KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA TURLARI (Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari)

Yuklangan vaqt

2024-03-30

Yuklab olishlar soni

21

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

388,0 KB


 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
MAVZU: KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA 
TURLARI 
 
KIRISH………………………………………………………………………… 
I BOB XARAJATLAR TUSHUNCHASI  MOHIYATI…………………. 
1.1. Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati………………………. 
1.2. Xarajatlarning tasniflanishi …………………………………………… 
II BOB. KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA   
TURLARI…………………………………………………………………….. 
2.1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari…………………... 
2.2. Korxona daromadlari va foydasi……………………………………….. 
2.3. Daromadlarning o`sishida mehnat unumdorligining roli…………….. 
Xulosa …………………………………………………………………………… 
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………… 
Ilovalar ………………………………………………………………………….. 
 
 
MAVZU: KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA TURLARI KIRISH………………………………………………………………………… I BOB XARAJATLAR TUSHUNCHASI MOHIYATI…………………. 1.1. Xarajatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati………………………. 1.2. Xarajatlarning tasniflanishi …………………………………………… II BOB. KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA TURLARI…………………………………………………………………….. 2.1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari…………………... 2.2. Korxona daromadlari va foydasi……………………………………….. 2.3. Daromadlarning o`sishida mehnat unumdorligining roli…………….. Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………… Ilovalar …………………………………………………………………………..  
 
1 
Kirish  
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab 
asosiy va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot 
ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik 
jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar 
ham 
(jarima, 
kamomad, 
brak, 
bekor 
turishlar) 
qo’shiladi.  
Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli doimiy 
xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab 
o’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy 
ishchilarning ish haqi va h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi 
o’zgarishiga qarab o’zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot hajmining 
ortishi shu xarajatlar hisobiga uning bir donasi tannarxining pasayishiga olib 
keladi.  
Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita 
va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar 
tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri qo’shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar).  
Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot 
tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.  
Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini 
takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va 
mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini 
pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika 
taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir 
ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda 
kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan 
solishtirma xarajatlarni kamaytiradi. Har bir korxonada mahsulot tannarxini 
pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni 
foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. Ular ko’zga tashlanadigan, 
yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan bo’lishi mumkin.  
 
1 Kirish Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga qarab asosiy va qo’shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Qo’shimcha xarajatlar korxonani xo’jalik jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo’lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar ham (jarima, kamomad, brak, bekor turishlar) qo’shiladi. Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o’zgaruvchan va shartli doimiy xarajatlarga ajratiladi. O’zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab o’zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy ishchilarning ish haqi va h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi o’zgarishiga qarab o’zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot hajmining ortishi shu xarajatlar hisobiga uning bir donasi tannarxining pasayishiga olib keladi. Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri qo’shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar). Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan solishtirma xarajatlarni kamaytiradi. Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan bo’lishi mumkin.  
 
2 
I BOB XARAJATLARNING IQTISODIY MAZMUNI VA MOHIYATI  
1.1 Iqtisodiy xarajatlar haqida 
Iqtisodiy xarajatlar - safarbarlik manba bog'liq ayrim xarajatlar hisoblanadi. 
ikkinchisi moddiy tovar va xizmatlar yaratish uchun zarur. xarajatlar tabiatini 
tavsiflovchi ikki asosiy nuqtalari bor. Barcha har bir resursni birinchi qo'llash 
cheklangan. Ikkinchidan, ishlab chiqarish ishlatiladigan har bir turi, ariza kamida 
ikki muqobil tadbirlarni bor uchrashdi kerak ehtiyojlari mavjud xilma-xillik nuqtai 
nazardan, bu resurslarni yo'qligini yaratadi. Bu aslida bir muammo emas tanlash. 
Iqtisodiy muqobil mahsulotlar ishlab chiqarish rad tufayli xarajatlar. resurslarni 
jalb qilish bilan bog'liq barcha xarajatlar, muqobil sifatida qabul qilinadi (yollash). 
Boshqa so'zlar bilan aytganda, ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan har bir 
resurs miqdori, bu ishlab chiqarish omil amalga oshirish uchun barcha mavjud 
imkoniyatlarni eng yaxshi qiymati muvofiq tashkil etiladi. Bu muqobil munosabati 
bilan (iqtisodiy) xarajatlar foydalanish kelib chiqadigan xarajatlar bo'lgan iqtisodiy 
resurslardan ma'lum tovarlar ishlab chiqarishda. Shu bilan birga ular o'z yo'qolgan 
imkoniyatlar (resurslar) foydalanish, balki boshqa maqsadlarda asoslangan 
baholanadi.  
biznes nuqtai nazaridan iqtisodiy xarajatlar yetkazib beruvchi tomonidan amalga 
oshiriladi o'sha to'lovlar, bo'lgan kirishlar sanoatida bunday muqobil ilovalar 
qochirish uchun. Bu to'lovlar ichki yoki tashqi bo'lishi mumkin. Shunday qilib, u 
pul (tashqi ochiq) va yashirin (ichki ko'rib chiqilishi mumkin libos) xarajatlar. 
Tashqi xarajatlar emas kompaniyasi hamraisi egalari bo'lgan resurslar uchun 
etkazib beruvchi uchun to'lovlarni o'z ichiga oladi. Bu xarajatlar o'z ichiga oladi, 
masalan, ish haqi, shunday qilib, uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan 
taqdim etiladi va materiallar, xomashyo, energiya, butlovchi buyumlar, uchun 
to'lov.  
tashkilot unga tegishli resurslarni foydalanishingiz mumkin. Bu holda, biz ichki 
xarajatlarini ko'rib. Bu xarajatlarni mulkni qaratilgan va resurslar yolg'iz 
ishlatiladi. Ichki xarajatlar (iloji muqobil dan) ulardan foydalanish eng yaxshi 
tartibga solishga, olingan bo'lishi mumkin ish bilan pul to'lovlar teng. Bu holda biz 
2 I BOB XARAJATLARNING IQTISODIY MAZMUNI VA MOHIYATI 1.1 Iqtisodiy xarajatlar haqida Iqtisodiy xarajatlar - safarbarlik manba bog'liq ayrim xarajatlar hisoblanadi. ikkinchisi moddiy tovar va xizmatlar yaratish uchun zarur. xarajatlar tabiatini tavsiflovchi ikki asosiy nuqtalari bor. Barcha har bir resursni birinchi qo'llash cheklangan. Ikkinchidan, ishlab chiqarish ishlatiladigan har bir turi, ariza kamida ikki muqobil tadbirlarni bor uchrashdi kerak ehtiyojlari mavjud xilma-xillik nuqtai nazardan, bu resurslarni yo'qligini yaratadi. Bu aslida bir muammo emas tanlash. Iqtisodiy muqobil mahsulotlar ishlab chiqarish rad tufayli xarajatlar. resurslarni jalb qilish bilan bog'liq barcha xarajatlar, muqobil sifatida qabul qilinadi (yollash). Boshqa so'zlar bilan aytganda, ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan har bir resurs miqdori, bu ishlab chiqarish omil amalga oshirish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni eng yaxshi qiymati muvofiq tashkil etiladi. Bu muqobil munosabati bilan (iqtisodiy) xarajatlar foydalanish kelib chiqadigan xarajatlar bo'lgan iqtisodiy resurslardan ma'lum tovarlar ishlab chiqarishda. Shu bilan birga ular o'z yo'qolgan imkoniyatlar (resurslar) foydalanish, balki boshqa maqsadlarda asoslangan baholanadi. biznes nuqtai nazaridan iqtisodiy xarajatlar yetkazib beruvchi tomonidan amalga oshiriladi o'sha to'lovlar, bo'lgan kirishlar sanoatida bunday muqobil ilovalar qochirish uchun. Bu to'lovlar ichki yoki tashqi bo'lishi mumkin. Shunday qilib, u pul (tashqi ochiq) va yashirin (ichki ko'rib chiqilishi mumkin libos) xarajatlar. Tashqi xarajatlar emas kompaniyasi hamraisi egalari bo'lgan resurslar uchun etkazib beruvchi uchun to'lovlarni o'z ichiga oladi. Bu xarajatlar o'z ichiga oladi, masalan, ish haqi, shunday qilib, uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladi va materiallar, xomashyo, energiya, butlovchi buyumlar, uchun to'lov. tashkilot unga tegishli resurslarni foydalanishingiz mumkin. Bu holda, biz ichki xarajatlarini ko'rib. Bu xarajatlarni mulkni qaratilgan va resurslar yolg'iz ishlatiladi. Ichki xarajatlar (iloji muqobil dan) ulardan foydalanish eng yaxshi tartibga solishga, olingan bo'lishi mumkin ish bilan pul to'lovlar teng. Bu holda biz  
 
3 
o'z biznesini yaratish jarayonida bosh rad bo'lgan ba'zi daromad bilan 
shug'ullanish. Bunday daromad, o'z ichiga olishi mumkin kompaniyaning 
rivojlanishida unda investitsiya emas, balki, agar, masalan, ish haqi, u kreditlash 
band bo'lsa qabul yoki foiz daromad qilaman.  ichki xarajatlar tadbirkor ajralmas 
tarkibiy qismi bo'lgan nominal foyda bo'ladi. Bu vaqtda sanoatda mavjud daromad 
minimal miqdori va biznesda bir tadbirkor o'tkazish imkoniga ega bo'lgan.  
Bu faqat tashqi xarajatlar amalda hisobga olinadi ta'kidlash lozim. Ular nomini 
ega Buxgalteriya xarajatlari. Tufayli ichki qiymati buxgalteriya ishlatiladigan emas 
aslida, moliyaviy Turkcha daromad o'rtasidagi farq bo'ladi Gross (daromad) va 
tashqi xarajatlar. Bu holda, iqtisodiy foyda yalpi daromad va iqtisodiy xarajatlar 
o'rtasidagi farq bo'ladi. Moliyaviy daromadi qiymati ichki xarajatlar qiymati 
nisbatan har doim katta. Shunday qilib, ham foyda hujjatlarga ko'ra, kompaniya 
iqtisodiy daromad bo'lmasligi mumkin. Ba'zi vaziyatlarda, tashkilot ham zarar 
duchor bo'lishingiz mumkin. iqtisodiy xarajatlarni - yalpi daromad, barcha 
xarajatlarni qamrab olmaydi, bu vaziyat sodir bo'ladi.  
Ishlab chiqarish xarajatlari - sanoat korxonalari faoliyati muhim iqtisodiy 
ko'rsatkich. ishlab chiqarish qiymati ifoda korxona xarajatlarini bevosita ishlab 
chiqarish va bu mahsulotlar savdosi bilan bog'liq. Boshqa so'zlar bilan aytganda, 
iqtisodiy u mahsulot ishlab chiqarilgan turadi nima anglatadi. Bu ko'rsatkich 
mehnat xarajatlarini (ish haqi) va o'tgan mehnat (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, 
materiallar va boshqa resurslarni qiymati, asosiy fondlarni amortizatsiya) 
xarajatlarini o'z ichiga oladi.  
    Sistematik qiymati kamaytirish yanada rivojlantirish, ishlab chiqarish va 
ishchilar farovonligini yaxshilash uchun mablag 'ozod qiladi. Bu foyda o'sishi 
muhim manbaidir.  
Yana bu korxonada yaxshi uyushgan yozuvlar bo'ladi, chunki qiymati to'g'ri 
hisoblash, muhim ahamiyatga ega, hisoblash yanada mukammal usullar ishlatiladi, 
u tahlil qilish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yo'llarini baholash 
uchun bo'ladi oson.  
3 o'z biznesini yaratish jarayonida bosh rad bo'lgan ba'zi daromad bilan shug'ullanish. Bunday daromad, o'z ichiga olishi mumkin kompaniyaning rivojlanishida unda investitsiya emas, balki, agar, masalan, ish haqi, u kreditlash band bo'lsa qabul yoki foiz daromad qilaman. ichki xarajatlar tadbirkor ajralmas tarkibiy qismi bo'lgan nominal foyda bo'ladi. Bu vaqtda sanoatda mavjud daromad minimal miqdori va biznesda bir tadbirkor o'tkazish imkoniga ega bo'lgan. Bu faqat tashqi xarajatlar amalda hisobga olinadi ta'kidlash lozim. Ular nomini ega Buxgalteriya xarajatlari. Tufayli ichki qiymati buxgalteriya ishlatiladigan emas aslida, moliyaviy Turkcha daromad o'rtasidagi farq bo'ladi Gross (daromad) va tashqi xarajatlar. Bu holda, iqtisodiy foyda yalpi daromad va iqtisodiy xarajatlar o'rtasidagi farq bo'ladi. Moliyaviy daromadi qiymati ichki xarajatlar qiymati nisbatan har doim katta. Shunday qilib, ham foyda hujjatlarga ko'ra, kompaniya iqtisodiy daromad bo'lmasligi mumkin. Ba'zi vaziyatlarda, tashkilot ham zarar duchor bo'lishingiz mumkin. iqtisodiy xarajatlarni - yalpi daromad, barcha xarajatlarni qamrab olmaydi, bu vaziyat sodir bo'ladi. Ishlab chiqarish xarajatlari - sanoat korxonalari faoliyati muhim iqtisodiy ko'rsatkich. ishlab chiqarish qiymati ifoda korxona xarajatlarini bevosita ishlab chiqarish va bu mahsulotlar savdosi bilan bog'liq. Boshqa so'zlar bilan aytganda, iqtisodiy u mahsulot ishlab chiqarilgan turadi nima anglatadi. Bu ko'rsatkich mehnat xarajatlarini (ish haqi) va o'tgan mehnat (xom ashyo, materiallar, yoqilg'i, materiallar va boshqa resurslarni qiymati, asosiy fondlarni amortizatsiya) xarajatlarini o'z ichiga oladi. Sistematik qiymati kamaytirish yanada rivojlantirish, ishlab chiqarish va ishchilar farovonligini yaxshilash uchun mablag 'ozod qiladi. Bu foyda o'sishi muhim manbaidir. Yana bu korxonada yaxshi uyushgan yozuvlar bo'ladi, chunki qiymati to'g'ri hisoblash, muhim ahamiyatga ega, hisoblash yanada mukammal usullar ishlatiladi, u tahlil qilish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yo'llarini baholash uchun bo'ladi oson.  
 
4 
   Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol 
o’ynaydi, chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa 
korxona foydasi va rentabelligi shuncha oshadi.  
Korxona sarf xarajatlari o’z ichiga 1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, 2) 
davr xarajatlari, 3) moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar, 4) favqulotda zararlarni 
oladi.  
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevralda qabul 
qilgan 
64 
qarori 
bilan 
tasdiqlangan 
«Mahsulot 
(xizmatlar)ning 
sotish 
xarajatlarining tuzilishi va moliyaviy natijalarning tashkil topishi qoidalari»ga 
asosan korxonalarning xarajat moddalari quyidagilardan tashkil topadi:  
 
Ishlab chiqarish xarajatlari:  
–mahsulot tannarxi:  
Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari:  
4 Korxonada ishlab chiqarish xarajatlari korxona faoliyati uchun muhim rol o’ynaydi, chunki mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari qancha kam bo’lsa korxona foydasi va rentabelligi shuncha oshadi. Korxona sarf xarajatlari o’z ichiga 1) mahsulot ishlab chiqarish tannarxi, 2) davr xarajatlari, 3) moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar, 4) favqulotda zararlarni oladi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevralda qabul qilgan 64 qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (xizmatlar)ning sotish xarajatlarining tuzilishi va moliyaviy natijalarning tashkil topishi qoidalari»ga asosan korxonalarning xarajat moddalari quyidagilardan tashkil topadi: Ishlab chiqarish xarajatlari: –mahsulot tannarxi: Ishlab chiqarishning moddiy xarajatlari:  
 
5 
 mahsulotga qushiladigan xom ashyo va materiallar – sotib olingan 
materiallar (ishlab chiqarishni me’yorida o’tishini ta’minlash, ehtiyot 
qismlar, mahsulotlarni urash, joylash uchun materiallar va h.k);  
 ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlar va ishlar;  
 tabiiy xom ashyo (suv, yog’och va h.k);  
 energiya va yoqilg’ining hamma turlari;  
 materiallarning tabiiy kamayishi.  
Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga to’lovlar:  
 bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;  
 qo’shimcha to’lovlar;  
 ishlanmagan vaqtlar uchun to’lovlar.  
Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar:  
 ish haqi fondiga nisbatan ajratmalar;  
 nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va boshqa ixtiyoriy 
to’lovlar.  
Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizasiyasi:  
 asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlamchi bahodan ajratma.  
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar:  
 ishlab chiqarish jarayoniga ko’rsatilgan xizmatlar;  
 ishlab chiqarish xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash;  
 asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;  
 o’t o’chirishni ta’minlash va qorovullar;  
 ishlab chiqarish asosiy fondlarining ijara haqi.  
-davr xarajatlari:  
Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar:  
 toarlarni tashish xarajatlari;  
  
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;  
Ma’muriy xarajatlar:  
 boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;  
5  mahsulotga qushiladigan xom ashyo va materiallar – sotib olingan materiallar (ishlab chiqarishni me’yorida o’tishini ta’minlash, ehtiyot qismlar, mahsulotlarni urash, joylash uchun materiallar va h.k);  ishlab chiqarish xususiyatiga ega xizmatlar va ishlar;  tabiiy xom ashyo (suv, yog’och va h.k);  energiya va yoqilg’ining hamma turlari;  materiallarning tabiiy kamayishi. Ishlab chiqarish xarakteridagi mehnatga to’lovlar:  bajarilgan ishlar uchun to’lovlar;  qo’shimcha to’lovlar;  ishlanmagan vaqtlar uchun to’lovlar. Ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar:  ish haqi fondiga nisbatan ajratmalar;  nodavlat nafaqa fondiga, ixtiyoriy tibbiy sug’urtaga va boshqa ixtiyoriy to’lovlar. Asosiy fondlar va nomaterial aktivlar amortizasiyasi:  asosiy fondlarning eskirishiga qarab bosh birlamchi bahodan ajratma. Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa xarajatlar:  ishlab chiqarish jarayoniga ko’rsatilgan xizmatlar;  ishlab chiqarish xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash;  asosiy fondlarni ishchi holda saqlash xarajatlari;  o’t o’chirishni ta’minlash va qorovullar;  ishlab chiqarish asosiy fondlarining ijara haqi. -davr xarajatlari: Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar:  toarlarni tashish xarajatlari;  savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari; Ma’muriy xarajatlar:  boshqaruv xodimlarining mehnat to’lovlari;  
 
6 
 ularga sug’urta ajratmalari;  
 xizmat avtomobillarini asrash;  
 boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va 
h.k.  
 boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;  
 xizmat safari xarajatlari.  
Boshqa operasion xarajatlar:  
 kadrlar tayyorlash;  
 qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;  
 maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati 
to’lovlari va h.k.  
-moliyaviy faoliyat xarajatlari:  
 banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar;  
 uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar;  
 valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va zararlar;  
 korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari.  
-favqulodda zararlar:  
 bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi.  
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga 
tijorat, ma’muriy, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular 
har davrning o’zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy 
hisoblar tizimiga mos keladi.  
Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisoblanadi. Bu 
xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.  
Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik xarajatlari 
shu jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular 
umumxo’jalik xarajatlari bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi 
bilan bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq.  
Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq 
bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining 
6  ularga sug’urta ajratmalari;  xizmat avtomobillarini asrash;  boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizasiya, hisoblash markazi va h.k.  boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizasiyasi;  xizmat safari xarajatlari. Boshqa operasion xarajatlar:  kadrlar tayyorlash;  qurilishdagi kamchiliklarni yo’qotish;  maslahatlar berish va axborotlar xizmati to’lovlari, auditlar xizmati to’lovlari va h.k. -moliyaviy faoliyat xarajatlari:  banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to’lovlar;  uzoq muddatli ijara uchun to’lovlar;  valyuta kursining o’zgarishi sababli foyda va zararlar;  korxonaning o’z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari. -favqulodda zararlar:  bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga tijorat, ma’muriy, umumxo’jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular har davrning o’zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy hisoblar tizimiga mos keladi. Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko’rsatkich hisoblanadi. Bu xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas. Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo’jalik xarajatlari shu jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular umumxo’jalik xarajatlari bo’lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi bilan bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq. Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining  
 
7 
ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir. 
Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo, 
elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob 
uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning 
kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi.  
Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab 
chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’ 
beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush 
darajasini yuksaltirishga imkon yaratadi.  
Mahsulot 
tannarxi 
xarajat 
elementlari 
bo’yicha 
klassifikasiyalanadi.  
 
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:  
1. Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);  
2. Yordamchi va boshqa materiallar;  
3. Yoqilgi;  
4. Energiya;  
7 ma’lum darajasi juda ko’p ishlab chiqarish omillarining o’zaro ta’sir natijasidir. Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo, elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning kamaytirilishi va h.k. ta’sir ko’rsatadi. Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo’shimcha mablag’ beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush darajasini yuksaltirishga imkon yaratadi. Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo’yicha klassifikasiyalanadi. Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat: 1. Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi); 2. Yordamchi va boshqa materiallar; 3. Yoqilgi; 4. Energiya;  
 
8 
5. Asosiy va qo’shimcha ish haqi;  
6. Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;  
7. Asosiy fondlar amortizasiyasi;  
8. Boshqa pul xarajatlari.  
Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – elementlar kishi 
mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini 
ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur 
pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, 
pochta, telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu 
kabi xarajatlar).  
Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha klassifikasiya 
qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun 
xarajat kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar 
klassifikasiyalanadi.  
1.2.Xarajatlarning tasniflanishi 
Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg’i va 
elektroenergetika xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish 
sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat 
mahsuloti tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi.  
Mehnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va 
ishlab chiqarishni o’stirish yoki tashkil etishning ilg’or usullarini joriy qilish orqali 
har bir mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni ko’paytirish kerak 
bo’ladi. Bu holda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo 
ishchining umumiy ish haqi esa ortib boradi. Mehnat unumdorligi ish haqiga 
nisbatan jadal o’sgandagina tannarx pasayadi.  
Mehnat unumdorligining o’sish mohiyati shundan iboratki, bunda mahsulot 
ishlab chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, ilgari sarflangan 
mehnatning ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi 
qisqaradi.  
8 5. Asosiy va qo’shimcha ish haqi; 6. Ijtimoiy sug’urta ajratmalari; 7. Asosiy fondlar amortizasiyasi; 8. Boshqa pul xarajatlari. Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – elementlar kishi mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, pochta, telegraf, o’qishga yuborilganlarga to’lanadigan stipendiya va boshqa shu kabi xarajatlar). Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo’yicha klassifikasiya qilish tannarxning tuzilishini o’rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun xarajat kalkulyasiya moddalari bo’yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar klassifikasiyalanadi. 1.2.Xarajatlarning tasniflanishi Mehnat unumdorligini oshirish, xomashyo va material, yoqilg’i va elektroenergetika xarajatlarini kamaytirish, xizmat ko’rsatish va boshqarish sarflarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan tashqari, xarajatlarni tejash sanoat mahsuloti tannarxini pasaytirishning eng muhim manbalari hisoblanadi. Mehnat unumdorligini oshirish uchun yangi texnika, texnologiya jarayonlarini va ishlab chiqarishni o’stirish yoki tashkil etishning ilg’or usullarini joriy qilish orqali har bir mehnatchi tomonidan tayyorlanayotgan mahsulotni ko’paytirish kerak bo’ladi. Bu holda har bir mahsulot birligiga sarflanadigan ish haqi qisqaradi, ammo ishchining umumiy ish haqi esa ortib boradi. Mehnat unumdorligi ish haqiga nisbatan jadal o’sgandagina tannarx pasayadi. Mehnat unumdorligining o’sish mohiyati shundan iboratki, bunda mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan jonli mehnat ulushi kamayadi, ilgari sarflangan mehnatning ulushi esa ortadi, biroq mahsulot birligi uchun ketadigan mehnat sarfi qisqaradi.  
 
9 
Material, yoqilg’i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni 
tejab sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, Lekin yaxshi materiallar bilan 
almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog’liq bo’lgan 
sarflarni qisqartirish kerak bo’ladi.  
Xizmat ko’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga 
esa tarmoq va korxonalardagi ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini 
kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun 
ketadigan mablag’’larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi.  
Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot 
tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi.  
Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini 
takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va 
mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini 
pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika 
taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir 
ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda 
kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan 
solishtirma xarajatlarni kamaytiradi.  
Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash 
uchun eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni 
aniqlash kerak. Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z 
ilg’amaydigan bo’lishi mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik 
tahlildan keyin ularni aniqlash, topish mumkin bo’ladi.  
Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular eng 
avvalo to’planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi.  
Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo’yicha rezervlar, regional (hududiy) va 
tabiiy-ekologik rezervlar kiradi.  
Rezervlar safarbar etilishi muddati bo’yicha joriy va istiqbolli rezervlarga 
ajraladi.  
9 Material, yoqilg’i va elektr energiya xarajatlarini kamaytirish uchun ularni tejab sarflash, qimmatbaho materiallarni arzon, Lekin yaxshi materiallar bilan almashtirish, ularni sotib olish va korxonaga keltirish bilan bog’liq bo’lgan sarflarni qisqartirish kerak bo’ladi. Xizmat ko’rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga esa tarmoq va korxonalardagi ma’muriy boshqaruv apparatining sarflarini kamaytirish, asbob-uskuna, bino va inshootlarni saqlash, yoritish, isitish uchun ketadigan mablag’’larni tejab-tergab sarflash orqali erishiladi. Unumsiz xarajatlarni (jarima to’lash, penya va hokazolar) tugatish mahsulot tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Texnika taraqqiyoti ishlab chiqarishni tashkil etishning ijtimoiy shakllarini takomillashtirishning, ishlab chiqarishni rasional joylashtirish, ishlab chiqarish va mehnatni korxonaning ichida uyushtirishni yaxshilash mahsulot tannarxini pasaytirishning ta’minlovchi omillari bo’lib hisoblanadi. Masalan, texnika taraqqiyoti mahsulot tannarxini pasaytirishning barcha manbalariga ta’sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish va elektronizasiyalash hamda kompleks avtomatlashtirish, ximiyalash mahsulot tayyorlash uchun sarflanadigan solishtirma xarajatlarni kamaytiradi. Har bir korxonada mahsulot tannarxini pasaytirish darajasini hisoblash uchun eng avvalo undagi rezervlarni, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni aniqlash kerak. Ular ko’zga tashlanadigan, yuzaki, juda murakkab, ko’z ilg’amaydigan bo’lishi mumkin. Faqat chuqur, har taraflama iqtisodiy-texnik tahlildan keyin ularni aniqlash, topish mumkin bo’ladi. Rezervlar har xil belgilarga qarab guruhlarga ajratilishi mumkin. Ular eng avvalo to’planish joyiga qarab ichki ishlab chiqarish va tashqi rezervlarga ajraladi. Tashqi rezervlarga tarmoqlar bo’yicha rezervlar, regional (hududiy) va tabiiy-ekologik rezervlar kiradi. Rezervlar safarbar etilishi muddati bo’yicha joriy va istiqbolli rezervlarga ajraladi.  
 
10 
Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo’yicha ham 
guruhlarga bo’lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy va asosiy 
fondlardan foydalanish rezervlari kiradi.  
Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo’lib 
ko’rish mumkin:  
tashkiliy-texnikaviy rezervlar;  
ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar.  
Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan 
imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin 
pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish 
kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish, 
rejalashtirish 
va 
boshqarish” 
fanidan 
o’qiladigan 
ma’ruzalarda, 
amaliy 
mashg’ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi.  
Mahsulot 
tannarxini 
rejalashtirish 
mehnat, 
moddiy 
va 
moliyaviy 
mablag’’lardan oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori 
samaradorligiga erishishga qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bo’limlarni o’z 
ichiga oladi:  
1. Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi;  
2. Mahsulot tannarxini kalkulyasiya etish;  
3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi;  
4. Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi.  
          Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda, eng 
avvalo, hisobot yilida rejalarning bajaralishi tahlil etiladi, mahsulot tannarxini 
pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan 
rezervlardan foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. 
Ikkinchi bosqichda esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja 
topshiriqlari korxona bo’limlariga etkaziladi.  
 
Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida 
yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida hisob qilinadigan 
ko’rsatkich hisoblanadi. 
10 Rezervlarni ishlab chiqarish jarayonlarining elementlari bo’yicha ham guruhlarga bo’lish mumkin. Bunday rezervlarga mehnat, moddiy va asosiy fondlardan foydalanish rezervlari kiradi. Korxona yoki tarmoq faoliyatini tahlil etish uchun rezervlarni ikkiga bo’lib ko’rish mumkin: tashkiliy-texnikaviy rezervlar; ijtimoiy-iqtisodiy rezervlar. Mana shu yuqorida keltirilgan barcha rezervlar, ya’ni foydalanilmayotgan imkoniyatlarni safarbar etish, ishga solish hamda shu asosda tannarxni keskin pasaytirish uchun bir qator omillardan keng foydalanish va ularni hisoblab chiqish kerak. U ishning metodikasi, usulini “Korxonalar faoliyatini tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish” fanidan o’qiladigan ma’ruzalarda, amaliy mashg’ulotlarda chuqqurroq va har tomonlama tushuntirib beriladi. Mahsulot tannarxini rejalashtirish mehnat, moddiy va moliyaviy mablag’’lardan oqilona foydalanish asosida ishlab chiqarishning yuqori samaradorligiga erishishga qaratilgandir. Tannarx rejasi quyidagi bo’limlarni o’z ichiga oladi: 1. Mahsulot tannarxini pasaytirish rejasi; 2. Mahsulot tannarxini kalkulyasiya etish; 3. Ishlab chiqarish xarajatlari smetasi; 4. Tovar va sotiladigan mahsulot tannarxining hisobi. Tannarx rejasi, ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Birinchi bosqichda, eng avvalo, hisobot yilida rejalarning bajaralishi tahlil etiladi, mahsulot tannarxini pasaytirish, foyda va rentabellikni oshirish rezervlari aniqlanadi va aniqlangan rezervlardan foydalanish tadbirlari belgilanadi, reja loyihasi ishlab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda esa rejaning uzil-kesil loyihasi ishlab chiqiladi va bu reja topshiriqlari korxona bo’limlariga etkaziladi. Mahsulot tannarxi va uni pasaytirish topshiriqlari davlat va korxona rejasida yuqoridan belgilanmaydigan, aksincha, korxonalarning o’zida hisob qilinadigan ko’rsatkich hisoblanadi.  
 
11 
II BOB. KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA 
TURLARI 
2.1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari 
 Har qanday iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish, xususan, tovar ishlab 
chiqarish yoki xizmatlar ko`rsatish muayyan iqtisodiy resurslar (asbob-uskuna, 
xomashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, ishchi kuchi va hokazo) sotib olishni 
taqozo etadi. Agar firma yangi tashkil etilayotgan bo`lsa, u yer ham sotib oladi 
yoki uni ijaraga oladi. Bunga ham firma muayyan sarf-xarajatlar qiladi. Agar firma 
o`zining pul mablag`lari kam bo`lgani uchun bankdan ssuda (qarz) olgan bo`lsa, 
uning uchun foizlar to`laydi. Bundan tashqari u o`z faoliyatini tashkil qilish uchun 
elektr energiyasi sotib oladi, transport, aloqa xizmatlari uchun pul to`laydi. 
Sug`urta uchun to`lovlar, reklama xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari, turli xil 
soliqlar va hokazolar uchun ham firma muayyan sarf-xarajatlar qiladi. 
Ko`rinib turibdiki, xo`jalikni yuritish va buning natijasida muayyan foyda 
olish o`z-o`zidan bo`lmaydi, balki talaygina sarf-xarajatlar evaziga amalga oshadi. 
Ana shunday sarf-xarajatlarni, ya`ni ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan 
xarajatlarni ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yurituvchi har qanday sub`yektning 
asosiy maqsadi foyda olishdir. Biroq bu maqsadga erishish, birinchidan, iqtisodiy 
resurslar sotib olishga sarflangan xarajatlar bilan belgilansa, ikkinchidan, ishlab 
chiqarilgan mahsulotga bo`lgan talab bilan chegaralanadi. Binobarin, ishlab 
chiqarish xarajatlari foyda miqdorini belgilab beruvchi omil bo`lib qolmay, taklif 
hajmiga ham bevosita ta`sir etadi. Shuning uchun bu xarajatlarni rejalashtirish, 
hisobga olish va doimo tahlil qilib borish firma (korxona)ni oqilona boshqarish va 
uning moliya-xo`jalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omili bo`lib 
xizmat qiladi. 
Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim 
vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki 
mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir. 
11 II BOB. KORXONA HARAJATLARI ULARNING TARKIBI VA TURLARI 2.1. Ishlab chiqarish xarajatlarining mohiyati va turlari Har qanday iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish, xususan, tovar ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko`rsatish muayyan iqtisodiy resurslar (asbob-uskuna, xomashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, ishchi kuchi va hokazo) sotib olishni taqozo etadi. Agar firma yangi tashkil etilayotgan bo`lsa, u yer ham sotib oladi yoki uni ijaraga oladi. Bunga ham firma muayyan sarf-xarajatlar qiladi. Agar firma o`zining pul mablag`lari kam bo`lgani uchun bankdan ssuda (qarz) olgan bo`lsa, uning uchun foizlar to`laydi. Bundan tashqari u o`z faoliyatini tashkil qilish uchun elektr energiyasi sotib oladi, transport, aloqa xizmatlari uchun pul to`laydi. Sug`urta uchun to`lovlar, reklama xarajatlari, amortizatsiya xarajatlari, turli xil soliqlar va hokazolar uchun ham firma muayyan sarf-xarajatlar qiladi. Ko`rinib turibdiki, xo`jalikni yuritish va buning natijasida muayyan foyda olish o`z-o`zidan bo`lmaydi, balki talaygina sarf-xarajatlar evaziga amalga oshadi. Ana shunday sarf-xarajatlarni, ya`ni ishlab chiqarish jarayonida sarflanadigan xarajatlarni ishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yurituvchi har qanday sub`yektning asosiy maqsadi foyda olishdir. Biroq bu maqsadga erishish, birinchidan, iqtisodiy resurslar sotib olishga sarflangan xarajatlar bilan belgilansa, ikkinchidan, ishlab chiqarilgan mahsulotga bo`lgan talab bilan chegaralanadi. Binobarin, ishlab chiqarish xarajatlari foyda miqdorini belgilab beruvchi omil bo`lib qolmay, taklif hajmiga ham bevosita ta`sir etadi. Shuning uchun bu xarajatlarni rejalashtirish, hisobga olish va doimo tahlil qilib borish firma (korxona)ni oqilona boshqarish va uning moliya-xo`jalik faoliyati samaradorligini oshirishning muhim omili bo`lib xizmat qiladi. Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir.  
 
12 
Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan 
aniqlash mumkin:  
F = D – X 
Bu erda:   D - daromadlar;  
            X - xarajatlar. 
Agar firma ma`lum vaqt ichida 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar qilgan holda 
ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. so`mga sotgan, ya`ni shuncha daromad olgan 
bo`lsa, uning olgan foydasi 2 mln. so`mni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni 
amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. so`mga 
kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (ya`ni 12-10) emas, balki  3 mln. 
(ya`ni 12-9) so`mni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib 
ko`ramiz. Firma o`sha tadbirlar natijasi o`laroq 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar 
qilib, 12 mln. so`mlik emas, balki 13 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqardi va 
sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. so`mni tashkil etadi. 
Ko`rinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish 
ikki yo`l bilan hal etilishi mumkin: 
-muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan 
xarajatlarni kamaytirish;  
-muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan ko`proq mahsulot ishlab 
chiqarish. 
Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf bo`ladigan xarajatlarni bevosita va 
bilvosita turlarga ajratish mumkin. 
Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan 
xarajatlar bo`lib, ular shu mahsulot tannarxiga to`g`ridan-to`g`ri kiritiladi. 
Xomashyo va asosiy materiallar, yoqilg`i, elektr energiyasi, boshqa korxonalardan 
sotib olinadigan yarim fabrikatlar, ishchilarning ish haqi va shunga o`xshash 
xarajatlar bevosita xarajatlarni tashkil etadi. 
Bilvosita xarajatlar deb ishlab chiqarishni tayyorlash va o`zlashtirish, 
dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish, tsex, umumkorxona va ishlab 
chiqarishdan tashqaridagi xarajatlarga aytiladi. 
12 Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: F = D – X Bu erda: D - daromadlar; X - xarajatlar. Agar firma ma`lum vaqt ichida 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar qilgan holda ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. so`mga sotgan, ya`ni shuncha daromad olgan bo`lsa, uning olgan foydasi 2 mln. so`mni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. so`mga kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (ya`ni 12-10) emas, balki 3 mln. (ya`ni 12-9) so`mni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib ko`ramiz. Firma o`sha tadbirlar natijasi o`laroq 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar qilib, 12 mln. so`mlik emas, balki 13 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqardi va sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. so`mni tashkil etadi. Ko`rinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish ikki yo`l bilan hal etilishi mumkin: -muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirish; -muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan ko`proq mahsulot ishlab chiqarish. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf bo`ladigan xarajatlarni bevosita va bilvosita turlarga ajratish mumkin. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar bo`lib, ular shu mahsulot tannarxiga to`g`ridan-to`g`ri kiritiladi. Xomashyo va asosiy materiallar, yoqilg`i, elektr energiyasi, boshqa korxonalardan sotib olinadigan yarim fabrikatlar, ishchilarning ish haqi va shunga o`xshash xarajatlar bevosita xarajatlarni tashkil etadi. Bilvosita xarajatlar deb ishlab chiqarishni tayyorlash va o`zlashtirish, dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish, tsex, umumkorxona va ishlab chiqarishdan tashqaridagi xarajatlarga aytiladi.  
 
13 
Ishlab chiqarishni tayyorlash va o`zlashtirish xarajatlariga quyidagilar kiradi: 
-yangi ishga tushirilgan korxonalarni o`zlashtirish va foydasini ta`minlash 
bilan bog`liq xarajatlar; 
-yangi turdagi mahsulot, ilg`or texnologik jarayonlarni tayyorlash va 
o`zlashtirish uchun sarflangan xarajatlar; 
-yangi, unumli texnikani yaratganligi uchun mukofot fondi ajratmalari va 
boshqalar. 
Dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlariga dastgohlarni joriy 
sozlash, tsex transporti, ish joylarining amortizatsiyasi, tsex instrumentlarini 
tiklash va moslash bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar kiradi. 
Sex xarajatlari deyilganda, tsexni boshqaruvchi xodimlarning ish haqi fondi 
va ijtimoiy muhofaza uchun ajratmalar, uni isitish, yoritish, suv va kanalizatsiya 
tarmoqlari bilan ta`minlash, ilmiy tadqiqotlar o`tkazish va hokazolar bilan bog`liq 
xarajatlar tushuniladi. 
Umumkorxona xarajatlari korxonani boshqarish bilan bog`liq bo`lgan 
xarajatlar yig`indisidan iborat bo`lib, ularga quyidagilar kiradi: 
-boshqarish xarajatlari; 
-umumxo`jalik xarajatlari; 
-to`lov va ajratmalar. 
Boshqarish xarajatlari quyidagilardan iboratdir: 
-zavod boshqarmasi, bo`limlar xodimlarining tasdiqlangan shtat ro`yxatiga 
muvofiq mansab maoshlarining yig`indisi; 
-xodimlarning xizmat safari xarajatlari; 
-soqchi xodimlarning ish haqi, ularga beriladigan maxsus kiyimlar, o`t 
o`chiruvchi mashinalarga sarf qilinadigan yoqilg`i qiymati, mashinalarni sozlash 
uchun zarur materiallar va boshqa xarajatlar;    
-zavod boshqarmasi binosi, umumkorxona yo`llari, omborlari, tibbiyot 
punktiga ajratilgan xona, oshxona, bufet va klublarning amortizatsiya ajratmalari 
va ularni joriy sozlash, yoritish, isitish va suv bilan ta`minlash xarajatlari; 
13 Ishlab chiqarishni tayyorlash va o`zlashtirish xarajatlariga quyidagilar kiradi: -yangi ishga tushirilgan korxonalarni o`zlashtirish va foydasini ta`minlash bilan bog`liq xarajatlar; -yangi turdagi mahsulot, ilg`or texnologik jarayonlarni tayyorlash va o`zlashtirish uchun sarflangan xarajatlar; -yangi, unumli texnikani yaratganligi uchun mukofot fondi ajratmalari va boshqalar. Dastgohlarni saqlash va ekspluatatsiya qilish xarajatlariga dastgohlarni joriy sozlash, tsex transporti, ish joylarining amortizatsiyasi, tsex instrumentlarini tiklash va moslash bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar kiradi. Sex xarajatlari deyilganda, tsexni boshqaruvchi xodimlarning ish haqi fondi va ijtimoiy muhofaza uchun ajratmalar, uni isitish, yoritish, suv va kanalizatsiya tarmoqlari bilan ta`minlash, ilmiy tadqiqotlar o`tkazish va hokazolar bilan bog`liq xarajatlar tushuniladi. Umumkorxona xarajatlari korxonani boshqarish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar yig`indisidan iborat bo`lib, ularga quyidagilar kiradi: -boshqarish xarajatlari; -umumxo`jalik xarajatlari; -to`lov va ajratmalar. Boshqarish xarajatlari quyidagilardan iboratdir: -zavod boshqarmasi, bo`limlar xodimlarining tasdiqlangan shtat ro`yxatiga muvofiq mansab maoshlarining yig`indisi; -xodimlarning xizmat safari xarajatlari; -soqchi xodimlarning ish haqi, ularga beriladigan maxsus kiyimlar, o`t o`chiruvchi mashinalarga sarf qilinadigan yoqilg`i qiymati, mashinalarni sozlash uchun zarur materiallar va boshqa xarajatlar; -zavod boshqarmasi binosi, umumkorxona yo`llari, omborlari, tibbiyot punktiga ajratilgan xona, oshxona, bufet va klublarning amortizatsiya ajratmalari va ularni joriy sozlash, yoritish, isitish va suv bilan ta`minlash xarajatlari;  
 
14 
-kadrlar tayyorlash, oliy va o`rta maxsus maktablaridan kelgan talabalar 
bilan o`tkaziladigan ishlab chiqarish amaliyotlariga sarflanadigan xarajatlar. 
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog`liq bo`lgan xarajatlar mahsulot 
miqdoriga qarab to`g`ri mutanosiblikda o`zgarib (ko`payib yoki ozayib) turadi. 
Shuning uchun ularni o`zgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi.  
Bilvosita xarajatlar firma (korxona)da ishlab chiqarilgan mahsulotning 
miqdoriga qarab o`zgarmaslik xususiyatiga ega. Shuning uchun ularni doimiy yoki 
o`zgarmas xarajatlar deb aytiladi. 
Shuni ham aytib o`tish kerakki, bir qancha xarajatlar ishlab chiqarishda 
to`g`ridan-to`g`ri qatnashmaydi. Shuning uchun ularni “ishlab chiqarishdan 
tashqaridagi” xarajatlar deb ataladi. Bunday xarajatlarga quyidagilar kiradi:  
-mahsulotni o`rash bilan bog`liq xarajatlar; 
-mahsulotni jo`natiladigan joylarga tashib borish, vagonlarga yuklash 
xarajatlari. 
  
Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy ravishda kamaytira borish firma 
(korxona) rahbarlari, menejeri va muhandis-texnik xodimlaridan birinchi navbatda 
tejamkorlik bilan ish yuritishni talab qiladi. Shu bilan birgalikda fan-texnika 
yutuqlaridan oqilona foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo 
materiallaridan, yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. 
Shuningdek, yangi texnologik jarayonlarning yaratilishi va ularning joriy etilishi 
ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va firma (korxona) moliya-xo`jalik 
faoliyati samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi 
 
2.2. Korxona daromadlari va foydasi 
         Korxona (firma) mablag`lari aylanishining har bir tsiklli mahsulotlar yoki 
xizmatlarning sotilishi bilan yakunlanadi. Buning natijasida tushgan pul 
mablag`lariga u yana iqtisodiy resurslar (xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, 
yoqilg`i, ishchi kuchi va hokazolar) sotib oladi va ularning yordamida mahsulot 
ishlab chiqaradi yoki xizmat ko`rsatadi. Mana shunday tarzda sodir bo`ladigan 
jarayonlar takror ishlab chiqarishni tashkil etadi. 
14 -kadrlar tayyorlash, oliy va o`rta maxsus maktablaridan kelgan talabalar bilan o`tkaziladigan ishlab chiqarish amaliyotlariga sarflanadigan xarajatlar. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog`liq bo`lgan xarajatlar mahsulot miqdoriga qarab to`g`ri mutanosiblikda o`zgarib (ko`payib yoki ozayib) turadi. Shuning uchun ularni o`zgaruvchan xarajatlar deb yuritiladi. Bilvosita xarajatlar firma (korxona)da ishlab chiqarilgan mahsulotning miqdoriga qarab o`zgarmaslik xususiyatiga ega. Shuning uchun ularni doimiy yoki o`zgarmas xarajatlar deb aytiladi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, bir qancha xarajatlar ishlab chiqarishda to`g`ridan-to`g`ri qatnashmaydi. Shuning uchun ularni “ishlab chiqarishdan tashqaridagi” xarajatlar deb ataladi. Bunday xarajatlarga quyidagilar kiradi: -mahsulotni o`rash bilan bog`liq xarajatlar; -mahsulotni jo`natiladigan joylarga tashib borish, vagonlarga yuklash xarajatlari. Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy ravishda kamaytira borish firma (korxona) rahbarlari, menejeri va muhandis-texnik xodimlaridan birinchi navbatda tejamkorlik bilan ish yuritishni talab qiladi. Shu bilan birgalikda fan-texnika yutuqlaridan oqilona foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo materiallaridan, yoqilg`i resurslaridan yanada to`laroq foydalanishga imkon beradi. Shuningdek, yangi texnologik jarayonlarning yaratilishi va ularning joriy etilishi ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va firma (korxona) moliya-xo`jalik faoliyati samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi 2.2. Korxona daromadlari va foydasi Korxona (firma) mablag`lari aylanishining har bir tsiklli mahsulotlar yoki xizmatlarning sotilishi bilan yakunlanadi. Buning natijasida tushgan pul mablag`lariga u yana iqtisodiy resurslar (xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar, yoqilg`i, ishchi kuchi va hokazolar) sotib oladi va ularning yordamida mahsulot ishlab chiqaradi yoki xizmat ko`rsatadi. Mana shunday tarzda sodir bo`ladigan jarayonlar takror ishlab chiqarishni tashkil etadi.  
 
15 
Ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish natijasida korxona (firma) xazinasiga 
tushgan pul mablag`larini daromadlar deb ataladi. Korxonaning jami daromadi 
asosiy faoliyatdan va asosiy bo`lmagan faoliyatdan olingan daromadlar 
yig`indisidan iboratdir. 
Asosiy 
faoliyatdan 
olingan 
daromadlarga 
mahsulotlarni, 
ishlarni, 
xizmatlarni, tovar-moddiy zahiralar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan 
tushumlar kiradi.  
Daromadlarning ikkinchi turi, ya`ni asosiy bo`lmagan faoliyatdan olingan 
daromadlarga quyidagilar kiradi: 
-qimmatli qog`ozlarni qayta baholash natijasida hosil bo`lgan daromadlar; 
-foizlar, dividentlar va ijara haqi ko`rinishdagi daromadlar. 
Korxona daromadining bir qismi mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan 
bog`liq bo`lgan xarajatlarni qoplaydi, qolgan qismi korxonaning sof daromadi yoki 
foydasini tashkil etadi. 
Mahsulotni sotishdan olgan tushumdan ishlab chiqarish xarajatlarini chegirib 
tashlagandan paydo bo`ladigan farq mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda deb 
yuritiladi. Mazkur ko`rsatkich, ya`ni yalpi foydadan sotish xarajatlari, ma`muriy 
xarajatlar va boshqa operatsion xarajatlarni ayrib tashlash yo`li bilan asosiy 
faoliyatdan olingan foyda aniqlanadi. 
Korxona tomonidan boshqa xo`jalik yurituvchi sub`ektlardan olingan 
dividentlar, berilgan qarzlar uchun foizlar, mol-mulkni ijaraga berishdan olingan 
daromadlar va moliyaviy faoliyat bilan bog`liq bo`lgan boshqa daromadlar 
yig`indisi moliyaviy faoliyatdan olingan foydani tashkil etadi. 
Yuqorida ko`rsatilgan ikki xil foyda, ya`ni asosiy faoliyatdan olingan foyda 
bilan moliyaviy faoliyat foydasining yig`indisi umumxo`jalik faoliyatidan olingan 
foydani tashkil etadi. 
Bundan tashqari korxonada favqulodda foyda yoki zarar sodir bo`lishi ham 
mumkin. Favquloddagi foyda yoki zarar korxona moliya-xo`jalik faoliyatinig 
natijasida emas, balki korxonadagi biznes tavakkalchiligi bilan to`g`ridan-to`g`ri 
bog`lanmagan holda vujudga keladi. Favqulodda foyda yoki zararni keltirib 
15 Ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish natijasida korxona (firma) xazinasiga tushgan pul mablag`larini daromadlar deb ataladi. Korxonaning jami daromadi asosiy faoliyatdan va asosiy bo`lmagan faoliyatdan olingan daromadlar yig`indisidan iboratdir. Asosiy faoliyatdan olingan daromadlarga mahsulotlarni, ishlarni, xizmatlarni, tovar-moddiy zahiralar va boshqa aktivlarni sotishdan olingan tushumlar kiradi. Daromadlarning ikkinchi turi, ya`ni asosiy bo`lmagan faoliyatdan olingan daromadlarga quyidagilar kiradi: -qimmatli qog`ozlarni qayta baholash natijasida hosil bo`lgan daromadlar; -foizlar, dividentlar va ijara haqi ko`rinishdagi daromadlar. Korxona daromadining bir qismi mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog`liq bo`lgan xarajatlarni qoplaydi, qolgan qismi korxonaning sof daromadi yoki foydasini tashkil etadi. Mahsulotni sotishdan olgan tushumdan ishlab chiqarish xarajatlarini chegirib tashlagandan paydo bo`ladigan farq mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda deb yuritiladi. Mazkur ko`rsatkich, ya`ni yalpi foydadan sotish xarajatlari, ma`muriy xarajatlar va boshqa operatsion xarajatlarni ayrib tashlash yo`li bilan asosiy faoliyatdan olingan foyda aniqlanadi. Korxona tomonidan boshqa xo`jalik yurituvchi sub`ektlardan olingan dividentlar, berilgan qarzlar uchun foizlar, mol-mulkni ijaraga berishdan olingan daromadlar va moliyaviy faoliyat bilan bog`liq bo`lgan boshqa daromadlar yig`indisi moliyaviy faoliyatdan olingan foydani tashkil etadi. Yuqorida ko`rsatilgan ikki xil foyda, ya`ni asosiy faoliyatdan olingan foyda bilan moliyaviy faoliyat foydasining yig`indisi umumxo`jalik faoliyatidan olingan foydani tashkil etadi. Bundan tashqari korxonada favqulodda foyda yoki zarar sodir bo`lishi ham mumkin. Favquloddagi foyda yoki zarar korxona moliya-xo`jalik faoliyatinig natijasida emas, balki korxonadagi biznes tavakkalchiligi bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`lanmagan holda vujudga keladi. Favqulodda foyda yoki zararni keltirib  
 
16 
chiqaruvchi hodisalarni, odatda, oldindan bashorat qilish va rejalashtirish mumkin 
emas. Shu nuqtai nazardan dehqonchilikda har 3-5 yilda sodir bo`lishi mumkin 
bo`lgan qurg`oqchilikni favqulodda hodisa deb bo`lmaydi. Korxona bu hodisaga 
oldindan tegishli rezervlar tashkil etib, tayyorgarlik ko`rib borishi lozim. Yoki 
tovar bahosining mavsumiy ko`tarilishi yoki pasayishini ma`lum darajada oldindan 
bashorat qilish mumkin bo`lgani uchun favqulodda hodisa deb qarash ham to`g`ri 
emas.  
Favqulodda foyda yoki zararni keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan aksariyat 
hollar xalqaro bozordagi o`zgarishlar, masalan, narx-navoning keskin ko`tarilib 
yoki pasayib ketishi hamda turli tabiiy ofatlar bilan bog`liq bo`ladi. 
Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda bilan favqulodda foyda (zarar) 
yig`indisi soliq to`langunga qadar foydani tashkil etadi. Soliqlar va foydadan 
boshqa majburiy to`lovlar bajarib bo`lingandan so`ng qolgan foyda korxonaning 
sof foydasini tashkil etadi. 
Soliqqa tortiladigan foyda bilan korxonaning balans foydasi bir-biridan 
farqlanishini ta`kidlab o`tish zarur. Moliyaviy hisobotlarni ishlab chiqish 
qoidalariga muvofiq holda aniqlangan umumxo`jalik faoliyatidan olinadigan foyda 
bilan favqulodda foyda yig`indisi soliq qonunchiligi nuqtai nazaridan e`tiborga 
olinishi lozim bo`lgan foyda miqdoridan farq qiladi. Ayrim xarajatlar soliq 
qonunchiligi nuqtai nazaridan xarajat sifatida tan olinmaydi, ya`ni soliq summasini 
aniqlashda ularni korxona daromadidan chegirib tashlash mumkin emas. Masalan, 
norma doirasidagi safar xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilishiga ruxsat beriladi, 
normadan yuqori sarf qilingan qismi esa kiritilmaydi. Davlat manfaatlari bo`yicha 
yondashilsa, bu asosli, chunki korxona o`z xodimiga qo`shimcha imtiyozlar 
berganda, bundan davlatning soliq tushumlari kamaymasligi lozim. Agar shunday 
qilinmasa, korxona qancha mablag`ni ko`p sovursa, davlatga soliqlarni shuncha 
kam to`lashi mumkin bo`lib qoladi.                           
Soliqqa tortiladigan foyda miqdorini aniqlash ancha murakkab ish. Chunki 
davlat soliq siyosatining maqsadi faqat soliqlarni hisoblab chiqish va 
undirishdangina iborat emas. Soliq siyosati korxonada oqilona xo`jalik yuritilishini 
16 chiqaruvchi hodisalarni, odatda, oldindan bashorat qilish va rejalashtirish mumkin emas. Shu nuqtai nazardan dehqonchilikda har 3-5 yilda sodir bo`lishi mumkin bo`lgan qurg`oqchilikni favqulodda hodisa deb bo`lmaydi. Korxona bu hodisaga oldindan tegishli rezervlar tashkil etib, tayyorgarlik ko`rib borishi lozim. Yoki tovar bahosining mavsumiy ko`tarilishi yoki pasayishini ma`lum darajada oldindan bashorat qilish mumkin bo`lgani uchun favqulodda hodisa deb qarash ham to`g`ri emas. Favqulodda foyda yoki zararni keltirib chiqarishi mumkin bo`lgan aksariyat hollar xalqaro bozordagi o`zgarishlar, masalan, narx-navoning keskin ko`tarilib yoki pasayib ketishi hamda turli tabiiy ofatlar bilan bog`liq bo`ladi. Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda bilan favqulodda foyda (zarar) yig`indisi soliq to`langunga qadar foydani tashkil etadi. Soliqlar va foydadan boshqa majburiy to`lovlar bajarib bo`lingandan so`ng qolgan foyda korxonaning sof foydasini tashkil etadi. Soliqqa tortiladigan foyda bilan korxonaning balans foydasi bir-biridan farqlanishini ta`kidlab o`tish zarur. Moliyaviy hisobotlarni ishlab chiqish qoidalariga muvofiq holda aniqlangan umumxo`jalik faoliyatidan olinadigan foyda bilan favqulodda foyda yig`indisi soliq qonunchiligi nuqtai nazaridan e`tiborga olinishi lozim bo`lgan foyda miqdoridan farq qiladi. Ayrim xarajatlar soliq qonunchiligi nuqtai nazaridan xarajat sifatida tan olinmaydi, ya`ni soliq summasini aniqlashda ularni korxona daromadidan chegirib tashlash mumkin emas. Masalan, norma doirasidagi safar xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilishiga ruxsat beriladi, normadan yuqori sarf qilingan qismi esa kiritilmaydi. Davlat manfaatlari bo`yicha yondashilsa, bu asosli, chunki korxona o`z xodimiga qo`shimcha imtiyozlar berganda, bundan davlatning soliq tushumlari kamaymasligi lozim. Agar shunday qilinmasa, korxona qancha mablag`ni ko`p sovursa, davlatga soliqlarni shuncha kam to`lashi mumkin bo`lib qoladi. Soliqqa tortiladigan foyda miqdorini aniqlash ancha murakkab ish. Chunki davlat soliq siyosatining maqsadi faqat soliqlarni hisoblab chiqish va undirishdangina iborat emas. Soliq siyosati korxonada oqilona xo`jalik yuritilishini  
 
17 
rag`batlantirish, resurslarning samarasiz ishlatilishini jazolash va muayyan ijtimoiy 
maqsadlarga erishishga qaratilgan bo`lishi lozim.    
Korxona ixtiyorida qolayotgan sof foyda jamg`arish va iste`mol 
maqsadlariga 
yo`naltirilishi 
mumkin. 
Foydaning 
iste`mol 
maqsadlariga 
yo`naltirilayotgan qismi korxona egalariga daromad sifatida berilishi, korxona 
xodimlarini rag`batlantirish uchun sarflanishi yoki boshqa iste`mol maqsadlariga 
ishlatilishi mumkin.  
Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi raqobat muhiti korxona foydasining asosiy 
qismini muntazam ravishda investitsion maqsadlarga ajratishga majbur etadi. 
Bundan korxonada ishlovchi xodimlar manfaatdordirlar deyish mumkin, chunki 
ularni ish o`rinlari saqlab qolinadi, kengaytiriladi va takomillashadi. Korxona 
egalarining manfaatlari esa birinchi navbatda korxona kapitali ortishida, uning 
bozordagi mavqei mustahkamlanishida ifodalanadi. Davlat nuqtai nazaridan esa 
foydaning qayta investitsiyalanishi korxona faoliyati hajmlarini, ya`ni soliqqa 
tortish bazasini kengaytiradi hamda regiondagi ijtimoiy masalalarni hal etishga 
ko`maklashadi.  
Korxona foydasini taqsimlash jarayonida korxonada muayyan maqsadlarga 
mo`ljallangan zahiralar va fondlar (jamg`armalar) tashkil etilishi mumkin. Bozor 
iqtisodiyotida bu foydani assignatsiyalash deb ataladi. Mamlakatimizdagi ko`plab 
korxonalarda zahira fondi, ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi, xodimlarni 
moddiy rag`batlantirish fondi va ijtimoiy rivojlantirish fondi kabi jamg`armalar 
tashkil etilgan. Korxona balansida bu fondlar “Taqsimlanmagan foyda” nomli 
moddada aks ettiriladi. Shuni ham aytib o`tish lozimki, umumxo`jalik faoliyatidan 
olingan foyda bilan favqulodda foyda yig`indisi xo`jalik amaliyotida korxonaning 
balans foydasi yoki brutto-foyda deb ataladi. Soliqlar to`lab bo`lingandan so`ng 
qolayotgan foyda esa sof foyda yoki netto-foyda deb yuritiladi.  
Shunday qilib, korxona daromadlari quyidagicha taqsimlanadi: 
Birinchi navbatda moddiy va nomoddiy resurslarga ketgan sarflarni 
qoplanadi.  
17 rag`batlantirish, resurslarning samarasiz ishlatilishini jazolash va muayyan ijtimoiy maqsadlarga erishishga qaratilgan bo`lishi lozim. Korxona ixtiyorida qolayotgan sof foyda jamg`arish va iste`mol maqsadlariga yo`naltirilishi mumkin. Foydaning iste`mol maqsadlariga yo`naltirilayotgan qismi korxona egalariga daromad sifatida berilishi, korxona xodimlarini rag`batlantirish uchun sarflanishi yoki boshqa iste`mol maqsadlariga ishlatilishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi raqobat muhiti korxona foydasining asosiy qismini muntazam ravishda investitsion maqsadlarga ajratishga majbur etadi. Bundan korxonada ishlovchi xodimlar manfaatdordirlar deyish mumkin, chunki ularni ish o`rinlari saqlab qolinadi, kengaytiriladi va takomillashadi. Korxona egalarining manfaatlari esa birinchi navbatda korxona kapitali ortishida, uning bozordagi mavqei mustahkamlanishida ifodalanadi. Davlat nuqtai nazaridan esa foydaning qayta investitsiyalanishi korxona faoliyati hajmlarini, ya`ni soliqqa tortish bazasini kengaytiradi hamda regiondagi ijtimoiy masalalarni hal etishga ko`maklashadi. Korxona foydasini taqsimlash jarayonida korxonada muayyan maqsadlarga mo`ljallangan zahiralar va fondlar (jamg`armalar) tashkil etilishi mumkin. Bozor iqtisodiyotida bu foydani assignatsiyalash deb ataladi. Mamlakatimizdagi ko`plab korxonalarda zahira fondi, ishlab chiqarishni rivojlantirish fondi, xodimlarni moddiy rag`batlantirish fondi va ijtimoiy rivojlantirish fondi kabi jamg`armalar tashkil etilgan. Korxona balansida bu fondlar “Taqsimlanmagan foyda” nomli moddada aks ettiriladi. Shuni ham aytib o`tish lozimki, umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda bilan favqulodda foyda yig`indisi xo`jalik amaliyotida korxonaning balans foydasi yoki brutto-foyda deb ataladi. Soliqlar to`lab bo`lingandan so`ng qolayotgan foyda esa sof foyda yoki netto-foyda deb yuritiladi. Shunday qilib, korxona daromadlari quyidagicha taqsimlanadi: Birinchi navbatda moddiy va nomoddiy resurslarga ketgan sarflarni qoplanadi.  
 
18 
Ikkinchi navbatda mehnat haqi fondi shakllantiriladi, ijtimoiy sug`urtaga 
ajratmalar va mahsulot tannarxiga kiritiladigan soliqlar to`lovlari amalga oshiriladi.  
Uchinchi navbatda korxonani balans foydasi shakllanadi va uning hisobidan 
foydadan soliqlar to`lanadi. 
To`rtinchi 
navbatda 
netto-foyda 
hisobidan 
qoplanadigan 
xarajatlar 
qoplanadi.  
Shundan so`ng qolgan foyda jamg`arish va iste`mol maqsadlariga ishlatiladi.     
 
2.3. Daromadlarning o`sishida mehnat unumdorligining roli 
Mikroiqtisodiy darajada har qanday korxona, firma yoki kompaniyaning 
asosiy "bosh og`rig`i", (muammosi) olinayotgan daromadlarning muttasil 
ko`payib, o`sib borishini ta`minlashdir. Daromadlarning ko`payishiga ta`sir 
etuvchi omillar juda ko`p. Ularga asosan ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, 
mahsulot sifatini yaxshilash, reklamani yo`lga qo`yish, mahsulotning yangi 
bozorlarini ochish, zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish va hokazolar kiradi. 
Daromadlarni ko`paytirishning aytib o`tilgan omillari yoki yo`nalishlarining har 
biri ham muhim. Biroq har qanday sharoitda ham hal qiluvchi ahamiyat kasb 
etadigan asosiy omil mehnat unumdorligidir. 
Mehnat unumdorligi ko`rsatkichi korxona (firma) ishini, uning xo`jalik 
faoliyati samaradorligini ko`rsatadi. Bu ko`rsatkichni o`lchash (yoki aniqlash) juda 
ham oson. Buning uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar yoki ko`rsatilgan 
xizmatlar qiymatini, ya`ni daromadlar summasini ishlab chiqarishda yoki xizmat 
ko`rsatishda band bo`lgan ishchilar va xodimlar soniga taqsimlash kifoya, ya`ni: 
 
        Fikrimizni yanada oydinlashtirish uchun quyidagi shartli misolni 
keltiramiz. Firmada ishlovchi ishchi va xodimlar soni 50 kishini tashkil etadi va 
unda bir oyda 50 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqarildi va sotildi, deylik. Oddiy 
arifmetika yo`li bilan mazkur firmada ishlovchi har bir kishining oylik mehnat 
18 Ikkinchi navbatda mehnat haqi fondi shakllantiriladi, ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar va mahsulot tannarxiga kiritiladigan soliqlar to`lovlari amalga oshiriladi. Uchinchi navbatda korxonani balans foydasi shakllanadi va uning hisobidan foydadan soliqlar to`lanadi. To`rtinchi navbatda netto-foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar qoplanadi. Shundan so`ng qolgan foyda jamg`arish va iste`mol maqsadlariga ishlatiladi. 2.3. Daromadlarning o`sishida mehnat unumdorligining roli Mikroiqtisodiy darajada har qanday korxona, firma yoki kompaniyaning asosiy "bosh og`rig`i", (muammosi) olinayotgan daromadlarning muttasil ko`payib, o`sib borishini ta`minlashdir. Daromadlarning ko`payishiga ta`sir etuvchi omillar juda ko`p. Ularga asosan ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot sifatini yaxshilash, reklamani yo`lga qo`yish, mahsulotning yangi bozorlarini ochish, zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish va hokazolar kiradi. Daromadlarni ko`paytirishning aytib o`tilgan omillari yoki yo`nalishlarining har biri ham muhim. Biroq har qanday sharoitda ham hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan asosiy omil mehnat unumdorligidir. Mehnat unumdorligi ko`rsatkichi korxona (firma) ishini, uning xo`jalik faoliyati samaradorligini ko`rsatadi. Bu ko`rsatkichni o`lchash (yoki aniqlash) juda ham oson. Buning uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar yoki ko`rsatilgan xizmatlar qiymatini, ya`ni daromadlar summasini ishlab chiqarishda yoki xizmat ko`rsatishda band bo`lgan ishchilar va xodimlar soniga taqsimlash kifoya, ya`ni: Fikrimizni yanada oydinlashtirish uchun quyidagi shartli misolni keltiramiz. Firmada ishlovchi ishchi va xodimlar soni 50 kishini tashkil etadi va unda bir oyda 50 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqarildi va sotildi, deylik. Oddiy arifmetika yo`li bilan mazkur firmada ishlovchi har bir kishining oylik mehnat  
 
19 
unumdorligi 1,0 mln. so`mni tashkil etganini aniqlash qiyin emas. Muayyan 
tadbirlarni amalga oshirish, masalan, yangi texnologiyani joriy qilish natijasida 
kelgusi oyda o`sha 50 kishi mehnat qilayotgan firmada 55 mln. so`mlik mahsulot 
ishlab chiqarildi, deylik. Demak, firmada mehnat unumdorligi 1,1 mln. so`mni 
tashkil etdi yoki o`tgan oyga qaraganda 10 foizga o`sdi. 
Xo`sh, mehnat unumdorligi korxona (firma) daromadlarini ko`paytirishning 
hal qiluvchi omili bo`lsa, uning o`zi nimaga bog`liq? 
Hozirgi davrda mehnat unumdorligiga bevosita ta`sir qiluvchi asosiy omillar 
sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: 
-mehnat resurslarining sifati; 
-mashina va texnologik uskunalarning sifati; 
-resurslardan foydalanish samaradorligi; 
-mehnatni tashkil etish va boshqarish darajasi. 
Endi ushbu omillarning har biri xususida alohida to`xtalib o`tamiz. 
Mehnat resurslarining sifati - mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar 
ko`rsatish bilan band bo`lgan ishchilarning ma`lumoti va malakasi qancha yuqori 
bo`lsa, ular ma`lum vaqt (smena, oy, kvartal yoki yil)da shuncha ko`p mahsulot 
(xizmat) yaratadi va aksincha. Shu sababli mamlakatimizda Kadrlar tayyorlash 
milliy dasturi asosida yangi ta`lim andozalari va dasturlari yaratilayotgani va ta`lim 
tizimini chuqur isloh qilish asosida zamon talablariga javob bera oladigan kadrlarni 
tayyorlash vazifasi hal etilayotganini uzoqni ko`zlab amalga oshirilayotgan ish deb 
baholash mumkin. 
Mashina 
va 
texnologik 
uskunalarning 
sifati. 
Ishlab 
chiqarishda 
foydalaniladigan texnika vositalarining sifat darajasi (unumdorligi, ishonchliligi va 
hokazo) qancha yuqori bo`lsa, korxona (firma)da ma`lum vaqt ichida shuncha ko`p 
va sifatli mahsulot ishlab chiqariladi, binobarin, uning daromadlari ham shuncha 
ko`p bo`ladi.  
Bozor iqtisodiyotiga o`tish arafasida mamlakatimizda foydalanib kelingan 
ishlab chiqarish texnikasi aksariyat hollarda eskirgan, ya`ni 20-30 yillar davomida 
ishlayotgan edi. Shu sababli O`zbekistonda mehnat unumdorligi dunyodagi eng 
19 unumdorligi 1,0 mln. so`mni tashkil etganini aniqlash qiyin emas. Muayyan tadbirlarni amalga oshirish, masalan, yangi texnologiyani joriy qilish natijasida kelgusi oyda o`sha 50 kishi mehnat qilayotgan firmada 55 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqarildi, deylik. Demak, firmada mehnat unumdorligi 1,1 mln. so`mni tashkil etdi yoki o`tgan oyga qaraganda 10 foizga o`sdi. Xo`sh, mehnat unumdorligi korxona (firma) daromadlarini ko`paytirishning hal qiluvchi omili bo`lsa, uning o`zi nimaga bog`liq? Hozirgi davrda mehnat unumdorligiga bevosita ta`sir qiluvchi asosiy omillar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: -mehnat resurslarining sifati; -mashina va texnologik uskunalarning sifati; -resurslardan foydalanish samaradorligi; -mehnatni tashkil etish va boshqarish darajasi. Endi ushbu omillarning har biri xususida alohida to`xtalib o`tamiz. Mehnat resurslarining sifati - mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko`rsatish bilan band bo`lgan ishchilarning ma`lumoti va malakasi qancha yuqori bo`lsa, ular ma`lum vaqt (smena, oy, kvartal yoki yil)da shuncha ko`p mahsulot (xizmat) yaratadi va aksincha. Shu sababli mamlakatimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida yangi ta`lim andozalari va dasturlari yaratilayotgani va ta`lim tizimini chuqur isloh qilish asosida zamon talablariga javob bera oladigan kadrlarni tayyorlash vazifasi hal etilayotganini uzoqni ko`zlab amalga oshirilayotgan ish deb baholash mumkin. Mashina va texnologik uskunalarning sifati. Ishlab chiqarishda foydalaniladigan texnika vositalarining sifat darajasi (unumdorligi, ishonchliligi va hokazo) qancha yuqori bo`lsa, korxona (firma)da ma`lum vaqt ichida shuncha ko`p va sifatli mahsulot ishlab chiqariladi, binobarin, uning daromadlari ham shuncha ko`p bo`ladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish arafasida mamlakatimizda foydalanib kelingan ishlab chiqarish texnikasi aksariyat hollarda eskirgan, ya`ni 20-30 yillar davomida ishlayotgan edi. Shu sababli O`zbekistonda mehnat unumdorligi dunyodagi eng  
 
20 
past ko`rsatkichlardan biri edi, desak xato bo`lmas. Shu sababdan mamlakatimizda 
amalga 
oshirilayotgan 
iqtisodiy 
islohotlar 
ishlab 
chiqarishni 
tubdan 
zamonaviylashtirish, 
xorijiy 
mamlakatlardan 
kelayotgan 
sarmoya 
(investitsiyalar)ni, avvalambor, yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilishga 
qaratilgandir. 
Resurslardan foydalanish samaradorligi. Har bir korxona yoki firma 
mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish uchun muayyan moddiy, 
moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanadi. Mahsulot birligiga sarflanayotgan 
resurslar xarajati qancha kamaysa, daromadlar shuncha ko`paya boradi. 
Demak, har qanday iqtisodchi yoki menejerning, korxona (firma) rahbari 
yoki tadbirkorning muhim vazifasi ishlab chiqarishga sarflanayotgan resurslardan 
foydalanish 
samaradorligini 
oshirish, 
ya`ni 
mahsulot 
(xizmat) 
birligiga 
sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirishdir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan hozirgi 
kunda rivojlangan deb tan olingan mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, 
resurslardan foydalanish samaradorligi ko`p jihatdan menejer - boshqaruvchi 
faoliyatiga bog`liq. Ishchilarni yollash va ularni o`qitish, mehnat unumdorligi 
yuqori bo`lgan ishchini tegishli tarzda moddiy rag`batlantirishni ta`minlash, 
"imillagan" ishchi yoki xodimni ishdan chetlatish kabi o`nlab muhim vazifalarga 
aynan menejer javob beradi. 
Mehnatni tashkil etish va boshqarish darajasi. Mahsulot ishlab chiqarish 
yoki xizmat ko`rsatishning barcha bo`g`inlari va bosqichlari ishchi kuchi sarfi 
bilan bog`liq. Shuning uchun har bir ish o`rniga kasbiy bilim va mahorati etarli 
bo`lgan ishchilarning tanlanishi va ularning mehnat faoliyati uchun zarur bo`lgan 
shart-sharoitlarning yaratilishi juda muhim ahamiyatga ega. 
Kasbiy bilimi va mahorati yuqori bo`lgan ishchi malakasiz va tajribasiz 
ishchiga nisbatan yuqoriroq unumdorlik bilan mehnat qiladi va, binobarin, ma`lum 
vaqt mobaynida korxonaga ko`proq daromad (foyda) keltiradi. 
Ishchi qanchalik malakali bo`lmasin, uning mehnat faoliyati uchun zarur 
bo`lgan shart-sharoitlar yaratilmagan bo`lsa, u yo pastroq unumdorlik bilan 
ishlaydi, yoki umuman bekor turib qoladi. Masalan, qurilish ob`ektiga binolarni 
20 past ko`rsatkichlardan biri edi, desak xato bo`lmas. Shu sababdan mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar ishlab chiqarishni tubdan zamonaviylashtirish, xorijiy mamlakatlardan kelayotgan sarmoya (investitsiyalar)ni, avvalambor, yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilishga qaratilgandir. Resurslardan foydalanish samaradorligi. Har bir korxona yoki firma mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish uchun muayyan moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanadi. Mahsulot birligiga sarflanayotgan resurslar xarajati qancha kamaysa, daromadlar shuncha ko`paya boradi. Demak, har qanday iqtisodchi yoki menejerning, korxona (firma) rahbari yoki tadbirkorning muhim vazifasi ishlab chiqarishga sarflanayotgan resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, ya`ni mahsulot (xizmat) birligiga sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirishdir. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan hozirgi kunda rivojlangan deb tan olingan mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatmoqdaki, resurslardan foydalanish samaradorligi ko`p jihatdan menejer - boshqaruvchi faoliyatiga bog`liq. Ishchilarni yollash va ularni o`qitish, mehnat unumdorligi yuqori bo`lgan ishchini tegishli tarzda moddiy rag`batlantirishni ta`minlash, "imillagan" ishchi yoki xodimni ishdan chetlatish kabi o`nlab muhim vazifalarga aynan menejer javob beradi. Mehnatni tashkil etish va boshqarish darajasi. Mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatishning barcha bo`g`inlari va bosqichlari ishchi kuchi sarfi bilan bog`liq. Shuning uchun har bir ish o`rniga kasbiy bilim va mahorati etarli bo`lgan ishchilarning tanlanishi va ularning mehnat faoliyati uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlarning yaratilishi juda muhim ahamiyatga ega. Kasbiy bilimi va mahorati yuqori bo`lgan ishchi malakasiz va tajribasiz ishchiga nisbatan yuqoriroq unumdorlik bilan mehnat qiladi va, binobarin, ma`lum vaqt mobaynida korxonaga ko`proq daromad (foyda) keltiradi. Ishchi qanchalik malakali bo`lmasin, uning mehnat faoliyati uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlar yaratilmagan bo`lsa, u yo pastroq unumdorlik bilan ishlaydi, yoki umuman bekor turib qoladi. Masalan, qurilish ob`ektiga binolarni  
 
21 
bo`yash uchun zarur bo`lgan buyoqlar o`z vaqtida va kerakli miqdorda etkazib 
berilmadi, deylik. U holda nima bo`lishini o`zingiz bir tasavvur qilib ko`ring. 
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, mehnat unumdorligini oshirish har qanday 
xo`jalik yurituvchi sub`ekt daromadlarini ko`paytirishning bosh omili bo`lib 
xizmat qiladi. 
21 bo`yash uchun zarur bo`lgan buyoqlar o`z vaqtida va kerakli miqdorda etkazib berilmadi, deylik. U holda nima bo`lishini o`zingiz bir tasavvur qilib ko`ring. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, mehnat unumdorligini oshirish har qanday xo`jalik yurituvchi sub`ekt daromadlarini ko`paytirishning bosh omili bo`lib xizmat qiladi.  
 
22 
Xulosa 
Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim 
vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki 
mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir. 
Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan 
aniqlash mumkin:  
F = D – X 
Bu erda:   D - daromadlar;  
            X - xarajatlar. 
Agar firma ma`lum vaqt ichida 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar qilgan holda 
ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. so`mga sotgan, ya`ni shuncha daromad olgan 
bo`lsa, uning olgan foydasi 2 mln. so`mni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni 
amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. so`mga 
kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (ya`ni 12-10) emas, balki  3 mln. 
(ya`ni 12-9) so`mni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib 
ko`ramiz. Firma o`sha tadbirlar natijasi o`laroq 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar 
qilib, 12 mln. so`mlik emas, balki 13 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqardi va 
sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. so`mni tashkil etadi. 
Ko`rinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish 
ikki yo`l bilan hal etilishi mumkin: 
-muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan 
xarajatlarni kamaytirish;  
-muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan ko`proq mahsulot ishlab 
chiqarish. 
Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf bo`ladigan xarajatlarni bevosita va 
bilvosita turlarga ajratish mumkin. 
22 Xulosa Har qanday ishlab chiqarish firma (korxona)si oldida turadigan muhim vazifa, bu – umuman ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish emas, balki mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishdan iboratdir. Firmaning bir oyda (yoki yilda) oladigan foydasini quyidagi formula bilan aniqlash mumkin: F = D – X Bu erda: D - daromadlar; X - xarajatlar. Agar firma ma`lum vaqt ichida 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar qilgan holda ishlab chiqargan mahsulotini 12 mln. so`mga sotgan, ya`ni shuncha daromad olgan bo`lsa, uning olgan foydasi 2 mln. so`mni tashkil etadi. Muayyan tadbirlarni amalga oshirib, mahsulot birligiga sarflanayotgan xarajatlarni 1 mln. so`mga kamaytirsa, uning oladigan foydasi endi 2 mln. (ya`ni 12-10) emas, balki 3 mln. (ya`ni 12-9) so`mni tashkil etadi. Endi shu misolimizni boshqacharoq qilib ko`ramiz. Firma o`sha tadbirlar natijasi o`laroq 10 mln. so`mlik sarf-xarajatlar qilib, 12 mln. so`mlik emas, balki 13 mln. so`mlik mahsulot ishlab chiqardi va sotdi deylik. Bu holda uning foydasi 3 mln. so`mni tashkil etadi. Ko`rinib turibdiki, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish ikki yo`l bilan hal etilishi mumkin: -muayyan miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirish; -muayyan miqdordagi sarf-xarajatlar bilan ko`proq mahsulot ishlab chiqarish. Mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf bo`ladigan xarajatlarni bevosita va bilvosita turlarga ajratish mumkin.  
 
23 
Foydalanilgan adabiyotlar. 
 
1.Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga 
ko‘taramiz:‖O‘zbekiston‖ NMIU, 2018  
2.Mirziyoyev Sh. Ilm-fan yutuqlari-taraqqiyotning muhim omili//Xalq so‘zi gazetasi, 2018  
10. Shodmonov Sh/, G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:Iqtisodiyot, 2018  
11. Hasanov R. Demokratik bozor islohotlarini chuquqrlshtirish. Monografiya. Moliya, 2018  
12. Yuldoshev Yu. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, 2015  
13. Yusupov E. va bosh… Ijtimoiy boshqaruv tizimini tadriji va va davlatning shakllanishi. T.: 2014  
14. Berkinov B.B. O‘zbekiston iqtisodiyotini institutsional rivojlantirish yo‘nalishlari. T.: TDIU, 2016.  
15. Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: 
“Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet  
. Economics. (Irwin Economiks) Campbell R. McConnel, Stanley L.Brue, Sean M Flyn 21- edition.2018  
17. Ataniyazov J., Mannonov N. O‘zbekistonning xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvini 
kuchaytirish masalalari: Monografiya. – Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2021 y.  
18. O‘lmasov A., Vaxobov A.V. Iktisodiyot nazariyasi. Darslik. - T. «Iqtisod -moliya», 2014. -4 8 0 bet  
19. 2018-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 
“Harakatlar Strategiyasi”  
20. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan 
tuzilgan.  
Internet saytlari:  
1. http://www.gov.uz  
2. http://www.mfa.uz  
3. http://www.worldbank.org  
4. http://www.imf.org  
5. http://www.lex.uz  
6. http://library.ziyonet.uz  
7. http://erohovastitch.ru  
 
 
23 Foydalanilgan adabiyotlar. 1.Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga ko‘taramiz:‖O‘zbekiston‖ NMIU, 2018 2.Mirziyoyev Sh. Ilm-fan yutuqlari-taraqqiyotning muhim omili//Xalq so‘zi gazetasi, 2018 10. Shodmonov Sh/, G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. T.:Iqtisodiyot, 2018 11. Hasanov R. Demokratik bozor islohotlarini chuquqrlshtirish. Monografiya. Moliya, 2018 12. Yuldoshev Yu. Iqtisodiyot nazariyasi. Toshkent, 2015 13. Yusupov E. va bosh… Ijtimoiy boshqaruv tizimini tadriji va va davlatning shakllanishi. T.: 2014 14. Berkinov B.B. O‘zbekiston iqtisodiyotini institutsional rivojlantirish yo‘nalishlari. T.: TDIU, 2016. 15. Xajiev B.D., Mamaraximov B.E., Mambetjanov Q.Q. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik.T.: “Iqtisodiyot”,2019.- 548 bet . Economics. (Irwin Economiks) Campbell R. McConnel, Stanley L.Brue, Sean M Flyn 21- edition.2018 17. Ataniyazov J., Mannonov N. O‘zbekistonning xalqaro moliya tizimiga integratsiyalashuvini kuchaytirish masalalari: Monografiya. – Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2021 y. 18. O‘lmasov A., Vaxobov A.V. Iktisodiyot nazariyasi. Darslik. - T. «Iqtisod -moliya», 2014. -4 8 0 bet 19. 2018-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha “Harakatlar Strategiyasi” 20. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. Internet saytlari: 1. http://www.gov.uz 2. http://www.mfa.uz 3. http://www.worldbank.org 4. http://www.imf.org 5. http://www.lex.uz 6. http://library.ziyonet.uz 7. http://erohovastitch.ru