O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGITOSHKENT MOLIYA INSTITUTI KORXONALAR MARKETING STRATEGIYASINI BOSHQARISHNING NAZARIY ASOSLARI KURS ISHI Toshkent Mavzu; Korxonalar marketing strategiyasini boshqarishning nazariy asoslari Kirish………………………………………………………………………… Reja; 1. Marketing strategiyasini boshqarish tushunchasi, mazmuni va bozor iqtisodiyotidagi ahamiyati 2. Boshqaruv jarayonida strategik rejalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari 3. Samarali faoliyat olib borishda strategiyani amalga oshirish bo’yicha asosiy vazifalar 4. Korxonalarning strategik boshqaruv tizimini ishlab chiqish va tashkil etish istiqbollari 5. Korxona marketing strategiyasini boshqarish tizimidagi nazorat va tartibga solish. Xulosa…………………………………………………………………………. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………………………………. Kirish. Mavzuning dolzarbligi: Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning samarali amalga oshirilishi uchun boshqarishning, ayniqsa strategik boshqaruvning turli sohalarida ijobiy o`zgarishlar bo`lishi muhim vazifalardan biri sanaladi. Bozor munosabatlarining shakllanishi natijasida korxonalarni strategik boshqarishda yangi talablar paydo bo`lmoqda. O`zbekiston iqtisodiyotining zamonaviy o`tish bosqichi tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi va turli xil mulkchilik shakllariga o`tish bilan tavsiflanadi. Bu o`z navbatida samarali boshqarishning zarurligini taqozo etadi. Samarali boshqarish o`z navbatida ishlab chiqariladigan mahsulot raqobatbardoshligini va buning natijasida iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta`minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Korxona muhitida tashkilotni maqsad sari yo’naltirish, menejerlarning strategik rejalarini va vazifalarini amalga oshirish, tanlangan strategiyani hayotga tadbiq etish kabi faoliyatlarni bajarishga to’g’ri keladi. Strategik boshqaruv - bu korxona mavqeini mustahkamlashga, mijozlarning ehtiyojlarini qondirishga va muayyan natijalarga erishishga qaratilgan boshqaruv rejasidir. Korxonalarda boshqarish tizimini barpo qilish ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning turiga to`la mos keluvchi boshqaruv yaratishdan va bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning har bir bo`g`inining ishlab chiqarish texnika, xo`jalik ijtimoiy va moliyaviy faoliyatini boshqarish bo`yicha hamma funktsiyalarning bajarilishi zaruratidan kelib chiqadi. Bu muammolarning yechimi boshqaruvni isloh qilish boshqaruv funksiyalarini samarali taqsimlash boshqaruv maqsadini aniq belgilash bo`yicha bir qator tadbirlarni o`tkazish orqali amalga oshiriladi. Lekin hozirgi bozor sharoitida ko`pgina korxona va tashkilotlarda, xususan loyihalar tashkilotlarida hamon boshqaruv tuzilmasida ortiqcha bo`g`inlar mavjud bo`lib, bular o`z navbatida yuqorida ta`kidlaganimizdek, strategik boshqaruvda mehnat unumdorligining pasayishiga va pirovard natijada korxonaning yakuniy faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. Shu sababli bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish sharoitida korxonalarda strategik boshqaruv tizimini bozor talablariga moslashtirish, ya`ni takomillashtirish bugungi kunning muhim vazifalaridan biri hisoblanganligi ham mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligini tasdiqlaydi. Kurs ishining maqsadi: Korxona va tashkilotlardagi samarali strategik boshqarish usullari, korxonlarni strategik boshqarish va rejalashtirish samaradorligini oshirish borasida taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining ishining vazifalari: - korxona va tashkilotlar faoliyatini strategik boshqarish va rejalashtirishning ilmiy va uslubiy asoslarini o`rganish; Strategik boshqarish tushunchasi, mazmuni va bozor iqtisodiyotidagi ahamiyati. Strategiya korxonaning muvaffaqiyatini ta’minlash uchun rahbariyat foydalanadigan tadbir-choralar majmuasidan iborat. Rahbariyat korxona biznesini qanday boshqarishni bilish uchun hamda ko’p omilli muhitda muqobil yo’nalishlardan birini to’g’ri tanlash uchun strategiyani yaratadilar. Rahbariyat foydalanishga qaror qilgan strategiya mavjud biznes o’nalishlaridan biri va biznesni yuritishni muayyan usuli tanlanganligini ko’rsatadi. Korxona moliyaviy va strategik maqsadlarni alohida belgilashi lozim. Moliyaviy maqsadlarning mavjud emasligi, moliyaviy resurslarni yuqori tavakkalchilik bilan sarflanishiga sabab bo’ladi. Natijada korxonaning o’sishi va raqobatbardoshligi pasayadi. Korxona strategik maqsadlari shuning uchun muhimki, ular korxona raqobat mavqeini mustahkamlaydi va biznesning rivojlanish yo’nalishini ko’rsatadi. Strategiya – bu faoliyat turlarining ma’lum dastasini nazarda tutuvchi noyob va qulay mavqeni yaratishdir. Strategik mavqeni egallashning mazmuni raqobatchilardan ustun bo’lgan faoliyat turlari dastasini yaratishdan iborat. Strategiyani yaratish asosiy boshqaruv muammosini ko’taradi ya’ni, korxonaning hozirgi va kelajak imkoniyatlarini hisobga olib, kerakli natijalarga qanday erishish mumkinligini ko’rsatadi. «Strategik boshqaruv» termini yuqori darajadagi boshqaruvni ishlab chiqarish darajasidagi joriy boshqaruvdan farqini aks ettirish uchun 60-70 yillarda muomalaga kiritilgan. Operativ boshqaruvdan strategik boshqaruvga o’tishning moxiyatini aks ettiruvchi asosiy g’oya sifatida yuqori raxbariyat diqqat markazini atrof muhitdagi o’zgarishlarga muvofiq tarzda va o’z vaqtida ta’sir ko’rsatish uchun tashqi muhitga o’tkazish zaruriyati sifatidagi g’oya bo’ldi. Strategik boshqaruv nazariyasining nufuzli ishlab chiqaruvchilari tomonidan taklif etilgan bir qancha ta’riflarni ko’rib chiqaylik. Shendel va Xatten uni «tashkilotni uning atorfidagi muhit bilan aloqani aniqlash va o’rnatish jarayoni» sifatida tushunganlar.Ushbu jarayon tanlangan maqsadlarni amalga oshirish va resurslarni taqsimlash vositasida atrof muhit bilan kungildagiday o’zaro munosabatlar xolatiga erishish xarakatlaridan iborat. Xichchens bo’yicha «strategik boshqaruv - bu tashkilotni uning atrof muhiti bilan o’zaro ta’sirini boshqarish vositasida tashkilot vazifalarini amalga oshirish maqsadidagi boshqarish jarayoni: Pirs va Robinson strategik boshqaruvni «tashkilot maqsadiga erishish uchun ishlab chiqilgan strategiyalarni shakllantirish va bajarish bo’yicha qarorlar va harakatlar to’plami» sifatida aniqlaydilar. Strategik boshqaruvning u yoki bu aspektlari va xususiyatlariga ko’proq e’tibor beruvchi bir qator ta’riflar bor. Demak, strategik boshqaruvni tashkilotning asosi sifatida inson potentsialiga suyanuvchi, ishlab chiqarish faoliyatini iste’molchilar talablariga yo’naltiruvchi, tashkilotda egiluvchan boshqaruv va o’z vaqtida o’zgarishlarni amalga oshiruvchi boshqaruv sifatida aniqlash mumkin. Strategik boshqaruv murakkablashib borayotgan raqobat kurashida muvaffaqiyatga erishishning eng muhim omili bo’lishiga qaramay tashkilot harakatlarida strategiyaning yo’qligini kuzatish mumkin. Strategik boshqaruvning yo’qligi quyidagi ikki shaklda namoyon bo’ldi. Birinchidan, tashkilotlar o’z faoliyatini atrof muhit umuman o’zgarmaydi yoki unda katta o’zgarishlar bo’lmaydi degan taxmindan kelib chiqqan xolda rejalashtiradilar. Nostrategik boshqaruvda ham hozirda, ham kelajakda aniq harakatlar rejasi tuziladi. Nimaki va qachon qilishni o’z ichiga olgan uzoq muddatli rejalarni tuzish va dastlabki davrda kelgusi yillar uchun yechim izlash, «ko’p uzoq yillarga» sotib olish bularning barchasi nostrategik boshqaruvning belgilaridir. Uzoq muddatli istiqbolni qurish-boshqaruvning juda muhim tarkibiy kismidir. Strategik boshqaruv xolatida tashkilot atrof muhit va tashkilot hayotining sharoitlari o’zgarishidan kelib chiqqan holda kelajakda ko’zda tutish maqsadlarga erishish uchun har bir hozirgi lahzada u aynan hozirgi paytda nima strategik boshqaruvda kelajakdan turib hozirgi paytga nazar tashlanadi. Tashkilotga ma’lum kelajakni ta’minlovchi hozirgi davrdagi tashkilot harakatlari aniqlanadi va amalga oshiriladi. Bunda strategik boshqaruv uchun shu narsa ham xarakterliki, nafaqat kelajakda korxonaning ko’zda tutilgan xolati qayd qilinadi, balki shu ham strategik boshqaruvning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi, ko’zda tutilgan maqsadlarga erishish imkoniyatini beruvchi atrofdagi o’zgarishlarga aks ta’sir ko’rsatish qobiliyati ishlab chiqiladi. Ikkinchidan, nostrategik boshqaruvda xarakat dasturini ishlab chiqish tashkilotning ichki imkoniyatlari va resurslari tahlilidan boshlanadi. Bunday yondashuvda tashkilot faqat qanday miqdorda mahsulot ishlab chiqarish va bunda qancha harakat qilishnigina aniqlashi mumkin. Ishlab chiqarish hajmi va xarajatlar miqdori firma tomonidan yaratilgan javob bera olmaydi, qanday miqdorda va narxda mahsulot sotib olinishini bozor aniqlaydi. Yaqqol afzalliklar bilan bir qatorda strategik boshqaruv undan foydalanish bo’yicha kamchilik va cheklovlarga ega va bular ushbu boshqaruv turi boshqa turlar singari har qanday vazifa va masalalarni hal qilishda har qanday xolatda qullashning universalligiga ega emasligini ko’rsatadi. Birinchidan, strategik boshqaruv o’z moxiyatidan kelib chiqqan holda kelajakning aniq va batafsil sur’ati, ifodasini bera olmaydi. Strategik boshqaruvda shakllanuvchi tashkilotning kelajakdagi istalgan holati - bu uning ichki va tashqi xolatining batafsil tasviri emas balki kelajakda korxona qanday holatda bqlishiga, bozor va biznesda qanday pozitsiyani egallashga, qaysi ishbilarmonlik guruhlariga kirishiga va h.k. sifatli istakdir. Bularning barchasini majmui kelajakda raqobat kurashida tashkilot yutib chiqadimi yoki yo’qmi? Shuni aniqlab berish lozim. Ikkinchidan, strategik boshqaruv protsedura va chizmalar yig’indisidan iborat bo’lishi mumkin emas. Unda ma’lum masalalarni hal qilishda yoki aniq vaziyatlarda nima va qanday qilish lozimligini ko’rsatuvchi nazariya yo’q. Strategik boshqaruv - bu ko’proq biznes va menejmentning ma’lum falsafasi yoki mafkurasidir. Har bir menejer tomonidan u ma’lum ma’noda o’zgacha tushuniladi va amalga oshiriladi. Albatta, muammolarni tahlil qilish va strategiyani tanlash, shuningdek strategik rejalashtirishni amalga oshirish va strategiyaning amaliy realizatsiyasining bir qator tavsiyalari, qoidalari va mantiqiy chizmalari mavjud. Lekin umuman olganda, strategik boshqaruv-bu strategik maqsadlarga tashkilotni yetkazishda yuqori raxbariyat intuitsiyasi va san’atining simbiozi, xizmatchilarning yuqori malakasi va ijodi va nihoyat, barcha xodimlarning tashkilot vazifalarini amalga oshirishga, maqsadlariga erishishning eng yaxshi yo’llarini izlashga aktiv kirishishidir. Uchinchidan, tashkilotda strategik boshqaruv jarayonining amalga oshirilishi boshlanishi uchun vaqt va resurslarni katta xarajati talab qilinadi. Strategik rejalashtirishni yaratish va amalga oshirish zarur. Shuningdek, atrofni kuzatuvchi va tashkilotni muhitga kirituvchi xizmatlarni yaratish zarur. Marketing, jamoa munosabatlari bo’yicha xizmatlar va h.k. katta ahamiyatga ega bo’ladi va katta miqdorda qo’shimcha xarajatlarni talab qiladi. To’rtinchidan, strategik oldindan ko’ra bilish xatolarining salbiy oqibatlari keskin kuchayadi. Qisqa muddatda umuman yangi mahsulotlar yaratilganda, qiqsa davrda qo’yilmalarning yo’nalishi keskin o’zgarganda, kutilmaganda biznes uchun yangi imkoniyatlar vujudga kelganda va uzoq yillar davomida mavjud bo’lgan imkoniyatlar ko’z oldidan yo’qolganda, noto’g’ri oldindan ko’ra bilish va strategik tanlovning xatoliklari uchun haq ko’pincha tashkilotga qimmatga tushadi. Ayniqsa, faoliyat yuritishning noalternativ yo’lini prognoz oqibatlari yomon bo’ladi. Beshinchidan, strategik boshqaruvni amalga oshirishda asosiy e’tibor strategik rejalashtirishga beriladi. Aslida esa strategik boshqaruvning asosiy tarkibiy qismi bo’lib strategik rejani amalga oshirish hisoblanadi. Bu birinchi navbatda strategiyani realizatsiya qilish imkoniyatini beruvchi tashkiliy madaniyatni yaratish, mativlashtirish va mehnatni tashkil etish tizimlarini yaratish, tashkilotda ma’lum egiluvchanlikni yaratishni va h.k.ni ko’zda tutadi. Bunda strategik boshqaruvda bajarish jarayoni rejalashtirishga aktiv teskari ta’sir ko’rsatadi, bu esa bajarish bosqichining ahamiyatini yanada oshiradi. Shuning uchun agar tashkilotda strategik rejalashtirish podsistemasi yaratilgan bo’lsa va shu bilan birga strategik bajarish podsistemasini yaratish uchun imkoniyatlar bo’lmasa, u strategik boshqaruvga o’ta olmaydi. Strategiya umumiy tarzda firmaning mavqeini mustahkamlash, iste’molchilarning talablarini qondirish va qo’yilgan maqsadlarga erishishga qaratilgan boshqarish rejasi sanaladi. Aniq strategiyani tanlash rivojlanishning mumkin bo’lgan turli yo’llari va usullari ichidan eng maqbulini tanlab olish demakdir. Firmani boshqarish rejasi o’z ichiga quyidagi asosiy funktsiya va bo’linmalarni oladi: ta’minot, ishlab chiqarish, moliya, marketing, xodimlar, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar. Strategiya tanlash bu biznes echimlari va raqobatga bardoshlilik harakatlarini yagona tizimga bolashni anglatadi. Strategiyani ishlab chiqish menejerlarning asosiy funktsiyalaridan biridir. Ba’zi menejerlar kuchli strategiya ishlab chiqadilar, biroq uni hayotga tadbiq eta olmaydilar. Boshqa menejerlar o’rtacha strategiya ishlab chiqadilar va uni mohirona amalga oshiradilar ham. Strategiya qanchalik yaxshi o’ylangan va mohirona amalga oshirilgan bo’lsa, kompaniyaning mavqei shunchalik kuchayadi. Boshqarish yaxshi tashkil etilgan kompaniyalar ham kutilmagan noxush vaziyatlarga duch keladi Pirovard natijada yaxshi strategiya bozorda kuchli mavqeni egallash, kutilmagan holatlar, kuchli raqobat va ichki muammolarga qaramay, muvaffaqiyatli ishlashga zamin yaratadi. Strategik boshqaruv jarayonida korxona va tashkilotda faoliyat olib borayotgan menejerning vazifasi quyidagilarni aniqlashdan iborat: - biz qaerdamiz? - qayoqqa ketyapmiz? - faoliyatimizning maqsadi nimadan iborat? - maqsadga erishish yo’llari qanaqa? - optimal yo’lni tanlash mezonlari nimalardan iborat? - pirovard natija qanday bo’lishi kerak? Bu savollariga javob topish kelgusi boshqaruv tsikllarida foydalanish, maqsad va natijalarni aniqlash uchun o’ta muhim. Strategik menejment kompaniyaning uzoq muddatli maqsadlar va faoliyatiga taalluqli. Aytish mumkinki, strategiyani (harakatlar tarzini) va uning aniq vositalarini ifodalash boshqaruv negizini tashkil qiladi va kompaniyada menejmentni yaxshi yo’lga qo’yilganligini ko’rsatuvchi eng to’g’ri belgi bo’lib xizmat qiladi. Strategik menejment kompaniyaning uzoq muddatli maqsadlar va faoliyatiga taalluqli. Aytish mumkinki, strategiyani (harakatlar tarzini) va uning aniq vositalarini ifodalash boshqaruv negizini tashkil qiladi va kompaniyada menejmentni yaxshi yo’lga qo’yilganligini ko’rsatuvchi eng to’g’ri belgi bo’lib xizmat qiladi/ Strategik boshqarish tizimi bir qarashda murakkab jarayon bo’lb, u korxona va tashkilot rahbaridan, menejerlardan kuchli mahorat hamda ehtiyotkorlikni talab qiladi. Rahbarlar korxona va tashkilotning kelajagini ko’ra olishi va unga mos strategiyani ishlab chiqishlari lozim bo’ladi. Bu juda murakkab va mas’uliyatli tizim hisoblanadi. Bunda ularga yuqori pog’ona menejerlari, ya’ni top menejerlarning yordamki kerak bo’ladi. Top menejerlar juchli analitik hamda rejalashtiruvchi mutaxassislar hisoblanadi. Boshqaruv jarayonida strategik rejalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari Strategik rejalashtirish - bu boshqaruv jarayoni bo`lib, kompaniyani rivojlantirish maqsadlari va ularga erishish yo`llarini ishlab chiqishga qaratilgan. Strategik rejalashtirish korxona menejmenti uchun asosni yaratadi, butun kompaniyani birlashtiradi hamda uning barcha darajalarini qamrab oladi. Strategik rejalashtirish faqat rahbariyatning vazifasi emas, unga kompaniyaning barcha darajalaridagi xodimlar jalb etilishi kerak. Strategik rejalashtirishning asosiy tushunchalari kompaniya missiyasi (kompaniya vazifasining ta`rifi), qadriyatlari, asosiy kompetentsiyalari (kompaniya nimani yaxshiroq uddalaydi), kelajak tasavvuri (kompaniyaning bir-ikki yil uchun kelajakdagi obrazi), strategik muammolar (maqsadlarga erishishga to`sqinlik qiladigan tizimli muammolar), strategik muammolarni yengishga qaratilgan maqsadlar vazifalar va ularga erishish yo`llarini o`z ichiga oladi. Rejalashtirish bozor bilan umuman mos kelmaydi, deb hisoblagan bozor munosabatlari tarafdorlari ham bugungi kunda o`zlarining avvalgi fikrlarida qattiq turmayaptilar. Vaqt va hayotning o`zi, xususan, ko`plab xorijiy kompaniya, firma va korxonalar tajribalari rejalashtirish va bashorat qilishning muhim ahamiyat kasb etishini tasdiqlaydilar. Masalan, Rossiyada islohotlar boshida qabul qilingan «tadbirkorlar Rossiyani qutqaradilar» shiori garchi nafaqat Rossiya, balki barcha sobiq ittifoq mamlakatlarining barchasida ham biznes va tadbirkorlik sohasi iqtisodiyotning ustivor yo`nalishiga aylangan bo`lsada, yumshoq qilib aytganda o`z tasdig`ini topdi. Gap shundaki korxona bu nafaqat bozor subyektidir, u shu bilan bir paytda davlat tizimining elementi ham hisoblanadi. U davlat boshqaruv tizimi va siyosatidan to`liq mustaqil bo`la olmaydi. Markazlashgan iqtisodiyotga asoslangan mamlakatlarda bozor munosabatlarini erkinlashtirish yo`nalishida amalga oshirilgan islohotlar ishlab chiqarish jarayonini chetlab o`tib, shu bilan bir paytda mulkchilik shaklidan qat`iy nazar korxonalarda mehnat motivatsiyasi va rejalashtirish tizimini sezilarli ravishda o`zgartirib yubordi. Menejment sohasi mutaxassislarining ta`kidlashicha, butun rejalashtirish va boshqaruv tizimi xodimlarning ish sifati va samaradorligini oshirishdan manfaatdorligiga yo`naltirilishi lozim bo`lib, bu firma rivojlanishining muhim sharti hisoblanadi. Biroq bu xuddi boshqa muvaffaqitlar kabi o`zidan-o`zi kelmaydi. Buning uchun resurslar asoslaridan tashqari mohir tashkilotchilik, ilmiy asoslangan rejalashtirish va boshqaruvni talab qilinadi. Ayniqsa kishilarning ishlab chiqarish mehnatidan moddiy manfaatdorligi muhim ahamiyat kasb etib, bugungi kunda buni mehnat hayotining sifati deb nomlanadi. Masalan, Janubiy Koreyaning «DEU» transmilliy firmasi rahbari Kim U Jung ta`kidlashicha: «biznesda odam boshqa hech qayerda bo`lmagan ahamiyatga ega. Inson - hamma narsadan yuqori. U buyuk kuchdir. Shu sababli kompaniyalar tobora ko`proq kadrlar bilan bog`liq masalalarga e`tibor qaratmoqdalar. Chunki umuman olganda odamlar ishlaydilar. Firmaning gullab-yashnashi yoki inqirozga uchrashi ularga bog`liq«. Shu sababli bo`lsa kerak, Yaponiya firmasi «Matsusita» quyidagi shiorni tanlab olgan: «narsalarni yaratishdan avval «Matsusita» kadrlarni yaratadi». Bugungi kunda O`zbekistonda turli mulkchilik shaklidagi, turli soha va tarmoqlarga taaluqli 300 mingdan ortiq korxona mavjud bo`lib, ulardan 280 mingtasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari hisoblanadi. Ularning ishlab chiqarish faoliyati, shubhasizki, rejalashtirish va boshqarish obyekti bo`lib, bozorga va iste`molchilar talabini qondirishga yo`naltiriladi. Amaliyotning ko`rsatishicha, ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirishda har bir korxona o`zining bugungi kundagi va kelajak uchun strategiyasini belgilab oladi. Mazkur holatda strategiya kelajak uchun umumiy g`oyani shakllantirshga imkon berdi. Rejalashtirish jarayonining o`zi va bevosita strategik reja esa korxonaga aniqlik, individuallik hadya etib, bu unga ma`lum turdagi xodimlarni jalb qilish va boshqa turdagi xodimlarni jalb qilmaslikka imkon beradi. Bu reja korxona uchun istiqbollar ochib berib, yangi xodimlarni jalb qiladi, mahsulot ishlab chiqarishdan tashqari uni sotishga ko`maklashadi. Rejalar shunday tuzilishi kerakki, ular uzoq vaqt davomida buzilmasligi, shu bilan bir paytda zarur hollarda yo`nalishni o`zgartirishga moslashgan bo`lishi lozim. Amalda rejalashtirish jarayonida ikkita muhim savolga javob topish zarur: 1) korxona uchun bozordagi vaziyat bilan bog`liq joriy vazifalarni bajarishda to`siqlar yaratmaydigan strategik maqsadni qanday tanlash; 2) strategik maqsadlarga tayangan holda eng murakkab va kutilmagan hodisa va tashqi tendentsiyalarga munosib va samarali javob qaytarishi uchun moddiy, moliyaviy va mehnat resurslarini qanday shakllantirish lozim. Avvalgi buyruqbozlik tizimidagidan farqli o`laroq ko`plab korxonalarda, ayniqsa, mikrofirma va kichik korxonalarda rejalar mustaqil ravishda ishlab. Korxona maqsadlari, kuchli va zaif tomonlarni baholash, tashqi muhit tahlili va baholanishi, stratеgiyani amalga oshirish, stratеgiyani bеlgilash, muqobillarni tanlash, stratеgiyani baholash, korxona missiyasi ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Biroq korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirish xuddi avvaldagi kabi ko`rsatkichlar tizimi yordamida amalga oshirilib, bu ko`rsatkichlar sifat va miqdor, hajm va solishtirma turlarga taqsimlanadi. Miqdor ko`rsatkichlari – absolyut ko`rsatkichlar bo`lib, bu qatorga yalpi va tovar mahsulotlar hajmi, sotuv hajmi, xodimlar soni, ish haqi fondi, foyda yoki daromad miqdori, ishlab chiqarish resurslarining sarflanishini kiritish mumkin. Sifat ko`rsatkichlari - nisbiy kattalik hisoblanadi. Ular ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini, uning ayrim omillarini aks ettiradi. Bu mehnat mahsuldorligining o`sishi, mahsulot tannarxining pasayishi va hokazolardir. Bu qatorga shuningdek, o`zaro miqdor ko`rsatkichlarini ifodalovchi ko`rsatkichlar, masalan, ishlab chiqarish rentabelligi, fond sig`imi, mahsulot sifati va boshqalarni ham kiritish mumkin. Hajm ko`rsatkichlari- ishlab chiqarishning, uning ayrim jarayonlari va unda ishtirok etuvchi omillarning absolyut kattaligini belgilaydi. Bu qatorga masalan, yalpi, tovar va sotilgan mahsulot hajmi, mehnat xarajatlari hajmi, olingan foydaning umumiy hajmi va boshqalar kiritiladi. Solishtirma ko`rsatkichlar - ikki yoki undan ortiq o`zaro bog`liq ko`rsatkichlar va mahsulot birligi xarajatlari salmog`ining nisbatlarini tavsiflaydi. Masalan, mahsulot birligiga metall, elektr energiyasi, yoqilg`i sarflanishi, ishlab chiqarish quvvati birligiga kapital qo`yilmalar, jami to`lovlar hajmida mukofotlarning salmog`i va hokazolar4. Ushbu barcha ko`rsatkichlar o`rtasida o`zaro aloqalar mavjud. Bu ko`rsatkichlar rejalashtirish jarayonida ham, korxonaning xo`jalik faoliyatini tahlil qilishda ham qo`llanadi. Bozor munosabatlari sharoitlarida har bir korxona ishlab chiqarishning to`xtovsiz o`sishi, mahsulot sifatining oshirilishi va uning o`z vaqtida sotilishi, shuningdek, rejalashtirilgan foyda va daromadni o`z vaqtida olish asosida o`zining gullab- yashnashini ta`minlashga intiladi. Shu sababli korxona faoliyati ko`p maqsadli va dinamik xarakterga ega bo`ladi. Birinchidan, fan-texnika taraqqiyotiga yo`naltirilgan, ikkinchidan, ishlab chiqarish quvvatlari va resurslardan samarali foydalanishga erishuvchi, uchinchidan esa, bozor kon`yunkturasiga o`z vaqtida va tezkorlik bilan javob berishi mumkin bo`lgan korxona rivojlanadi va gullab-yashnaydi. Istiqboldagi vaziyatni qat`iy rejalashtirish bu holda o`zini oqlamaydi. Bozor kon`yunkturasi va raqobat, talabga mos ravishda chiqarilayotgan mahsulot tavsifnomasiga o`zgartirish kiritish imkoniyatlari bilan bog`liq bo`lgan uzoq muddatli dastur talab qilinadi. Bu vazifa odatda istiqbolga yo`naltirilgan korxona faoliyatini joriy rejalashtirish jarayonida aniqlangan ko`rsatkichlarni tartibga solish yo`li bilan bajariladi. Shu sababli ko`plab korxonalar bozor kon`yunkturasining o`zgarib turishini hisobga olgan holda ishlab chiqarish texnologiyasiga tezkor o`zgartirishlar kiritish hamda bunda asbob-uskuna va qurilmalarning imkoniyatlarni kengaytirish, butlovchi qismlar va materiallarni bir xillashtirish, mahsulot sifatini oshirish va assortimentini kengaytirishga majbur bo`ladilar. Korxona faoliyatini rejalashtirish vazifalari qaysidir ma`noda ma`lum bo`lgani sababli uni rejalashtirish va ishlab chiqarishni tashkil etish jarayonida tartibga solish zamonaviy fan tomonidan nisbatan kam tadqiq etilgan va umumlashtirilgan. Bu yerda amaliyot nazariyadan ancha ilgarilab ketgan. Shunday bo`lsada, korxona faoliyatining oldindan belgilab qo`yilgan ko`rsatkichlarini tartibga solishga to`g`ri keladi. Bu iste`molchilik talabining o`zgarishidan tashqari, korxona hayotida va iqtisodiy muhitda ro`y berayotgan yangi vaziyatlar, xom-ashyo va materiallar ta`minotchilari bilan aloqalar, siyosiy vaziyat va hokazolarga bog`liq bo`ladi. Gap shundaki, bugun ishlab chiqarilayotgan narsa ertaga yoki indinga kerak bo`lmay qolishi mumkin. Shu sababli rejalashtirish nafaqat bugungi, balki ertangi kunga ham yo`naltirilgan bo`lishi loim. Hech qaysi korxona o`z faoliyatida istiqbolni ko`zdan qochira olmaydi. Bu bozor sharoitlarida korxona barqarorligining asosiy qoidasidir. Barcha xodimlar, ayniqsa, korxona rahbariyati shuni aniq bilishi kerakki, bugungi kunda oson bajarilayotgan har qanday ish 3-5 yildan so`ng qiyinlashishi yoki umuman imkoni bo`lmay qolishi mumkin. Demak, oldindan belgilab qo`yilgan reja (bashorat) ko`rsatkichlarini tartibga solish – korxona faoliyati va ishlab chiqarishni bashorat qilish va rejalashtirishning uzviy bir qismi hisoblanishi mumkin. Tartibga solish bu hodisa va jarayonlarni yo`lga qo`yish, bir tartibga keltirish jarayonidir. Shuningdek u boshqaruv mexanizmi va ularning elementlarini normal va samarali ishlaydigan holatga keltirishni ham anglatadi. Rejalashtirishga nisbatan bu yerda gap shu haqda boradiki, oldindan ishlab chiqilgan reja va dasturlarni o`zgarib turuvchi sharoitlarga moslashtirish, ular rejali iqtisodiyotda bo`lgani kabi har qanday baho evaziga bajarilmasdan, bozor talablariga mos kelishi hamda korxona maqsadlariga erishish, ishlab chiqarishning daromadli va foydali bo`lishiga xizmat qilishi lozim. Har holda zamonaviy biznes va tadbirkorlik aynan shu tamoyillarga asosan faoliyat ko`rsatadi. Rejada belgilab qo`yilgan, kechagi kun ishlab chiqilgan va bugunda o`z ahamiyatini yo`qotgan mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko`rsatish mumkin emas. Gap shundaki, korxona faoliyatining oldindan belgilab qo`yilgan ko`rsatkichlarini tartibga solish malakasiz rejalashtirishning sababi va natijasi bo`lib, ishlab chiqarishni tashkil qilish va rejalashtirish jarayonlarida turli xato va kamchiliklar natijasida yuzaga keladi. Shu sababli ayrim korxonalarning, ayniqsa, biznes va tadbirkorlik sohasida hayotiylik davri yuqori bo`lmaydi, ular zarar keltiradigan korxonalarga aylanadilar va hatto bankrotga ham uchraydilar. Amaliyotning ko`rsatishicha, asoslangan rejalashtirish odatda obyektiv zarurat talab qilgan hollardan tashqari kelgusida tartibga solishni talab qilmaydi. Korxona joriy faoliyatini tartibga solishdan maqsad quyidagilardan iborat: - barqaror ishlashni ta`minlash; - minimal xarajatlar bilan maksimal natijalarga erishish; - chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash; - ishlab chiqarish rentabelligini oshirish va xarajatlarni kamaytirish. Bugungi kunda, iqtisodiyotning nodavlat sektorini rivojlantirishga katta e`tibor qaratilayotgan bir paytda biznes va tadbirkorlik sohasi ustivor ahamiyat kasb etib, korxonalarning iqtisodiy faoliyatda erkinligi kuchaymoqda, rejalashtirish va tartibga solish jarayonlarini hech kim cheklab qo`ymayapti. Hozirda korxonalarga yuqoridan buyruq va ko`rsatmalar asosida topshiriqlarni belgilab beruvchi vazirlik va mahkamalar tizimi yo`q. Korxonalarning katta qismi ishlab chiqarishning borishi va natijalarini o`zlari rejalashtiradi va tartibga soladi. Shu bilan bir paytda yuqorida aytib o`tilgan mustaqillik va iqtisodiy xatti- harakatlar erkinligi korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishini inkor qilmaydi. Masalan, AQSH, Yaponiya va boshqa ba`zi mamlakatlarda hukumat organlari asosan yirik korporatsiyalar bilan birgalikda ishlaydi. Bunda ular quyidagilarni aniqlaydi: - zarur investitsiyalar hajmi va tarkibi; - texnika darajasi, shuningdek, eng muhim mahsulot turlarining hajmi va proportsiyasi; - oylik ish haqi darajasi va korxona faoliyatining boshqa ayrim turlari. Belgilangan umummilliy vazifalar iqtisodiy tartibga solish vositalari – soliqlar, kreditlar, subsidiyalar va kvotalar yordamida bajariladi. Shu sababli davlat bozor mexanizmiga aralashmasligi lozim va bozor to`laligicha o`zini-o`zi tartibga soluvchi, iqtisodiyotning bir tekisda proportsional rivojlanishini qo`llab-quvvatlashga qodir tizim deb hisoblovchilar unchalik haq bo`lib chiqmaydilar. Davlat o`ta ehtiyotkorlik bilan bozor mexanizmiga aralashuvi, uning kamchiliklarini to`g`rilashi, raqobatning yakkahokimlikka aylanishining oldini olishi, biznes va tadbirkorlikning huquqiy asoslarini takomillashtirishi, baho diskriminatsiyasi va boshqa salbiy tendentsiyalarga qarshilik ko`rsatishi lozim. Bozor mexanizmiga davlatning aralashuvi zarurligi jahonda va mamlakatimizda to`plangan tajribalardan ko`rinib turibdi. Prezident I.Karimovning «O`zbekiston – bozor iqtisodiyotiga o`tishning o`z yo`li» kitobida qayd etganidek: «Bozor munosabatlariga o`tish davrida davlat ijtimoiy hayot va iqtisodiyotning barcha sohalarini o`zgartirishni ishlab chiqishi va ketma-ketlikda amalga oshirishi lozim. O`zini-o`zi tartibga soluvchi bozor sof ko`rinishda umuman mavjud emas. Davlat har qachon ham o`zining alohida ahamiyatga ega bo`lgan roli tufayli iqtisodiy jarayonlarga ta`sir ko`rsatib kelgan. Shu sababli zamonaviy bozor bu davlat tomonidan tartibga solinuvchi bozordir» Quyidagilar davlat tomonidan tartibga solishning asosiy yo`nalishlari hisoblanadi: - ma`muriy-huquqiy tartibga solish: - iqtisodiyot va biznes uchun huquqiy asoslarni yaratish; - qonunlarga rioya qilinishini ta`minlash; - jamiyat hayotining eng muhim sohalarini boshqarish; - davlat dasturlari va buyurtmalari; - moliya va soliq siyosati; - ijtimoiy siyosat. O`zbekiston Respublikasi hukumati davlatning tartibga solish funktsiyasini jahon xo`jalik amaliyotida ma`lum bo`lgan va tekshirib ko`rilgan iqtisodiy tartibga solish vositalari yordamida amalga oshiradi. Masalan, soliq siyosati davlat va mahalliy byudjetlarni shakllantirishning fiskal funktsiyalarini bajarishdan tashqari ishlab chiqarish tuzilmasi, dinamikasi va joylashuviga iqtisodiy ta`sir ko`rsatish mexanizmi vazifasini ham bajaradi. Imtiyozli soliqqa tortish biznes va tadbirkorlikni rag`batlantirishning eng kuchli vositalarida hisoblanadi. Davlat tomonidan tartibga solish bozor mexanizmini to`ldirib, unga o`zgartishlar kiritadi, biznes va tadbirkorlikning oyoqqa turib olishiga ko`maklashadi. Bunda u maksimal darajada maksimal pog`onada, minimal darajada minimal pog`onada tarqaladi. Tartibga solish, qaysi miqyosda amalga oshirilishidan qat`iy nazar doimiy harakat, talab va taklif, daromad va xarajatlar o`rtasida muvozanatga intilish hisoblanadi. Bu tenglik doim ham ta`minlanmasada, u ko`ngildagidek darajada bo`lavermaydi. Biroq barcha hollarda ham davlat tomonidan tartibga solish va korxonaning o`zini-o`zi tartibga solishi iqtisodiyot va biznesni boshqarishning muhim elementi bo`lib qolaveradi. «Ekonomiks» darsligi muallifi Samuelsonning fikricha, busiz «bir qo`l bilan qarsak chalganday» qolaveramiz. Tashkilotni boshqarishning strategiyasi - bu tizimning turli bosqichi (pog`onasi)da joylashgan va tashkilotning ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) tuzilmasi sifatida faoliyat ko`rsatishini ta`minlaydigan o`zaro bog`liq boshqaruv organlarining yig`indisidir. Tashkilotni boshqarish tuzilmasi nisbatan alohida qismlarga - boshqaruv organlari (bo`linmalar, bo`limlar, byurolar, tsexlar, qismlar, markazlar, filiallar, kichik korxonalar, ayrim rahbarlar)ga bo`linuvchi boshqaruv apparati (shtabi) dan iboratdir. Korxonani strategik boshqarish va rejalashtirish samaradorligini oshirishda ko`zda tutilgan barcha tadbirlar, amaliyotning ko`rsatishicha, ishlab chiqarishni rivojlantirish vazifasi korxona rahbariyatidan tashqari xodimlar jamoasining ham zimmasida bo`lsa muvaffaqiyatli tuzilishi, kelgusida esa o`z vaqtida va samarali amalga oshirilishi mumkin. Xodimlar iqtisodiyotda boshqaruvning aktsiyadorlik shakllari yetakchilik qilayotgan, biznes va tadbirkorlik faqatgina biznes uchun tug`ilgan, tanlangan shaxslarning emas, balki har bir shaxs shug`ullanishi mumkin bo`lgan hozirgi sharoitlarda ko`plab xo`jalik subyektlarining xulq-atvori uchun qoidaga, deyarli zaruratga aylanib bormoqda. Biroq, korxona muvaffaqiyati yo`lidagi butun jamoaning, kollektivning harakatlari ilmiy menejment tamoyillari va talablariga zid kelmasligi kerak. Birinchidan, jamoaning har bir a`zosi – oddiy ishchidan to birinchi rahbargacha korxonada belgilangan qonun-qoidalarga asosan o`z vazifa va majburiyatlarini bajarishi, ikkinchidan, mansabdor shaxslar, bo`linma va xizmatlar o`rtasidagi o`zaro bo`ysinishning ta`minlanishi, uchinchidan esa, boshqaruvni tashkil qilishda chuqur bilimga ega xodimlarni tanlash va samaradorlik ta`minlanishi lozim. Ma`lumki, har bir shaxs o`ziga yarasha alohida hususiyatlarga ega bo`ladi. Agar rahbar xodim, mutaxassis o`z salohiyatini to`liq ochib berishini istasa boshqaruv jarayonida har bir shaxsga o`ziga xos yondashishi zarur. Inson tabiatini yaxshi bilmagan rahbar muvaffaqiyatga umid qilishi qiyin, tashkiliy reja esa qog`ozda qolib ketadi. Tajribalarning ko`rsatishicha, ko`plab qo`l ostidagi xodimlar faoliyati ko`p jihatdan rahbariyat bilan munosabatlar xarakteriga bog`liq bo`ladi. Aynan rahbariyat kimning nima ish qilishi va kim nima uchun javobgar bo`lishini belgilab beradi. Boshqaruv san`atidan yaxshi xabardor bo`lish rahbariyatning turli xil ichki va tashqi vaziyat omillarini oldindan ko`ra bilish qobiliyatini anglatadi. Bu jarayonning asosini rejada kutilayotgan natijalarni beradigan darajada odamlar faoliyati va ishni tashkil qilish hisoblanadi. Bu esa ko`p jihatdan to`plangan ish tajribasidan tashqari, boshqaruv usullariga, asosiy vazifalarni ikkinchi darajali vazifalardan ajrata olish, jamoaning va har bir shaxsning hatti-harakatlarini baholash va rag`batlantirish qobiliyatiga bog`liq bo`ladi. Ko`rinib turganidek, boshqaruvni tashkil qilish ko`p qirrali jarayon bo`lib, o`z mazmuniga ko`ra oddiy boshqaruvdan ko`proq ma`noni anglatadi. U odatda, avvalo, korxona rahbariyati tomonidan boshqaruv tuzilmasi va kommunikatsiya tizimini shakllantirish, ishlab chiqarishning borishini nazorat qilish bo`yicha belgilangan boshqaruv qarorlarining qabul qilinishi bilan bog`liq bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruvni tashkil qilish ikki xil jihatga ega: ishlab chiqarishni tashkil qilish va ishlab chiqarishni boshqarishni tashkil qilish. Tashkil qilish jarayonida korxonaning tanlangan rivojlanish strategiyasi bilan uning boshqaruvi tashkiliy tuzilmasi o`rtasidagi munosabat muhim ahamiyat kasb etadi. Ko`plab olim va mutaxassislar fikriga ko`ra boshqaruv tuzilmasining rivojlanish strategiyasiga mos kelishi eng yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishishdan tashqari, ortiqcha boshqaruv xarajatlarini kamaytirish, boshqaruvning tizim sifatida moslashuvchanligi hamda korxonaning raqobatli muhitda yashovchanligi va uning o`sishida ham katta ahamiyatga ega. Bunday mutanosiblikka erishi korxonada boshqaruvni tashkil qilishning asosiy vazifalaridan biridir. Biroq bu erda ko`p narsa korxona hajmi, mulkchilik shakli, ish faoliyati va boshqa belgilariga ham bog`liq bo`ladi. Masalan, korxona hajmi o`sishi bilan uning tuzilmasi ham o`zgaradi, u yanada standartlashgan va formallashgan bo`ladi. Korxona hajmining kengayishi yoki kichrayishi mos ravishda boshqaruv bo`g`inlari soniga ta`sir ko`rsatadi, boshqaruv faoliyati bilan mashg`ul bo`lgan xodimlar soniga o`zgartirish kiritadi, boshqaruv xarajatlarining o`sishi yoki kamayishiga olib keladi. Ayrim korxonalar o`z tuzilmasini maxsus tashkiliy axborotnomalar chiqarish yo`li bilan formallashtiradi. Bu axborotnomalarda odatda korxonaning tarixi va uning tashkiliy tuzilmasi, ishlab chiqarish maqsadi va turlari, rahbariyat faoliyatining yoritilishi, kadrlar siyosati, bandlik sharoitlari, eng kam va eng yuqori ish haqi kabi ma`lumotlar o`rin oladi. Bunday axborotlar shuningdek, ko`p hollarda korxona faoliyatini reklama qilish va bozordagi imidjini oshirishga xizmat qiladi. Biznes-reja va uning bo`limlari hayotiyligini ta`minlash maqsadida boshqaruv tizimi – menejmentni marketing bilan bog`lashi muhim. Ular u yoki bu darajada tashkiliy reja bilan bog`liq bo`lib, korxonaning ishlab chiqarish muvaffaqiyati va kutilayotgan foyda darajasiga erishishiga xizmat qiladi. Aynan shunday bog`liqlik boshqaruvni tashkil qilishni nafaqat o`z iste`molchisi va bozoriga, balki barcha bozorlar va iste`molchilarga hamda qabul qilingan va amalga oshirilayotgan tadbirlarning maqsadga muvofiqligiga yo`naltirilgan mukammal tizim shaklida ifodalashga imkon beradi. Masalan, korxonada boshqaruvni tashkil etishning hamda biznes samaradorligi nuqtai nazaridan kimlar va nima sababdan korxona mahsulotini sotib olmayotganligi befarq qoldirmasligi kerak. Korxonada boshqaruvni tashkil qilish yagona maqsad emasligi sababli shu va shu kabi boshqa savollarning javobi har bir ishlab chiqarish korxonasi rahbariyatining boshqaruv hatti-harakatlari asosida yotishi lozim. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqqan holda turli sohalardagi boshqaruv jarayonida samaraga erishish hamda uzoq muddat muvaffaqiyatli faoliyat olib borish uchun avvalo rejalashtirishni, aniqrog’i strategik rejalashtirishni to’g’ri va sifatli amalga oshirmog’ lozim. Samarali faoliyat olib borishda strategiyani amalga oshirish bo’yicha asosiy vazifalar Strategiyani amalga oshirish bu - amaliy ma’muriy ish bo’lib, tashkil etish, moliyaviy rejalashtirish, kerakli siyosatni yuritish, motivlarni va kompaniya madaniyatini hamda boshqarish usullarini yaratish, qisqasi kompaniya maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qiluvchi hamma harakatlar majmuasidan iborat. Strategiyani yaratish va amalga oshirish jarayoni o’zaro bog’liq beshta vazifani echishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi: 1. Korxona qanday biznesda faoliyat ko’rsatadi, strategik tasavvurni shakllantirish ya’ni: missiyani va maqsadlarni aniqlash. 2. Strategik tasavvurni va missiyani qayta shakllantirish. 3. Qo’yilgan maqsadlarga erishish strategiyasini yaratish. 4. Tanlangan strategiyani sifatli va samarali tadbiq etish. 5. Faoliyat natijalarini baholash, yangi an’analarni aniqlash va uzoq muddatli rivojlanishga nisbatan moslashtiruvchi harakatlarni belgilash. Korxonaning ko’rinishi qanday bo’lishi va qanday raqobat mavqeiga ega bo’lishi lozimligini aniqlash bu korxonaning strategik tasviri yoki ko’rinishi demakdir. Ushbu hol korxonaning boshqaruv tasviridir. Korxonaning strategik ko’rinishini va uning missiyasini e’lon qilish bilan birga rahbarlar «maqsadlar his-tuyg’usini» ijrochilarda shakllantirishlari lozim. Korxonaning o’ziga xos xususiyatlaridan qat’iy nazar bajarilishi lozim bo’lgan asosiy talablar mavjud bo’lib, quyidagilardan iborat: - strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirishga qodir tashkilot tuzish; - strategik muvaffaqiyatni belgilab beruvchi qadriyatlar zanjiridagi faoliyat turlariga yetarlicha resurslarni yo’naltirish uchun byudjetlarni qayta ko’rib chiqish; - strategiyaga mos keluvchi yo’nalish va jarayonlarni belgilash; - doimiy rejalashtirish va takomillashishni ta’minlash uchun eng yaxshi texnika va amaliyotni joriy qilish; - rag’batlantirish va mukofotlash tizimini strategiyani yuqori darajada bajarish va belgilangan maqsadlarga erishi bilan bog’lash; - strategiyani qo’llab-quvvatlovchi ishchi muhit va korporativ madaniyatni yaratish; - strategiyani amalga oshirish va bu jarayonda uni takomillashtirish uchun zarur bo’lgan ichki rahbarlikni (liderlikni) ta’minlash. Zamonaviy rahbar o’z kompaniyasining mavqeini va ushbu mavqega ta’sir etuvchi muhit qanday o’zgarishini tasavvur etishi lozim. U o’z biznesini shunchalik yaxshi bilishi lozimki, zarurat tug’ilganda muayyan o’zgarishlarni amalga oshirishni aniq bilishi kerak. «Raqobatchilar bizning usullarimizni, printsiplarimizni, imkoniyatlarimizni asosan bilishadi, ular o’z ustunligidan foydalanish imkoniyatiga ega. Korxona marketing strategiyasini boshqarish tizimidagi nazorat va tartibga solish Nazorat- nazorat, tekshirish, harakatlarning to'g'riligini doimiy ravishda kuzatish, vazifalar va qarorlarni bajarish. Boshqaruv nazorati - tashkilotning maqsadlariga erishish jarayoni... Boshqaruv nazorati - chegaralarni saqlab qolish qobiliyati, kuchdan foydalanish qobiliyati, tartibga solish qobiliyati va muvofiqlashtirish va tartibga solishni o'z ichiga oladi. Boshqaruvni boshqarish funktsiyasining asosiy vazifasi tasdiqlangan rejalarni amalga oshirish uchun kafolat yaratish, tanlangan strategiyaga muvofiq tashkilot maqsadlariga erishishni ta'minlash, tartibga solish (maqsadli tuzatish) yordamida undan chetga chiqishlarni bartaraf etish. Boshqaruv nazorati zarurati bilan bog'liq maqsadlarga erishish uchun ishlab chiqilgan rejalar va dasturlarning har doim ham ular ko'zlanganidek amalga oshirilmasligi. "Tashkilot" funktsiyasini anglab, ular har doim aniq boshqaruv tuzilishini shakllantira olmaydi, ma'muriy hokimiyatning puxta o'ylangan tizimini barpo eta olmaydi. Professional dastur xodimlarga mehnatga haq to'lashning muvozanatli samarali tizimini yaratish uchun "motivatsiya" funktsiyasi etarli hayotiy tajribaga ega mutaxassislarni talab qiladi. Hozirgi vaqtda menejment tomonidan qo'llaniladigan ko'plab boshqaruv turlari quyidagi guruhlarga birlashtirilgan: Byurokratik nazorat... Ushbu nazorat turi belgilanganlarni o'z ichiga oladi ko'plab qoidalar va ish samaradorligi standartlari, byudjetlar, tashkilotlarning statistik hisoboti, menejerlarning lavozimlari va boshqa har xil tasdiqlangan hisobotlar. Ishlarni bajarish, byudjetni bajarish, ijro etish qoidalari va standartlariga muvofiqligini to'g'riligini tekshirish ish ta'riflari lavozim tavsifiga muvofiq va boshqalar. Ushbu turdagi nazorat barcha tashkilotlarda qo'llaniladi. Bozor nazorati. Ushbu turdagi nazorat bir xil turdagi mahsulot ishlab chiqaradigan va o'zaro raqobatlashadigan bir nechta tashkilot mavjud bo'lganda qo'llaniladi. Ushbu nazoratning mohiyati shundaki, raqobatdosh tashkilotlar rahbarlari o'z korxonalarining o'xshash mahsulotlariga narxlarni taqqoslashadi. Ushbu mahsulotlar berishi kerak bo'lgan foyda darajasini bilib, tashkilot rahbarlari butun tashkilot va individual xizmatlarning qanchalik samarali ishlashi to'g'risida xulosa qilishadi. Ushbu nazorat odatda yuqori menejerlar tomonidan qo'llaniladi. Bozor nazorati - portfelni rejalashtirish uchun asos, chunki investitsiyalarning rentabellik ko'rsatkichlarini (ROI) taqqoslash uning filiallari faoliyatini kompaniya tomonidan baholashning printsipial usuli hisoblanadi. Klan nazorati. Klan - o'zlarini har qanday jihatdan eng yaxshi deb biladigan yopiq guruh. Kast - o'z imtiyozlari va manfaatlarini himoya qiladigan tor ijtimoiy guruh. Chet elliklar uchun kastga kirish qiyin yoki imkonsiz. Ushbu nazoratning mohiyati shundan iborat nazorat qilish uchun ijtimoiy xususiyatlardan foydalaniladi korporativ madaniyat, tashkilotning rivojlangan qadriyatlari, an'analari, e'tiqodlari. Klan nazorati har doim xatti-harakatlar noaniq va noaniq bo'lganda qo'llaniladi. Masalan, menejer nima uchun ushbu aniq xodimni boshqaruv lavozimiga taklif qiladi, nega aynan shu xodimga bonuslar davomida ajratiladi, nega aynan manba etkazib beruvchilar bilan moliyaviy hisob-kitoblarning ushbu ketma-ketligi qabul qilinadi va hokazo. Klanlar nazorati ostida xodimlar yollanadi, ularning faoliyati ularning muvofiqligi asosida baholanmaydi lavozim tavsiflari va unga bo'lgan ishonch asosida, tashkilotga va shaxsan rahbarlarga sodiqlik. Klan nazorati barcha tashkilotlarda qo'llaniladi. O'zligini boshqara olish -ularning xatti-harakatlari, qilmishlari ustidan nazorat ularning ichki qadriyatlari va e'tiqodlari, maqsadlariga asoslanadi.Insonning biron bir narsani aytish yoki qilish istagidan voz kechish qobiliyati, so'ngra impulsiv xatti- harakatni etarlicha adolat bilan almashtirish. Agar odamning g'oyalari yoki faoliyati tanqid qilinsa yoki hujumga uchragan bo'lsa, g'azablanish yoki kuchsizlik tuyg'ularidan qochish qobiliyati. To'liq bo'lmagan ma'lumotlarga asoslangan shoshilinch qarorlardan qochish istagi. O'z-o'zini boshqarish zarur shart har qanday darajadagi menejer faoliyati. Buxgalteriya hisobi, audit, iqtisodiy tahlil, boshqaruv hisobi. Nazorat bu tashkilotning o'z maqsadlariga erishishini ta'minlash jarayonidir. Monitoring jarayoni standartlarni belgilashdan, erishilgan haqiqiy natijalarni o'lchashdan va agar erishilgan natijalar belgilangan standartlardan sezilarli darajada farq qiladigan bo'lsa, tuzatishlardan iborat. Rahbarlar nazorat funktsiyasini maqsad va vazifalarni shakllantirish va tashkilot tuzish paytidan boshlab amalga oshirishni boshlaydilar. Tashkilotingiz muvaffaqiyatli ishlashini istasangiz, nazorat zarur. Boshqaruvsiz tartibsizlik boshlanadi va har qanday guruhlar faoliyatini birlashtirish imkonsiz bo'lib qoladi. Shuningdek, tashkilotning maqsadlari, rejalari va tuzilmasi o'z faoliyat yo'nalishini belgilashi, harakatlarini u yoki bu tarzda taqsimlashi va ishlarning bajarilishini boshqarishi muhimdir. Shunday qilib, nazorat har qanday tashkilot mohiyatining ajralmas qismidir. Nazoratning mohiyati faoliyatning maqsadiga erishishning belgilangan samaradorligini ta'minlash uchun samarali va o'z vaqtida nazorat harakatlarini ishlab chiqish va amalga oshirishdan iborat. Yakuniy natija, nazoratning maqsadi samarali boshqaruv ta'sirini ishlab chiqish va amalga oshirish bo'lib, u nolga etkazishi, rejadan chetga chiqishni istisno qilishi kerak. nazorat qilinadigan parametrlarning qiymatlarini ma'lum boshqaruv punktlarida tekshirish; parametrlarning rejalashtirilgan qiymatlarga mos kelmasligi holatida nazorat harakatlarini ishlab chiqish; ishlab chiqilgan nazorat harakatini tasdiqlash; nazorat harakatlarini amalga oshirish. Tashkilotdagi nazorat vazifalari: tashkilotdagi ishlarning holatini tekshiradi; uning rivojlanish tendentsiyalarini kuzatib boradi; qonunbuzarliklar va xatolarni aniqlaydi; mehnatga haq to'lashning asosi hisoblanadi; e'tibor berishingiz kerak bo'lgan narsalarni yo'naltiradi. Nazoratni tashkil etishga qo'yiladigan talablar: vakolatli shaxslarni jalb qilish; xatolarning oldini olishga e'tibor qaratish; moslashuvchanlik; o'z vaqtida; rentabellik; individualizatsiya; insonga yo'naltirilganligi. Boshqarish jarayonining xususiyatlari: rejalashtirish va tashkilot echimini ishlab chiqishda boshqaruv tizimi va maqsadli nazorat guruhi oldindan tuziladi; boshqaruv jarayoni samarali faoliyatni ta'minlash maqsadida to'g'ridan-to'g'ri ta'sirni ham o'z ichiga oladi. Tashkilot rahbariyati samarali ichki nazorat tizimini ishlab chiqishda turli xil holatlarni, shu jumladan tashkilotning ichki nazoratini baholash bo'yicha auditorning vazifasiga kiritilgan holatlarni hisobga oladi. Boshqaruv hisobi rejalashtirishning barcha jihatlari bo'yicha har xil ma'lumotlarni talab qiladi. Auditor tashkilot rahbariyatiga xulosa beradigan buxgalteriya hisobi, tashkilotning maqsadlari, tizimiga, uslublariga, muddatlariga va shakllariga qo'yiladigan talablarni o'z ichiga olgan qonunlar va me'yoriy-huquqiy hujjatlarning huquqiy bazasi bilan cheklangan. Ichki nazoratning samarali tizimini ishlab chiqishda tashkilot rahbariyati, qoida tariqasida, quyidagi maqsadlarni ko'zlaydi: 1. tashkilotni muvaffaqiyatli boshqarish va samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ishonchli ma'lumotlarni taqdim etish; 2. tashkilot aktivlari, hujjatlari va registrlari xavfsizligini ta'minlash. Tashkilotning moddiy boyliklari himoyalangan bo'lishi kerak ishonchli tizim o'g'irlik, maqsadsiz foydalanish yoki tasodifiy yo'q qilishning oldini olish maqsadida nazorat qilish. Nomoddiy aktivlar (debitorlik qarzlari), muhim hujjatlar (shartnomalar va shartnomalar) va buxgalteriya registrlari (Bosh kitob va jurnallar) ham jiddiy himoya va nazoratni talab qiladi. Kompyuter tizimlarining rivojlanishi bilan bog'liq holda, kompyuter tashuvchilarida saqlanadigan ma'lumotlar hajmining xavfsizligini ta'minlash uchun tegishli choralar ko'rish zarur; 3. iqtisodiy faoliyatning barcha sohalarida beixtiyor xarajatlarning oldini olish, shuningdek boshqa barcha resurslardan samarasiz foydalanishni oldini olish maqsadida iqtisodiy faoliyat samaradorligini ta'minlash; 4. Belgilangan buxgalteriya tamoyillariga muvofiqligini ta'minlash. Ichki nazorat tizimi tashkilot mansabdor shaxslari va xodimlarining tashkilotning ichki hujjatlarida belgilangan talablar va qoidalarga rioya qilishlariga zaruriy ishonch darajasini ta'minlashi kerak; 5. Moliya va xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishda Rossiya Federatsiyasi va mahalliy hokimiyat organlarining federal qonunlari va boshqa huquqiy hujjatlari talablariga muvofiqligini ta’minlash. Boshqarish boshqaruv funktsiyalaridan biri bo'lib, u holda barcha boshqa funktsiyalar to'liq amalga oshirilmaydi. Menejment - bu davlat, iqtisodiy sub'ektlar, odamlar va iqtisodiy ob'ektlarga ongli ravishda maqsadga muvofiq ta'sir bo'lib, ularning harakatlarini yo'naltirish va kerakli natijalarni olish maqsadida amalga oshiriladi. Boshqarish va boshqaruvning boshqa funktsiyalari o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rib chiqish kerak. Ulanishni yoping boshqarish funktsiyasi rejalashtirish funktsiyasi bilan maqsadlarni shakllantirishda namoyon bo'ladi va mezonlaritegishli rejalarda belgilangan, shuningdek, ikkala funktsiyani amalga oshirish uchun vaqtlar bir-biriga to'g'ri kelishi kerak. Bu shuni anglatadiki, amalga oshirish davrida nazorat uch xil bo'lishi kerak: strategik, taktik va operativ. Markazlashtirish muammosi - markazsizlashtirish va boshqaruv sub'ekti va ob'ektini belgilashda boshqaruv va tashkilotning funktsiyasi o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rish mumkin. Atrof muhitning beqarorligi qanchalik baland bo'lsa, ierarxiyaning turli darajalarida markazsizlashtirishni qo'llash shunchalik dolzarbdir. Boshqarish sub'ektlari va ob'ektlari (bo'limlar, xodimlar) bo'limlar va lavozim yo'riqnomalarida aniq ko'rsatilishi kerak. Porter-Lawler nazariyasiga muvofiq nazorat natijalari xodimlarni rag'batlantirish uchun zaruriy shartdir, chunki bu ishdan qoniqishga olib keladigan natija (maqsadga erishish darajasi) va inson bu tuyg'u paydo bo'lishiga olib kelgan ishlab chiqarish xatti- harakatlarini takrorlashga intiladi. Shuning uchun mehnatni baholash mezonlari aniq shakllantirilishi va ijrochilar uchun tushunarli bo'lishi kerak. Shu ma'noda motivatsiya tizimining samaradorligi boshqaruv tizimining samaradorligi bilan belgilanadi. Shunday qilib, boshqaruv boshqaruv jarayonining asosiy elementidir. Rejalashtirishni ham, tashkiliy tuzilmalarni yaratishni ham, motivatsiyani to'liq nazoratdan ajratilgan holda ko'rib chiqish mumkin emas. Darhaqiqat, aslida ularning barchasi ma'lum bir tashkilotdagi umumiy boshqaruv tizimining ajralmas qismidir. Nazorat zarurligining eng muhim sabablaridan biri shundaki, har qanday tashkilot o'z xatolarini o'z vaqtida yig'ib olish va ularni tashkilot maqsadlariga erishishga zarar etkazmasdan oldin ularni tuzatish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. Bu ham muhimdir ijobiy tomoni tashkilotda muvaffaqiyatli bo'lgan hamma narsani to'liq qo'llab-quvvatlashdan iborat bo'lgan nazorat. Boshqacha qilib aytganda, nazoratning muhim jihatlaridan biri bu tashkilot faoliyatining qaysi yo'nalishlari eng samarali ekanligini aniqlashdir. Tashkilotning yutuq va muvaffaqiyatsizliklari va ularning sabablarini aniqlash orqali biz tashkilotni tashqi muhitning dinamik talablariga tezda moslashtirish imkoniyatini qo'lga kiritamiz. Boshqarish funktsiyasi sifatida boshqarish tashkilot ishi natijalarini baholash va to'g'rilashga, topishga imkon beradi samarali usullar ishlash. Boshqaruv nazorati turlari Boshqarish turlari Amalga oshirish vaqtiga kelib, boshqaruvning uchta turi mavjud: dastlabki, joriy va yakuniy . Dastlabki nazorat (proaktiv, profilaktika) noto'g'ri yoki asossiz qarorlarning oldini olish maqsadida faoliyat boshlanishidan oldin amalga oshiriladi. Bu og'ishlar sodir bo'lishidan oldin ularni aniqlash va oldini olishga qaratilgan. Masalan, ishlab chiqilgan rejalarning maqbulligi kelajakdagi faoliyatni modellashtirish orqali tekshiriladi. Dastlabki kuzatuv diagnostik va terapevtik bo'lishi mumkin. Diagnostik nazorat , standartlar, turli xil lokatorlar va signallar kabi toifalardan foydalangan holda, tashkilotda ba'zi qoidabuzarliklar va rejalashtirilgan rejalardan chetga chiqish mavjudligini aniqlashga imkon beradi. Yordamida terapevtik nazorat nafaqat standartlardan va me'yoriy ko'rsatkichlardan chetga chiqishni aniqlash, balki ularni yo'q qilish choralarini ko'rish ham mumkin. Dastlabki nazorat inson, moddiy va moliyaviy resurslarga nisbatan qo'llaniladi. Joriy boshqarish faoliyat boshlangandan to natijalar olingan paytgacha qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish jarayonida amalga oshiriladi. Uning asosiy maqsadi - ish topshiriqlarini bajarish va xodimlarning xatti-harakatlari uchun mo'ljallangan standartlar, qoidalar, qoidalar va ko'rsatmalardan chetga chiqishlarni aniqlash. U tashkilot rahbariyati tomonidan tashkilot xodimlarining joriy ishlarini nazorat qilish shaklida amalga oshiriladi. Texnologik oqim nazorati ish tugagan paytda, 50% tayyor bo'lganda amalga oshirilishi yoki muntazam ravishda ma'lum vaqt oralig'ida amalga oshirilishi mumkin. Yakuniy nazorat qarorning bajarilishidan keyin uni amalga oshirishning to'g'riligini tekshirish uchun zarur. Ba'zan uni ishlashni monitoring qilish deb atashadi, chunki menejmentning faoliyati samaradorlikka qaratilgan. Nazorat maqsadlariga qarab, ular mavjud strategik va operativ nazorat . · Strategik nazorat maqsadlarga erishishda tashkilot strategiyasining samaradorligiga e'tibor qaratadi. U tashkilot strategiyalarining natijalarini qayd etish, baholash va tahlil qilishni ta'minlaydi. Ushbu turdagi nazorat faoliyati ob'ekti tashkilot siyosatining asosiy jihatlari: marketing, inson resurslarini boshqarish, ilmiy-texnik prognozlash. · Operatsion nazorat joriy buxgalteriya hisobi va davom etayotgan jarayonlarni tahlil qilishga qaratilgan. Uning asosiy maqsadi qabul qilingan rejalarning bajarilishini ta'minlashdir. Nazorat ob'ekti ish topshiriqlari, bajarilgan ishlarning sifati, ish vaqti, faoliyat bilan bog'liq resurslar va xarajatlar bo'lishi mumkin. Boshqarish mavzusiga qarab, ular mavjud moliyaviy va ma'muriy nazorat. · Moliyaviy nazorat moliyaviy resurslarni tashkilotga kirib borishi, tashkilotdagi harakati va undan chiqib ketishi bilan boshqarish bilan bog'liq. U faoliyatning yakuniy iqtisodiy natijalariga qaratilgan. Moliyaviy nazorat ob'ekti foyda, xarajatlar, ishlab chiqarish va sotish hajmi, tashkilotning moliyaviy holati bo'lishi mumkin. Moliyaviy nazorat uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan bir qator vositalar mavjud. Bu moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish, koeffitsientlarni tahlil qilish (audit) bo'lishi mumkin. · Ma'muriy nazorat biznes jarayonlari va ularni boshqarish uchun qo'llaniladi. U ierarxik tuzilishga ega. Umuman ishlab chiqarish va iqtisodiy jarayon va uning alohida tarkibiy qismlari, rejalashtirilgan ko'rsatkichlarning bajarilishi, etkazib berish muddatlari, ishchi guruhlardagi vaziyat bunday nazoratning ob'ektlari hisoblanadi. Miqyosi bo'yicha nazorat bo'lishi mumkin to'liq va tanlangan. · To'liq boshqarish qabul qilingan tashkiliy tuzilma doirasida doimiy ravishda ishlaydigan integral boshqaruv tizimining mavjudligini nazarda tutadi. · Tanlab boshqarish maqsadli tabiatning bir martalik hodisasi sifatida amalga oshiriladi, masalan, muvofiqlik tartibga solish talablari, mehnat intizomi qoidalari. Amalga oshirish shaklida nazorat bo'lishi mumkin ichki va tashqi . Ichki nazorat tashkilotda mavjudligini nazarda tutadi o'z tizimi boshqaruv. · Tashqi nazorat tashqi nazorat organlari (yuqori, davlat, mustaqil xususiy organlar) tomonidan amalga oshiriladi. Natijada, nazoratning barcha turlari zarur degan xulosaga kelish mumkin, ammo har bir aniq holatda ularni qo'llash imkoniyati va maqsadga muvofiqligiga alohida yondashish kerak. Bundan tashqari ishlab chiqarish jarayonlari, xodimlar bilan ishlashda ham nazorat zarur. Ba'zi hollarda, bu ayrim xodimlar tomonidan ish haqiga nisbatan adolatsiz munosabatning oldini olish uchun, boshqalarda mukofot uchun zarurdir. Rossiyada nazorat jazo vositasi sifatida qabul qilinadi va faqat ehtiyotsiz ishchilarga nisbatan qo'llaniladi. Tashkilot faoliyatiga tashqi va ichki muhitning ko'plab omillari ta'sir qiladi, ularning ta'sirini har doim ham etarlicha ehtimollik bilan bashorat qilish mumkin emas. Rejalar har doim ham rejalashtirilganidek bo'lmaydi. Menejment har doim ham odamlarni o'z maqsadlariga erishish uchun to'g'ri rag'batlantira olmaydi. Shartlar o'zgaradi atrof-muhit va tashkilot ularga moslashishi kerak. Nazorat yordamida cheklovlar o'rnatiladi, shu sababli tashkilot uchun zararli harakatlar ehtimoli chiqarib tashlanadi. Monitoringning asosiy vazifasi vazifalarning bajarilishini boshqarishi kerak bo'lgan standartlarni belgilash, erishilgan haqiqiy natijalarni o'lchash va agar erishilgan natijalar belgilangan standartlardan sezilarli darajada farq qiladigan bo'lsa, tuzatishlar kiritishdir. Boshqaruv funktsiyasini menejerlarning bajarishi tashkilotning maqsad va vazifalarini belgilash jarayonida rejalashtirish funktsiyasini bajarishi bilan bir vaqtda boshlanadi. Nazorat har qanday tashkilotdagi boshqaruv jarayonining ajralmas qismidir. Yaxshi o'ylangan rejalar va tashkiliy tuzilmalar qonunlar, texnologiyalar, raqobat sharoitlari va boshqa atrof-muhit omillari o'zgarishi sababli har doim ham belgilangan maqsadlarga erishishni ta'minlay olmaydi. Ushbu o'zgarishlarga tayyorgarlik ko'rish va ularga munosib javob berish uchun tashkilotlarga ushbu o'zgarishlarning ta'sirini o'z vaqtida baholashning samarali mexanizmi zarur. Bunday mexanizmni boshqarish asosida yaratish mumkin. Tadqiqotimizning dolzarbligi, samarali ichki nazorat tizimisiz ratsional boshqaruv tizimi mavjud emas degan umumiy qabul qilingan fikrga mos keladi. Yoqilgan hozirgi bosqich bozor iqtisodiyotini rivojlantirish, ichki nazorat tizimi aksariyat fond birjalarida kotirovka qilinadigan ko'plab korxonalarni, ayniqsa, jamoat korxonalarini boshqarish tizimining ajralmas qismidir. Masalan, Qo'shma Shtatlar Sarbanes-Oksli to'g'risidagi qonunni qabul qildi, u boshqa narsalar qatori davlat kompaniyalariga ichki nazorat tizimi faoliyati to'g'risida tekshirilgan hisobotni taqdim etishni ham nazarda tutadi. Hozirgi vaqtda ichki boshqaruv nazorati, uni tashkil etish va umuman metodikasining amaliy masalalari alohida dolzarblikka ega bo'lmoqda. Monitoring, shuningdek, maqsadlarga erishish uchun qaysi usullardan eng samarali bo'lganini va qaysi biri muvaffaqiyatsiz bo'lganligini aniqlashga yordam beradi va shu bilan firmalar qaysi sohalarda kengayishi va qaysi sohada faoliyatini qisqartirish kerakligini belgilaydi. Tadqiqotimizda biz boshqaruvni tashkilotning boshqaruv tizimidagi o'rnini aniqlaymiz, birinchi bob bunga bag'ishlangan. Ikkinchi bobda biz boshqaruvni boshqarish funktsiyalari va "yashash joylari" ni aniqlaymiz. Uchinchi bob nazorat qiluvchi faoliyatning psixologik xususiyatlariga bag'ishlangan. To'rtinchi bobda biz korxona iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish bilan birgalikda nazorat tizimini ko'rib chiqamiz. 1. Tashkilotni boshqarish jarayonida boshqaruv nazorati 1.1 Boshqaruv nazoratining o'rni va roli Bozor sharoitida nazorat faoliyatning barcha turlarini tashkil etish va tartibga solishning muhim vositasidir. Huquqiy munosabatlarning barcha sohalariga kirib borish millionlab odamlar, minglab tashkilotlar manfaatlariga ta'sir qiladi. Shu munosabat bilan tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilishni ta'minlaydigan nazoratni tashkil etish zaruriyati tug'iladi. Oshkor qilish orqali boshqarish zaif tomonlar, resurslardan maqbul ravishda foydalanish, zaxiralarni ishga solish, shuningdek inqirozli vaziyatlardan qochishga imkon beradi. Boshqarish tizimini, shu jumladan nazoratni qayta qurish masalalari bo'yicha bir qator yangi qonunlar, farmonlar va qarorlar qabul qilindi, ammo nazorat organlarini isloh qilish strategiyasining yo'qligi, harakatlarning nomuvofiqligi va qo'pol xatolar Rossiya Federatsiyasida samarali faoliyat ko'rsatadigan moliyaviy nazorat tizimini yaratishga imkon bermadi. Bozor sharoitida korxona buxgalteriya xizmatidan farq qiladigan moliyaviy nazorat va rejalashtirish xizmatiga ega bo'lishi kerak. Rossiyada bozor munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi ichki nazoratni tashkil etishda tub o'zgarishlarni talab qiladi. Moliyaviy nazorat xizmatini yaratish nazorat qilish uchun tegishli ma'lumotlarning mavjudligini, nazorat qilish uslublari va protseduralari to'plamini va aniq nazorat qilish metodologiyasini ishlab chiqishni ta'minlaydi. Moliyaviy nazorat samarali va samarali bo'lishi uchun tegishli ichki moliyaviy nazorat tizimi yaratilishi kerak. Boshqarish tizimi quyidagi elementlardan iborat: boshqaruv sub'ekti (kim boshqaradi); nazorat ob'ekti (kim boshqariladi); nazorat predmeti (nima boshqariladi); boshqaruv tamoyillari; nazorat qilish usuli (usullari) (ular tomonidan boshqariladi); boshqarish texnikasi va texnologiyasi; boshqarish jarayoni; nazorat qilish uchun dastlabki ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash; nazorat natijasi va uni amalga oshirish xarajatlari; nazorat natijalari bo'yicha qaror qabul qiluvchi sub'ekt. Ro'yxatdagi elementlarning umumiyligi moliyaviy-iqtisodiy nazoratning umumiy tizimining muhim tarkibiy qismi sifatida firma ichidagi nazoratga ham tegishli bo'lishi mumkin. Ichki nazorat tizimi (ICS) qanday tashkil etilishi nafaqat korxonaning moddiy va pul mablag'lari xavfsizligiga, balki uning barcha moliyaviy-xo'jalik faoliyatiga ham bog'liqdir. To'g'ri tashkil etilgan nazorat korxona faoliyatidagi kamchiliklarni o'z vaqtida aniqlashga emas, balki ularni bartaraf etish uchun o'z vaqtida choralar ko'rishga imkon beradi. Bozor raqobatining kuchayishi bilan kechadigan tizimli iqtisodiy inqiroz sharoitida mahalliy korxonalar o'zlarining yashashlari uchun samarali ichki nazorat tizimini yaratishga katta e'tibor berishlari kerak. Tashkilotni boshqarish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlarni o'z ichiga oladi: - rejalashtirish - ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish; - boshqaruv qarorlarini amalga oshirishni tashkil etish va tartibga solish; - boshqaruv qarorlarini amalga oshirish bilan bog'liq ma'lumotlarni yig'ish, o'lchash, ro'yxatdan o'tkazish va qayta ishlash; - buxgalteriya hisobi bosqichida olingan ma'lumotlarni alohida tarkibiy qismlarga tahlil qilish, ularni o'rganish va maqbul boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun baholash. Ro'yxatda keltirilgan bosqichlarning har biri nazorat bosqichlari bilan almashtiriladi. Buning ortidan tashkilotni uzluksiz boshqarish jarayonining yangi tsikli boshlanadi. Binobarin, boshqaruv jarayonida boshqaruv bosqichi ikki tomonlama rolga ega. Bir tomondan, boshqaruv bosqichlari har bir bosqichga kirib borgandek, boshqaruv jarayonining boshqa bosqichlari bilan doimo o'zgarib turadi. Boshqa tomondan, nazorat har bir bosqichda optimal boshqaruv jarayonini ta'minlaydi. Shuning uchun, qolganlarga nisbatan boshqarish bosqichi boshqaruv jarayonidagi buyurtma bo'g'ini sifatida qaralishi kerak. Boshqarish jarayonining istalgan bosqichida haqiqiy holatning talab qilinadigan holatdan har xil og'ishlari muqarrar ekanligi sababli, ruxsat etilgan qiymatlardan oshib ketgan og'ishlar to'g'risida o'z vaqtida ma'lumotga ega bo'lish uchun ichki nazorat zarur. Ichki nazoratning asosiy xususiyati uning tashkilotni boshqarishda ikki tomonlama rolidir. Boshqarish va boshqaruv jarayonining boshqa elementlarini chuqur integratsiyalashuvi natijasida xodim uchun uning faoliyat doirasi va vazifalari doirasini, uning boshqaruv elementi bilan o'zaro aloqasi va o'zaro ta'sirisiz boshqarish elementlari bilan bog'liq holda belgilash deyarli mumkin emas. Har qanday boshqaruv funktsiyasi, albatta, boshqaruv funktsiyasi bilan birlashtirilgan. Qonuniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan ichki nazorat boshqaruv jarayonining har bir bosqichining ajralmas elementi, boshqaruv jarayonining alohida bosqichi, boshqa barcha bosqichlarda boshqaruv jarayonining alohida bosqichidir. Tadqiqotlarimiz doirasida biz aniq boshqaruvni ko'rib chiqamiz tanqidiy turlar va ichki nazoratning aloqalari. Bozor munosabatlari sharoitida asosiy e'tibor yakuniy natijalarga emas, balki ularga erishish shartlariga qaratiladi. Ishlab chiqarish faoliyatining eng muhim, ustuvor yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish qobiliyati rahbariyatga muhim yo'nalishlarga e'tibor qaratish, nazorat operatsiyalari va ish samaradorligini oshirishga imkon beradi. Ichki nazorat nafaqat tarkibiy bo'linmalarning barcha ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatini, balki butun korxonani ham qamrab oladi. Boshqaruv nazoratining asosiy maqsadi - uning samaradorligini oshirish zaxiralarini aniqlash, moddiy va moliyaviy resurslarning xavfsizligini ta'minlash, noto'g'ri boshqaruvni keltirib chiqaradigan sabablar va shart- sharoitlarni bartaraf etish va ularning asosida maqbul boshqaruv qarorlarini qabul qilish maqsadida barcha tarkibiy bo'linmalarning ishlab chiqarish faoliyatini doimiy, uzluksiz va tizimli monitoring qilish. Ichki nazorat faoliyati uchun javobgar bo'lgan menejerlar boshchiligidagi hisobdorlik markazlariga qaratilgan. Boshqarishda buxgalteriya hisobining mas'uliyat markazlari ajratilganligi sababli: xarajatlar, daromadlar va foyda, boshqaruv nazorati uchun aynan shu javobgarlik markazlari ham nazorat markazlari hisoblanadi. Xarajatlarni (xarajatlarni) nazorat qilish boshqaruvni nazorat qilishda asosiy o'rinni egallaydi, chunki ularning asossiz o'sishi kompaniyaning moliyaviy ko'rsatkichlariga, mahsulotlarning raqobatbardoshligining pasayishiga salbiy ta'sir qiladi va bu oxir-oqibat bankrotlikka olib kelishi mumkin. Boshqarishni boshqarish tizimi Rossiyada bozor munosabatlari rivojlanib borishi bilan rivojlanib va \u200b\u200btakomillashib boradi. Tabiiyki, uning asosiy maqsadlari ham, asosiy vazifalari ham murakkablashadi. Boshqarishning asosiy maqsadi - boshqariladigan ob'ektning haqiqiy holatining o'sha me'yoriy, rejali va boshqa ko'plab xususiyatlaridan chetlanishlarini aniqlash, ularga muvofiq ravishda u ishlashi kerak. Ushbu maqsadni belgilash, bir tomondan, boshqaruv uchun o'ziga xos bo'lmagan har xil vazifalarni yuklashdan qochishga, ikkinchidan, ushbu o'ziga xos boshqaruv funktsiyasining umumiy yo'nalishini ko'rsatishga imkon beradi. 1.2 Boshqaruv nazoratining ilmiy asoslari Ichki nazoratning muhim tasniflash xususiyatlarini ko'rib chiqing. 1. Boshqarishning umumiy ilmiy uslubiy usullari: tahlil, sintez, induksiya, deduksiya, reduksiya, o'xshashlik, modellashtirish, abstraktsiya, tajriba. 2. Nazoratning o'ziga xos empirik uslubiy usullari: inventarizatsiya qilish, ishning nazorat o'lchovlari, asbob-uskunalarning nazoratga uchirilishi, rasmiy va arifmetik tekshirishlar, qarshi tekshirish, hisoblash usuli, bir hil faktlarni taqqoslash usuli, xizmat tekshiruvi, ekspertiza turli xil turlari, skanerlash, mantiqiy tekshirish, yozma va og'zaki so'roq qilish. 3. Bog'liq iqtisodiy fanlarning o'ziga xos texnikasi: iqtisodiy tahlil texnikasi, iqtisodiy va matematik usullar, ehtimollar nazariyasi usullari va matematik statistika. Boshqaruvni boshqarish tizimi deganda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tartibli va samarali olib borish vositasi sifatida qabul qilingan tashkiliy tuzilma, usul va protseduralar yig’indisi tushuniladi, bu boshqa narsalar qatorida qonuniy talablarga rioya etilishini nazorat qilish va tekshirishni o’z ichiga oladi. buxgalteriya hujjatlarining to'liqligi, aniq moliyaviy hisobotlarni o'z vaqtida tuzish, xatolar va buzilishlarning oldini olish, buyruqlar va buyruqlarni bajarish, tashkilot mol-mulkining saqlanishini ta'minlash. Boshqaruvni boshqarish tizimining maqsadi mantiqsiz yoki noto'g'ri harakatlarning, shuningdek axborotni qayta ishlashdagi xatolarning o'z vaqtida oldini olishdir. Boshqarishni boshqarish tizimi o'zaro bog'liq beshta tarkibiy qismdan iborat: - boshqaruv muhiti; - xavf-xatarni baholash; - axborot va tarmoqlar; - monitoring; - mavjud nazorat tartib-qoidalari. Boshqarishni boshqarish tuzilmasining tarkibiy qismlari: · Boshqarish muhiti - tashkilot, uning siyosati va protseduralarini umumiy baholashni ta'minlaydi. · Xatarlarni baholash - rahbariyat tomonidan xatarlarni aniqlash. · Axborot va tarmoqlar - operatsiyalarni tasniflash va aks ettirish, rol va mas'uliyatni etkazish uchun ishlatiladigan usullar. · Monitoring - ichki nazorat tizimini doimiy ravishda qo'llash sifatini baholash uchun zarur bo'lgan protseduralar. · Amaldagi nazorat protseduralari - boshqaruv maqsadlariga erishishni ta'minlash uchun o'rnatilgan siyosat va protseduralar. Boshqaruv ichki nazorat tizimi tarkibiy qismlaridan foydalanish va zaruriyati iqtisodiy sub'ektning kattaligiga, axborotni qayta ishlash metodologiyasining murakkabligiga va boshqaruv xususiyatlariga bog'liq. 2. Amaliy muhit, boshqaruv nazorati funktsiyalari va mexanizmlari 2.1 Boshqaruvni boshqarish funktsiyalari Boshqaruv nazorati bu boshqaruv funktsiyalaridan biri bo'lib, u holda barcha boshqa boshqaruv funktsiyalari to'liq amalga oshirilmaydi: rejalashtirish, tashkil etish, etakchilik va motivatsiya. Shunday qilib, rejalashtirish doimiy ravishda firmalarning ishlashi va rivojlanishining real imkoniyatlari va o'zgaruvchan sharoitlarini hisobga olishi kerak. Nazorat haqiqiy vaziyatni to'g'ri baholashni ta'minlash va shu bilan ikkala alohida bo'linmalar va butun kompaniyaning rejalashtirilgan rivojlanish ko'rsatkichlariga tuzatish kiritish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga mo'ljallangan. Shu sababli, nazorat uzoq muddatli istiqbolda ham, operativ boshqarish masalalarida ham kompaniyaning normal ishlashini va ko'zlangan maqsadlariga erishishni ta'minlaydigan asosiy siyosat va qarorlarni qabul qilish vositalaridan biridir. Nazorat funktsiyasiga quyidagilar kiradi: kompaniyaning barcha bo'linmalarining iqtisodiy faoliyatining haqiqiy natijalari to'g'risidagi ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va tahlil qilish, ularni rejalashtirilgan ko'rsatkichlar bilan taqqoslash, og'ishlarni aniqlash va ushbu og'ishlarning sabablarini tahlil qilish; ko'zlangan maqsadlarga erishish uchun zarur bo'lgan faoliyatni rivojlantirish. Shu munosabat bilan, nazorat nafaqat og'ishlarni aniqlash, balki og'ish sabablarini tahlil qilish va mumkin bo'lgan rivojlanish tendentsiyalarini aniqlash sifatida ham ko'rib chiqiladi. Bog'lanishlarning birida og'ishlarning mavjudligi ma'lum bir bo'linmaning operatsion faoliyati to'g'risida shoshilinch qarorlarni qabul qilishni talab qilishi mumkin. Standartlardan sezilarli darajada farq qiladigan barcha og'ishlarni bartaraf etish kerak emas. Ba'zan sa va standartlar haqiqatga mos kelmasligi mumkin, chunki ular rejalarga asoslanadi va reja et faqat bashorat Ba'zan buni amalga oshirish mumkin emas. Rejalarni qayta ko'rib chiqishda kerak Biz standartlarni qayta ko'rib chiqmoqdamiz. Bundan tashqari, ba'zida bu yaxshi shl bunga ishoniladi qilish qiyin ... Shoir oh da standart biz mon tomonga qarab qayta ko'rib chiqishimiz kerak izh enia. Bajarilishi juda qiyin bo'lgan talablar standartlari, aslida ki qil Ishchilar va menejerlarning ishlab chiqilgan maqsadlarga erishish va bularning barchasini inkor etish uchun qilgan mashaqqatlari. 2.4 Boshqaruv nazorati samaradorligi Nazorat haqiqiy maqsadini amalga oshirish uchun, ya'ni tashkilotning maqsadlariga erishilishini ta'minlash uchun u bir necha muhim talablarga javob berishi kerak: - strategik e'tibor. Nazorat tashkilotning umumiy ustuvor yo'nalishlarini aks ettirishi va qo'llab-quvvatlashi kerak. Faoliyatni miqdoriy baholash yoki uning samaradorligini iqtisodiy asosda o'lchashning nisbiy qiyinligi (ta'sir hech qachon boshqaruv mexanizmini joriy etish to'g'risida qaror qabul qilish mezoniga aylanmasligi kerak). Strategik ahamiyatga ega bo'lmagan sohalardagi faoliyatni tez-tez o'lchab turmaslik kerak va farqlar g'ayrioddiy katta bo'lmaguncha olingan natijalar haqida hech kimga xabar berilmasligi mumkin. Ammo agar yuqori darajadagi menejment muayyan faoliyatni strategik ahamiyatga ega deb hisoblasa, unda har bir sohani samarali nazorat qilish kerak, hatto ushbu faoliyatni o'lchash qiyin bo'lsa ham. Tabiiyki, strategik yo'nalishlar har bir tashkilotdan farq qiladi, ammo barcha tashkilotlar samarali boshqaruv tizimlariga muhtoj. - natijalarga yo'naltirish. Nazoratning yakuniy maqsadi axborot to'plash, standartlarni o'rnatish va muammolarni aniqlash emas, balki tashkilotning muammolarini hal qilishdir. O'lchovlarni amalga oshirish va ularning natijalarini etkazish faqat ushbu maqsadga erishish vositasi sifatida muhimdir. Nazorat tashkilotning haqiqiy maqsadlaridan muhimroq bo'lmasligi uchun ehtiyot bo'lish kerak. Belgilangan maqsadlardan har xil og'ishlar haqida keng va aniq ma'lumotga ega bo'lish befoyda, agar bu ma'lumotlar tuzatuvchi harakatlarni amalga oshirish uchun ishlatilmasa. Shunday qilib, samarali bo'lish uchun nazorat boshqa boshqaruv funktsiyalari bilan birlashtirilishi kerak. Natijada, tashkilot haqiqatan ham kerakli maqsadlarga erishganda va kelajakda uning omon qolishini ta'minlaydigan yangi maqsadlarni shakllantirishga qodir bo'lsagina, nazoratni samarali deb atash mumkin. - boshqariladigan faoliyat turiga muvofiqligi. Ta'sirchan bo'lish uchun nazorat, nazorat qilinayotgan faoliyatga mos kelishi kerak. U haqiqatan ham muhim bo'lgan narsani ob'ektiv ravishda o'lchashi va baholashi kerak. Noqonuniy boshqarish mexanizmi muhim ma'lumotlarni to'plash o'rniga maskalashi mumkin. - o'z vaqtida. Nazorat samarali bo'lishi uchun o'z vaqtida bo'lishi kerak. Boshqarishning o'z vaqtida bajarilishi o'ta yuqori tezlik yoki uni amalga oshirish chastotasida emas, balki boshqariladigan hodisaga etarlicha mos keladigan o'lchovlar yoki baholashlar orasidagi vaqt oralig'ida yotadi. Ushbu turdagi eng maqbul vaqt oralig'i bosh rejaning vaqti, o'zgarish tezligi va o'lchovlarni amalga oshirish va natijalarni tarqatish xarajatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi. Chakana savdo do'koni, masalan, haftalik inventarizatsiya ma'lumotlarini oqilona aniq talab qilishi mumkin. Bu do'konda sotiladigan narsa borligini ta'minlash uchun. Shu bilan birga, o'g'irlik va o'g'irlikdan kelib chiqadigan yo'qotishlarni aniqlash uchun tovarlarni haqiqiy jismoniy ro'yxatga olish chorakda bir martadan ko'p bo'lmagan muddatda amalga oshirilishi kerak. Bundan tashqari, nazoratning eng muhim maqsadi og'ishlar jiddiylashguncha ularni yo'q qilishdir. Shunday qilib, samarali boshqaruv tizimi bu inqiroz rivojlanishidan oldin kerakli odamlarga kerakli ma'lumotlarni etkazib beradigan tizimdir. - Moslashuvchanlik. Nazorat, rejalar singari, o'zgarishlarga moslashish uchun etarlicha moslashuvchan bo'lishi kerak. Rejalardagi kichik o'zgarishlar kamdan-kam hollarda boshqaruv tizimidagi katta o'zgarishlarga ehtiyoj bilan bog'liq. Masalan, 100 xil mahsulot ishlab chiqaradigan firma buyumlar sonining har qanday nisbatan katta o'sishi yoki kamayishini hamda ma'lum bir vaqtda mavjud bo'lgan har bir buyumning miqdorini nazorat qilish uchun zaxiralarni boshqarish usullaridan foydalanishi kerak. Etarli (va juda muhim) egiluvchanliksiz boshqaruv tizimi u ishlab chiqilgan vaziyatlarda ishlamaydi. Masalan, masalan, yaqinda qabul qilingan yangi qonunchilikka moslashish zarurati kutilmagan holda yangi xarajatlar omili paydo bo'lsa, u holda u firmaning boshqaruv tizimiga o'rnatilgunga qadar boshqaruv tizimi ishlab chiqarish xarajatlarini kuzatib bo'lmaydi. - Oddiylik. Qoida tariqasida, eng samarali boshqarish, uning maqsadi jihatidan eng oddiy nazorat hisoblanadi. Eng oddiy boshqarish usullari kam kuch talab qiladi va tejamkor bo'ladi. Ammo eng muhimi shundaki, agar boshqaruv tizimi o'ta murakkab bo'lsa va u bilan o'zaro aloqada bo'lgan odamlar buni tushunmasa va qo'llab- quvvatlamasa, bu samarali bo'lmaydi. Nazoratning haddan tashqari murakkabligi chalkashlikka olib keladi, ularni vaziyat ustidan nazoratni yo'qotish bilan sinonim deb atash mumkin. Samarador bo'lish uchun nazorat boshqaruv tizimi bilan o'zaro aloqada bo'lgan va uni amalga oshiradigan odamlarning ehtiyojlari va imkoniyatlariga mos kelishi kerak. Nazoratning murakkab usullarini ishlab chiqishda katta miqdordagi mablag'ni sarflagan tashkilotlarning misollari ko'p, ammo ular hech qachon ishlatilmadi, chunki ularni ishlatish qiyin bo'lgan odamlar uchun. - rentabellik. Tashkilot ishining mukammalligini ta'minlash uchun nazoratni juda kamdan-kam hollarda qidirishadi, chunki so'nggi bosqichlarda yaxshilanishlar va yaxshilanishlar nomutanosib kuch va mablag 'sarflashni talab qiladi. Masalan, har qanday oddiy firma tomonidan qabul qilingan mahsulotlarni jo'natish soni deyarli unchalik katta emas. Va agar faqatgina yuk unchalik qimmat bo'lmasa, etkazib berishning barchasini kapitallashtirish va har bir qutining tarkibini tekshirishdan ko'ra o'g'irlik bilan kelishish yaxshiroqdir - bu juda qimmatga tushadi. Tashkilot tomonidan qilingan barcha xarajatlar uning foydasi va daromadining oshishiga olib kelishi kerakligini hech qachon unutmaslik kerak. Mablag'larning narxi tashkilotni o'z maqsadlariga yaqinlashtirishi kerak. Shunday qilib, agar boshqaruv tizimining umumiy qiymati uning yaratgan foydasidan ustunroq bo'lsa, tashkilot boshqaruv tizimini umuman ishlatmaslik yoki unchalik qat'iy bo'lmagan nazoratni joriy qilgan ma'qul. Umuman olganda, nazoratni iqtisodiy jihatdan oqlash uchun ish vaqtining sarflanishi va boshqa muammolarni hal qilish uchun sarflanishi mumkin bo'lgan resurslarning sarflanishi kabi ko'plab yon xarajatlar yashiringanligi sababli, xarajatlarning mumkin bo'lgan foydaga nisbati ancha past bo'lishi kerak. ... Albatta, boshqaruv tizimi uchun real xarajatlar va foyda koeffitsientini aniqlash uchun uzoq muddatli va qisqa muddatli jihatlarni hisobga olish kerak. 3. Boshqarish funktsiyalarini amalga oshirishning psixologik xususiyatlari 3.1 Boshqarish usullari A. Fayol nazoratning quyidagi ta'rifini berdi: «Korxonada nazorat - bu hamma narsa belgilangan rejalar, ishlab chiqilgan yo'riqnomalar va belgilangan printsiplarga muvofiq amalga oshirilishini tekshirish. Uning maqsadi zaif va xatolarni aniqlash, ularni vaqtida tuzatish va takrorlanishning oldini olishdir. Hamma narsa boshqariladi: narsalar, odamlar, harakatlar. " Qisqacha qilib aytganda, nazorat - bu standartlarni belgilash, erishilgan haqiqiy natijalarni o'lchash va erishilgan natijalar belgilangan standartlardan sezilarli darajada farq qiladigan holatlarda tuzatishlar kiritishdan iborat jarayon deb aytishimiz mumkin. Boshqarish usullari - bu ishlarning holatini tekshirish, ish taraqqiyotining samaradorligini aniqlash, qarorlarni amalga oshirish, qonuniy talablarga, axloqiy me'yorlarga rioya qilish. Tekshirish, ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatining auditi, tegishli tekshiruvlar, tekshiruvlar, og'zaki yoki yozma hisobotlar, hisobotlarni tinglash, so'rovlar jamoatchilik fikri, auditorlik jurnalidagi yozuvlar, o'zaro nazorat. Ushbu tadbirlarni amalga oshirish orqali menejer nazorat funktsiyasini amalga oshiradi. Boshqaruv darajasiga, faoliyatning boshqariladigan sohasiga qarab usullar farqlanadi, lekin aslida nazorat murakkab tizimdagi teskari aloqa variantidir. Nazorat odamlar tomonidan amalga oshiriladi va u odamlar faoliyatiga yo'naltiriladi. Shuning uchun uning psixologiyasi va xulq-atvorini hisobga olmasdan uning tizimini qurish mumkin emas. Nazoratning ikki turi mavjud: tashqi va ichki. Tashqi nazorat g'oyasi shundan iboratki, odamlar o'z faoliyati doimiy nazorat ostida bo'lganda o'z vazifalarini yaxshiroq bajaradilar va shu bilan birga yaxshi bajarilgan ish uchun qanday mukofot olishlarini va yomon ishlashlari uchun qanday jazoga tortilishini aniq biladilar. Psixologlar tashqi nazorat ostida ishlarni takomillashtirishning bir nechta sabablarini ta'kidlaydilar: menejment ishdan so'ng olingan ma'lumotlardan xodimlarning ish faoliyatini baholash uchun foydalanadi; nazoratga e'tiborni kuchaytirish ushbu faoliyat sohasi muhim bo'limga kiritilganligini anglatishi mumkin; aksariyat odamlar o'z ishlarining natijalarini o'z ko'zlari bilan ko'rishni yaxshi ko'radilar va nazorat ularni jamoatchilikka ma'lum qiladi. Ichki nazorat tizimi tashkilotning maqsadi va uning bo'linmalarining jamoaviy ta'rifiga asoslanib, boshqacha ko'rinishga ega. Ushbu nazorat xatolarni tuzatish uchun emas, balki ularni oldini olish, odamlarga qanday qilib eng yaxshi ishlashni aytib berish uchun xizmat qiladi. O'z-o'zini boshqarish jamoada sog'lom axloqiy va psixologik muhit hukmronlik qilgandagina mumkin bo'ladi. Shuning uchun aksariyat hollarda ichki va tashqi nazorat birgalikda qo'llaniladi, ammo ta'kidlash u yoki bu narsaga qaratilgan. Har bir kishi uchun to'g'ri dozani topish uchun bir qator holatlarni hisobga olish kerak: 1. Boshqarish strategiyasi va tashkilotni boshqarish uslubi qanchalik mos keladi? 2. Tashqi nazorat xodimlar tomonidan bajarilgan ishlarning bahosini olish va shu asosda ulardan tayinlangan vazifani so'rash mumkin bo'lgan hollarda qo'llanilishi kerak. 3. Nazoratni amalga oshirishda bo'ysunuvchilarning tabiati va ular ishlayotgan jamoaning mikroiqlimini hisobga olish kerak. Qanday nazorat ustun bo'lishidan qat'i nazar, uning mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarini bartaraf etish uchun hamma narsani qilishingiz kerak. Bu zarur: · Tashkilot xodimlari tomonidan qabul qilinadigan mazmunli standartlarni belgilash; · Ikki tomonlama aloqani o'rnatish; · Haddan tashqari nazoratdan saqlaning; · Qattiq, ammo erishib bo'ladigan standartlarni o'rnating (yaxshi menejer har doim bo'ysunuvchilarning ehtiyojlari va imkoniyatlaridagi farqni sezadi va shu farqlarga asoslanib standartlarni belgilaydi); · Standartlarga erishish uchun mukofot. Boshqaruv nazoratining teskari aloqa sxemasini ko'rib chiqamiz. Boshqarishni nazorat qilishning teskari aloqa sxemasi Nazoratni amalga oshiradigan ko'plab aniq tadbirlar mavjud, ammo barcha holatlarda ikkita shartni bajarish kerak: reja va har qanday standartlarning mavjudligi, shuningdek tegishli masalalar uchun mas'ul bo'lgan tashkiliy tuzilmalar. Faoliyat tarkibi va maqsadlari bo'yicha farq qiluvchi uchta nazorat turi mavjud: joriy, rivojlangan, samarali. 3.2 Nazoratning amaldagi va rivojlangan turlarining ishlash tamoyillari Joriy nazorat uch bosqichni o'z ichiga oladi: 1. Standartlarni belgilash. 2. Haqiqiy faoliyatni standartlar bilan taqqoslash. 3. Rejadan yoki standartdan chetga chiqishlarni tuzatish. Ko'rib turganimizdek, ushbu geribildirim sxemasini real vaqt rejimida amalga oshirishda ba'zi inersiyalar mavjud. Vaqtni yo'qotish va tuzatish ishlarining kechikishi tufayli vaziyatni yanada og'irlashtirishi mumkin, uning yangi, ba'zida dahshatli sifatga o'tishi mumkin. Shu munosabat bilan tizimning harakatsizligini qoplashga imkon beradigan yana bir nazorat turi mavjud. Bu oldindan nazorat. Etakchi nazorat kutishga asoslangan. Kutish nazorati zarurligini quyidagi misol bilan ko'rsatish mumkin - agar mashina haydovchisi tepalikka haydab ketayotganda doimiy tezlikni saqlamoqchi bo'lsa, u gaz pedaliga bosishdan oldin tezlik o'lchagichi tezlikni pasayishini ko'rsatishini kutmaydi. Aksincha, tog'ning ushbu tizimdagi bezovtalanish o'zgaruvchisi ekanligini bilib, haydovchi katta ehtimollik bilan tezlik pasayguncha pedalni bosib tuzatish kiritadi. Kutish nazoratidan foydalanish vaziyatni kuzatishni va vaziyatning rivojlanishini bashorat qilishni o'z ichiga oladi. Kutish nazorati tizimiga ega bo'lgan menejer "voqealar orqasida qolmasligi" mumkin, lekin parametrlar ba'zi muhim nuqtalardan pastga tushguncha o'zgarishlarni amalga oshiradi. Shunday qilib, menejerning diqqat markazida nafaqat boshqariladigan o'zgaruvchilarning og'ishlari, balki tanqidiy fikrlar haqida ham ma'lumot bo'lishi kerak. Aniqroq aytganda, menejer o'z faoliyatining ichki va ko'pincha tashqi vositasi sifatida rivojlangan boshqaruvni amalga oshirish imkoniyatini ta'minlaydigan tanqidiy fikrlar tizimi to'g'risida tasavvurga ega bo'lishi kerak. Ilg'or boshqaruv tizimini tashkil etish menejerga joriy nazoratga nisbatan yuqori talablar qo'yadi, xususan, uning analitik va bashorat qilish qobiliyatlariga, abstraktlar ortidagi real jarayonlarni ko'rish qobiliyatiga, uning ba'zi munosabatiga. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, menejerlar faoliyatida taxminiy nazoratdan foydalanish darajasi va yo'nalishi tajribaga, individual psixologik xususiyatlarga va tashkilotning turli quyi tizimlaridan kelib chiqadigan motivatsion qadriyatlar xususiyatiga bog'liq. Masalan, norasmiy quyi tizimning ma'lum bir kishisi uchun ustuvor ahamiyatga ega bo'lgan holda, kutish nazorati ushbu yo'nalishga yo'naltiriladi. Aynan shu nuqtai nazardan, ijrochi uchun mish-mishlardan, ya'ni norasmiy aloqa kanallari orqali uzatiladigan ma'lumotlardan xabardor bo'lish, "xo'jayin qaerdan ko'tarilganini" bilish, unga nimani va qachon xabar berishini bilish juda muhimdir. Norasmiy munosabatlar tuzilmasida bo'ysunuvchi uchun qo'llanma boshliq kim bilan va qanday tartibda salomlashdi. Mahalliy amaliyotda sifat menejmenti tizimidan tashqari, ilg'or nazoratning iqtisodiy jihatdan asoslangan tizimlari amalda mavjud emas. Shu bilan birga, hozirda mavjud maxsus talablar kichik korxonalar darajasida ham ilg'or boshqaruv tizimlarini yaratish ko'nikmalariga. Shunday qilib, bozor sharoitida korxonaning "omon qolishi" uchun dastlabki shart - bu tijorat va moliyaviy faoliyat sohasidagi rivojlangan nazorat. 3.3 Boshqaruvning bo'ysunuvchilarning ishiga psixologik ta'sir qilish usullari Joriy va kutish nazorati bilan bir qatorda yana bitta turni ajratish mumkin. Bu ishlashni boshqarish yoki samarali boshqarish. Uning maqsadi faoliyatning yakuniy natijasi naqshga, kutilgan natijaga yoki me'yoriy ravishda aniqlangan xatti-harakatlar variantiga mos keladigan darajasini aniqlashdir. Shunday qilib, ma'lum bir vaqt uchun natijalarni sarhisob qilib, ular faoliyat mahsulini baholaydilar. Amalga oshirilishini monitoring qilish yoki samarali monitoring natijalarga ta'sir qilishning iloji bo'lmaydigan holatlarda maqsadga muvofiqdir, ammo uning asosida ushbu masalani takomillashtirish choralarini ishlab chiqishga yordam beradigan xulosalar mumkin. Effektiv nazorat natijasi nafaqat tegishli "mahsulot" ni ishlab chiqarishda ishtirok etgan aniq shaxslar faoliyatini baholashdan, balki, agar mavjud bo'lsa, og'ishlarning sabablarini ochib beradigan umumlashtirilgan shaklda, shuningdek ularni keltirib chiqargan sabablarni yo'q qilish yo'llari va mexanizmlarini aniqlashdan iborat xulosalarda. Nazorat funktsiyasini maqbul darajada amalga oshirmaslik uchun psixologik old shartlar mavjud. Shu bilan birga, faoliyatning o'xshash (tashqi) buzilishi turli xil psixologik sabablarga ega bo'lishi muhimdir. Masalan, aniq surunkali ortiqcha ish fonida, shuningdek, boshqaruvni amalga oshirish ko'nikmalari bo'lmagan taqdirda, nazorat chastotasining buzilishi, parametrlarning maqbul tanlanmasligi va boshqarish mezonlari yuzaga kelishi mumkin. Etarli bo'lmagan nazorat motivatsiyasi tufayli kelib chiqqan qoidabuzarliklar diagnostik ko'rsatkichdir. Bu o'zini boshqarish yo'nalishini buzilishida namoyon qiladi. Bunday holda, faoliyat mezonlari tashkilot oldida turgan asosiy maqsad va vazifalar kontekstidagi holatning ko'rsatkichlari emas, balki tor guruh va individual maqsadlar oldinga chiqadi. Rasmiy tashkilotdagi maqomini o'zgartirish uchun muayyan shaxs yoki guruh faoliyati bilan bog'liq ravishda samarali va joriy nazorat tashkil etiladigan holatlar odatiy holdir. Bu mezonlarda, baholash parametrlarida, ushbu faoliyat tartiblari, chastotasi va mavzularini tanlashda aks etadi. Ham yuqori ma'muriyat, ham jamoat tashkilotlari vakili bo'lgan bir nechta nazorat guruhlari tashkilotlarda yoki alohida bo'limlarda ishlagan holatlar mavjud. Nazoratni muayyan rahbar tomonidan boshqaruvning quyi darajasiga, ya'ni bo'ysunuvchiga psixologik bosim o'tkazish vositasi sifatida qaraydigan holatlar ham mavjud. Nazorat suboptimal funktsional holatni shakllantirish vositasi sifatida ishlatiladi, xususan, tashvish kuchayadi. Ushbu psixologik fonda bo'ysunuvchining taklifini oshirish, irodaviy fazilatlarini o'zgartirish mumkin, bu esa uni nazorat qiluvchi organ talab qiladigan ishlarga jalb qilishni osonlashtiradi. Umumlashtirilgan shaklda bunday o'zaro ta'sir sxemasi quyidagicha: nazorat qiluvchi organ yoki tekshirishni amalga oshiruvchi shaxs nazorat qilinadigan shaxs faoliyatidagi xatolar, kamchiliklar, buzilishlarga e'tiborni qaratadi. Rol noaniqligi tufayli deyarli har qanday rahbar o'z ishida juda ko'p qonunbuzarliklar, og'ishlar va kamchiliklar mavjud bo'lib ko'rinadigan vaziyatga tushib qolishi mumkin. Noqulaylik darajasi to'g'risida xulosa chiqargan nazorat qiluvchi organ muayyan vazifani bajarishda o'zini ijobiy isbotlab, reabilitatsiya qilishning yagona yo'li borligiga e'tibor qaratadi. Nazorat natijalari, nazorat qiluvchi shaxsni baholash pudratchining haqiqiy ehtiyojlarini qondirish muammosiga ta'sir qiladi. Nazorat qiluvchi shaxs ijrochini ushbu shoshilinch ehtiyojlarni qondirish qobiliyatiga nisbatan noaniqlik holatini boshdan kechirishga harakat qiladi va shu bilan birga ba'zi bir vazifalarni bajarish bilan ushbu noaniqlikni kamaytirish yo'lini taklif qiladi. Boshqarish funktsiyasini amalga oshirish jarayonida kognitiv jarayonlarning individual xususiyatlarini boshqariladigan parametrlarning foydaliligi va etarliligi bilan baholash mumkin. Shaxsiy xususiyatlar, masalan, izchillik, irodaviy fazilatlar, o'z vaqtida bajarish, og'ishlarni boshqarish va tuzatish choralarini ko'rish uchun asosdir. Boshning holati nazorat choralarining maqsadga muvofiqligi darajasida, parametrlar va mezonlarni tanlash darajasida namoyon bo'ladi. Haddan tashqari vaziyatda, jadal rivojlanayotgan jarayonlar fonida xavotirga tushgan rahbarlar tez-tez avvalgi buyurtmalarning to'liq bajarilishini kutmasdan, og'ishlarni tartibsiz ravishda tuzatish bo'yicha buyruq berishadi. Ular pozitsiyani barqarorlashtirishga xalaqit beradigan shov-shuvga ega. Nazorat funktsiyasini amalga oshirish bo'yicha faoliyatning o'ziga xos xususiyati nafaqat kasbiy qadriyatlarni, balki professional o'zini o'zi qadrlash darajasining ko'rsatkichidir. Shunday qilib, S. Kovalevskiyning fikriga ko'ra, boshlang'ich va o'rta menejment rahbarlarining o'zini o'zi beqaror baholashi, ko'pincha nazoratga bo'lgan munosabatning haddan tashqari ifodalanishi bilan birlashtiriladi. Bu, birinchi navbatda, yuqori samaradorlik va malakani talab qiladigan vaziyatlarning yuzaga kelishi bilan bog'liq holda tashvish va noaniqlik hissi bilan bog'liq. Bunday holda, haddan tashqari nazorat himoya vositasi sifatida ishlaydi. Ba'zida nazorat funktsiyasini amalga oshirish ortiqcha kompensatsiya usuli yoki o'zini tasdiqlash vositasi sifatida ishlaydi. Haddan tashqari nazorat ko'pincha menejerning ijrochilarning axloqiy va kasbiy fazilatlariga ishonchsizligi yoki jamoa bilan o'zaro munosabatlarning avtoritar uslubiga munosabati bilan birlashtiriladi. Bosh faoliyatida haddan tashqari nazorat bilan bir qatorda, buning aksini kuzatish mumkin: nazorat tizimli ravishda, yuzaki ravishda amalga oshirilmaydi, tuzatish choralari faol ravishda amalga oshirilmaydi. Ko'pincha bu ishlarini standartlashtirish qiyin bo'lgan tashkilotlar va bo'limlarning rahbarlari orasida kuzatiladi, shuningdek, ularning faoliyati sifati mezonlarini, xususan, ijodiy jamoalarda joriy etiladi. Bunday vaziyatda boshqarish funktsiyasini amalga oshirish ijodiy jarayonga aralashish sifatida qaraladi. Bunday holda, nazorat parametrlari intizomiy sohaga va jamoaning maqsadlari uchun ikkinchi darajali ko'rsatkichlar sohasiga o'tishi mumkin. Chizilgan bo'lishi kerak alohida e'tibor agar nazoratni amalga oshirishi kerak bo'lgan shaxs o'zi boshqarishga chaqirilgan menejerga bo'ysunsa, maxsus nazorat bo'linmalari rahbarlari va mutaxassislari o'rtasida nazorat vakolatlarini mantiqsiz taqsimlanadigan tashkilotda yuzaga keladigan holatlar to'g'risida. Ko'pincha, bu lavozimdagi menejerlar o'zlarining qiyinchiliklarini minimallashtirish yoki o'z rahbarlaridan yuqori reytingga ega bo'lish uchun nazorat qiluvchi shaxsga bosim o'tkazish vasvasasidan qochib qutula olmaydilar. Agar tekshirgich mos keladigan bo'lsa, bu boshqaruv parametrlarining buzilishini, og'ishlarni baholash mezonlarini keltirib chiqarishi mumkin. Aks holda, menejer va nazorat ostidagi shaxs o'rtasidagi ziddiyatlar chiqarib tashlanmaydi. Agar etakchi muayyan vaziyat uchun barcha javobgarlikni, vaziyatni umuman boshqarish huquqini o'z zimmasiga olganida, ammo qaror qabul qilish va tuzatuvchi harakatlarni amalga oshirish vakolatlari to'liq berilmagan bo'lsa, unchalik murakkab bo'lmagan psixologik muammolar yuzaga keladi. Bunday vaziyat o'z kuchsizligining tajribasi, sarf qilingan kuchni baholashda noaniqlik hissi va faoliyatning ma'nosini yo'qotish bilan birga keladi. Aynan shu holatlar menejerlar uchun og'ir stressning manbai hisoblanadi. Aytilganlarni umumlashtirib, yana bir bor e'tiborga olamizki, boshqaruv funktsiyasi asosiy boshqaruv funktsiyalaridan biri bo'lib, boshqaruvning barcha darajalarida, korxona yoki tashkilot faoliyatining barcha sohalarida amalga oshiriladi. Biroq, rahbarning faoliyatiga "kiritilgan" me'yoriy shartli nazorat usullari, u uchun boshqa shaxsiy ma'no kasb etib, har xil yo'llar bilan amalga oshiriladi. Amaliy nazorat joyi umumiy tuzilish rahbarning faoliyati, uning nazorat qilish uchun o'ziga xos parametrlarini tanlashi va uni amalga oshirish shakllari turli xil shaxsiy, individual psixologik xususiyatlarga, shuningdek jamoaning ijtimoiy-psixologik iqlimining o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq. 4. Iqtisodiy faoliyatni nazorat qilish va tahlil qilish boshqaruv nazorati boshqarish mehnatga bo'ysunadi 4.1 Nazorat qilish tushunchasi Nazorat qilish tushunchasi ma'lum darajada ichki boshqaruv nazorati shakliga yaqinlashadi. Ammo bu yaqin, chunki nazoratni to'g'ridan-to'g'ri ichki nazorat shakliga bog'lab bo'lmaydi. Nazorat qilish kompaniyaning hayotini saqlab qolishni ta'minlaydigan tizim bo'lib, qisqa muddatlarda daromadlarni optimallashtirishga, uzoq muddatli istiqbolda - atrof-muhit bilan uyg'un munosabatlarni saqlashga qaratilgan. Controlling - bu boshqaruv tizimlarining o'zaro ta'sirini muvofiqlashtirish va ularning samaradorligini nazorat qilishga qaratilgan keng qamrovli tashkilot boshqaruv tizimi. Nazorat qilish tashkilot (korxona, korporatsiya, organ) boshqaruvida qaror qabul qilish jarayonlarini axborot-tahliliy qo'llab-quvvatlashi mumkin davlat hokimiyati) va muayyan boshqaruv tizimlari doirasida ba'zi qarorlarni qabul qilishni tayinlashning bir qismi bo'lishi mumkin. Zamonaviy nazoratga xatarlarni boshqarish (korxonalarning sug'urta faoliyati), korxonani axborot bilan ta'minlashning keng tizimi, asosiy ("moliyaviy") ko'rsatkichlar tizimini boshqarish, xabardor qilish tizimi, strategik, taktik va operatsion rejalashtirishni amalga oshirishni boshqarish va sifatni boshqarish tizimi kiradi. Nazorat - bu kompaniyaning strategik maqsadlariga erishishga qaratilgan operatsion va strategik boshqarish, bozor rivojlanishining sifat jihatidan yangi bosqichida buxgalteriya hisobi, rejalashtirish, tahlil qilish va boshqarish usullarining to'plami. XULOSA VA TAKLIFLAR Kurs ishi yakunida quyidagi xulosaga kelamiz. Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishda marketing xaridorga u xohlaydigan narsani ta‘minlab, bunda oqilona narxni belgilab va tovarlarni unga qulay bo‘lgan joyda va kerakli miqdorda xarid qilish imkoniyatini berish orqali muvaffaqiyatga erishish mumkinligiga hammani ishontiradi. Bank sohasida marketing kredit resurslari bozorni o’rganishga, mijozlar moliyaviy holatini tahlil qilishga va ushbu bazada banklarga qo’yilmalarni jalb qilish imkoniyatlarini. Bank faoliyatidagi o’zgarishlarni taxmin qilishga erishiladi. Hozir, korxona va tashkilotlarga o’z hisob raqamini har qanday bankda o’sishga ruxsat berilgan, bank ishida raqobat asosi kengaymoqda. Marketing yangi mijozlarni jalb qilishga, mijozlarni o’z mablag’larini ushbu bankka qo’yishga qiziqtiruvchi bank xizmatlari sohasini kengaytirishga yo’naltirilgan. Ipoteka-Bank missiyasi – o’z aksiyadorlari va bank mijozlari uchun eng yuqori darajadagi iqtisodiy qadriyatlarni yaratishdan iborat. Mijozlarga xizmat ko’rsatishning yuqori sifati va tanlangan bozorlardagi yetakchilik, kelajakdagi bank muvaffaqiyati uchun birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Bankning korporativ qadriyatlari - jamoaviy ruh, yangicha fikrlash, ijobiy munosabat, ajoyib sifat - bank missiyasini amalga oshirishda muhim rol o’ynaydi. ―Ipoteka-bank‖ aksiyadorlik tijorat ipoteka bankining Chilonzor filialida 2015- 2017 yillar daromad va harajatlar balansi keltirilgan. 2017 yilda xizmat ko‘rsatishdan sof foyda 108470,0 mln. so‘mni 2016 yilda 50303,0 mln. so‘mni tashkil etgan. O‘tgan yilga nisbatan joriy yilda 58167,0 mln. so‘m foyda ko‘rilgan. Ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi 2016 yilda 485440 mln. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2017 yilda 498530,0 mln. so‘mni tashkil etgan ya‘ni 13090,0 mln. so‘mga ortgan. Shu bilan birga davr, sotish xarajatlari, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarzlar xarajatlari, asosiy vositalar amortizatsiya summasi, boshqa operatsion xarajatlar, moliyaviy faoaliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar ortganligi jadvalda o‘z aksini topgan. Yuqoridagi fikrlarga xulosa qilib, xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarish bo‘yicha quyidagi takliflarni beramiz. 1.Bozor iqtisodiyoti sharoiti o‘zgaruvchan, shunung uchun xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishda malakali marketologlar yordamida marketing tadqiqotlarini samarali tashkil qilish va o‘tkazish, so‘ngra iste‘molchi talabiga ko‘ra ish ko‘rish muhim. Chunki talab qanchalik to‘g‘ri aniqlansa, natija ham shunga yarasha bo‘ladi. 2.Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishda xorijiy kompaniyalar marketing faoliyatini o‘rganib chiqib, katta yutuqlarga erishgan kompaniyalarning ish tajribasini bizni mamlakatimiz korxonalari faoliyatida qo‘llash kerak. 3. Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishda yangi innovatsion texnologiyalarni ish jarayoniga tatbig‘ qilish va unumli foydalanish kerak. 4. Marketing faoliyatini tashkil qilish va uni samarali boshqarishda bank o’z maxsulot va xizmatlarini raqobatbardoshligini ta‘minlashi, sifatini yaxshilashi kerak. 5. Xizmat ko‘rsatish tashkilotlarida marketingni samarali boshqarishda mahsulot reklamasining ahamiyati katta o‘rin tutadi. Buning uchun reklama faoliyatini amalga oshirishda innovatsiyalardan, oxirgi fan-texnika yutuqlaridan to‘laqonli foydalanish zarur. Bitiruv malakaviy ishimiz nihoyasida shuni yana bir bor ishonch bilan ta‘kidlamoqchimizki, mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda korxonalarini samarali boshqarsak nafaqat firma darajasidagi muvaffaqiyatni, balki butun jamiyatning rivojini ta‘minlab beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.Normativ-huquqiy xujjatlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. -T.: O‘zbekiston, 2014. 2. ―O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasining ―Raqobat to‘g‘risida‖ gi Qonuni. O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi tomonidan 2011 - yil 14- noyabrda qabul qilingan va Senat tomonidan 2011 - yil 5- dekabrda ma‘qullangan. 2.O‟zbekiston Resublikasi Prezidentining asarlari va ma‟ruzalari: 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. – 488 b. 5. Mirziyoev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. – 104 b. 6. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. – 56 b. 7. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖ NMIU, 2017. – 48 b. 3.Darslik va o‟quv adabiyotlari: 8. Кокошин А.А. Стратегическое управление: теория, исторический опыт, сравнительный анализ и задачи. М.: РОССПЭН, 2012. – 525 с. 9. Турчанинов В.Н. Стратегическое управление развитием региона. Учебное пособие.М.: Дашков, 2014. – 217 с. 10. Анцупов А.Я. Стратегическое управление: рабочая книга лидера. – СПб: Издательство СГУ, 2015 – 398 с. 11. Jalolov J.,Hotamov I., Ahmedov I., ―Zamonaviy tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari‖, TDIU, -Toshkent, 2008, - 270 b. 12.Soliev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. –T.: 76 Iqtisod-Moliya, 2010.- 424 b. 13. Данилин В.И. Финансовый менеджмент: задачи, тесты, ситуации. Учебное пособие. - М.: Проспект, 2009.-360 стр. 14. Лапыгин Ю.Н. Стратегический менеджмент. Учебное пособие. - М.: Эксмо, 2012.-432 стр. 15. Авдиев В.В. ―Управление персоналом:технология формирования командо ‖-М.: Финансы и статистика, 2010.-544 стр. 16. Химселл Деборра руководство в стиле Сопрано. Как стать настоящим боссом своей организации. Учебное пособие. – М.: ЗАО ―Олимп-Бизнес‖, 2014. – 200 с. . 17. Эдершайм Э. Стратегия, лидерство, создания управленческого консалтинга. Учебник. – М.: Альпина Бизнес Букс, 2012. – 278 с. 18. Philip Kotler., Gari Armstrong. ―Prinsiples of marketing‖2014.719p 19. Алавердов. А. Р. Менеджмент персонала в коммерческом банке. Учебник./ - М.: Маркет ДС, 2010. - 360 с 20. Грибов В. Д. Менеджмент. Учебное пособие. М.: КНОРУС, 2011. - 280 21. Zaynutdinov SH.N. ―Menejment‖. O‘quv qo‘llanma./ - Т.: Cho‘lpon, 2011. - 320 bet 22. Robbins Stephen P.Management / Stephen P. Robbins, Mary Coulter. — 11th ed. R5647 2012.-1025 bet 23. Шапкина И. Н. Менеджмент. учебник для бакалавров/ - Москва: Юрайт, 2012. - 690 с 24. Осипов М. Н., Лисичкин В. А., Корягин Н. Д., Менеджмент. Учебник./. - Москва: ИНФРА-М, 2011. - 528 с 25. Осипов М. Н., Лисичкин В. А., Корягин Н. Д.. Менеджмент. Учебник./ - Москва: ИНФРА-М, 2011. - 528 с 26. Тебекин А. В., Касаев Б. С. Менеджмент организации. Учебник./. - М.: КНОРУС, 2011. - 424 с 27. Ткачук Л. Т., Щадова М. И. Менеджмент./ - Москва: Ростов н/Д 77 Феникс, 2012. – 539c 28. Qosimova D. S., Menejment nazariyasi. Darslik.T.: ―Tafakkur -Bo'stoni‖, 2011. - 336 с 29. Ziyavtidinova N. M., O'rinov Y. M., Menejment. O'quv qo'llanma.T.: ―Tafakkur -Bo'stoni‖, 2012. - 312 с 30. Гончаренко Л. П. Менеджмент инвестиций и инноваций. Учебник. М.: КНОРУС, 2011. - 160 с 31. Кнышова Е. Н.Менеджмент. Учебное пособие./. - Москва: Форум, 2010. - 304 с 32. Мескон М.Х. и др. Основы менеджмента, 3- е издание: Пер. с англ.- М.: ООО ―И.Д. ―Вильямс‖, 2010.- 672 с. 33. Драчева Юликов Е.Л., Менеджмент Л.И. Практикум. Учебное пособие./ - М.: Академия, 2010. - 304 с 34. Максютов А.А. Банковский менеджмент: Учебно-практ. пособ.- М.: Изд. ―Альфа-Пресс‖, 2014.-444 с. 35. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik. — Т.: «IQTISOD-MOLIYA», 2010, 85-bet. 36. Ortiqov O., Qulliyev I., ―Bank menejmenti va marketingi‖, O‘quv qo‘llanma., T.: ―Tafakkur Bo‘stoni‖.2015yil, 9-b. 37. Стародубцева Е.Б. Основы банковского дела.Учебник.-М.: ―ФОРУМИНФРА-М‖, 2014. стр-58. 38. A.Coliev. S.Buzrukhonov. Marketing,o‘quv qo‘llanma 2010 yil, 425bet. 39. J.Jalolov, I.A.Ahmedov,I.S.Xotamov, A.O.Ergashev.Marketing tadqiqotlari. o‘quv qo‘llanma. 2012 yil 40. Божук С. Г.,Ковалюк Л. Н. ―Маркетиговые исследования ‖, -СПб.: Питер, 2012. 41. Багиев Г.Л.,Тарасевич В. М., АНН Х. ―Маркетинг‖- 3-изд- M.: ―Питер‖, 2010 42. Kotler P., Armstrong G., Marketing asoslari. 15-nashr. Darslik. ―Pearson Education Limited‖ nashriyoti. 2014 yil. 30-bet. 78 43. Лукина А. В. Маркетинг товаров и услуг: учеб.пос. - М.:ФОРУМ.2012.- 240с. 44. Котлер Ф. Основы маркетинга. Краткий курс.: Пер. с англ.-М.: Издателский дом. «Вилямс», 2008. -656 с. 45. Xomitov K.Z., Raximov A.A. Bank marketing va menejmenti. Toshkent. ―Ilm-ziyo‖-2015 yil. 4.Davriy nashrlar(gazeta va jurnallar): 46. O'zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi ma'lumotlari to‘plami. 47. MassimoGiovanardia, AndreaLucarellibSailing through marketing: A critical assessment of spatiality in marketing literature. Journal of Business ResearchVolume 82, January 2018, Pages 149-159. 48. Imomov B. ―Jamiyat va boshqaruv‖ Jurnal. 2012yil. 2-son..,30-bet 5. Internet saytlari: 49. http//www.cer.uz ―Экономическое обозрение‖ jurnalining sayti 50. http//www.google.com ―Ma‘lumotlar qidiruv sayti‖ 51. http//www.uza.uz ―O‘zbekiston axborot agentligi‖ sayti 52. http//www.stat.uz Davlat Statistika qo‘mitasining sayti 53. http//www.mf.uz O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi 54. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0148296317303466