KURS ISHI
KORXONALAR IQTISODIY NOCHORLIGI (BANKROTLIGI)NI
BAHOLASH VA TAHLIL QILISH
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. Bankrotlik tushunchasi va uning iqtisodiy ahamiyati...
1.1 Korxonalarning iqtisodiy nochorligi sabablari va oqibatlari.
1.2 Kurs ishining dolzarbligi, maqsadi va
vazifalari……………………………..................................................................….
II BOB. Korxonalar iqtisodiy nochorligini baholash metodlari.
2.1 Moliyaviy ko'rsatkichlar asosida baholash: to'lov qobiliyati, likvidlilik,
rentabellik va boshqa moliyaviy ko'rsatkichlar.
………………………………...................................................................................
2.2 Z-skoring modeli (Altman modeli) va boshqa statistik usullar orqali bankrotlik
ehtimolini aniqlash..
10
2.3 Likvidlik va to'lov qobiliyati koeffitsiyentlari orqali baholash: qisqa muddatli
va uzoq muddatli qarzlarni qoplash
imkoniyatlari…………………………….........................................................….
III -bob. Korxonalar iqtisodiy nochorligini aniqlash usullari...........................
3.1 Moliyaviy hisobotlar tahlili: balans, foyda va zararlar hisobi va pul oqimlari
hisobi.…………………………………………………………………………......
3.2 Dinamik tahlil va trendlar asosida korxona holatini. o'rganish ……………..
……………………………………………………………………...
3.3 Nisbiy tahlil (benchmarking): o'xshash sohadagi boshqa kompaniyalar bilan
taqqoslash.……………………………………………………………..…………
IV -bob. Bankrotlikdan oldini olish
strategiyalari……………………………………..…………………....................
4.1. Xarajatlarni optimallashtirish, samarali boshqaruv mexanizmlarini joriy
etish……………………………………………………………….....……………
4.2. Inqirozga qarshi choralar va qayta tashkil etish
dasturlari…………………...................................................................................
4.3 Moliyaviy barqarorlikni ta'minlash uchun moliyaviy rejalashtirish va
byudjetlashtirish…………………………………………………………………
XULOSA
………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
...............
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda iqtisodiy tizimlarning barqarorligi
va rivojlanishi ko'p jihatdan korxonalarning moliyaviy holatiga bog'liq. Korxonalar
iqtisodiy faoliyatining samaradorligi nafaqat ularning o'z ichki barqarorligiga,
balki butun mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishiga ham katta ta'sir ko'rsatadi. Ammo
shiddat bilan rivojlanayotgan bozor sharoitida, texnologiyalar tez o'zgarayotgan bir
vaqtda, ko'plab korxonalar iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelmoqda va ayrimlari
bankrotlik yoqasiga yetmoqda. Bankrotlikka olib keluvchi omillar va jarayonlarni
tahlil qilish va to'g'ri baholash har qanday tashkilot uchun dolzarb masalalardan
biri hisoblanadi.
Mazkur kurs ishining asosiy mavzusi – korxonalar iqtisodiy nochorligini
(bankrotligini) baholash va tahlil qilish. Ushbu jarayon korxonani to'liq moliyaviy
tahlil qilish va uning bankrotlik ehtimolini baholash uchun zaruriy vositalarni
2
taqdim etadi. Bankrotlikni oldindan aniqlash va unga qarshi tegishli choralarni
ko'rish korxona faoliyatining barqarorligini ta'minlash, moliyaviy muammolarni
o'z vaqtida bartaraf etish va korxonani bozorda samarali ishlashga imkoniyat
yaratadi.
Mazkur kurs ishining maqsadi – korxonalarning iqtisodiy nochorlikka
tushish ehtimolini aniqlash va tahlil qilish usullarini o'rganish hamda amaliyotda
qo'llanilishi mumkin bo'lgan samarali usullarni taklif qilishdir.
Bu kurs ishi korxonalar uchun iqtisodiy nochorlikka qarshi samarali
boshqaruv strategiyalarini ishlab chiqish va amaliy tavsiyalar berish orqali ularning
moliyaviy holatini yaxshilashga hissa qo'shishi kutiladi. Shu bilan birga, bu
tahlillar boshqa tadbirkorlik sub'ektlari, moliyaviy institutlar va investorlar uchun
ham qimmatli ma'lumot manbai bo'lib xizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar turli moliyaviy qiyinchiliklarga duch
kelishi mumkin va ayrim holatlarda bankrotlik xavfi ostida qolishi ehtimoli
mavjud. Raqobatbardosh bozor, iqtisodiy o'zgarishlar, talab va taklif dinamikasi,
moliyaviy resurslarning yetishmasligi kabi omillar korxona faoliyatiga sezilarli
ta'sir ko'rsatib, uning moliyaviy nochorlikka tushish ehtimolini oshiradi. Shu
sababli korxonalarning moliyaviy barqarorligi va bankrotlikka moyilligini
oldindan aniqlash masalasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxona bankrotligi, moliyaviy jihatdan muvaffaqiyatsizlikka uchrashi uning
ichki boshqaruv samaradorligi va bozor sharoitlaridan tashqari, makroiqtisodiy
omillarga ham bog'liq. Bankrotlik nafaqat bir korxonaning o'ziga, balki
iqtisodiyotning turli sohalariga, moliyaviy institutlarga va mehnat bozoriga ham
ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shu boisdan bankrotlikning kelib chiqishi va uni oldini
olish usullarini o'rganish, korxonalarni yanada samarali boshqarish va moliyaviy
barqarorlikni ta'minlash masalalarini tahlil qilish bugungi kundagi dolzarb
masalalardan biridir.
Mazkur kurs ishi aynan ushbu masalalarni o'rganishga bag'ishlanadi.
Korxonalarning iqtisodiy nochorligini baholash va tahlil qilish orqali bankrotlik
3
xavfini aniqlash, moliyaviy holatni mustahkamlash va korxonalarda inqirozga
qarshi choralarni ishlab chiqishga ko'maklashadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari
Kurs ishining maqsadi – korxonalarning moliyaviy nochorlikka tushish
ehtimolini baholash va tahlil qilish usullarini o'rganish orqali, ular uchun
bankrotlikdan himoyalanish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishdir.
Kurs ishi korxonalarning moliyaviy holatini yaxshilash va bankrotlikdan
saqlanish uchun foydali vositalarni taklif etib, bu boradagi nazariy va amaliy
bilimlarni rivojlantirishga yordam beradi. Natijada, kurs ishi materiallari nafaqat
korxonalar, balki moliyaviy maslahatchilar, investorlar va iqtisodiyot sohasi
mutaxassislari uchun ham amaliy ahamiyat kasb etishi mumkin. Mazkur kurs
ishining asosiy mavzusi – korxonalar iqtisodiy nochorligini (bankrotligini)
baholash va tahlil qilish. Ushbu jarayon korxonani to'liq moliyaviy tahlil qilish va
uning bankrotlik ehtimolini baholash uchun zaruriy vositalarni taqdim etadi.
Bankrotlikni oldindan aniqlash va unga qarshi tegishli choralarni ko'rish korxona
faoliyatining barqarorligini ta'minlash, moliyaviy muammolarni o'z vaqtida
bartaraf etish va korxonani bozorda samarali ishlashga imkoniyat yaratadi.
I BOB. Bankrotlik tushunchasi va uning iqtisodiy ahamiyati.
1.1 Korxonalarning iqtisodiy nochorligi sabablari va oqibatlari.
Korxonalarning iqtisodiy nochorligi (bankrotlik) turli ichki va tashqi omillar
ta'sirida yuzaga keladi. Bankrotlik sabablarini chuqur o'rganish korxona
boshqaruviga salbiy ta'sir ko'rsatayotgan omillarni aniqlash va samarali boshqaruv
qarorlarini qabul qilishga yordam beradi. Ushbu holatning oqibatlari ham keng
ko'lamda sezilib, nafaqat korxonaning o'ziga, balki iqtisodiyotning boshqa
sohalariga ham ta'sir qiladi.Korxonalarning iqtisodiy nochorligi sabablari
1. Ichki sabablar
4
Moliyaviy boshqaruvdagi kamchiliklar: Moliyaviy rejalashtirishning yetarli
darajada bo'lmasligi, qarzlar va likvidlikning noto'g'ri boshqarilishi, o'z mablag'lari
va qarz mablag'lari o'rtasidagi balansning buzilishi bankrotlikka olib keluvchi ichki
omillardan biridir.Samarasiz faoliyat va yuqori xarajatlar: Ishlab chiqarish
jarayonida yuqori xarajatlar, samaradorlikning pastligi va ishchi kuchi
samaradorligining yetarli emasligi daromadning pasayishiga olib keladi.Sifatli
menejment yetishmasligi: Korxona boshqaruvining malakasizligi, noto'g'ri
strategik qarorlar qabul qilinishi, innovatsiyalarga investitsiyalarning cheklanishi
bankrotlik xavfini oshiradi.Texnologik kechikishlar: Raqobatbardoshlikni
ta'minlash uchun texnologik yangiliklarga investitsiyalar kiritilmasligi ishlab
chiqarish samaradorligini pasaytiradi va bozorda raqobat qila olmaslikka olib
keladi.Yomon marketing strategiyalari: Yaroqsiz marketing strategiyalari yoki
mijoz ehtiyojlariga yetarlicha e'tibor qaratmaslik savdo hajmining pasayishiga olib
keladi. Tashqi sabablar. Iqtisodiy inqirozlar: Umumiy iqtisodiy sharoitning
yomonlashishi, inflyatsiya darajasining oshishi, foiz stavkalarining yuqorilashi
korxonalarga salbiy ta'sir qiladi.Qonunchilik va soliq tizimidagi o'zgarishlar: Soliq
yukining ortishi, yangi iqtisodiy tartibotlar yoki davlat siyosatidagi o'zgarishlar
korxonalarni iqtisodiy qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
Bozor raqobati: Yangi raqobatchilarning kirib kelishi yoki xalqaro
raqobatning kuchayishi korxonaning daromadlarini kamaytiradi va bankrotlik
xavfini oshiradi. Valyuta kurslarining tebranishi: Eksport-import bilan
shug'ullanadigan korxonalar uchun valyuta kurslarining keskin o'zgarishi narx
siyosatini beqarorlashtiradi va moliyaviy zarar keltiradi.Tabiiy ofatlar va
pandemiyalar: Tabiiy ofatlar, global pandemiyalar kabi tashqi omillar ishlab
chiqarishni to'xtatish yoki qisqartirishga sabab bo'lib, korxona moliyaviy
barqarorligiga jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Korxonalarning iqtisodiy nochorligi oqibatlari.
1. Ishsizlikning ortishi: Bankrotlik tufayli korxonalar faoliyatini to'xtatishi
xodimlarning ishsiz qolishiga olib keladi, bu esa ishchi kuchi bozoriga salbiy ta'sir
ko'rsatadi va ishsizlik darajasini oshiradi.
5
2. Tadbirkorlik va investitsion muhitga salbiy ta'sir: Bankrotlikning ko'payishi
investorlarning xavfsizlikka bo'lgan ishonchini pasaytiradi. Natijada yangi
investitsiyalarning qisqarishi, iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalar oqimining
kamayishiga olib keladi.
3. Moliyaviy institutlar va banklarga zarar yetkazadi: Korxonalar o'z
qarzlarini to'lamagan taqdirda, moliyaviy institutlar va banklar kredit portfeli zarar
ko'radi, bu esa banklarning barqarorligiga salbiy ta'sir qiladi.
4. Davlatga soliq tushumlari kamayadi: Bankrotlik sababli korxonalar
faoliyatini to'xtatgan taqdirda, davlat byudjetiga tushadigan soliqlar miqdori
kamayadi va iqtisodiyotni qo'llab-quvvatlash uchun ajratiladigan mablag'lar
cheklanishi mumkin.
5. Bozor tuzilmasining o'zgarishi: Bankrotlik tufayli soha va tarmoqdagi
raqobat muhitining o'zgarishi, yirik korxonalar uchun monopol holatlarning yuzaga
kelishiga yoki ayrim mahsulot va xizmatlarning yetishmasligiga olib kelishi
mumkin.
Umuman olganda, korxonalarning iqtisodiy nochorligi iqtisodiyotning
barqarorligi va taraqqiyotiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Shu sababli, bankrotlik
sabablari va oqibatlarini chuqur o'rganish va uni oldini olish chora-tadbirlarini
ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi.Bankrotlik – bu korxonaning o'z
majburiyatlarini bajarish uchun yetarli moliyaviy resurslarga ega bo'lmagan holati,
ya'ni u qarzlarini belgilangan muddatda to'lolmaydigan darajaga yetganligini
bildiradi. Bankrotlik holati korxonaning iqtisodiy nochorligi sifatida ham qaraladi
va bu jarayon ko'p hollarda moliyaviy barqarorlikning yo'qolishi, samaradorlikning
pasayishi yoki so'nggi bosqichda faoliyatning to'xtashi bilan bog'liq.Bankrotlikning
iqtisodiy ahamiyati.Bankrotlik iqtisodiyot uchun turli xil oqibatlarga olib keladi, va
uning ahamiyati bir nechta jihatlar bilan izohlanadi:
1. Raqobatni tartibga solish: Bankrotlik mexanizmi iqtisodiyotda tabiiy
saralash rolini bajaradi. Faoliyati samarali bo'lmagan yoki bozor talablari va
talablariga moslashmaydigan korxonalar bankrotlikka yuz tutadi, bu esa bozorda
samarali va raqobatbardosh korxonalar uchun joy bo'shatadi.
6
2. Investitsion muhitga ta'siri: Bankrotlik investorlarga investitsiyalarning
xavf darajasini anglash imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, muvaffaqiyatsiz
korxonalar sonining ortishi boshqa investorlar uchun salbiy signal bo'lib xizmat
qilishi mumkin.
3. Xodimlar va ishchi kuchiga ta'siri: Bankrotlik sababli korxonalar
yopilganda xodimlar ishsiz qolishi mumkin. Bu holat ishchi kuchi bozoriga salbiy
ta'sir ko'rsatishi va ishsizlik darajasining oshishiga olib kelishi mumkin.
4. Moliyaviy tizimning barqarorligiga ta’siri: Korxonalarning bankrotligi
kredit va moliya muassasalariga to’lovlar amalga oshirilmasligini bildiradi, bu esa
banklar va boshqa moliyaviy tashkilotlarning moliyaviy barqarorligiga salbiy ta'sir
ko'rsatishi mumkin.
5. Bozor tuzilmasi va sohaning rivojlanishiga ta’siri: Ba’zi sohalarda
bankrotliklar rivojlanish uchun turtki beruvchi omil bo’lib xizmat qilishi mumkin,
chunki u yangi raqobatchilarga imkoniyat yaratadi. Shu bilan birga, strategik
ahamiyatga ega sohalarda korxonalarning bankrotligi iqtisodiyot uchun sezilarli
yo’qotishlarga olib kelishi mumkin.
Umuman olganda, bankrotlik tizimning "tozalash" va "sog'ayish" jarayoni
sifatida qaraladi. Iqtisodiyotni sog'lomlashtirish va bozor talablariga moslashgan,
samaradorlikka intiluvchi korxonalarni qo'llab-quvvatlash orqali bankrotlik
iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotga xizmat qiladi.
1.2 Kurs ishining dolzarbligi, maqsadi va vazifalari.
Mazkur kurs ishining maqsadi – korxonalarning iqtisodiy nochorlikka tushish
ehtimolini aniqlash va tahlil qilish usullarini o'rganish hamda amaliyotda
qo'llanilishi mumkin bo'lgan samarali usullarni taklif qilishdir.
Bu kurs ishi korxonalar uchun iqtisodiy nochorlikka qarshi samarali
boshqaruv strategiyalarini ishlab chiqish va amaliy tavsiyalar berish orqali ularning
moliyaviy holatini yaxshilashga hissa qo'shishi kutiladi. Shu bilan birga, bu
tahlillar boshqa tadbirkorlik sub'ektlari, moliyaviy institutlar va investorlar uchun
ham qimmatli ma'lumot manbai bo'lib xizmat qiladi.
7
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar turli moliyaviy qiyinchiliklarga duch
kelishi mumkin va ayrim holatlarda bankrotlik xavfi ostida qolishi ehtimoli
mavjud. Raqobatbardosh bozor, iqtisodiy o'zgarishlar, talab va taklif dinamikasi,
moliyaviy resurslarning yetishmasligi kabi omillar korxona faoliyatiga sezilarli
ta'sir ko'rsatib, uning moliyaviy nochorlikka tushish ehtimolini oshiradi. Shu
sababli korxonalarning moliyaviy barqarorligi va bankrotlikka moyilligini
oldindan aniqlash masalasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxona bankrotligi, moliyaviy jihatdan muvaffaqiyatsizlikka uchrashi uning
ichki boshqaruv samaradorligi va bozor sharoitlaridan tashqari, makroiqtisodiy
omillarga ham bog'liq. Bankrotlik nafaqat bir korxonaning o'ziga, balki
iqtisodiyotning turli sohalariga, moliyaviy institutlarga va mehnat bozoriga ham
ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shu boisdan bankrotlikning kelib chiqishi va uni oldini
olish usullarini o'rganish, korxonalarni yanada samarali boshqarish va moliyaviy
barqarorlikni ta'minlash masalalarini tahlil qilish bugungi kundagi dolzarb
masalalardan biridir.
Mazkur kurs ishi aynan ushbu masalalarni o'rganishga bag'ishlanadi.
Korxonalarning iqtisodiy nochorligini baholash va tahlil qilish orqali bankrotlik
xavfini aniqlash, moliyaviy holatni mustahkamlash va korxonalarda inqirozga
qarshi choralarni ishlab chiqishga ko'maklashadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari
Kurs ishining maqsadi – korxonalarning moliyaviy nochorlikka tushish
ehtimolini baholash va tahlil qilish usullarini o'rganish orqali, ular uchun
bankrotlikdan himoyalanish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishdir.
Kurs ishi korxonalarning moliyaviy holatini yaxshilash va bankrotlikdan
saqlanish uchun foydali vositalarni taklif etib, bu boradagi nazariy va amaliy
bilimlarni rivojlantirishga yordam beradi. Natijada, kurs ishi materiallari nafaqat
korxonalar, balki moliyaviy maslahatchilar, investorlar va iqtisodiyot sohasi
mutaxassislari uchun ham amaliy ahamiyat kasb etishi mumkin.
II BOB. Korxonalar iqtisodiy nochorligini baholash metodlari.
8
2.1 Moliyaviy ko'rsatkichlar asosida baholash: to'lov qobiliyati,
likvidlilik, rentabellik va boshqa moliyaviy ko'rsatkichlar.
Korxonalarning iqtisodiy holatini baholash metodlari ularning moliyaviy
barqarorligi va samaradorligini tahlil qilish, bozor sharoitlariga moslashishini
aniqlash va bankrotlik xavfini baholash uchun qo’llaniladi. Ushbu baholash
metodlari korxonaning umumiy moliyaviy salohiyatini o'rganish va muammolarni
oldindan aniqlashga yordam beradi. Quyida korxonalarni iqtisodiy baholashning
asosiy metodlari keltirilgan.
1. Moliyaviy ko'rsatkichlar tahlili
Likvidlik koeffitsiyentlari: Korxonaning qisqa muddatli majburiyatlarini
qoplash qobiliyatini aniqlash uchun ishlatiladi. Asosiy likvidlik koeffitsiyentlari
quyidagilardir:
Joriy likvidlik koeffitsiyenti: Oqim aktivlar va oqim majburiyatlar nisbati.
Tezkor likvidlik koeffitsiyenti: Oqim aktivlar, ammo zaxiralar chiqarib
tashlangan holda, oqim majburiyatlarga nisbati.
Moliyaviy mustaqillik koeffitsiyentlari: Korxonaning moliyaviy
barqarorligini baholash uchun ishlatiladi. Ular aktivlarning qancha qismi o'z
mablag'lari hisobidan moliyalashtirilganini ko'rsatadi.Kapitalning umumiy
aktivlarga
nisbati,
qarzning
umumiy
aktivlarga
nisbati
kabi
koeffitsiyentlar.Rentabellik ko'rsatkichlari: Korxonaning foyda olish qobiliyatini
ko'rsatadi.Aktivlar rentabelligi, kapital rentabelligi, savdo rentabelligi va boshqa
foyda bilan bog'liq ko'rsatkichlar.
2.2. Z-skoring modeli
Altman Z-skoring modeli: Ushbu model korxonaning bankrotlik xavfini
baholashda keng qo’llaniladi. Modelda asosiy moliyaviy ko'rsatkichlardan
foydalanib, Z-ko'rsatkich hisoblanadi va u korxonaning moliyaviy nochorlikka
tushish ehtimolini ko'rsatadi. Bunda bir necha moliyaviy nisbatlardan foydalaniladi
va har biri ma'lum vazn koeffitsiyentlari orqali Z-skorga qo'shiladi.
9
Zeta model: Bu model ham Altman modeliga o'xshaydi, lekin korxonalar va
bozorlar sharoitlariga qarab o'zgartirilgan, modernizatsiya qilingan versiyasidir.
2.3. Likvidlik va to'lov qobiliyatini tahlil qilish
Korxonaning qisqa muddatli va uzoq muddatli majburiyatlarini qoplash
imkoniyatini aniqlash uchun qo’llaniladi. Ushbu metodlar aktivlar va qarzlar
tarkibini o'rganishga asoslanadi va korxonaning qarzlarni o'z vaqtida to'lash
qobiliyatini baholaydi.
Kundalik likvidlik koeffitsiyenti, jory likvidlik koeffitsiyenti, va foyda va
zararlar hisobi tahlili bu jarayonda asosiy vositalardir.
4. Trend tahlili
Trend tahlili orqali korxona moliyaviy ko'rsatkichlarining o'zgarish
dinamikasi o'rganiladi. Ushbu usul yordamida o'sish yoki pasayish tendensiyalari
aniqlanadi va kelgusida rivojlanish uchun tahlil qilinadi. Trend tahlili orqali
mavjud ko'rsatkichlar va ularning o'zgarishi aniqlanadi, bu esa korxonaning hozirgi
va kelajakdagi moliyaviy holatini baholashga yordam beradi.
5. Komparativ (nisbiy) tahlil
Komparativ tahlil yoki taqqoslash tahlili usuli korxonaning moliyaviy
ko'rsatkichlarini o'z sohasidagi boshqa korxonalar bilan taqqoslash orqali
o'rganadi. Bu metod orqali korxonaning bozor sharoitlaridagi raqobatbardoshligi,
soha ichidagi o'rni aniqlanadi.
6. Diskontlangan pul oqimlari (DCF) tahlili
Ushbu metod yordamida korxonaning kelajakdagi pul oqimlari diskontlanib,
hozirgi qiymati aniqlanadi. Bu metod orqali korxona qanchalik darajada qiymat
yaratishini va uning kelajakdagi daromadlari qay darajada barqaror ekanligini tahlil
qilish mumkin.
7. Stress-test tahlili
Stress-test tahlili korxonaning moliyaviy barqarorligini yuqori xavfli
holatlarda sinab ko'rish uchun ishlatiladi. Misol uchun, bozordagi o'zgarishlar, foiz
stavkalari yoki valyuta kurslarining o'zgarishiga korxona qanday ta'sirlanishi
10
mumkinligi o'rganiladi. Bu metod yordamida korxonaning inqirozga qanday
chidamliligini aniqlash mumkin.
8. Balanstalangan skor kartalari (Balanced Scorecard)
Bu usul korxonaning strategik maqsadlarini moliyaviy, ichki biznes
jarayonlari, mijozlarga xizmat ko'rsatish va o'rganish va o'sish jihatidan o'lchashga
imkon beradi. Bu metod korxonaning samaradorligini nafaqat moliyaviy
ko'rsatkichlar orqali, balki kengroq ko'lamda baholashga imkon beradi.
9. Kesh-flow tahlili (pul oqimlari tahlili)
Korxonaning pul oqimlari tahlili yordamida naqd pul kirim-chiqimlarini
o'rganish va boshqaruv qilish imkoniyati mavjud. Ushbu usul korxonaning
likvidlik holatini aniqroq baholashda yordam beradi va u qarzlar va majburiyatlarni
qoplash qobiliyatini o'rganish uchun muhimdir.
Ushbu metodlar yordamida korxonalar o'z moliyaviy ahvolini keng ko'lamda
baholash va samarali qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega bo'ladilar. To'g'ri
baholash usullari korxonaga moliyaviy xavflarni oldindan ko'rish va barqaror
o'sishni ta'minlashda yordam beradi.
Moliyaviy ko'rsatkichlar asosida baholash korxonaning moliyaviy
barqarorligi va samaradorligini tahlil qilish imkonini beradi. Bu ko'rsatkichlar
orqali korxonaning to'lov qobiliyati, likvidligi, rentabelligi va boshqa moliyaviy
holati haqida muhim ma'lumotlar olish mumkin. Quyida asosiy moliyaviy
ko'rsatkichlar tushuntiriladi.
1. To'lov qobiliyati ko'rsatkichlari
To'lov qobiliyati ko'rsatkichlari korxonaning qisqa va uzoq muddatli
majburiyatlarini qoplash qobiliyatini baholash uchun ishlatiladi. Bular korxonaning
moliyaviy barqarorligi va qarzlarni o'z vaqtida to'lash imkoniyatini ko'rsatadi.
Joriy likvidlik koeffitsiyenti (Current Ratio):
\text{Joriy likvidlik koeffitsiyenti} = \frac{\text{Oqim aktivlar}}{\text{Oqim
majburiyatlar}}
Tezkor likvidlik koeffitsiyenti (Quick Ratio):
11
\text{Tezkor likvidlik koeffitsiyenti} = \frac{\text{Oqim aktivlar} - \
text{Zaxiralar}}{\text{Oqim majburiyatlar}}
Foiz bilan qoplanish koeffitsiyenti (Interest Coverage Ratio):
\text{Foiz bilan qoplanish koeffitsiyenti} = \frac{\text{Soliqdan oldingi
daromad}}{\text{Foiz xarajatlari}}
2. Likvidlik ko'rsatkichlari
Likvidlik ko'rsatkichlari korxonaning aktivlarini naqd pulga aylantirish
imkoniyatini o'rganadi. Bu ko'rsatkichlar qisqa muddatli moliyaviy barqarorlikni
baholashda ishlatiladi.
Naqd pul bilan qoplanish koeffitsiyenti (Cash Ratio):
\text{Naqd pul bilan qoplanish koeffitsiyenti} = \frac{\text{Naqd pul + Qisqa
muddatli investitsiyalar}}{\text{Oqim majburiyatlar}}
3. Rentabellik ko'rsatkichlari
Rentabellik ko'rsatkichlari korxonaning foyda olish qobiliyatini baholashda
muhim hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar korxonaning samaradorligini ko'rsatadi.
Aktivlar rentabelligi (Return on Assets, ROA):
\text{Aktivlar rentabelligi} = \frac{\text{Soliqdan keyingi sof foyda}}{\
text{Umumiy aktivlar}}
Kapital rentabelligi (Return on Equity, ROE):
\text{Kapital rentabelligi} = \frac{\text{Soliqdan keyingi sof foyda}}{\
text{Aksiyadorlar kapitali}}
Savdo rentabelligi (Profit Margin):
\text{Savdo rentabelligi} = \frac{\text{Sof foyda}}{\text{Savdo hajmi}}
4. Moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlari
Moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlari korxonaning uzoq muddatli moliyaviy
holatini va qarz kapitaliga bog'liqlik darajasini baholash uchun ishlatiladi.
Qarz va kapital nisbati (Debt-to-Equity Ratio):
\text{Qarz va kapital nisbati} = \frac{\text{Umumiy qarz}}{\
text{Aksiyadorlar kapitali}}
Umumiy aktivlar nisbati (Debt Ratio):
12
\text{Umumiy aktivlar nisbati} = \frac{\text{Umumiy qarz}}{\text{Umumiy
aktivlar}}
5. O'sish ko'rsatkichlari
O'sish ko'rsatkichlari korxonaning o'sish tendensiyalarini baholash uchun
ishlatiladi. Ushbu ko'rsatkichlar orqali korxonaning daromad va foyda o'sish sur'ati
aniqlanadi.
Daromad o'sish sur'ati:\text{Daromad o'sish sur'ati} = \frac{\text{Joriy yil
daromadi - O'tgan yil daromadi}}{\text{O'tgan yil daromadi}} \times 100\%
Sof foyda o'sish sur'ati: Xuddi shu usulda hisoblanadi va korxonaning foydasi
qanchalik o'sayotganini ko'rsatadi.
Ushbu moliyaviy ko'rsatkichlar yordamida korxonaning moliyaviy
barqarorligi, samaradorligi va to'lov qobiliyatini chuqur tahlil qilish mumkin.
Mazkur ko'rsatkichlar boshqaruv qarorlarini qabul qilishda va kelajakda yuzaga
kelishi mumkin bo'lgan moliyaviy qiyinchiliklardan saqlanishda katta yordam
beradi.
III -bob. Korxonalar iqtisodiy nochorligini aniqlash usullari.
3.1 Moliyaviy hisobotlar tahlili: balans, foyda va zararlar hisobi va pul
oqimlari hisobi.
Korxonalarning iqtisodiy nochorligini aniqlash uchun bir nechta usullar
qo'llaniladi. Ushbu usullar moliyaviy ko'rsatkichlar va statistik modellar asosida
korxonaning bankrotlik xavfini baholash va moliyaviy barqarorlik holatini aniqlash
imkonini beradi. Quyida korxona iqtisodiy nochorligini aniqlashning asosiy
usullari keltirilgan.
Moliyaviy ko'rsatkichlar tahlili
Korxona moliyaviy barqarorligini baholashda asosiy ko'rsatkichlarni tahlil
qilish eng muhim usullardan biri hisoblanadi. Bunda asosiy ko'rsatkichlar
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
13
Likvidlik koeffitsiyentlari: Korxonaning qisqa muddatli majburiyatlarni
qoplash qobiliyatini ko'rsatadi. Agar likvidlik koeffitsiyentlari past bo'lsa, korxona
to'lov qobiliyati past bo'lishi mumkin.
Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari: Kapital va qarz balansini baholash
orqali korxonaning moliyaviy barqarorligini ko'rsatadi. Yuqori qarz bilan ishlash
korxonaning barqarorligini xavf ostiga qo'yadi.
Rentabellik ko'rsatkichlari: Foydalilik darajasini baholash orqali korxonaning
daromad olish qobiliyatini ko'rsatadi. Rentabellikning pastligi moliyaviy
nochorlikka sabab bo'lishi mumkin.
Altman Z-skoring modeli
Altman Z-skoring modeli iqtisodiy nochorlikni aniqlash uchun keng
qo'llaniladi. Ushbu model bankrotlik xavfini baholashda yuqori aniqlikka ega
bo'lib, quyidagi formulaga asoslangan:
Z = 1.2 \times \frac{\text{Oqim aktivlar - Oqim majburiyatlar}}{\
text{Aktivlar}} + 1.4 \times \frac{\text{Soliqdan keyingi foyda}}{\
text{Aktivlar}} + 3.3 \times \frac{\text{Operatsion foyda}}{\text{Aktivlar}} + 0.6
\times \frac{\text{Aksiyadorlar kapitali}}{\text{Majburiyatlar}} + 1.0 \times \
frac{\text{Savdo hajmi}}{\text{Aktivlar}}
Z > 2.99: Bankrotlik xavfi juda past.
1.8 < Z < 2.99: Bankrotlik ehtimoli o'rtacha darajada.
Z < 1.8: Bankrotlik xavfi yuqori.
Beaver tahlili
Beaver tahlili moliyaviy ko'rsatkichlar va ularning bankrotlikka ta'sirini tahlil
qilish uchun ishlatiladi. Ushbu tahlil asosan korxonaning likvidligi va to'lov
qobiliyatini baholashga asoslangan. Beaver metodida quyidagi ko'rsatkichlar
asosiy rol o'ynaydi:
Foiz bilan qoplanish nisbati (Interest Coverage Ratio)
Likvidlik koeffitsiyentlari
Aktiv va majburiyatlar nisbati
14
Beaver tadqiqotlariga ko'ra, bankrotlikdan oldin moliyaviy ko'rsatkichlar
pastlash tendensiyasini ko'rsatadi, shuning uchun bu ko'rsatkichlarning o'zgarishini
kuzatish orqali bankrotlik xavfini aniqlash mumkin.
O'sish ko'rsatkichlari tahlili
Korxonaning daromadlari, foydasi yoki boshqa ko'rsatkichlarning o'sish
sur'atlari pasayishi iqtisodiy nochorlikning erta belgisi bo'lishi mumkin. Bunday
tahlil quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Sof foyda o'sish sur'ati
Savdo hajmi o'sish sur'ati
Kapital rentabelligi va aktivlar rentabelligi o'zgarish sur'atlari
Ushbu ko'rsatkichlarning pasayishi moliyaviy qiyinchiliklarga olib kelishi
mumkin, bu esa korxonani iqtisodiy nochorlikka olib keladi.
Diskontlangan pul oqimlari (DCF) tahlili
Pul oqimlari tahlili korxonaning kelajakdagi naqd pul oqimlarini diskontlash
orqali ularning hozirgi qiymatini aniqlashga imkon beradi. Agar kelajakdagi pul
oqimlari juda past yoki salbiy bo'lsa, bu korxonaning moliyaviy nochorlik xavfini
oshiradi.
Komparativ (nisbiy) tahlil
Komparativ tahlil usuli korxonaning moliyaviy ko'rsatkichlarini o'z
sohasidagi boshqa kompaniyalar bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Bunda
quyidagilar o'rganiladi:
Rentabellik, likvidlik va moliyaviy barqarorlik bo'yicha ko'rsatkichlar.
Agar korxonaning ko'rsatkichlari sohadagi boshqa korxonalarga nisbatan past
bo'lsa, bu iqtisodiy nochorlik xavfining oshishini ko'rsatishi mumkin.
Stress-test tahlili
Stress-test usuli turli salbiy holatlar (bozor o'zgarishi, foiz stavkalari
o'zgarishi, valyuta kursining tebranishi va boshqalar) ta'sirida korxonaning
moliyaviy holati qanday o'zgarishini aniqlash uchun ishlatiladi. Ushbu tahlil usuli
iqtisodiy nochorlik xavfini aniqlashda katta yordam beradi, chunki u korxonaning
yuqori darajadagi risklarga chidamliligini baholash imkonini beradi.
15
Likvidlik va to'lov qobiliyati tahlili
Korxonaning likvidlik va to'lov qobiliyati ko'rsatkichlari uning
majburiyatlarni qoplash qobiliyatini ko'rsatadi. Likvidlik darajasining pasayishi
yoki to'lov qobiliyatining pastligi korxonaning moliyaviy nochorlikka tushish
xavfini oshiradi. Asosiy ko'rsatkichlar:
Joriy likvidlik koeffitsiyenti
Tezkor likvidlik koeffitsiyenti
Naqd pul bilan qoplanish koeffitsiyenti
Ko'p faktorli diskriminant tahlil (MDA)
Ko'p faktorli diskriminant tahlil usuli iqtisodiy nochorlikni prognozlashda
ishlatiladi. Bunda bir nechta moliyaviy ko'rsatkichlar birlashtirilgan va statistik
tahlil orqali korxonaning bankrotlik ehtimoli aniqlanadi. Ushbu tahlil usuli
murakkab bo'lib, ko'pincha matematik va statistik usullardan foydalanishni talab
qiladi.
Bu usullar yordamida korxonalar o'z moliyaviy barqarorligini baholash,
mavjud muammolarni oldindan aniqlash va muammoli holatlardan chiqish uchun
choralar ko'rish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Mazkur usullar korxonalarning
bankrotlik xavfini o'lchash va inqirozga qarshi strategiyalar ishlab chiqishda katta
ahamiyat kasb etadi.
3.2 Dinamik tahlil va trendlar asosida korxona holatini o'rganish.
Dinamik tahlil va trendlar asosida korxona holatini o‘rganish usuli
korxonaning moliyaviy ko‘rsatkichlari va biznes faoliyatidagi o‘zgarishlarni vaqt
o‘tishi bilan kuzatish imkonini beradi. Ushbu yondashuv yordamida korxonaning
moliyaviy barqarorligi, samaradorligi va o‘sish tendensiyalarini baholash mumkin.
Bu usul korxonaning uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va
kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni oldindan aniqlashga
yordam beradi.
Dinamik tahlil va trendlar asosida o‘rganish usullari. Vaqt oralig‘ida
ko‘rsatkichlarni taqqoslash.Dinamik tahlil korxonaning moliyaviy ko‘rsatkichlari
(daromad, foyda, xarajatlar, likvidlik va rentabellik kabi) o‘zgarishini vaqt
16
oralig‘ida kuzatish imkonini beradi.Odatda, o‘tgan yil yoki kvartal bilan
solishtiriladi, bu esa korxonaning o‘sish sur'atlari va pasayish tendensiyalarini
aniqlashda yordam beradi.Ushbu usul orqali ma'lum bir davrdagi o‘zgarishlar va
ularning sabablari tahlil qilinadi.Trend tahlili.Trend tahlili korxonaning asosiy
ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlar qayerga qarab rivojlanayotganini ko‘rsatadi. Bu
usul yordamida korxonaning uzoq muddatli tendensiyalari va istiqbollari
baholanadi.Trend tahlili vaqt o‘tishi bilan daromad va xarajatlar o‘zgarishlarini
kuzatish orqali korxonaning moliyaviy samaradorligini oshirish uchun qayerda
o‘zgarishlar qilish kerakligini ko‘rsatadi.Ko‘pincha regresiya tahlili va statistik
modellar yordamida amalga oshiriladi. Moliyaviy ko‘rsatkichlarning dinamikasi.
Moliyaviy ko‘rsatkichlarning dinamikasi o‘zgarishlarni baholash orqali
kelajakda korxonaning moliyaviy holatini prognoz qilish imkoniyatini
beradi.Asosiy ko‘rsatkichlar (masalan, to‘lov qobiliyati, rentabellik, likvidlik va
qarzning umumiy kapitalga nisbati) dinamikasi korxonaning moliyaviy
barqarorligini va risk darajasini aniqlashda qo‘llaniladi.Ushbu ko‘rsatkichlarni
davrlar bo‘yicha taqqoslash orqali korxona uchun qaysi davrda qiyinchiliklar
bo‘lishi mumkinligi aniqlanadi. O‘sish ko‘rsatkichlarini tahlil qilish.Korxonaning
o‘sish ko‘rsatkichlarini (savdo hajmi, foyda, rentabellik) vaqt davomida kuzatish
korxona rivojlanish sur'atlarini ko‘rsatadi.Yillik o‘sish sur'ati (CAGR), kumulativ
o‘sish kabi ko‘rsatkichlar korxonaning umumiy o‘sish tendensiyasini baholash
uchun ishlatiladi.Agar o‘sish sur'ati pasaysa, bu moliyaviy qiyinchiliklarning
belgilari bo‘lishi mumkin.Trend indikatorlari yordamida strategik qarorlar qabul
qilish.Dinamik tahlil va trend ko‘rsatkichlari asosida, korxona rahbariyati
rivojlanish strategiyasini tuzishi yoki mavjud strategiyani qayta ko‘rib chiqishi
mumkin.
Trend indikatorlari yordamida kelajakdagi imkoniyatlar va xavflar
aniqlanadi, bu esa strategik qarorlarni aniqroq qabul qilishga yordam beradi.
Sezonsallik tahlili.Ko‘plab sohalarda sezonsallik korxonaning moliyaviy
ko‘rsatkichlariga ta'sir qiladi (masalan, savdo yoki turizm kabi
sohalarda).Sezonsallik tahlili yordamida korxona yilning ma'lum davrlarida
17
faoliyatini oldindan rejalashtirishi mumkin.Bu esa, o‘z navbatida, resurslarni
to‘g‘ri taqsimlashga yordam beradi va sezonsallikdan kelib chiqadigan moliyaviy
qiyinchiliklardan saqlanish imkonini beradi.Dinamik tahlil va trendlar asosidagi
tahlil afzalliklari.Erta ogohlantirish: Korxonaning moliyaviy muammolari yoki
o‘sish imkoniyatlarini erta bosqichda aniqlash imkoniyatini beradi.Uzoq muddatli
prognozlash: Trendlar asosida kelajakdagi moliyaviy holatni prognoz qilish
imkoniyatini beradi.Strategik qarorlar qabul qilish: Trend tahlillari yordamida
korxona rahbariyati strategik qarorlar qabul qilishda asosli tahliliy ma'lumotlarga
ega bo‘ladi.Ko‘rsatkichlar dinamikasi: Vaqt o‘tishi bilan ko‘rsatkichlar
o‘zgarishini kuzatib borish orqali muammoli davrlarni aniqlash va ularga oldindan
tayyorlanish mumkin.Dinamik tahlil va trendlar asosida o‘rganish korxonaning
moliyaviy holatini samarali baholash imkonini beradi va kelajakdagi
strategiyalarni yanada aniqroq rejalashtirishga yordam beradi.
3.3
Nisbiy tahlil (benchmarking): o'xshash sohadagi boshqa
kompaniyalar bilan taqqoslash.
Nisbiy tahlil (benchmarking) — korxonaning moliyaviy va operatsion
ko‘rsatkichlarini o‘xshash sohada faoliyat yuritayotgan boshqa kompaniyalar bilan
taqqoslash usuli hisoblanadi. Ushbu tahlil korxonaning raqobatchilarga nisbatan
kuchli va zaif tomonlarini aniqlash, shuningdek, samaradorligini oshirish uchun
zarur bo‘lgan o‘zgarishlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi.
Nisbiy tahlilning maqsadlari:
1. Samaradorlikni oshirish: Boshqa kompaniyalarning muvaffaqiyatli
amaliyotlarini o‘rganish orqali korxona o‘z faoliyatini yaxshilashga intiladi.
2. Bozor o‘rnini aniqlash: Korxonaning o‘xshash sohada qanday o‘rin
egallaganini ko‘rsatadi.
3. Resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish: Raqobatchilar bilan
taqqoslash natijasida korxona o‘z resurslarini yanada samarali boshqarish yo‘llarini
izlaydi.
Nisbiy tahlilning asosiy yo‘nalishlari:
1. Moliyaviy ko‘rsatkichlarni taqqoslash
18
Rentabellik: Foyda marjasi, aktivlar rentabelligi (ROA), kapital rentabelligi
(ROE) kabi ko‘rsatkichlar boshqa korxonalar bilan taqqoslanadi.
Likvidlik: Joriy va tezkor likvidlik koeffitsiyentlari yordamida korxonaning
qisqa muddatli majburiyatlarini qoplash qobiliyati baholanadi.
Qarz kapitali va o‘z kapitali nisbati: Boshqa korxonalar bilan taqqoslanib,
korxonaning moliyaviy risk darajasi aniqlanadi.
2. Operatsion samaradorlikni taqqoslash
Ishlab chiqarish samaradorligi: Ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarish
xarajatlari va ishlab chiqarish unumdorligi kabi ko‘rsatkichlar boshqa korxonalar
bilan solishtiriladi.
Xodimlar samaradorligi: Xodimlar soniga nisbatan foyda yoki daromad
ko‘rsatkichlari orqali korxonaning kadrlar samaradorligi baholanadi.
Sarflarni boshqarish: Qaysi sarflar korxonaga foyda keltirayotgani yoki
resurslar optimal taqsimlanayotgani aniqlanadi.
3. Bozor ko‘rsatkichlarini taqqoslash
Bozor ulushi: Korxonaning bozor ulushi raqobatchilar bilan taqqoslanadi. Bu
raqobatbardoshlik darajasini aniqlashda muhim ko‘rsatkich hisoblanadi.
Mijozlar ehtiyojini qondirish: Mijozlar qoniqish darajasini baholash va
taqqoslash orqali korxona mijozlar ehtiyojini qondirishda qanday natijalarga
erishayotganini bilib oladi.
Innovatsiyalar: Yangi mahsulotlar yoki xizmatlar kiritish ko‘rsatkichi orqali
korxonaning innovatsiyalarga moslashish darajasi baholanadi.
Nisbiy tahlilning afzalliklari
Kuchli va zaif tomonlarni aniqlash: Raqobatchilar bilan taqqoslash korxonaga
qaysi sohalarda kuchliroq yoki zaifroq ekanini ko‘rsatadi.
Samaradorlikni oshirishga imkon beradi: Boshqa kompaniyalar tajribasidan
o‘rganib, o‘z faoliyatini yaxshilash uchun zarur bo‘lgan strategiyalarni ishlab
chiqadi.
Strategik rejalashtirish: Nisbiy tahlil asosida kelajak uchun strategiyalar ishlab
chiqiladi va raqobatchilarga nisbatan ustunlik yaratish imkoniyati mavjud bo‘ladi.
19
Nisbiy tahlilning cheklovlari
To‘liq ma’lumot olish qiyinchiliklari: Raqobatchilar haqida to‘liq moliyaviy
ma'lumotlarni olish imkoni bo‘lmasligi mumkin.
Kontekstdan chiqib ketish xavfi: Turli omillar (bozor, siyosiy muhit) tufayli
ikki kompaniya bir-biridan keskin farq qilishi mumkin, bu esa taqqoslash
natijalarini noto‘g‘ri talqin qilishga olib kelishi ehtimoli bor.
Nisbiy tahlil (benchmarking) usuli korxonaning rivojlanish strategiyasini
tuzishda va raqobatdosh bo‘lishiga yordam beradi. Raqobatchilarni o‘rganish
orqali korxona o‘z kuchli tomonlarini yanada rivojlantirishi va bozorga moslashish
uchun o‘zini qayta tashkil qilishi mumkin.
IV -bob. Bankrotlikdan oldini olish strategiyalari.
4.1. Xarajatlarni optimallashtirish, samarali boshqaruv mexanizmlarini
joriy etish.
Bankrotni oldini olish strategiyasi — korxonalarni moliyaviy
qiyinchiliklardan
saqlash,
ularning
barqarorligini
ta'minlash
va
raqobatbardoshligini oshirish uchun mo'ljallangan chora-tadbirlar to'plamidir.
Ushbu strategiyalar moliyaviy, operatsion va strategik jihatlarni o'z ichiga oladi.
Quyida bankrotlikni oldini olish uchun muhim strategiyalar keltirilgan:
1. Moliyaviy tahlil va nazorat
Moliyaviy ko'rsatkichlarni muntazam kuzatish: Korxonaning to'lov qobiliyati,
likvidlik, rentabellik va boshqa muhim ko'rsatkichlarini doimiy ravishda kuzatish
va tahlil qilish zarur.Moliyaviy rejalar tuzish: Budjet rejalashtirish, xarajatlarni
nazorat qilish va kelajakdagi moliyaviy oqimlarni prognoz qilish orqali moliyaviy
barqarorlikni ta'minlash.Moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish: Moliyaviy hisobotlar
asosida korxonaning moliyaviy holatini chuqur tahlil qilish va xatolarni erta
aniqlash. Resurslarni samarali boshqarish
Xarajatlarni optimallashtirish: Xarajatlarni tahlil qilish va noqulay yoki
ortiqcha xarajatlarni kamaytirish orqali moliyaviy oqimlarni yaxshilash.
Zaxiralarni boshqarish: Materiallar va mahsulotlar zaxirasini
optimallashtirish, bu esa operatsion xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi.
20
Samarali mehnat tashkil etish: Xodimlar unumdorligini oshirish uchun
ularning malakasini oshirish, samarali jamoalar tashkil etish va ish joyidagi
motivatsiyani kuchaytirish.
Bozor va raqobatni tahlil qilish
Bozor sharoitlarini o'rganish: Bozor talabini va raqobatchilarni doimiy
ravishda tahlil qilish, bu esa korxonaning strategiyasini moslashtirishga yordam
beradi.Raqobatchilarni kuzatish: Raqobatchilarning narx siyosati, marketing
strategiyalari va mahsulot takliflarini tahlil qilib, o'z strategiyalarini yaxshilash.
4. Innovatsion yondashuvlar
Mahsulot va xizmatlarni yangilash: Innovatsion yechimlar va yangi
mahsulotlar
yoki
xizmatlar
kiritish
orqali
raqobatbardoshlikni
oshirish.Texnologiyalardan foydalanish: Zamonaviy texnologiyalarni qo'llash,
ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va ish jarayonlarini optimallashtirish.
5. Risklarni boshqarish
Risk tahlili: Potensial moliyaviy va operatsion risklarni aniqlash va baholash,
risklarni kamaytirish uchun strategiyalar ishlab chiqish.Diversifikatsiya: Mahsulot
yoki xizmatlar turlarini kengaytirish orqali bozor xavfini kamaytirish. Bu,
shuningdek, yangi bozorlar va mijozlar segmentlarini jalb etishga yordam beradi.
6. Mijozlar bilan munosabatlar
Mijozlarni qondirish: Mijozlar ehtiyojlarini chuqur o'rganish va ularga mos
mahsulotlar yoki xizmatlar taklif qilish orqali mijozlar bazasini
kengaytirish.Mijozlar bilan doimiy aloqa: Mijozlar bilan o'zaro aloqalarni
rivojlantirish va ularning fikr-mulohazalarini eshitish.
7. Strategik rejalashtirish
Uzoq muddatli rejalashtirish: Korxonaning maqsadlari va strategiyalarini
aniqlash, bu esa bankrotlik xavfini kamaytirishga yordam beradi.Strategik
hamkorliklar: Boshqa kompaniyalar bilan hamkorlik qilish orqali yangi
imkoniyatlardan foydalanish va resurslarni yanada samarali boshqarish.
8. Ijtimoiy mas'uliyat
21
![\text{Tezkor likvidlik koeffitsiyenti} = \frac{\text{Oqim aktivlar} - \
text{Zaxiralar}}{\text{Oqim majburiyatlar}}
Foiz bilan qoplanish koeffitsiyenti (Interest Coverage Ratio):
\text{Foiz bilan qoplanish koeffitsiyenti} = \frac{\text{Soliqdan oldingi
daromad}}{\text{Foiz xarajatlari}}
2. Likvidlik ko'rsatkichlari
Likvidlik ko'rsatkichlari korxonaning aktivlarini naqd pulga aylantirish
imkoniyatini o'rganadi. Bu ko'rsatkichlar qisqa muddatli moliyaviy barqarorlikni
baholashda ishlatiladi.
Naqd pul bilan qoplanish koeffitsiyenti (Cash Ratio):
\text{Naqd pul bilan qoplanish koeffitsiyenti} = \frac{\text{Naqd pul + Qisqa
muddatli investitsiyalar}}{\text{Oqim majburiyatlar}}
3. Rentabellik ko'rsatkichlari
Rentabellik ko'rsatkichlari korxonaning foyda olish qobiliyatini baholashda
muhim hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar korxonaning samaradorligini ko'rsatadi.
Aktivlar rentabelligi (Return on Assets, ROA):
\text{Aktivlar rentabelligi} = \frac{\text{Soliqdan keyingi sof foyda}}{\
text{Umumiy aktivlar}}
Kapital rentabelligi (Return on Equity, ROE):
\text{Kapital rentabelligi} = \frac{\text{Soliqdan keyingi sof foyda}}{\
text{Aksiyadorlar kapitali}}
Savdo rentabelligi (Profit Margin):
\text{Savdo rentabelligi} = \frac{\text{Sof foyda}}{\text{Savdo hajmi}}
4. Moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlari
Moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlari korxonaning uzoq muddatli moliyaviy
holatini va qarz kapitaliga bog'liqlik darajasini baholash uchun ishlatiladi.
Qarz va kapital nisbati (Debt-to-Equity Ratio):
\text{Qarz va kapital nisbati} = \frac{\text{Umumiy qarz}}{\
text{Aksiyadorlar kapitali}}
Umumiy aktivlar nisbati (Debt Ratio):
12](/media/image/korxonalar-iqtisodiy-nochorligi-bankrotligini-baholash-va-tahlil-qilish-e-f3506page_12.png "\text{Tezkor likvidlik koeffitsiyenti} = \frac{\text{Oqim aktivlar} - \
text{Zaxiralar}}{\text{Oqim majburiyatlar}}
Foiz bilan qoplanish koeffitsiyenti (Interest Coverage Ratio):
\text{Foiz bilan qoplanish koeffitsiyenti} = \frac{\text{Soliqdan oldingi
daromad}}{\text{Foiz xarajatlari}}
2. Likvidlik ko'rsatkichlari
Likvidlik ko'rsatkichlari korxonaning aktivlarini naqd pulga aylantirish
imkoniyatini o'rganadi. Bu ko'rsatkichlar qisqa muddatli moliyaviy barqarorlikni
baholashda ishlatiladi.
Naqd pul bilan qoplanish koeffitsiyenti (Cash Ratio):
\text{Naqd pul bilan qoplanish koeffitsiyenti} = \frac{\text{Naqd pul + Qisqa
muddatli investitsiyalar}}{\text{Oqim majburiyatlar}}
3. Rentabellik ko'rsatkichlari
Rentabellik ko'rsatkichlari korxonaning foyda olish qobiliyatini baholashda
muhim hisoblanadi. Bu ko'rsatkichlar korxonaning samaradorligini ko'rsatadi.
Aktivlar rentabelligi (Return on Assets, ROA):
\text{Aktivlar rentabelligi} = \frac{\text{Soliqdan keyingi sof foyda}}{\
text{Umumiy aktivlar}}
Kapital rentabelligi (Return on Equity, ROE):
\text{Kapital rentabelligi} = \frac{\text{Soliqdan keyingi sof foyda}}{\
text{Aksiyadorlar kapitali}}
Savdo rentabelligi (Profit Margin):
\text{Savdo rentabelligi} = \frac{\text{Sof foyda}}{\text{Savdo hajmi}}
4. Moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlari
Moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlari korxonaning uzoq muddatli moliyaviy
holatini va qarz kapitaliga bog'liqlik darajasini baholash uchun ishlatiladi.
Qarz va kapital nisbati (Debt-to-Equity Ratio):
\text{Qarz va kapital nisbati} = \frac{\text{Umumiy qarz}}{\
text{Aksiyadorlar kapitali}}
Umumiy aktivlar nisbati (Debt Ratio):
12")
![Likvidlik koeffitsiyentlari: Korxonaning qisqa muddatli majburiyatlarni
qoplash qobiliyatini ko'rsatadi. Agar likvidlik koeffitsiyentlari past bo'lsa, korxona
to'lov qobiliyati past bo'lishi mumkin.
Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari: Kapital va qarz balansini baholash
orqali korxonaning moliyaviy barqarorligini ko'rsatadi. Yuqori qarz bilan ishlash
korxonaning barqarorligini xavf ostiga qo'yadi.
Rentabellik ko'rsatkichlari: Foydalilik darajasini baholash orqali korxonaning
daromad olish qobiliyatini ko'rsatadi. Rentabellikning pastligi moliyaviy
nochorlikka sabab bo'lishi mumkin.
Altman Z-skoring modeli
Altman Z-skoring modeli iqtisodiy nochorlikni aniqlash uchun keng
qo'llaniladi. Ushbu model bankrotlik xavfini baholashda yuqori aniqlikka ega
bo'lib, quyidagi formulaga asoslangan:
Z = 1.2 \times \frac{\text{Oqim aktivlar - Oqim majburiyatlar}}{\
text{Aktivlar}} + 1.4 \times \frac{\text{Soliqdan keyingi foyda}}{\
text{Aktivlar}} + 3.3 \times \frac{\text{Operatsion foyda}}{\text{Aktivlar}} + 0.6
\times \frac{\text{Aksiyadorlar kapitali}}{\text{Majburiyatlar}} + 1.0 \times \
frac{\text{Savdo hajmi}}{\text{Aktivlar}}
Z > 2.99: Bankrotlik xavfi juda past.
1.8 < Z < 2.99: Bankrotlik ehtimoli o'rtacha darajada.
Z < 1.8: Bankrotlik xavfi yuqori.
Beaver tahlili
Beaver tahlili moliyaviy ko'rsatkichlar va ularning bankrotlikka ta'sirini tahlil
qilish uchun ishlatiladi. Ushbu tahlil asosan korxonaning likvidligi va to'lov
qobiliyatini baholashga asoslangan. Beaver metodida quyidagi ko'rsatkichlar
asosiy rol o'ynaydi:
Foiz bilan qoplanish nisbati (Interest Coverage Ratio)
Likvidlik koeffitsiyentlari
Aktiv va majburiyatlar nisbati
14](/media/image/korxonalar-iqtisodiy-nochorligi-bankrotligini-baholash-va-tahlil-qilish-e-f3506page_14.png "Likvidlik koeffitsiyentlari: Korxonaning qisqa muddatli majburiyatlarni
qoplash qobiliyatini ko'rsatadi. Agar likvidlik koeffitsiyentlari past bo'lsa, korxona
to'lov qobiliyati past bo'lishi mumkin.
Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari: Kapital va qarz balansini baholash
orqali korxonaning moliyaviy barqarorligini ko'rsatadi. Yuqori qarz bilan ishlash
korxonaning barqarorligini xavf ostiga qo'yadi.
Rentabellik ko'rsatkichlari: Foydalilik darajasini baholash orqali korxonaning
daromad olish qobiliyatini ko'rsatadi. Rentabellikning pastligi moliyaviy
nochorlikka sabab bo'lishi mumkin.
Altman Z-skoring modeli
Altman Z-skoring modeli iqtisodiy nochorlikni aniqlash uchun keng
qo'llaniladi. Ushbu model bankrotlik xavfini baholashda yuqori aniqlikka ega
bo'lib, quyidagi formulaga asoslangan:
Z = 1.2 \times \frac{\text{Oqim aktivlar - Oqim majburiyatlar}}{\
text{Aktivlar}} + 1.4 \times \frac{\text{Soliqdan keyingi foyda}}{\
text{Aktivlar}} + 3.3 \times \frac{\text{Operatsion foyda}}{\text{Aktivlar}} + 0.6
\times \frac{\text{Aksiyadorlar kapitali}}{\text{Majburiyatlar}} + 1.0 \times \
frac{\text{Savdo hajmi}}{\text{Aktivlar}}
Z > 2.99: Bankrotlik xavfi juda past.
1.8 < Z < 2.99: Bankrotlik ehtimoli o'rtacha darajada.
Z < 1.8: Bankrotlik xavfi yuqori.
Beaver tahlili
Beaver tahlili moliyaviy ko'rsatkichlar va ularning bankrotlikka ta'sirini tahlil
qilish uchun ishlatiladi. Ushbu tahlil asosan korxonaning likvidligi va to'lov
qobiliyatini baholashga asoslangan. Beaver metodida quyidagi ko'rsatkichlar
asosiy rol o'ynaydi:
Foiz bilan qoplanish nisbati (Interest Coverage Ratio)
Likvidlik koeffitsiyentlari
Aktiv va majburiyatlar nisbati
14")
