnashmaydi. Shuning uchun ularni “ishlab chiqarishdan
tashqaridagi” xarajatlar deb ataladi. Bunday xarajatlarga quyidagilar kiradi:
-mahsulotni o`rash bilan bog`liq xarajatlar;
-mahsulotni jo`natiladigan joylarga tashib borish, vagonlarga yuklash
xarajatlari.
Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy ravishda kamaytira borish firma
(korxona) rahbarlari, menejeri va muhandis-texnik xodimlaridan birinchi navbatda
tejamkorlik bilan ish yuritishni talab qiladi. Shu bilan birgalikda fan-texnika
yutuqlaridan oqilona foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo
materiallaridan, yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi.
Shuningdek, yangi texnologik jarayonlarning yaratilishi va ularning joriy etilishi
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va firma (korxona) moliya-xo`jalik
faoliyati samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi
2.2. Korxona daromadlari va foydasi
Korxona (firma) mablag`lari aylanishining har bir tsiklli mahsulotlar yoki
xizmatlarning sotilishi bilan yakunlanadi. Buning natijasida tushgan pul
mablag`lariga u yana iqtisodiy resurslar (xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar,
yoqilg`i, ishchi kuchi va hokazolar) sotib oladi va ularning yordamida mahsulot
ishlab chiqaradi yoki xizmat ko`rsatadi. Mana shunday tarzda sodir bo`ladigan
jarayonlar takror ishlab chiqarishni tashkil etadi.
15
Ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish natijasida korxona (firma) xazinasiga
tushgan pul mablag`larini daromadlar deb ataladi. Korxonaning jami daromadi
asosiy faoliyatdan va asosiy bo`lmagan faoliyatdan olingan daromadlar
yig`indisidan iboratdir.
Asosiy
faoliyatdan
olingan
daromadlarga
mahsulotlarni,
ishlarni,
xizmatlarni, tovar-moddiy zahiralar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan
tushumlar kiradi.
Daromadlarning ikkinchi turi, ya`ni asosiy bo`lmagan faoliyatdan olingan
daromadlarga quyidagilar kiradi:
-qimmatli qog`ozlarni qayta baholash natijasida hosil bo`lgan daromadlar;
-foizlar, dividentlar va ijara haqi ko`rinishdagi daromadlar.
Korxona daromadining bir qismi mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan
bog`liq bo`lgan xarajatlarni qoplaydi, qolgan qismi korxonaning sof daromadi yoki
foydasini tashkil etadi.
Mahsulotni sotishdan olgan tushumdan ishlab chiqarish xarajatlarini chegirib
tashlagandan paydo bo`ladigan farq mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda deb
yuritiladi. Mazkur ko`rsatkich, ya`ni yalpi foydadan sotish xarajatlari, ma`muriy
xarajatlar va boshqa operatsion xarajatlarni ayrib tashlash yo`li bilan asosiy
faoliyatdan olingan foyda aniqlanadi.
Korxona tomonidan boshqa xo`jalik yurituvchi sub`ektlardan olingan
dividentlar, berilgan qarzlar uchun foizlar, mol-mulkni ijaraga berishdan olingan
daromadlar va moliyaviy faoliyat bilan bog`liq bo`lgan boshqa daromadlar
yig`indisi moliyaviy faoliyatdan olingan foydani tashkil etadi.
Yuqorida ko`rsatilgan ikki xil foyda, ya`ni asosiy faoliyatdan olingan foyda
bilan moliyaviy faoliyat foydasining yig`indisi umumxo`jalik faoliyatidan olingan
foydani tashkil etadi.
Bundan tashqari korxonada favqulodda foyda yoki zarar sodir bo`lishi ham
mumkin. Favquloddagi foyda yoki zarar korxona moliya-xo`jalik faoliyatinig
natijasida emas, balki korxonadagi biznes tavakkalchiligi bilan to`g`ridan-to`g`ri
bog`lanmagan holda vujudga keladi. Favqulodda foyda yoki zararni keltirib
16
chiqaruvchi hodisalarni, odatda, oldindan bashorat qilish va rejalashtirish mumkin
emas. Shu nuqtai nazardan dehqonchilikda har 3-5 yilda sodir bo`lishi mumkin
bo`lgan qurg`oqchilikni favqulodda hodisa deb bo`lmaydi. Korxona bu hodisaga
oldindan tegishli rezervlar tashkil etib, tayyorgarlik ko`rib borishi lozim. Yoki
tovar bahosining mavsumiy ko`tarilishi yoki pasayishini ma`lum darajada oldindan
bashorat qilish mumkin bo`lgani uchun favqulodda hodisa deb qarash ham to`g`ri
emas.
Favqulodda foyda yoki zararni keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan aksariyat
hollar xalqaro bozordagi o`zgarishlar, masalan, narx-navoning keskin ko`tarilib
yoki pasayib ketishi hamda turli tabiiy ofatlar bilan bog`liq bo`ladi.
Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda bilan favqulodda foyda (zarar)
yig`indisi soliq to`langunga qadar foydani tashkil etadi. Soliqlar va foydadan
boshqa majburiy to`lovlar bajarib bo`lingandan so`ng qolgan foyda korxonaning
sof foydasini tashkil etadi.
Soliqqa tortiladigan foyda bilan korxonaning balans foydasi bir-biridan
farqlanishini ta`kidlab o`tish zarur. Moliyaviy hisobotlarni ishlab chiqish
qoidalariga muvofiq holda aniqlangan umumxo`jalik faoliyatidan olinadigan foyda
bilan favqulodda foyda yig`indisi soliq qonunchiligi nuqtai nazaridan e`tiborga
olinishi lozim bo`lgan foyda miqdoridan farq qiladi. Ayrim xarajatlar soliq
qonunchiligi nuqtai nazaridan xarajat sifatida tan olinmaydi, ya`ni soliq summasini
aniqlashda ularni korxona daromadidan chegirib tashlash mumkin emas. Masalan,
norma doirasidagi safar xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilishiga ruxsat beriladi,
normadan yuqori sarf qilingan qismi esa kiritilmaydi. Davlat manfaatlari bo`yicha
yondashilsa, bu asosli, chunki korxona o`z xodimiga qo`shimcha imtiyozlar
berganda, bundan davlatning soliq tushumlari kamaymasligi lozim. Agar shunday
qilinmasa, korxona qancha mablag`ni ko`p sovursa, davlatga soliqlarni shuncha
kam to`lashi mumkin bo`lib qoladi.
Soliqqa tortiladigan foyda miqdorini aniqlash ancha murakkab ish. Chunki
davlat soliq siyosatining maqsadi faqat soliqlarni hisoblab chiqish va
undirishdangina iborat emas. Soliq siyosati korxonada oqilona xo`jalik yuritilishini
17
rag`batlantirish, resurslarning samarasiz ishlatilishini jazolash va muayyan ijtimoiy
maqsadlarga erishishga qaratilgan bo`lishi lozim.
Korxona ixtiyorida qolayotgan sof foyda jamg`arish va iste`mol
maqsadlariga
yo`naltirilishi
mumkin.
Foydaning
iste`mol
maqsadlariga
yo`naltirilayotgan qismi korxona egalariga daromad sifatida berilishi, korxona
xodimlarini rag`batlantirish uchun sarflanishi yoki boshqa iste`mol maqsadlariga
ishlatilishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi raqobat muhiti korxona foydasining asosiy
qismini muntazam ravishda investitsion maqsadlarga ajratishga majbur etadi.
Bundan korxonada ishlovchi xodimlar manfaatdordirlar deyish mumkin, chunki
ularni ish o`rinlari saqlab qolinadi, kengaytiriladi va takomillashadi. Korxona
egalarining manfaatlari esa birinchi navbatda korxona kapitali ortishida, uning
bozordagi mavqei mustahkamlanishida ifodalanadi. Davlat nuqtai nazaridan esa
foydaning qayta investitsiyalanishi korxona faoliyati hajmlarini, ya`ni soliqqa
tortish bazasini kengaytiradi hamda regiondagi ijtimoiy masalalarni hal etishga
ko`maklashadi.
Korxona foydasini taqsimlash jarayonida korxonada muayyan maqsadlarga
mo`ljallangan zahiralar va fondlar (jamg`armalar) tashkil etilishi mumkin. Bozor
iqtisodiyotida bu foydani assignatsiyalash deb ataladi. Mamlakatimizdagi ko`plab
korxonalarda zahira fondi, ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi, xodimlarni
moddiy rag`batlantirish fondi va ijtimoiy rivojlantirish fondi kabi jamg`armalar
tashkil etilgan. Korxona balansida bu fondlar “Taqsimlanmagan foyda” nomli
moddada aks ettiriladi. Shuni ham aytib o`tish lozimki, umumxo`jalik faoliyatidan
olingan foyda bilan favqulodda foyda yig`indisi xo`jalik amaliyotida korxonaning
balans foydasi yoki brutto-foyda deb ataladi. Soliqlar to`lab bo`lingandan so`ng
qolayotgan foyda esa sof foyda yoki netto-foyda deb yuritiladi.
Shunday qilib, korxona daromadlari quyidagicha taqsimlanadi:
Birinchi navbatda moddiy va nomoddiy resurslarga ketgan sarflarni
qoplanadi.
18
Ikkinchi navbatda mehnat haqi fondi shakllantiriladi, ijtimoiy sug`urtaga
ajratmalar va mahsulot tannarxiga kiritiladigan soliqlar to`lovlari amalga oshiriladi.
Uchinchi navbatda korxonani balans foydasi shakllanadi va uning hisobidan
foydadan soliqlar to`lanadi.
To`rtinchi
navbatda
netto-foyda
hisobidan
qoplanadigan
xarajatlar
qoplanadi.
Shundan so`ng qolgan foyda jamg`arish va iste`mol maqsadlariga ishlatiladi.
2.3. Daromadlarning o`sishida mehnat unumdorligining roli
Mikroiqtisodiy darajada har qanday korxona, firma yoki kompaniyaning
asosiy "bosh og`rig`i", (muammosi) olinayotgan daromadlarning muttasil
ko`payib, o`sib borishini ta`minlashdir. Daromadlarning ko`payishiga ta`sir
etuvchi omillar juda ko`p. Ularga asosan ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish,
mahsulot sifatini yaxshilash, reklamani yo`lga qo`yish, mahsulotning yangi
bozorlarini ochish, zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish va hokazolar kiradi.
Daromadlarni ko`paytirishning aytib o`tilgan omillari yoki yo`nalishlarining har
biri ham muhim. Biroq har qanday sharoitda ham hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadigan asosiy omil mehnat unumdorligidir.
Mehnat unumdorligi ko`rsatkichi korxona (firma) ishini, uning xo`jalik
faoliyati samaradorligini ko`rsatadi. Bu ko`rsatkichni o`lchash (yoki aniqlash) juda
ham oson. Buning uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar yoki ko`rsatilgan
xizmatlar qiymatini, ya`ni daromadlar summasini ishlab chiqarishda yoki xizmat
ko`rsatishda band bo`lgan ishchilar va xodimlar soniga taqsimlash kifoya, ya`ni:
Fikrimizni yanada oydinlashtirish uchun quyidagi shartli misolni
keltiramiz. Firmada ishlovchi ishchi va xodimlar soni 50 kishini tashkil etadi va
unda bir oyda 50 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqarildi va sotildi, deylik. Oddiy
arifmetika yo`li bilan mazkur firmada ishlovchi har bir kishining oylik mehnat
19
unumdorligi 1,0 mln. so`mni tashkil etganini aniqlash qiyin emas. Muayyan
tadbirlarni amalga oshirish, masalan, yangi texnologiyani joriy qilish natijasida
kelgusi oyda o`sha 50 kishi mehnat qilayotgan firmada 55 mln. so`mlik mahsulot
ishlab chiqarildi, deylik. Demak, firmada mehnat unumdorligi 1,1 mln. so`mni
tashkil etdi yoki o`tgan oyga qaraganda 10 foizga o`sdi.
Xo`sh, mehnat unumdorligi korxona (firma) daromadlarini ko`paytirishning
hal qiluvchi omili bo`lsa, uning o`zi nimaga bog`liq?
Hozirgi davrda mehnat unumdorligiga bevosita ta`sir qiluvchi asosiy omillar
sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
-mehnat resurslarining sifati;
-mashina va texnologik uskunalarning sifati;
-resurslardan foydalanish samaradorligi;
-mehnatni tashkil etish va boshqarish darajasi.
Endi ushbu omillarning har biri xususida alohida to`xtalib o`tamiz.
Mehnat resurslarining sifati - mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar
ko`rsatish bilan band bo`lgan ishchilarning ma`lumoti va malakasi qancha yuqori
bo`lsa, ular ma`lum vaqt (smena, oy, kvartal yoki yil)da shuncha ko`p mahsulot
(xizmat) yaratadi va aksincha. Shu sababli mamlakatimizda Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi asosida yangi ta`lim andozalari va dasturlari yaratilayotgani va ta`lim
tizimini chuqur isloh qilish asosida zamon talablariga javob bera oladigan kadrlarni
tayyorlash vazifasi hal etilayotganini uzoqni ko`zlab amalga oshirilayotgan ish deb
baholash mumkin.
Mashina
va
texnologik
uskunalarning
sifati.
Ishlab
chiqarishda
foydalaniladigan texnika vositalarining sifat darajasi (unumdorligi, ishonchliligi va
hokazo) qancha yuqori bo`lsa, korxona (firma)da ma`lum vaqt ichida shuncha ko`p
va sifatli mahsulot ishlab chiqariladi, binobarin, uning daromadlari ham shuncha
ko`p bo`ladi.
Bozor iqtisodiyotiga o`tish arafasida mamlakatimizda foydalanib kelingan
ishlab chiqarish texnikasi aksariyat hollarda eskirgan, ya`ni 20-30 yillar davomida
ishlayotgan edi. Shu sababli O`zbekistonda mehnat unumdorligi dunyodagi eng
20
past ko`rsatkichlardan biri edi, desak xato bo`lmas. Shu sababdan mamlakatimizda
amalga
oshirilayotgan
iqtisodiy
islohotlar
ishlab
chiqarishni
tubdan
zamonaviylashtirish,
xorijiy
mamlakatlardan
kelayotgan
sarmoya
(investitsiyalar)ni, avvalambor, yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilishga
qaratilgandir.
Resurslardan foydalanish samaradorligi. Har bir korxona yoki firma
mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish uchun muayyan moddiy,
moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanadi. Mahsulot birligiga sarflanayotgan
resurslar xarajati qancha kamaysa, daromadlar shuncha ko`paya boradi.
Demak, har qanday iqtisodchi yoki menejerning, korxona (firma) rahbari
yoki tadbirkorning muhim vazifasi ishlab chiqarishga sarflanayotgan resurslardan
foydalanish
samaradorligini
oshirish,
ya`ni
mahsulot
(xizmat)
birligiga
sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirishdir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan hozirgi
kunda rivojlangan deb tan olingan mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki,
resurslardan foydalanish samaradorligi ko`p jihatdan menejer - boshqaruvchi
faoliyatiga bog`liq. Ishchilarni yollash va ularni o`qitish, mehnat unumdorligi
yuqori bo`lgan ishchini tegishli tarzda moddiy rag`batlantirishni ta`minlash,
"imillagan" ishchi yoki xodimni ishdan chetlatish kabi o`nlab muhim vazifalarga
aynan menejer javob beradi.
Mehnatni tashkil etish va boshqarish darajasi. Mahsulot ishlab chiqarish
yoki xizmat ko`rsatishning barcha bo`g`inlari va bosqichlari ishchi kuchi sarfi
bilan bog`liq. Shuning uchun har bir ish o`rniga kasbiy bilim va mahorati etarli
bo`lgan ishchilarning tanlanishi va ularning mehnat faoliyati uchun zarur bo`lgan
shart-sharoitlarning yaratilishi juda muhim ahamiyatga ega.
Kasbiy bilimi va mahorati yuqori bo`lgan ishchi malakasiz va tajribasiz
ishchiga nisbatan yuqoriroq unumdorlik bilan mehnat qiladi va, binobarin, ma`lum
vaqt mobaynida korxonaga ko`proq daromad (foyda) keltiradi.
Ishchi qanchalik malakali bo`lmasin, uning mehnat faoliyati uchun zarur
bo`lgan shart-sharoitlar yaratilmagan bo`lsa, u yo pastroq unumdorlik bilan
ishlaydi, yoki umuman bekor turib qoladi. Masalan, qurilish ob`ektiga binolarni
21
bo`yash uchun zarur bo`lgan buyoqlar o`z vaqtida va kerakli miqdorda etkazib
berilmadi, deylik. U holda nima bo`lishini o`zingiz bir tasavvur qilib ko`ring.
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, mehnat unumdorligini oshirish har qanday
xo`jalik yurituvchi sub`ekt daromadlarini ko`paytirishning bosh omili bo`lib
xizmat qiladi.
22
Xulosa
Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim
vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki
mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir.
Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan
aniqlash mumkin:
F = D – X
Bu erda: D - daromadlar;
X - xarajatlar.
Agar firma ma`lum vaqt ichida 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar qilgan holda
ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. so`mga sotgan, ya`ni shuncha daromad olgan
bo`lsa, uning olgan foydasi 2 mln. so`mni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni
amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. so`mga
kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (ya`ni 12-10) emas, balki 3 mln.
(ya`ni 12-9) so`mni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib
ko`ramiz. Firma o`sha tadbirlar natijasi o`laroq 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar
qilib, 12 mln. so`mlik emas, balki 13 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqardi va
sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. so`mni tashkil etadi.
Ko`rinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish
ikki yo`l bilan hal etilishi mumkin:
-muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan
xarajatlarni kamaytirish;
-muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan ko`proq mahsulot ishlab
chiqarish.
Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf bo`ladigan xarajatlarni bevosita va
bilvosita turlarga ajratish mumkin.
23
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga
ko‘taramiz:‖O‘zbekiston‖ NMIU, 2018
2.Mirziyoyev Sh. Ilm-fan yutuqlari-taraqqiyotning muhim omili//Xalq so‘zi gazetasi, 2018
10. Shodmonov Sh/, G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:Iqtisodiyot, 2018
11. Hasanov R. Demokratik bozor islohotlarini chuquqrlshtirish. Monografiya. Moliya, 2018
12. Yuldoshev Yu. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, 2015
13. Yusupov E. va bosh… Ijtimoiy boshqaruv tizimini tadriji va va davlatning shakllanishi. T.: 2014
14. Berkinov B.B. O‘zbekiston iqtisodiyotini institutsional rivojlantirish yo‘nalishlari. T.: TDIU, 2016.
15. Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.:
“Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet
. Economics. (Irwin Economiks) Campbell R. McConnel, Stanley L.Brue, Sean M Flyn 21- edition.2018
17. Ataniyazov J., Mannonov N. O‘zbekistonning xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvini
kuchaytirish masalalari: Monografiya. – Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2021 y.
18. O‘lmasov A., Vaxobov A.V. Iktisodiyot nazariyasi. Darslik. - T. «Iqtisod -moliya», 2014. -4 8 0 bet
19. 2018-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
“Harakatlar Strategiyasi”
20. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan
tuzilgan.
Internet saytlari:
1. http://www.gov.uz
2. http://www.mfa.uz
3. http://www.worldbank.org
4. http://www.imf.org
5. http://www.lex.uz
6. http://library.ziyonet.uz
7. http://erohovastitch.ru
