O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS
TA`LIM VAZIRLIGITOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
KORXONALAR MARKETING STRATEGIYASINI BOSHQARISHNING
NAZARIY ASOSLARI
KURS ISHI
Toshkent
Mavzu; Korxonalar marketing strategiyasini boshqarishning nazariy asoslari
Kirish…………………………………………………………………………
Reja;
1. Marketing strategiyasini boshqarish tushunchasi, mazmuni va bozor iqtisodiyotidagi
ahamiyati
2. Boshqaruv jarayonida strategik rejalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari
3. Samarali faoliyat olib borishda strategiyani amalga oshirish bo’yicha asosiy
vazifalar
4. Korxonalarning strategik boshqaruv tizimini ishlab chiqish va tashkil etish
istiqbollari
5. Korxona marketing strategiyasini boshqarish tizimidagi nazorat va tartibga solish.
Xulosa………………………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati…………………………………………….
Kirish.
Mavzuning dolzarbligi: Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida amalga
oshirilayotgan
iqtisodiy
islohotlarning
samarali
amalga
oshirilishi
uchun
boshqarishning, ayniqsa strategik boshqaruvning turli sohalarida ijobiy o`zgarishlar
bo`lishi muhim vazifalardan biri sanaladi. Bozor munosabatlarining shakllanishi
natijasida korxonalarni strategik boshqarishda yangi talablar paydo bo`lmoqda.
O`zbekiston iqtisodiyotining zamonaviy o`tish bosqichi tadbirkorlik faoliyatining
rivojlanishi va turli xil mulkchilik shakllariga o`tish bilan tavsiflanadi. Bu o`z navbatida
samarali boshqarishning zarurligini taqozo etadi. Samarali boshqarish o`z navbatida
ishlab
chiqariladigan
mahsulot
raqobatbardoshligini
va
buning
natijasida
iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta`minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxona muhitida tashkilotni maqsad sari yo’naltirish, menejerlarning strategik
rejalarini va vazifalarini amalga oshirish, tanlangan strategiyani hayotga tadbiq etish
kabi faoliyatlarni bajarishga to’g’ri keladi. Strategik boshqaruv - bu korxona mavqeini
mustahkamlashga, mijozlarning ehtiyojlarini qondirishga va muayyan natijalarga
erishishga qaratilgan boshqaruv rejasidir. Korxonalarda boshqarish tizimini barpo qilish
ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning turiga to`la mos keluvchi boshqaruv
yaratishdan va bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning har bir bo`g`inining ishlab
chiqarish texnika, xo`jalik ijtimoiy va moliyaviy faoliyatini boshqarish bo`yicha hamma
funktsiyalarning bajarilishi zaruratidan kelib chiqadi. Bu muammolarning yechimi
boshqaruvni isloh qilish boshqaruv funksiyalarini samarali taqsimlash boshqaruv
maqsadini aniq belgilash bo`yicha bir qator tadbirlarni o`tkazish orqali amalga
oshiriladi.
Lekin hozirgi bozor sharoitida ko`pgina korxona va tashkilotlarda, xususan
loyihalar tashkilotlarida hamon boshqaruv tuzilmasida ortiqcha bo`g`inlar mavjud
bo`lib, bular o`z navbatida yuqorida ta`kidlaganimizdek, strategik boshqaruvda mehnat
unumdorligining pasayishiga va pirovard natijada korxonaning yakuniy faoliyatiga
salbiy ta`sir ko`rsatmoqda. Shu sababli bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish sharoitida
korxonalarda strategik boshqaruv tizimini bozor talablariga moslashtirish, ya`ni
takomillashtirish bugungi kunning muhim vazifalaridan biri hisoblanganligi ham
mazkur
bitiruv
malakaviy
ishi
mavzusining
dolzarbligini
tasdiqlaydi.
Kurs ishining maqsadi: Korxona va tashkilotlardagi samarali strategik boshqarish
usullari, korxonlarni strategik boshqarish va rejalashtirish samaradorligini oshirish
borasida taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining ishining vazifalari: - korxona va tashkilotlar faoliyatini strategik
boshqarish va rejalashtirishning ilmiy va uslubiy asoslarini o`rganish;
Strategik boshqarish tushunchasi, mazmuni va bozor iqtisodiyotidagi
ahamiyati.
Strategiya korxonaning muvaffaqiyatini ta’minlash uchun rahbariyat foydalanadigan
tadbir-choralar majmuasidan iborat. Rahbariyat korxona biznesini qanday boshqarishni
bilish uchun hamda ko’p omilli muhitda muqobil yo’nalishlardan birini to’g’ri tanlash
uchun strategiyani yaratadilar. Rahbariyat foydalanishga qaror qilgan strategiya mavjud
biznes o’nalishlaridan biri va biznesni yuritishni muayyan usuli tanlanganligini
ko’rsatadi. Korxona moliyaviy va strategik maqsadlarni alohida belgilashi lozim.
Moliyaviy maqsadlarning mavjud emasligi, moliyaviy resurslarni yuqori tavakkalchilik
bilan sarflanishiga sabab bo’ladi. Natijada korxonaning o’sishi va raqobatbardoshligi
pasayadi.
Korxona strategik maqsadlari shuning uchun muhimki, ular korxona raqobat
mavqeini mustahkamlaydi va biznesning rivojlanish yo’nalishini ko’rsatadi.
Strategiya – bu faoliyat turlarining ma’lum dastasini nazarda tutuvchi noyob va
qulay mavqeni yaratishdir. Strategik mavqeni egallashning mazmuni raqobatchilardan
ustun bo’lgan faoliyat turlari dastasini yaratishdan iborat.
Strategiyani yaratish asosiy boshqaruv muammosini ko’taradi ya’ni, korxonaning
hozirgi va kelajak imkoniyatlarini hisobga olib, kerakli natijalarga qanday erishish
mumkinligini ko’rsatadi. «Strategik boshqaruv» termini yuqori darajadagi boshqaruvni
ishlab chiqarish darajasidagi joriy boshqaruvdan farqini aks ettirish uchun 60-70 yillarda
muomalaga kiritilgan. Operativ boshqaruvdan strategik boshqaruvga o’tishning
moxiyatini aks ettiruvchi asosiy g’oya sifatida yuqori raxbariyat diqqat markazini atrof
muhitdagi o’zgarishlarga muvofiq tarzda va o’z vaqtida ta’sir ko’rsatish uchun tashqi
muhitga o’tkazish zaruriyati sifatidagi g’oya bo’ldi.
Strategik boshqaruv nazariyasining nufuzli ishlab chiqaruvchilari tomonidan
taklif etilgan bir qancha ta’riflarni ko’rib chiqaylik. Shendel va Xatten uni «tashkilotni
uning atorfidagi muhit bilan aloqani aniqlash va o’rnatish jarayoni» sifatida
tushunganlar.Ushbu jarayon tanlangan maqsadlarni amalga oshirish va resurslarni
taqsimlash vositasida atrof muhit bilan kungildagiday o’zaro munosabatlar xolatiga
erishish xarakatlaridan iborat.
Xichchens bo’yicha «strategik boshqaruv - bu tashkilotni uning atrof muhiti bilan
o’zaro ta’sirini boshqarish vositasida tashkilot vazifalarini amalga oshirish maqsadidagi
boshqarish jarayoni: Pirs va Robinson strategik boshqaruvni «tashkilot maqsadiga
erishish uchun ishlab chiqilgan strategiyalarni shakllantirish va bajarish bo’yicha
qarorlar va harakatlar to’plami» sifatida aniqlaydilar. Strategik boshqaruvning u yoki bu
aspektlari va xususiyatlariga ko’proq e’tibor beruvchi bir qator ta’riflar bor.
Demak, strategik boshqaruvni tashkilotning asosi sifatida inson potentsialiga
suyanuvchi, ishlab chiqarish faoliyatini iste’molchilar talablariga yo’naltiruvchi,
tashkilotda egiluvchan boshqaruv va o’z vaqtida o’zgarishlarni amalga oshiruvchi
boshqaruv sifatida aniqlash mumkin.
Strategik
boshqaruv
murakkablashib
borayotgan
raqobat
kurashida
muvaffaqiyatga erishishning eng muhim omili bo’lishiga qaramay tashkilot
harakatlarida strategiyaning yo’qligini kuzatish mumkin. Strategik boshqaruvning
yo’qligi quyidagi ikki shaklda namoyon bo’ldi.
Birinchidan, tashkilotlar o’z faoliyatini atrof muhit umuman o’zgarmaydi yoki
unda katta o’zgarishlar bo’lmaydi degan taxmindan kelib chiqqan xolda
rejalashtiradilar. Nostrategik boshqaruvda ham hozirda, ham kelajakda aniq harakatlar
rejasi tuziladi. Nimaki va qachon qilishni o’z ichiga olgan uzoq muddatli rejalarni tuzish
va dastlabki davrda kelgusi yillar uchun yechim izlash, «ko’p uzoq yillarga» sotib olish
bularning barchasi nostrategik boshqaruvning belgilaridir. Uzoq muddatli istiqbolni
qurish-boshqaruvning juda muhim tarkibiy kismidir.
Strategik boshqaruv xolatida tashkilot atrof muhit va tashkilot hayotining
sharoitlari o’zgarishidan kelib chiqqan holda kelajakda ko’zda tutish maqsadlarga
erishish uchun har bir hozirgi lahzada u aynan hozirgi paytda nima strategik
boshqaruvda kelajakdan turib hozirgi paytga nazar tashlanadi.
Tashkilotga ma’lum kelajakni ta’minlovchi hozirgi davrdagi tashkilot harakatlari
aniqlanadi va amalga oshiriladi. Bunda strategik boshqaruv uchun shu narsa ham
xarakterliki, nafaqat kelajakda korxonaning ko’zda tutilgan xolati qayd qilinadi, balki
shu ham strategik boshqaruvning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi, ko’zda tutilgan
maqsadlarga erishish imkoniyatini beruvchi atrofdagi o’zgarishlarga aks ta’sir
ko’rsatish qobiliyati ishlab chiqiladi.
Ikkinchidan, nostrategik boshqaruvda xarakat dasturini ishlab chiqish
tashkilotning ichki imkoniyatlari va resurslari tahlilidan boshlanadi. Bunday
yondashuvda tashkilot faqat qanday miqdorda mahsulot ishlab chiqarish va bunda
qancha harakat qilishnigina aniqlashi mumkin. Ishlab chiqarish hajmi va xarajatlar
miqdori firma tomonidan yaratilgan javob bera olmaydi, qanday miqdorda va narxda
mahsulot sotib olinishini bozor aniqlaydi.
Yaqqol afzalliklar bilan bir qatorda strategik boshqaruv undan foydalanish
bo’yicha kamchilik va cheklovlarga ega va bular ushbu boshqaruv turi boshqa turlar
singari har qanday vazifa va masalalarni hal qilishda har qanday xolatda qullashning
universalligiga ega emasligini ko’rsatadi.
Birinchidan, strategik boshqaruv o’z moxiyatidan kelib chiqqan holda
kelajakning aniq va batafsil sur’ati, ifodasini bera olmaydi. Strategik boshqaruvda
shakllanuvchi tashkilotning kelajakdagi istalgan holati - bu uning ichki va tashqi
xolatining batafsil tasviri emas balki kelajakda korxona qanday holatda bqlishiga, bozor
va biznesda qanday pozitsiyani egallashga, qaysi ishbilarmonlik guruhlariga kirishiga
va h.k. sifatli istakdir. Bularning barchasini majmui kelajakda raqobat kurashida
tashkilot yutib chiqadimi yoki yo’qmi?
Shuni aniqlab berish lozim.
Ikkinchidan, strategik boshqaruv protsedura va chizmalar yig’indisidan iborat
bo’lishi mumkin emas. Unda ma’lum masalalarni hal qilishda yoki aniq vaziyatlarda
nima va qanday qilish lozimligini ko’rsatuvchi nazariya yo’q.
Strategik boshqaruv - bu ko’proq biznes va menejmentning ma’lum falsafasi yoki
mafkurasidir. Har bir menejer tomonidan u ma’lum ma’noda o’zgacha tushuniladi va
amalga oshiriladi. Albatta, muammolarni tahlil qilish va strategiyani tanlash,
shuningdek strategik rejalashtirishni amalga oshirish va strategiyaning amaliy
realizatsiyasining bir qator tavsiyalari, qoidalari va mantiqiy chizmalari mavjud. Lekin
umuman olganda, strategik boshqaruv-bu strategik maqsadlarga tashkilotni yetkazishda
yuqori raxbariyat intuitsiyasi va san’atining simbiozi, xizmatchilarning yuqori malakasi
va ijodi va nihoyat, barcha xodimlarning tashkilot vazifalarini amalga oshirishga,
maqsadlariga erishishning eng yaxshi yo’llarini izlashga aktiv kirishishidir.
Uchinchidan, tashkilotda strategik boshqaruv jarayonining amalga oshirilishi
boshlanishi uchun vaqt va resurslarni katta xarajati talab qilinadi. Strategik
rejalashtirishni yaratish va amalga oshirish zarur. Shuningdek, atrofni kuzatuvchi va
tashkilotni muhitga kirituvchi xizmatlarni yaratish zarur. Marketing, jamoa
munosabatlari bo’yicha xizmatlar va h.k. katta ahamiyatga ega bo’ladi va katta
miqdorda qo’shimcha xarajatlarni talab qiladi.
To’rtinchidan, strategik oldindan ko’ra bilish xatolarining salbiy oqibatlari keskin
kuchayadi. Qisqa muddatda umuman yangi mahsulotlar yaratilganda, qiqsa davrda
qo’yilmalarning yo’nalishi keskin o’zgarganda, kutilmaganda biznes uchun yangi
imkoniyatlar vujudga kelganda va uzoq yillar davomida mavjud bo’lgan imkoniyatlar
ko’z oldidan yo’qolganda, noto’g’ri oldindan ko’ra bilish va strategik tanlovning
xatoliklari uchun haq ko’pincha tashkilotga qimmatga tushadi. Ayniqsa, faoliyat
yuritishning noalternativ yo’lini prognoz oqibatlari yomon bo’ladi.
Beshinchidan, strategik boshqaruvni amalga oshirishda asosiy e’tibor strategik
rejalashtirishga beriladi. Aslida esa strategik boshqaruvning asosiy tarkibiy qismi bo’lib
strategik rejani amalga oshirish hisoblanadi. Bu birinchi navbatda strategiyani
realizatsiya qilish imkoniyatini beruvchi tashkiliy madaniyatni yaratish, mativlashtirish
va mehnatni tashkil etish tizimlarini yaratish, tashkilotda ma’lum egiluvchanlikni
yaratishni va h.k.ni ko’zda tutadi.
Bunda strategik boshqaruvda bajarish jarayoni rejalashtirishga aktiv teskari ta’sir
ko’rsatadi, bu esa bajarish bosqichining ahamiyatini yanada oshiradi. Shuning uchun
agar tashkilotda strategik rejalashtirish podsistemasi yaratilgan bo’lsa va shu bilan birga
strategik bajarish podsistemasini yaratish uchun imkoniyatlar bo’lmasa, u strategik
boshqaruvga o’ta olmaydi.
Strategiya
umumiy
tarzda
firmaning
mavqeini
mustahkamlash,
iste’molchilarning talablarini qondirish va qo’yilgan maqsadlarga erishishga qaratilgan
boshqarish rejasi sanaladi. Aniq strategiyani tanlash rivojlanishning mumkin bo’lgan
turli yo’llari va usullari ichidan eng maqbulini tanlab olish demakdir. Firmani
boshqarish rejasi o’z ichiga quyidagi asosiy funktsiya va bo’linmalarni oladi: ta’minot,
ishlab chiqarish, moliya, marketing, xodimlar, ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalar.
Strategiya tanlash bu biznes echimlari va raqobatga bardoshlilik harakatlarini yagona
tizimga bolashni anglatadi.
Strategiyani ishlab chiqish menejerlarning asosiy funktsiyalaridan biridir. Ba’zi
menejerlar kuchli strategiya ishlab chiqadilar, biroq uni hayotga tadbiq eta olmaydilar.
Boshqa menejerlar o’rtacha strategiya ishlab chiqadilar va uni mohirona amalga
oshiradilar ham. Strategiya qanchalik yaxshi o’ylangan va mohirona amalga oshirilgan
bo’lsa, kompaniyaning mavqei shunchalik kuchayadi.
Boshqarish yaxshi tashkil etilgan kompaniyalar ham kutilmagan noxush
vaziyatlarga duch keladi Pirovard natijada yaxshi strategiya bozorda kuchli mavqeni
egallash, kutilmagan holatlar, kuchli raqobat va ichki muammolarga qaramay,
muvaffaqiyatli ishlashga zamin yaratadi.
Strategik boshqaruv jarayonida korxona va tashkilotda faoliyat olib borayotgan
menejerning vazifasi quyidagilarni aniqlashdan iborat: - biz qaerdamiz? - qayoqqa
ketyapmiz?
- faoliyatimizning maqsadi nimadan iborat? - maqsadga erishish yo’llari qanaqa? -
optimal yo’lni tanlash mezonlari nimalardan iborat? - pirovard natija qanday bo’lishi
kerak?
Bu savollariga javob topish kelgusi boshqaruv tsikllarida foydalanish, maqsad va
natijalarni aniqlash uchun o’ta muhim.
Strategik menejment kompaniyaning uzoq muddatli maqsadlar va faoliyatiga
taalluqli. Aytish mumkinki, strategiyani (harakatlar tarzini) va uning aniq vositalarini
ifodalash boshqaruv negizini tashkil qiladi va kompaniyada menejmentni yaxshi yo’lga
qo’yilganligini ko’rsatuvchi eng to’g’ri belgi bo’lib xizmat qiladi.
Strategik menejment kompaniyaning uzoq muddatli maqsadlar va faoliyatiga
taalluqli. Aytish mumkinki, strategiyani (harakatlar tarzini) va uning aniq vositalarini
ifodalash boshqaruv negizini tashkil qiladi va kompaniyada menejmentni yaxshi yo’lga
qo’yilganligini ko’rsatuvchi eng to’g’ri belgi bo’lib xizmat qiladi/
Strategik boshqarish tizimi bir qarashda murakkab jarayon bo’lb, u korxona va
tashkilot rahbaridan, menejerlardan kuchli mahorat hamda ehtiyotkorlikni talab qiladi.
Rahbarlar korxona va tashkilotning kelajagini ko’ra olishi va unga mos strategiyani
ishlab chiqishlari lozim bo’ladi. Bu juda murakkab va mas’uliyatli tizim hisoblanadi.
Bunda ularga yuqori pog’ona menejerlari, ya’ni top menejerlarning yordamki kerak
bo’ladi. Top menejerlar juchli analitik hamda rejalashtiruvchi mutaxassislar
hisoblanadi.
Boshqaruv jarayonida strategik rejalashtirishning o’ziga xos xususiyatlari
Strategik rejalashtirish - bu boshqaruv jarayoni bo`lib, kompaniyani rivojlantirish
maqsadlari va ularga erishish yo`llarini ishlab chiqishga qaratilgan. Strategik
rejalashtirish korxona menejmenti uchun asosni yaratadi, butun kompaniyani
birlashtiradi hamda uning barcha darajalarini qamrab oladi.
Strategik rejalashtirish faqat rahbariyatning vazifasi emas, unga kompaniyaning
barcha darajalaridagi xodimlar jalb etilishi kerak. Strategik rejalashtirishning asosiy
tushunchalari kompaniya missiyasi (kompaniya vazifasining ta`rifi), qadriyatlari, asosiy
kompetentsiyalari (kompaniya nimani yaxshiroq uddalaydi), kelajak tasavvuri
(kompaniyaning bir-ikki yil uchun kelajakdagi obrazi), strategik muammolar
(maqsadlarga
erishishga
to`sqinlik
qiladigan
tizimli
muammolar),
strategik
muammolarni yengishga qaratilgan maqsadlar vazifalar va ularga erishish yo`llarini o`z
ichiga oladi.
Rejalashtirish bozor bilan umuman mos kelmaydi, deb hisoblagan bozor
munosabatlari tarafdorlari ham bugungi kunda o`zlarining avvalgi fikrlarida qattiq
turmayaptilar. Vaqt va hayotning o`zi, xususan, ko`plab xorijiy kompaniya, firma va
korxonalar tajribalari rejalashtirish va bashorat qilishning muhim ahamiyat kasb etishini
tasdiqlaydilar. Masalan, Rossiyada islohotlar boshida qabul qilingan «tadbirkorlar
Rossiyani qutqaradilar» shiori garchi nafaqat Rossiya, balki barcha sobiq ittifoq
mamlakatlarining barchasida ham biznes va tadbirkorlik sohasi iqtisodiyotning ustivor
yo`nalishiga aylangan bo`lsada, yumshoq qilib aytganda o`z tasdig`ini topdi.
Gap shundaki korxona bu nafaqat bozor subyektidir, u shu bilan bir paytda davlat
tizimining elementi ham hisoblanadi. U davlat boshqaruv tizimi va siyosatidan to`liq
mustaqil bo`la olmaydi. Markazlashgan iqtisodiyotga asoslangan mamlakatlarda bozor
munosabatlarini erkinlashtirish yo`nalishida amalga oshirilgan islohotlar ishlab
chiqarish jarayonini chetlab o`tib, shu bilan bir paytda mulkchilik shaklidan qat`iy nazar
korxonalarda mehnat motivatsiyasi va rejalashtirish tizimini sezilarli ravishda
o`zgartirib yubordi.
Menejment sohasi mutaxassislarining ta`kidlashicha, butun rejalashtirish va
boshqaruv
tizimi
xodimlarning
ish
sifati
va
samaradorligini
oshirishdan
manfaatdorligiga yo`naltirilishi lozim bo`lib, bu firma rivojlanishining muhim sharti
hisoblanadi. Biroq bu xuddi boshqa muvaffaqitlar kabi o`zidan-o`zi kelmaydi. Buning
uchun resurslar asoslaridan tashqari mohir tashkilotchilik, ilmiy asoslangan
rejalashtirish va boshqaruvni talab qilinadi. Ayniqsa kishilarning ishlab chiqarish
mehnatidan moddiy manfaatdorligi muhim ahamiyat kasb etib, bugungi kunda buni
mehnat hayotining sifati deb nomlanadi.
Masalan, Janubiy Koreyaning «DEU» transmilliy firmasi rahbari Kim U Jung
ta`kidlashicha: «biznesda odam boshqa hech qayerda bo`lmagan ahamiyatga ega. Inson
- hamma narsadan yuqori. U buyuk kuchdir. Shu sababli kompaniyalar tobora ko`proq
kadrlar bilan bog`liq masalalarga e`tibor qaratmoqdalar. Chunki umuman olganda
odamlar ishlaydilar. Firmaning gullab-yashnashi yoki inqirozga uchrashi ularga
bog`liq«. Shu sababli bo`lsa kerak, Yaponiya firmasi «Matsusita» quyidagi shiorni
tanlab olgan: «narsalarni yaratishdan avval «Matsusita» kadrlarni yaratadi». Bugungi
kunda O`zbekistonda turli mulkchilik shaklidagi, turli soha va tarmoqlarga taaluqli 300
mingdan ortiq korxona mavjud bo`lib, ulardan 280 mingtasi kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlari hisoblanadi. Ularning ishlab chiqarish faoliyati, shubhasizki,
rejalashtirish va boshqarish obyekti bo`lib, bozorga va iste`molchilar talabini
qondirishga yo`naltiriladi. Amaliyotning ko`rsatishicha, ishlab chiqarish faoliyatini
rejalashtirishda har bir korxona o`zining bugungi kundagi va kelajak uchun
strategiyasini belgilab oladi.
Mazkur holatda strategiya kelajak uchun umumiy g`oyani shakllantirshga imkon
berdi. Rejalashtirish jarayonining o`zi va bevosita strategik reja esa korxonaga aniqlik,
individuallik hadya etib, bu unga ma`lum turdagi xodimlarni jalb qilish va boshqa
turdagi xodimlarni jalb qilmaslikka imkon beradi. Bu reja korxona uchun istiqbollar
ochib berib, yangi xodimlarni jalb qiladi, mahsulot ishlab chiqarishdan tashqari uni
sotishga ko`maklashadi.
Rejalar shunday tuzilishi kerakki, ular uzoq vaqt davomida buzilmasligi, shu bilan
bir paytda zarur hollarda yo`nalishni o`zgartirishga moslashgan bo`lishi lozim. Amalda
rejalashtirish jarayonida ikkita muhim savolga javob topish zarur:
1) korxona uchun bozordagi vaziyat bilan bog`liq joriy vazifalarni bajarishda to`siqlar
yaratmaydigan strategik maqsadni qanday tanlash;
2) strategik maqsadlarga tayangan holda eng murakkab va kutilmagan hodisa va tashqi
tendentsiyalarga munosib va samarali javob qaytarishi uchun moddiy, moliyaviy va
mehnat resurslarini qanday shakllantirish lozim.
Avvalgi buyruqbozlik tizimidagidan farqli o`laroq ko`plab korxonalarda, ayniqsa,
mikrofirma va kichik korxonalarda rejalar mustaqil ravishda ishlab.
Korxona maqsadlari, kuchli va zaif tomonlarni baholash, tashqi muhit tahlili va
baholanishi, stratеgiyani amalga oshirish, stratеgiyani bеlgilash, muqobillarni tanlash,
stratеgiyani baholash, korxona missiyasi ishlab chiqiladi va tasdiqlanadi. Biroq
korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini rejalashtirish xuddi avvaldagi kabi
ko`rsatkichlar tizimi yordamida amalga oshirilib, bu ko`rsatkichlar sifat va miqdor, hajm
va solishtirma turlarga taqsimlanadi.
Miqdor ko`rsatkichlari – absolyut ko`rsatkichlar bo`lib, bu qatorga yalpi va tovar
mahsulotlar hajmi, sotuv hajmi, xodimlar soni, ish haqi fondi, foyda yoki daromad
miqdori, ishlab chiqarish resurslarining sarflanishini kiritish mumkin.
Sifat ko`rsatkichlari - nisbiy kattalik hisoblanadi. Ular ishlab chiqarishning
iqtisodiy samaradorligini, uning ayrim omillarini aks ettiradi. Bu mehnat
mahsuldorligining o`sishi, mahsulot tannarxining pasayishi va hokazolardir. Bu qatorga
shuningdek, o`zaro miqdor ko`rsatkichlarini ifodalovchi ko`rsatkichlar, masalan, ishlab
chiqarish rentabelligi, fond sig`imi, mahsulot sifati va boshqalarni ham kiritish mumkin.
Hajm ko`rsatkichlari- ishlab chiqarishning, uning ayrim jarayonlari va unda
ishtirok etuvchi omillarning absolyut kattaligini belgilaydi. Bu qatorga masalan, yalpi,
tovar va sotilgan mahsulot hajmi, mehnat xarajatlari hajmi, olingan foydaning umumiy
hajmi va boshqalar kiritiladi.
Solishtirma ko`rsatkichlar - ikki yoki undan ortiq o`zaro bog`liq ko`rsatkichlar va
mahsulot birligi xarajatlari salmog`ining nisbatlarini tavsiflaydi. Masalan, mahsulot
birligiga metall, elektr energiyasi, yoqilg`i sarflanishi, ishlab chiqarish quvvati birligiga
kapital qo`yilmalar, jami to`lovlar hajmida mukofotlarning salmog`i va hokazolar4.
Ushbu barcha ko`rsatkichlar o`rtasida o`zaro aloqalar mavjud. Bu ko`rsatkichlar
rejalashtirish jarayonida ham, korxonaning xo`jalik faoliyatini tahlil qilishda ham
qo`llanadi.
Bozor munosabatlari sharoitlarida har bir korxona ishlab chiqarishning to`xtovsiz
o`sishi, mahsulot sifatining oshirilishi va uning o`z vaqtida sotilishi, shuningdek,
rejalashtirilgan foyda va daromadni o`z vaqtida olish asosida o`zining gullab-
yashnashini ta`minlashga intiladi. Shu sababli korxona faoliyati ko`p maqsadli va
dinamik xarakterga ega bo`ladi. Birinchidan, fan-texnika taraqqiyotiga yo`naltirilgan,
ikkinchidan, ishlab chiqarish quvvatlari va resurslardan samarali foydalanishga
erishuvchi, uchinchidan esa, bozor kon`yunkturasiga o`z vaqtida va tezkorlik bilan
javob berishi mumkin bo`lgan korxona rivojlanadi va gullab-yashnaydi.
Istiqboldagi vaziyatni qat`iy rejalashtirish bu holda o`zini oqlamaydi.
Bozor kon`yunkturasi va raqobat, talabga mos ravishda chiqarilayotgan mahsulot
tavsifnomasiga o`zgartirish kiritish imkoniyatlari bilan bog`liq bo`lgan uzoq muddatli
dastur talab qilinadi. Bu vazifa odatda istiqbolga yo`naltirilgan korxona faoliyatini joriy
rejalashtirish jarayonida aniqlangan ko`rsatkichlarni tartibga solish yo`li bilan bajariladi.
Shu sababli ko`plab korxonalar bozor kon`yunkturasining o`zgarib turishini hisobga
olgan holda ishlab chiqarish texnologiyasiga tezkor o`zgartirishlar kiritish hamda bunda
asbob-uskuna va qurilmalarning imkoniyatlarni kengaytirish, butlovchi qismlar va
materiallarni bir xillashtirish, mahsulot sifatini oshirish va assortimentini kengaytirishga
majbur bo`ladilar.
Korxona faoliyatini rejalashtirish vazifalari qaysidir ma`noda ma`lum bo`lgani
sababli uni rejalashtirish va ishlab chiqarishni tashkil etish jarayonida tartibga solish
zamonaviy fan tomonidan nisbatan kam tadqiq etilgan va umumlashtirilgan. Bu yerda
amaliyot nazariyadan ancha ilgarilab ketgan.
Shunday bo`lsada, korxona
faoliyatining oldindan belgilab qo`yilgan
ko`rsatkichlarini tartibga solishga to`g`ri keladi. Bu iste`molchilik talabining
o`zgarishidan tashqari, korxona hayotida va iqtisodiy muhitda ro`y berayotgan yangi
vaziyatlar, xom-ashyo va materiallar ta`minotchilari bilan aloqalar, siyosiy vaziyat va
hokazolarga bog`liq bo`ladi.
Gap shundaki, bugun ishlab chiqarilayotgan narsa ertaga yoki indinga kerak
bo`lmay qolishi mumkin. Shu sababli rejalashtirish nafaqat bugungi, balki ertangi kunga
ham yo`naltirilgan bo`lishi loim. Hech qaysi korxona o`z faoliyatida istiqbolni ko`zdan
qochira olmaydi. Bu bozor sharoitlarida korxona barqarorligining asosiy qoidasidir.
Barcha xodimlar, ayniqsa, korxona rahbariyati shuni aniq bilishi kerakki, bugungi kunda
oson bajarilayotgan har qanday ish 3-5 yildan so`ng qiyinlashishi yoki umuman imkoni
bo`lmay qolishi mumkin. Demak, oldindan belgilab qo`yilgan reja (bashorat)
ko`rsatkichlarini tartibga solish – korxona faoliyati va ishlab chiqarishni bashorat qilish
va rejalashtirishning uzviy bir qismi hisoblanishi mumkin.
Tartibga solish bu hodisa va jarayonlarni yo`lga qo`yish, bir tartibga keltirish
jarayonidir. Shuningdek u boshqaruv mexanizmi va ularning elementlarini normal va
samarali ishlaydigan holatga keltirishni ham anglatadi.
Rejalashtirishga nisbatan bu yerda gap shu haqda boradiki, oldindan ishlab
chiqilgan reja va dasturlarni o`zgarib turuvchi sharoitlarga moslashtirish, ular rejali
iqtisodiyotda bo`lgani kabi har qanday baho evaziga bajarilmasdan, bozor talablariga
mos kelishi hamda korxona maqsadlariga erishish, ishlab chiqarishning daromadli va
foydali bo`lishiga xizmat qilishi lozim. Har holda zamonaviy biznes va tadbirkorlik
aynan shu tamoyillarga asosan faoliyat ko`rsatadi. Rejada belgilab qo`yilgan, kechagi
kun ishlab chiqilgan va bugunda o`z ahamiyatini yo`qotgan mahsulot ishlab chiqarish,
ish bajarish va xizmat ko`rsatish mumkin emas.
Gap shundaki, korxona faoliyatining oldindan belgilab qo`yilgan ko`rsatkichlarini
tartibga solish malakasiz rejalashtirishning sababi va natijasi bo`lib, ishlab chiqarishni
tashkil qilish va rejalashtirish jarayonlarida turli xato va kamchiliklar natijasida yuzaga
keladi. Shu sababli ayrim korxonalarning, ayniqsa, biznes va tadbirkorlik sohasida
hayotiylik davri yuqori bo`lmaydi, ular zarar keltiradigan korxonalarga aylanadilar va
hatto bankrotga ham uchraydilar. Amaliyotning ko`rsatishicha, asoslangan rejalashtirish
odatda obyektiv zarurat talab qilgan hollardan tashqari kelgusida tartibga solishni talab
qilmaydi. Korxona joriy faoliyatini tartibga solishdan maqsad quyidagilardan iborat: -
barqaror ishlashni ta`minlash; - minimal xarajatlar bilan maksimal natijalarga erishish;
- chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash; - ishlab chiqarish
rentabelligini oshirish va xarajatlarni kamaytirish. Bugungi kunda, iqtisodiyotning
nodavlat sektorini rivojlantirishga katta e`tibor qaratilayotgan bir paytda biznes va
tadbirkorlik sohasi ustivor ahamiyat kasb etib, korxonalarning iqtisodiy faoliyatda
erkinligi kuchaymoqda, rejalashtirish va tartibga solish jarayonlarini hech kim cheklab
qo`ymayapti.
Hozirda korxonalarga yuqoridan buyruq va ko`rsatmalar asosida topshiriqlarni
belgilab beruvchi vazirlik va mahkamalar tizimi yo`q. Korxonalarning katta qismi ishlab
chiqarishning borishi va natijalarini o`zlari rejalashtiradi va tartibga soladi.
Shu bilan bir paytda yuqorida aytib o`tilgan mustaqillik va iqtisodiy xatti-
harakatlar erkinligi korxonalar faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishini inkor
qilmaydi. Masalan, AQSH, Yaponiya va boshqa ba`zi mamlakatlarda hukumat organlari
asosan yirik korporatsiyalar bilan birgalikda ishlaydi. Bunda ular quyidagilarni
aniqlaydi: - zarur investitsiyalar hajmi va tarkibi; - texnika darajasi, shuningdek, eng
muhim mahsulot turlarining hajmi va proportsiyasi; - oylik ish haqi darajasi va korxona
faoliyatining boshqa ayrim turlari.
Belgilangan umummilliy vazifalar iqtisodiy tartibga solish vositalari – soliqlar,
kreditlar, subsidiyalar va kvotalar yordamida bajariladi. Shu sababli davlat bozor
mexanizmiga aralashmasligi lozim va bozor to`laligicha o`zini-o`zi tartibga soluvchi,
iqtisodiyotning bir tekisda proportsional rivojlanishini qo`llab-quvvatlashga qodir tizim
deb hisoblovchilar unchalik haq bo`lib chiqmaydilar. Davlat o`ta ehtiyotkorlik bilan
bozor mexanizmiga aralashuvi, uning kamchiliklarini to`g`rilashi, raqobatning
yakkahokimlikka aylanishining oldini olishi, biznes va tadbirkorlikning huquqiy
asoslarini takomillashtirishi, baho diskriminatsiyasi va boshqa salbiy tendentsiyalarga
qarshilik ko`rsatishi lozim.
Bozor mexanizmiga davlatning aralashuvi zarurligi jahonda va mamlakatimizda
to`plangan tajribalardan ko`rinib turibdi. Prezident I.Karimovning «O`zbekiston – bozor
iqtisodiyotiga o`tishning o`z yo`li» kitobida qayd etganidek: «Bozor munosabatlariga
o`tish davrida davlat ijtimoiy hayot va iqtisodiyotning barcha sohalarini o`zgartirishni
ishlab chiqishi va ketma-ketlikda amalga oshirishi lozim. O`zini-o`zi tartibga soluvchi
bozor sof ko`rinishda umuman mavjud emas. Davlat har qachon ham o`zining alohida
ahamiyatga ega bo`lgan roli tufayli iqtisodiy jarayonlarga ta`sir ko`rsatib kelgan.
Shu sababli zamonaviy bozor bu davlat tomonidan tartibga solinuvchi bozordir»
Quyidagilar davlat tomonidan tartibga solishning asosiy yo`nalishlari hisoblanadi: -
ma`muriy-huquqiy tartibga solish: - iqtisodiyot va biznes uchun huquqiy asoslarni
yaratish; - qonunlarga rioya qilinishini ta`minlash; - jamiyat hayotining eng muhim
sohalarini boshqarish; - davlat dasturlari va buyurtmalari; - moliya va soliq siyosati; -
ijtimoiy siyosat.
O`zbekiston Respublikasi hukumati davlatning tartibga solish funktsiyasini jahon
xo`jalik amaliyotida ma`lum bo`lgan va tekshirib ko`rilgan iqtisodiy tartibga solish
vositalari yordamida amalga oshiradi. Masalan, soliq siyosati davlat va mahalliy
byudjetlarni shakllantirishning fiskal funktsiyalarini bajarishdan tashqari ishlab
chiqarish tuzilmasi, dinamikasi va joylashuviga iqtisodiy ta`sir ko`rsatish mexanizmi
vazifasini ham bajaradi. Imtiyozli soliqqa tortish biznes va tadbirkorlikni
rag`batlantirishning eng kuchli vositalarida hisoblanadi.
Davlat tomonidan tartibga solish bozor mexanizmini to`ldirib, unga o`zgartishlar
kiritadi, biznes va tadbirkorlikning oyoqqa turib olishiga ko`maklashadi. Bunda u
maksimal darajada maksimal pog`onada, minimal darajada minimal pog`onada
tarqaladi. Tartibga solish, qaysi miqyosda amalga oshirilishidan qat`iy nazar doimiy
harakat, talab va taklif, daromad va xarajatlar o`rtasida muvozanatga intilish
hisoblanadi.
Bu tenglik doim ham ta`minlanmasada, u ko`ngildagidek darajada bo`lavermaydi.
Biroq barcha hollarda ham davlat tomonidan tartibga solish va korxonaning o`zini-o`zi
tartibga solishi iqtisodiyot va biznesni boshqarishning muhim elementi bo`lib
qolaveradi. «Ekonomiks» darsligi muallifi Samuelsonning fikricha, busiz «bir qo`l bilan
qarsak chalganday» qolaveramiz.
Tashkilotni boshqarishning strategiyasi - bu tizimning turli bosqichi
(pog`onasi)da joylashgan va tashkilotning ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) tuzilmasi
sifatida faoliyat ko`rsatishini ta`minlaydigan o`zaro bog`liq boshqaruv organlarining
yig`indisidir. Tashkilotni boshqarish tuzilmasi nisbatan alohida qismlarga - boshqaruv
organlari (bo`linmalar, bo`limlar, byurolar, tsexlar, qismlar, markazlar, filiallar, kichik
korxonalar, ayrim rahbarlar)ga bo`linuvchi boshqaruv apparati (shtabi) dan iboratdir.
Korxonani strategik boshqarish va rejalashtirish samaradorligini oshirishda ko`zda
tutilgan barcha tadbirlar, amaliyotning ko`rsatishicha, ishlab chiqarishni rivojlantirish
vazifasi korxona rahbariyatidan tashqari xodimlar jamoasining ham zimmasida bo`lsa
muvaffaqiyatli tuzilishi, kelgusida esa o`z vaqtida va samarali amalga oshirilishi
mumkin. Xodimlar iqtisodiyotda boshqaruvning aktsiyadorlik shakllari yetakchilik
qilayotgan, biznes va tadbirkorlik faqatgina biznes uchun tug`ilgan, tanlangan
shaxslarning emas, balki har bir shaxs shug`ullanishi mumkin bo`lgan hozirgi
sharoitlarda ko`plab xo`jalik subyektlarining xulq-atvori uchun qoidaga, deyarli
zaruratga aylanib bormoqda.
Biroq, korxona muvaffaqiyati yo`lidagi butun jamoaning, kollektivning
harakatlari ilmiy menejment tamoyillari va talablariga zid kelmasligi kerak.
Birinchidan, jamoaning har bir a`zosi – oddiy ishchidan to birinchi rahbargacha
korxonada belgilangan qonun-qoidalarga asosan o`z vazifa va majburiyatlarini bajarishi,
ikkinchidan, mansabdor shaxslar, bo`linma va xizmatlar o`rtasidagi o`zaro
bo`ysinishning ta`minlanishi, uchinchidan esa, boshqaruvni tashkil qilishda chuqur
bilimga ega xodimlarni tanlash va samaradorlik ta`minlanishi lozim. Ma`lumki, har bir
shaxs o`ziga yarasha alohida hususiyatlarga ega bo`ladi. Agar rahbar xodim, mutaxassis
o`z salohiyatini to`liq ochib berishini istasa boshqaruv jarayonida har bir shaxsga o`ziga
xos yondashishi zarur. Inson tabiatini yaxshi bilmagan rahbar muvaffaqiyatga umid
qilishi qiyin, tashkiliy reja esa qog`ozda qolib ketadi. Tajribalarning ko`rsatishicha,
ko`plab qo`l ostidagi xodimlar faoliyati ko`p jihatdan rahbariyat bilan munosabatlar
xarakteriga bog`liq bo`ladi.
Aynan rahbariyat kimning nima ish qilishi va kim nima uchun javobgar bo`lishini
belgilab beradi. Boshqaruv san`atidan yaxshi xabardor bo`lish rahbariyatning turli xil
ichki va tashqi vaziyat omillarini oldindan ko`ra bilish qobiliyatini anglatadi. Bu
jarayonning asosini rejada kutilayotgan natijalarni beradigan darajada odamlar faoliyati
va ishni tashkil qilish hisoblanadi. Bu esa ko`p jihatdan to`plangan ish tajribasidan
tashqari, boshqaruv usullariga, asosiy vazifalarni ikkinchi darajali vazifalardan ajrata
olish, jamoaning va har bir shaxsning hatti-harakatlarini baholash va rag`batlantirish
qobiliyatiga bog`liq bo`ladi. Ko`rinib turganidek, boshqaruvni tashkil qilish ko`p qirrali
jarayon bo`lib, o`z mazmuniga ko`ra oddiy boshqaruvdan ko`proq ma`noni anglatadi. U
odatda, avvalo, korxona rahbariyati tomonidan boshqaruv tuzilmasi va kommunikatsiya
tizimini shakllantirish, ishlab chiqarishning borishini nazorat qilish bo`yicha
belgilangan boshqaruv qarorlarining qabul qilinishi bilan bog`liq bo`ladi. Boshqacha
qilib aytganda, boshqaruvni tashkil qilish ikki xil jihatga ega: ishlab chiqarishni tashkil
qilish va ishlab chiqarishni boshqarishni tashkil qilish. Tashkil qilish jarayonida
korxonaning tanlangan rivojlanish strategiyasi bilan uning boshqaruvi tashkiliy
tuzilmasi o`rtasidagi munosabat muhim ahamiyat kasb etadi. Ko`plab olim va
mutaxassislar fikriga ko`ra boshqaruv tuzilmasining rivojlanish strategiyasiga mos
kelishi eng yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishishdan tashqari, ortiqcha boshqaruv
xarajatlarini kamaytirish, boshqaruvning tizim sifatida moslashuvchanligi hamda
korxonaning raqobatli muhitda yashovchanligi va uning o`sishida ham katta ahamiyatga
ega.
Bunday mutanosiblikka erishi korxonada boshqaruvni tashkil qilishning asosiy
vazifalaridan biridir. Biroq bu erda ko`p narsa korxona hajmi, mulkchilik shakli, ish
faoliyati va boshqa belgilariga ham bog`liq bo`ladi. Masalan, korxona hajmi o`sishi
bilan uning tuzilmasi ham o`zgaradi, u yanada standartlashgan va formallashgan bo`ladi.
Korxona hajmining kengayishi yoki kichrayishi mos ravishda boshqaruv
bo`g`inlari soniga ta`sir ko`rsatadi, boshqaruv faoliyati bilan mashg`ul bo`lgan xodimlar
soniga o`zgartirish kiritadi, boshqaruv xarajatlarining o`sishi yoki kamayishiga olib
keladi. Ayrim korxonalar o`z tuzilmasini maxsus tashkiliy axborotnomalar chiqarish
yo`li bilan formallashtiradi. Bu axborotnomalarda odatda korxonaning tarixi va uning
tashkiliy tuzilmasi, ishlab chiqarish maqsadi va turlari, rahbariyat faoliyatining
yoritilishi, kadrlar siyosati, bandlik sharoitlari, eng kam va eng yuqori ish haqi kabi
ma`lumotlar o`rin oladi. Bunday axborotlar shuningdek, ko`p hollarda korxona
faoliyatini reklama qilish va bozordagi imidjini oshirishga xizmat qiladi.
Biznes-reja va uning bo`limlari hayotiyligini ta`minlash maqsadida boshqaruv
tizimi – menejmentni marketing bilan bog`lashi muhim. Ular u yoki bu darajada
tashkiliy reja bilan bog`liq bo`lib, korxonaning ishlab chiqarish muvaffaqiyati va
kutilayotgan foyda darajasiga erishishiga xizmat qiladi. Aynan shunday bog`liqlik
boshqaruvni tashkil qilishni nafaqat o`z iste`molchisi va bozoriga, balki barcha bozorlar
va iste`molchilarga hamda qabul qilingan va amalga oshirilayotgan tadbirlarning
maqsadga muvofiqligiga yo`naltirilgan mukammal tizim shaklida ifodalashga imkon
beradi. Masalan, korxonada boshqaruvni tashkil etishning hamda biznes samaradorligi
nuqtai nazaridan kimlar va nima sababdan korxona mahsulotini sotib olmayotganligi
befarq qoldirmasligi kerak. Korxonada boshqaruvni tashkil qilish yagona maqsad
emasligi sababli shu va shu kabi boshqa savollarning javobi har bir ishlab chiqarish
korxonasi rahbariyatining boshqaruv hatti-harakatlari asosida yotishi lozim.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqqan holda turli sohalardagi boshqaruv
jarayonida samaraga erishish hamda uzoq muddat muvaffaqiyatli faoliyat olib borish
uchun avvalo rejalashtirishni, aniqrog’i strategik rejalashtirishni to’g’ri va sifatli amalga
oshirmog’ lozim.
Samarali faoliyat olib borishda strategiyani amalga oshirish bo’yicha asosiy
vazifalar
Strategiyani amalga oshirish bu - amaliy ma’muriy ish bo’lib, tashkil etish, moliyaviy
rejalashtirish, kerakli siyosatni yuritish, motivlarni va kompaniya madaniyatini hamda
boshqarish usullarini yaratish, qisqasi kompaniya maqsadlarini amalga oshirishga
xizmat qiluvchi hamma harakatlar majmuasidan iborat.
Strategiyani yaratish va amalga oshirish jarayoni o’zaro bog’liq beshta vazifani
echishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi:
1. Korxona qanday biznesda faoliyat ko’rsatadi, strategik tasavvurni shakllantirish
ya’ni: missiyani va maqsadlarni aniqlash.
2. Strategik tasavvurni va missiyani qayta shakllantirish.
3. Qo’yilgan maqsadlarga erishish strategiyasini yaratish.
4. Tanlangan strategiyani sifatli va samarali tadbiq etish.
5. Faoliyat natijalarini baholash, yangi an’analarni aniqlash va uzoq muddatli
rivojlanishga nisbatan moslashtiruvchi harakatlarni belgilash.
Korxonaning ko’rinishi qanday bo’lishi va qanday raqobat mavqeiga ega bo’lishi
lozimligini aniqlash bu korxonaning strategik tasviri yoki ko’rinishi demakdir. Ushbu
hol korxonaning boshqaruv tasviridir. Korxonaning strategik ko’rinishini va uning
missiyasini e’lon qilish bilan birga rahbarlar «maqsadlar his-tuyg’usini» ijrochilarda
shakllantirishlari lozim.
Korxonaning o’ziga xos xususiyatlaridan qat’iy nazar bajarilishi lozim bo’lgan
asosiy talablar mavjud bo’lib, quyidagilardan iborat: - strategiyani muvaffaqiyatli
amalga oshirishga qodir tashkilot tuzish; - strategik muvaffaqiyatni belgilab beruvchi
qadriyatlar zanjiridagi faoliyat turlariga yetarlicha resurslarni yo’naltirish uchun
byudjetlarni qayta ko’rib chiqish; - strategiyaga mos keluvchi yo’nalish va jarayonlarni
belgilash; - doimiy rejalashtirish va takomillashishni ta’minlash uchun eng yaxshi
texnika va amaliyotni joriy qilish; - rag’batlantirish va mukofotlash tizimini strategiyani
yuqori darajada bajarish va belgilangan maqsadlarga erishi bilan bog’lash; - strategiyani
qo’llab-quvvatlovchi ishchi muhit va korporativ madaniyatni yaratish; - strategiyani
amalga oshirish va bu jarayonda uni takomillashtirish uchun zarur bo’lgan ichki
rahbarlikni (liderlikni) ta’minlash.
Zamonaviy rahbar o’z kompaniyasining mavqeini va ushbu mavqega ta’sir
etuvchi muhit qanday o’zgarishini tasavvur etishi lozim. U o’z biznesini shunchalik
yaxshi bilishi lozimki, zarurat tug’ilganda muayyan o’zgarishlarni amalga oshirishni
aniq
bilishi
kerak.
«Raqobatchilar
bizning
usullarimizni,
printsiplarimizni,
imkoniyatlarimizni asosan bilishadi, ular o’z ustunligidan foydalanish imkoniyatiga ega.
Korxona marketing strategiyasini boshqarish tizimidagi nazorat va tartibga
solish
Nazorat- nazorat, tekshirish, harakatlarning to'g'riligini doimiy ravishda kuzatish,
vazifalar va qarorlarni bajarish.
Boshqaruv nazorati - tashkilotning maqsadlariga erishish jarayoni... Boshqaruv
nazorati - chegaralarni saqlab qolish qobiliyati, kuchdan foydalanish qobiliyati, tartibga
solish qobiliyati va muvofiqlashtirish va tartibga solishni o'z ichiga oladi.
Boshqaruvni boshqarish funktsiyasining asosiy vazifasi tasdiqlangan rejalarni
amalga oshirish uchun kafolat yaratish, tanlangan strategiyaga muvofiq tashkilot
maqsadlariga erishishni ta'minlash, tartibga solish (maqsadli tuzatish) yordamida undan
chetga chiqishlarni bartaraf etish.
Boshqaruv nazorati zarurati bilan bog'liq maqsadlarga erishish uchun ishlab
chiqilgan rejalar va dasturlarning har doim ham ular ko'zlanganidek amalga
oshirilmasligi. "Tashkilot" funktsiyasini anglab, ular har doim aniq boshqaruv tuzilishini
shakllantira olmaydi, ma'muriy hokimiyatning puxta o'ylangan tizimini barpo eta
olmaydi. Professional dastur xodimlarga mehnatga haq to'lashning muvozanatli
samarali tizimini yaratish uchun "motivatsiya" funktsiyasi etarli hayotiy tajribaga ega
mutaxassislarni talab qiladi.
Hozirgi vaqtda menejment tomonidan qo'llaniladigan ko'plab boshqaruv turlari
quyidagi guruhlarga birlashtirilgan:
Byurokratik nazorat... Ushbu nazorat turi belgilanganlarni o'z ichiga oladi ko'plab
qoidalar va ish samaradorligi standartlari, byudjetlar, tashkilotlarning statistik hisoboti,
menejerlarning lavozimlari va boshqa har xil tasdiqlangan hisobotlar. Ishlarni bajarish,
byudjetni bajarish, ijro etish qoidalari va standartlariga muvofiqligini to'g'riligini
tekshirish ish ta'riflari lavozim tavsifiga muvofiq va boshqalar. Ushbu turdagi nazorat
barcha tashkilotlarda qo'llaniladi.
Bozor nazorati. Ushbu turdagi nazorat bir xil turdagi mahsulot ishlab
chiqaradigan va o'zaro raqobatlashadigan bir nechta tashkilot mavjud bo'lganda
qo'llaniladi. Ushbu nazoratning mohiyati shundaki, raqobatdosh tashkilotlar rahbarlari
o'z korxonalarining o'xshash mahsulotlariga narxlarni taqqoslashadi. Ushbu mahsulotlar
berishi kerak bo'lgan foyda darajasini bilib, tashkilot rahbarlari butun tashkilot va
individual xizmatlarning qanchalik samarali ishlashi to'g'risida xulosa qilishadi. Ushbu
nazorat odatda yuqori menejerlar tomonidan qo'llaniladi.
Bozor nazorati - portfelni rejalashtirish uchun asos, chunki investitsiyalarning
rentabellik ko'rsatkichlarini (ROI) taqqoslash uning filiallari faoliyatini kompaniya
tomonidan baholashning printsipial usuli hisoblanadi.
Klan nazorati. Klan - o'zlarini har qanday jihatdan eng yaxshi deb biladigan yopiq
guruh. Kast - o'z imtiyozlari va manfaatlarini himoya qiladigan tor ijtimoiy guruh. Chet
elliklar uchun kastga kirish qiyin yoki imkonsiz.
Ushbu nazoratning mohiyati shundan iborat nazorat qilish uchun ijtimoiy
xususiyatlardan
foydalaniladi korporativ
madaniyat,
tashkilotning
rivojlangan
qadriyatlari, an'analari, e'tiqodlari. Klan nazorati har doim xatti-harakatlar noaniq va
noaniq bo'lganda qo'llaniladi. Masalan, menejer nima uchun ushbu aniq xodimni
boshqaruv lavozimiga taklif qiladi, nega aynan shu xodimga bonuslar davomida
ajratiladi, nega aynan manba etkazib beruvchilar bilan moliyaviy hisob-kitoblarning
ushbu ketma-ketligi qabul qilinadi va hokazo. Klanlar nazorati ostida xodimlar
yollanadi, ularning faoliyati ularning muvofiqligi asosida baholanmaydi lavozim
tavsiflari va unga bo'lgan ishonch asosida, tashkilotga va shaxsan rahbarlarga sodiqlik.
Klan nazorati barcha tashkilotlarda qo'llaniladi.
O'zligini boshqara olish -ularning xatti-harakatlari, qilmishlari ustidan nazorat
ularning ichki qadriyatlari va e'tiqodlari, maqsadlariga asoslanadi.Insonning biron bir
narsani aytish yoki qilish istagidan voz kechish qobiliyati, so'ngra impulsiv xatti-
harakatni etarlicha adolat bilan almashtirish. Agar odamning g'oyalari yoki faoliyati
tanqid qilinsa yoki hujumga uchragan bo'lsa, g'azablanish yoki kuchsizlik tuyg'ularidan
qochish qobiliyati. To'liq bo'lmagan ma'lumotlarga asoslangan shoshilinch qarorlardan
qochish istagi. O'z-o'zini boshqarish zarur shart har qanday darajadagi menejer faoliyati.
Buxgalteriya hisobi, audit, iqtisodiy tahlil, boshqaruv hisobi.
Nazorat bu tashkilotning o'z maqsadlariga erishishini ta'minlash jarayonidir.
Monitoring jarayoni standartlarni belgilashdan, erishilgan haqiqiy natijalarni
o'lchashdan va agar erishilgan natijalar belgilangan standartlardan sezilarli darajada farq
qiladigan bo'lsa, tuzatishlardan iborat. Rahbarlar nazorat funktsiyasini maqsad va
vazifalarni shakllantirish va tashkilot tuzish paytidan boshlab amalga oshirishni
boshlaydilar. Tashkilotingiz muvaffaqiyatli ishlashini istasangiz, nazorat zarur.
Boshqaruvsiz tartibsizlik boshlanadi va har qanday guruhlar faoliyatini birlashtirish
imkonsiz bo'lib qoladi. Shuningdek, tashkilotning maqsadlari, rejalari va tuzilmasi o'z
faoliyat yo'nalishini belgilashi, harakatlarini u yoki bu tarzda taqsimlashi va ishlarning
bajarilishini boshqarishi muhimdir. Shunday qilib, nazorat har qanday tashkilot
mohiyatining ajralmas qismidir.
Nazoratning mohiyati faoliyatning maqsadiga erishishning belgilangan
samaradorligini ta'minlash uchun samarali va o'z vaqtida nazorat harakatlarini ishlab
chiqish va amalga oshirishdan iborat.
Yakuniy natija, nazoratning maqsadi samarali boshqaruv ta'sirini ishlab chiqish
va amalga oshirish bo'lib, u nolga etkazishi, rejadan chetga chiqishni istisno qilishi
kerak.
nazorat qilinadigan parametrlarning qiymatlarini ma'lum boshqaruv punktlarida
tekshirish;
parametrlarning rejalashtirilgan qiymatlarga mos kelmasligi holatida nazorat
harakatlarini ishlab chiqish;
ishlab chiqilgan nazorat harakatini tasdiqlash;
nazorat harakatlarini amalga oshirish.
Tashkilotdagi nazorat vazifalari:
tashkilotdagi ishlarning holatini tekshiradi;
uning rivojlanish tendentsiyalarini kuzatib boradi;
qonunbuzarliklar va xatolarni aniqlaydi;
mehnatga haq to'lashning asosi hisoblanadi;
e'tibor berishingiz kerak bo'lgan narsalarni yo'naltiradi.
Nazoratni tashkil etishga qo'yiladigan talablar:
vakolatli shaxslarni jalb qilish;
xatolarning oldini olishga e'tibor qaratish;
moslashuvchanlik;
o'z vaqtida;
rentabellik;
individualizatsiya;
insonga yo'naltirilganligi.
Boshqarish jarayonining xususiyatlari:
rejalashtirish va tashkilot echimini ishlab chiqishda boshqaruv tizimi va maqsadli
nazorat guruhi oldindan tuziladi;
boshqaruv jarayoni samarali faoliyatni ta'minlash maqsadida to'g'ridan-to'g'ri
ta'sirni ham o'z ichiga oladi.
Tashkilot rahbariyati samarali ichki nazorat tizimini ishlab chiqishda turli xil
holatlarni, shu jumladan tashkilotning ichki nazoratini baholash bo'yicha auditorning
vazifasiga kiritilgan holatlarni hisobga oladi. Boshqaruv hisobi rejalashtirishning barcha
jihatlari bo'yicha har xil ma'lumotlarni talab qiladi. Auditor tashkilot rahbariyatiga
xulosa beradigan buxgalteriya hisobi, tashkilotning maqsadlari, tizimiga, uslublariga,
muddatlariga va shakllariga qo'yiladigan talablarni o'z ichiga olgan qonunlar va
me'yoriy-huquqiy hujjatlarning huquqiy bazasi bilan cheklangan. Ichki nazoratning
samarali tizimini ishlab chiqishda tashkilot rahbariyati, qoida tariqasida, quyidagi
maqsadlarni ko'zlaydi:
1. tashkilotni muvaffaqiyatli boshqarish va samarali boshqaruv qarorlarini qabul
qilish uchun ishonchli ma'lumotlarni taqdim etish;
2. tashkilot aktivlari, hujjatlari va registrlari xavfsizligini ta'minlash.
Tashkilotning moddiy boyliklari himoyalangan bo'lishi kerak ishonchli tizim o'g'irlik,
maqsadsiz foydalanish yoki tasodifiy yo'q qilishning oldini olish maqsadida nazorat
qilish. Nomoddiy aktivlar (debitorlik qarzlari), muhim hujjatlar (shartnomalar va
shartnomalar) va buxgalteriya registrlari (Bosh kitob va jurnallar) ham jiddiy himoya va
nazoratni talab qiladi. Kompyuter tizimlarining rivojlanishi bilan bog'liq holda,
kompyuter tashuvchilarida saqlanadigan ma'lumotlar hajmining xavfsizligini ta'minlash
uchun tegishli choralar ko'rish zarur;
3. iqtisodiy faoliyatning barcha sohalarida beixtiyor xarajatlarning oldini olish,
shuningdek boshqa barcha resurslardan samarasiz foydalanishni oldini olish maqsadida
iqtisodiy faoliyat samaradorligini ta'minlash;
4. Belgilangan buxgalteriya tamoyillariga muvofiqligini ta'minlash. Ichki nazorat
tizimi tashkilot mansabdor shaxslari va xodimlarining tashkilotning ichki hujjatlarida
belgilangan talablar va qoidalarga rioya qilishlariga zaruriy ishonch darajasini
ta'minlashi kerak;
5. Moliya va xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishda Rossiya Federatsiyasi va
mahalliy hokimiyat organlarining federal qonunlari va boshqa huquqiy hujjatlari
talablariga muvofiqligini ta’minlash.
Boshqarish boshqaruv funktsiyalaridan biri bo'lib, u holda barcha boshqa
funktsiyalar to'liq amalga oshirilmaydi. Menejment - bu davlat, iqtisodiy sub'ektlar,
odamlar va iqtisodiy ob'ektlarga ongli ravishda maqsadga muvofiq ta'sir bo'lib, ularning
harakatlarini yo'naltirish va kerakli natijalarni olish maqsadida amalga oshiriladi.
Boshqarish va boshqaruvning boshqa funktsiyalari o'rtasidagi bog'liqlikni ko'rib
chiqish kerak.
Ulanishni
yoping boshqarish
funktsiyasi rejalashtirish
funktsiyasi
bilan
maqsadlarni
shakllantirishda
namoyon
bo'ladi
va mezonlaritegishli
rejalarda
belgilangan, shuningdek, ikkala funktsiyani amalga oshirish uchun vaqtlar bir-biriga
to'g'ri kelishi kerak. Bu shuni anglatadiki, amalga oshirish davrida nazorat uch xil
bo'lishi kerak: strategik, taktik va operativ.
Markazlashtirish muammosi - markazsizlashtirish va boshqaruv sub'ekti va
ob'ektini belgilashda boshqaruv va tashkilotning funktsiyasi o'rtasidagi bog'liqlikni
ko'rish mumkin. Atrof muhitning beqarorligi qanchalik baland bo'lsa, ierarxiyaning turli
darajalarida markazsizlashtirishni qo'llash shunchalik dolzarbdir. Boshqarish sub'ektlari
va ob'ektlari (bo'limlar, xodimlar) bo'limlar va lavozim yo'riqnomalarida aniq
ko'rsatilishi kerak.
Porter-Lawler nazariyasiga muvofiq nazorat natijalari xodimlarni rag'batlantirish
uchun zaruriy shartdir, chunki bu ishdan qoniqishga olib keladigan natija (maqsadga
erishish darajasi) va inson bu tuyg'u paydo bo'lishiga olib kelgan ishlab chiqarish xatti-
harakatlarini takrorlashga intiladi. Shuning uchun mehnatni baholash mezonlari aniq
shakllantirilishi va ijrochilar uchun tushunarli bo'lishi kerak. Shu ma'noda motivatsiya
tizimining samaradorligi boshqaruv tizimining samaradorligi bilan belgilanadi.
Shunday qilib, boshqaruv boshqaruv jarayonining asosiy elementidir.
Rejalashtirishni ham, tashkiliy tuzilmalarni yaratishni ham, motivatsiyani to'liq
nazoratdan ajratilgan holda ko'rib chiqish mumkin emas. Darhaqiqat, aslida ularning
barchasi ma'lum bir tashkilotdagi umumiy boshqaruv tizimining ajralmas qismidir.
Nazorat zarurligining eng muhim sabablaridan biri shundaki, har qanday tashkilot
o'z xatolarini o'z vaqtida yig'ib olish va ularni tashkilot maqsadlariga erishishga zarar
etkazmasdan oldin ularni tuzatish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak.
Bu ham muhimdir ijobiy tomoni tashkilotda muvaffaqiyatli bo'lgan hamma
narsani to'liq qo'llab-quvvatlashdan iborat bo'lgan nazorat. Boshqacha qilib aytganda,
nazoratning muhim jihatlaridan biri bu tashkilot faoliyatining qaysi yo'nalishlari eng
samarali ekanligini aniqlashdir. Tashkilotning yutuq va muvaffaqiyatsizliklari va
ularning sabablarini aniqlash orqali biz tashkilotni tashqi muhitning dinamik talablariga
tezda moslashtirish imkoniyatini qo'lga kiritamiz.
Boshqarish funktsiyasi sifatida boshqarish tashkilot ishi natijalarini baholash va
to'g'rilashga, topishga imkon beradi samarali usullar ishlash.
Boshqaruv nazorati turlari
Boshqarish turlari
Amalga oshirish vaqtiga kelib, boshqaruvning uchta turi mavjud: dastlabki, joriy
va yakuniy .
Dastlabki nazorat (proaktiv, profilaktika) noto'g'ri yoki asossiz qarorlarning oldini
olish maqsadida faoliyat boshlanishidan oldin amalga oshiriladi. Bu og'ishlar sodir
bo'lishidan oldin ularni aniqlash va oldini olishga qaratilgan. Masalan, ishlab chiqilgan
rejalarning maqbulligi kelajakdagi faoliyatni modellashtirish orqali tekshiriladi.
Dastlabki kuzatuv diagnostik va terapevtik bo'lishi mumkin. Diagnostik nazorat ,
standartlar, turli xil lokatorlar va signallar kabi toifalardan foydalangan holda,
tashkilotda ba'zi qoidabuzarliklar va rejalashtirilgan rejalardan chetga chiqish
mavjudligini
aniqlashga
imkon
beradi.
Yordamida terapevtik
nazorat nafaqat
standartlardan va me'yoriy ko'rsatkichlardan chetga chiqishni aniqlash, balki ularni yo'q
qilish
choralarini
ko'rish
ham
mumkin.
Dastlabki nazorat inson, moddiy va moliyaviy resurslarga nisbatan qo'llaniladi.
Joriy boshqarish faoliyat boshlangandan to natijalar olingan paytgacha qabul
qilingan qarorlarni amalga oshirish jarayonida amalga oshiriladi. Uning asosiy maqsadi
- ish topshiriqlarini bajarish va xodimlarning xatti-harakatlari uchun mo'ljallangan
standartlar, qoidalar, qoidalar va ko'rsatmalardan chetga chiqishlarni aniqlash. U
tashkilot rahbariyati tomonidan tashkilot xodimlarining joriy ishlarini nazorat qilish
shaklida amalga oshiriladi. Texnologik oqim nazorati ish tugagan paytda, 50% tayyor
bo'lganda amalga oshirilishi yoki muntazam ravishda ma'lum vaqt oralig'ida amalga
oshirilishi mumkin.
Yakuniy nazorat qarorning bajarilishidan keyin uni amalga oshirishning
to'g'riligini tekshirish uchun zarur. Ba'zan uni ishlashni monitoring qilish deb atashadi,
chunki menejmentning faoliyati samaradorlikka qaratilgan.
Nazorat maqsadlariga qarab, ular mavjud strategik va operativ nazorat .
· Strategik
nazorat maqsadlarga
erishishda
tashkilot
strategiyasining
samaradorligiga e'tibor qaratadi. U tashkilot strategiyalarining natijalarini qayd etish,
baholash va tahlil qilishni ta'minlaydi. Ushbu turdagi nazorat faoliyati ob'ekti tashkilot
siyosatining asosiy jihatlari: marketing, inson resurslarini boshqarish, ilmiy-texnik
prognozlash.
· Operatsion nazorat joriy buxgalteriya hisobi va davom etayotgan jarayonlarni
tahlil qilishga qaratilgan. Uning asosiy maqsadi qabul qilingan rejalarning bajarilishini
ta'minlashdir. Nazorat ob'ekti ish topshiriqlari, bajarilgan ishlarning sifati, ish vaqti,
faoliyat bilan bog'liq resurslar va xarajatlar bo'lishi mumkin.
Boshqarish mavzusiga qarab, ular mavjud moliyaviy va ma'muriy nazorat.
· Moliyaviy nazorat moliyaviy resurslarni tashkilotga kirib borishi, tashkilotdagi
harakati va undan chiqib ketishi bilan boshqarish bilan bog'liq. U faoliyatning yakuniy
iqtisodiy natijalariga qaratilgan. Moliyaviy nazorat ob'ekti foyda, xarajatlar, ishlab
chiqarish va sotish hajmi, tashkilotning moliyaviy holati bo'lishi mumkin.
Moliyaviy nazorat uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan bir qator vositalar mavjud. Bu
moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish, koeffitsientlarni tahlil qilish (audit) bo'lishi mumkin.
· Ma'muriy nazorat biznes jarayonlari va ularni boshqarish uchun qo'llaniladi. U
ierarxik tuzilishga ega. Umuman ishlab chiqarish va iqtisodiy jarayon va uning alohida
tarkibiy qismlari, rejalashtirilgan ko'rsatkichlarning bajarilishi, etkazib berish
muddatlari, ishchi guruhlardagi vaziyat bunday nazoratning ob'ektlari hisoblanadi.
Miqyosi bo'yicha nazorat bo'lishi mumkin to'liq va tanlangan.
· To'liq boshqarish qabul qilingan tashkiliy tuzilma doirasida doimiy ravishda
ishlaydigan integral boshqaruv tizimining mavjudligini nazarda tutadi.
· Tanlab boshqarish maqsadli tabiatning bir martalik hodisasi sifatida amalga
oshiriladi, masalan, muvofiqlik tartibga solish talablari, mehnat intizomi qoidalari.
Amalga oshirish shaklida nazorat bo'lishi mumkin ichki va tashqi .
Ichki nazorat tashkilotda mavjudligini nazarda tutadi o'z tizimi boshqaruv.
· Tashqi nazorat tashqi nazorat organlari (yuqori, davlat, mustaqil xususiy
organlar) tomonidan amalga oshiriladi.
Natijada, nazoratning barcha turlari zarur degan xulosaga kelish mumkin, ammo
har bir aniq holatda ularni qo'llash imkoniyati va maqsadga muvofiqligiga alohida
yondashish kerak. Bundan tashqari ishlab chiqarish jarayonlari, xodimlar bilan
ishlashda ham nazorat zarur. Ba'zi hollarda, bu ayrim xodimlar tomonidan ish haqiga
nisbatan adolatsiz munosabatning oldini olish uchun, boshqalarda mukofot uchun
zarurdir. Rossiyada nazorat jazo vositasi sifatida qabul qilinadi va faqat ehtiyotsiz
ishchilarga nisbatan qo'llaniladi.
Tashkilot faoliyatiga tashqi va ichki muhitning ko'plab omillari ta'sir qiladi,
ularning ta'sirini har doim ham etarlicha ehtimollik bilan bashorat qilish mumkin emas.
Rejalar har doim ham rejalashtirilganidek bo'lmaydi. Menejment har doim ham
odamlarni o'z maqsadlariga erishish uchun to'g'ri rag'batlantira olmaydi. Shartlar
o'zgaradi atrof-muhit va tashkilot ularga moslashishi kerak. Nazorat yordamida
cheklovlar o'rnatiladi, shu sababli tashkilot uchun zararli harakatlar ehtimoli chiqarib
tashlanadi.
Monitoringning asosiy vazifasi vazifalarning bajarilishini boshqarishi kerak
bo'lgan standartlarni belgilash, erishilgan haqiqiy natijalarni o'lchash va agar erishilgan
natijalar belgilangan standartlardan sezilarli darajada farq qiladigan bo'lsa, tuzatishlar
kiritishdir. Boshqaruv funktsiyasini menejerlarning bajarishi tashkilotning maqsad va
vazifalarini belgilash jarayonida rejalashtirish funktsiyasini bajarishi bilan bir vaqtda
boshlanadi. Nazorat har qanday tashkilotdagi boshqaruv jarayonining ajralmas qismidir.
Yaxshi o'ylangan rejalar va tashkiliy tuzilmalar qonunlar, texnologiyalar, raqobat
sharoitlari va boshqa atrof-muhit omillari o'zgarishi sababli har doim ham belgilangan
maqsadlarga erishishni ta'minlay olmaydi. Ushbu o'zgarishlarga tayyorgarlik ko'rish va
ularga munosib javob berish uchun tashkilotlarga ushbu o'zgarishlarning ta'sirini o'z
vaqtida baholashning samarali mexanizmi zarur. Bunday mexanizmni boshqarish
asosida yaratish mumkin.
Tadqiqotimizning dolzarbligi, samarali ichki nazorat tizimisiz ratsional
boshqaruv tizimi mavjud emas degan umumiy qabul qilingan fikrga mos keladi.
Yoqilgan hozirgi bosqich bozor iqtisodiyotini rivojlantirish, ichki nazorat tizimi
aksariyat fond birjalarida kotirovka qilinadigan ko'plab korxonalarni, ayniqsa, jamoat
korxonalarini boshqarish tizimining ajralmas qismidir. Masalan, Qo'shma Shtatlar
Sarbanes-Oksli to'g'risidagi qonunni qabul qildi, u boshqa narsalar qatori davlat
kompaniyalariga ichki nazorat tizimi faoliyati to'g'risida tekshirilgan hisobotni taqdim
etishni ham nazarda tutadi. Hozirgi vaqtda ichki boshqaruv nazorati, uni tashkil etish va
umuman metodikasining amaliy masalalari alohida dolzarblikka ega bo'lmoqda.
Monitoring, shuningdek, maqsadlarga erishish uchun qaysi usullardan eng
samarali bo'lganini va qaysi biri muvaffaqiyatsiz bo'lganligini aniqlashga yordam beradi
va shu bilan firmalar qaysi sohalarda kengayishi va qaysi sohada faoliyatini qisqartirish
kerakligini belgilaydi.
Tadqiqotimizda biz boshqaruvni tashkilotning boshqaruv tizimidagi o'rnini
aniqlaymiz, birinchi bob bunga bag'ishlangan. Ikkinchi bobda biz boshqaruvni
boshqarish funktsiyalari va "yashash joylari" ni aniqlaymiz. Uchinchi bob nazorat
qiluvchi faoliyatning psixologik xususiyatlariga bag'ishlangan. To'rtinchi bobda biz
korxona iqtisodiy faoliyatini tahlil qilish bilan birgalikda nazorat tizimini ko'rib
chiqamiz.
1. Tashkilotni boshqarish jarayonida boshqaruv nazorati
1.1 Boshqaruv nazoratining o'rni va roli
Bozor sharoitida nazorat faoliyatning barcha turlarini tashkil etish va tartibga
solishning muhim vositasidir. Huquqiy munosabatlarning barcha sohalariga kirib borish
millionlab odamlar, minglab tashkilotlar manfaatlariga ta'sir qiladi. Shu munosabat bilan
tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilishni ta'minlaydigan nazoratni tashkil etish
zaruriyati tug'iladi. Oshkor qilish orqali boshqarish zaif tomonlar, resurslardan maqbul
ravishda foydalanish, zaxiralarni ishga solish, shuningdek inqirozli vaziyatlardan
qochishga imkon beradi. Boshqarish tizimini, shu jumladan nazoratni qayta qurish
masalalari bo'yicha bir qator yangi qonunlar, farmonlar va qarorlar qabul qilindi, ammo
nazorat organlarini isloh qilish strategiyasining yo'qligi, harakatlarning nomuvofiqligi
va qo'pol xatolar Rossiya Federatsiyasida samarali faoliyat ko'rsatadigan moliyaviy
nazorat tizimini yaratishga imkon bermadi.
Bozor sharoitida korxona buxgalteriya xizmatidan farq qiladigan moliyaviy
nazorat
va
rejalashtirish
xizmatiga
ega
bo'lishi
kerak.
Rossiyada
bozor
munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi ichki nazoratni tashkil etishda tub
o'zgarishlarni talab qiladi. Moliyaviy nazorat xizmatini yaratish nazorat qilish uchun
tegishli ma'lumotlarning mavjudligini, nazorat qilish uslublari va protseduralari
to'plamini va aniq nazorat qilish metodologiyasini ishlab chiqishni ta'minlaydi.
Moliyaviy nazorat samarali va samarali bo'lishi uchun tegishli ichki moliyaviy nazorat
tizimi yaratilishi kerak.
Boshqarish tizimi quyidagi elementlardan iborat: boshqaruv sub'ekti (kim
boshqaradi); nazorat ob'ekti (kim boshqariladi); nazorat predmeti (nima boshqariladi);
boshqaruv tamoyillari; nazorat qilish usuli (usullari) (ular tomonidan boshqariladi);
boshqarish texnikasi va texnologiyasi; boshqarish jarayoni; nazorat qilish uchun
dastlabki ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash; nazorat natijasi va uni amalga oshirish
xarajatlari; nazorat natijalari bo'yicha qaror qabul qiluvchi sub'ekt.
Ro'yxatdagi elementlarning umumiyligi moliyaviy-iqtisodiy nazoratning umumiy
tizimining muhim tarkibiy qismi sifatida firma ichidagi nazoratga ham tegishli bo'lishi
mumkin.
Ichki nazorat tizimi (ICS) qanday tashkil etilishi nafaqat korxonaning moddiy va
pul mablag'lari xavfsizligiga, balki uning barcha moliyaviy-xo'jalik faoliyatiga ham
bog'liqdir. To'g'ri tashkil etilgan nazorat korxona faoliyatidagi kamchiliklarni o'z vaqtida
aniqlashga emas, balki ularni bartaraf etish uchun o'z vaqtida choralar ko'rishga imkon
beradi. Bozor raqobatining kuchayishi bilan kechadigan tizimli iqtisodiy inqiroz
sharoitida mahalliy korxonalar o'zlarining yashashlari uchun samarali ichki nazorat
tizimini yaratishga katta e'tibor berishlari kerak.
Tashkilotni boshqarish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlarni o'z ichiga oladi:
- rejalashtirish - ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlash, boshqaruv qarorlarini
ishlab chiqish;
- boshqaruv qarorlarini amalga oshirishni tashkil etish va tartibga solish;
- boshqaruv qarorlarini amalga oshirish bilan bog'liq ma'lumotlarni yig'ish,
o'lchash, ro'yxatdan o'tkazish va qayta ishlash;
- buxgalteriya hisobi bosqichida olingan ma'lumotlarni alohida tarkibiy qismlarga
tahlil qilish, ularni o'rganish va maqbul boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun
baholash.
Ro'yxatda keltirilgan bosqichlarning har biri nazorat bosqichlari bilan
almashtiriladi. Buning ortidan tashkilotni uzluksiz boshqarish jarayonining yangi tsikli
boshlanadi. Binobarin, boshqaruv jarayonida boshqaruv bosqichi ikki tomonlama rolga
ega. Bir tomondan, boshqaruv bosqichlari har bir bosqichga kirib borgandek, boshqaruv
jarayonining boshqa bosqichlari bilan doimo o'zgarib turadi. Boshqa tomondan, nazorat
har bir bosqichda optimal boshqaruv jarayonini ta'minlaydi. Shuning uchun, qolganlarga
nisbatan boshqarish bosqichi boshqaruv jarayonidagi buyurtma bo'g'ini sifatida qaralishi
kerak.
Boshqarish jarayonining istalgan bosqichida haqiqiy holatning talab qilinadigan
holatdan har xil og'ishlari muqarrar ekanligi sababli, ruxsat etilgan qiymatlardan oshib
ketgan og'ishlar to'g'risida o'z vaqtida ma'lumotga ega bo'lish uchun ichki nazorat zarur.
Ichki nazoratning asosiy xususiyati uning tashkilotni boshqarishda ikki
tomonlama rolidir. Boshqarish va boshqaruv jarayonining boshqa elementlarini chuqur
integratsiyalashuvi natijasida xodim uchun uning faoliyat doirasi va vazifalari doirasini,
uning boshqaruv elementi bilan o'zaro aloqasi va o'zaro ta'sirisiz boshqarish elementlari
bilan bog'liq holda belgilash deyarli mumkin emas. Har qanday boshqaruv funktsiyasi,
albatta, boshqaruv funktsiyasi bilan birlashtirilgan. Qonuniy shaxslar tomonidan amalga
oshiriladigan ichki nazorat boshqaruv jarayonining har bir bosqichining ajralmas
elementi, boshqaruv jarayonining alohida bosqichi, boshqa barcha bosqichlarda
boshqaruv jarayonining alohida bosqichidir. Tadqiqotlarimiz doirasida biz aniq
boshqaruvni ko'rib chiqamiz tanqidiy turlar va ichki nazoratning aloqalari.
Bozor munosabatlari sharoitida asosiy e'tibor yakuniy natijalarga emas, balki
ularga erishish shartlariga qaratiladi. Ishlab chiqarish faoliyatining eng muhim, ustuvor
yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish qobiliyati rahbariyatga muhim yo'nalishlarga e'tibor
qaratish, nazorat operatsiyalari va ish samaradorligini oshirishga imkon beradi. Ichki
nazorat nafaqat tarkibiy bo'linmalarning barcha ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatini,
balki butun korxonani ham qamrab oladi. Boshqaruv nazoratining asosiy maqsadi -
uning samaradorligini oshirish zaxiralarini aniqlash, moddiy va moliyaviy resurslarning
xavfsizligini ta'minlash, noto'g'ri boshqaruvni keltirib chiqaradigan sabablar va shart-
sharoitlarni bartaraf etish va ularning asosida maqbul boshqaruv qarorlarini qabul qilish
maqsadida barcha tarkibiy bo'linmalarning ishlab chiqarish faoliyatini doimiy, uzluksiz
va tizimli monitoring qilish.
Ichki nazorat faoliyati uchun javobgar bo'lgan menejerlar boshchiligidagi
hisobdorlik markazlariga qaratilgan. Boshqarishda buxgalteriya hisobining mas'uliyat
markazlari ajratilganligi sababli: xarajatlar, daromadlar va foyda, boshqaruv nazorati
uchun aynan shu javobgarlik markazlari ham nazorat markazlari hisoblanadi.
Xarajatlarni (xarajatlarni) nazorat qilish boshqaruvni nazorat qilishda asosiy o'rinni
egallaydi, chunki ularning asossiz o'sishi kompaniyaning moliyaviy ko'rsatkichlariga,
mahsulotlarning raqobatbardoshligining pasayishiga salbiy ta'sir qiladi va bu oxir-oqibat
bankrotlikka olib kelishi mumkin.
Boshqarishni boshqarish tizimi Rossiyada bozor munosabatlari rivojlanib borishi
bilan rivojlanib va \u200b\u200btakomillashib boradi. Tabiiyki, uning asosiy
maqsadlari ham, asosiy vazifalari ham murakkablashadi. Boshqarishning asosiy
maqsadi - boshqariladigan ob'ektning haqiqiy holatining o'sha me'yoriy, rejali va boshqa
ko'plab xususiyatlaridan chetlanishlarini aniqlash, ularga muvofiq ravishda u ishlashi
kerak. Ushbu maqsadni belgilash, bir tomondan, boshqaruv uchun o'ziga xos bo'lmagan
har xil vazifalarni yuklashdan qochishga, ikkinchidan, ushbu o'ziga xos boshqaruv
funktsiyasining umumiy yo'nalishini ko'rsatishga imkon beradi.
1.2 Boshqaruv nazoratining ilmiy asoslari
Ichki nazoratning muhim tasniflash xususiyatlarini ko'rib chiqing.
1. Boshqarishning umumiy ilmiy uslubiy usullari: tahlil, sintez, induksiya,
deduksiya, reduksiya, o'xshashlik, modellashtirish, abstraktsiya, tajriba.
2. Nazoratning o'ziga xos empirik uslubiy usullari: inventarizatsiya qilish, ishning
nazorat o'lchovlari, asbob-uskunalarning nazoratga uchirilishi, rasmiy va arifmetik
tekshirishlar, qarshi tekshirish, hisoblash usuli, bir hil faktlarni taqqoslash usuli, xizmat
tekshiruvi, ekspertiza turli xil turlari, skanerlash, mantiqiy tekshirish, yozma va og'zaki
so'roq qilish.
3. Bog'liq iqtisodiy fanlarning o'ziga xos texnikasi: iqtisodiy tahlil texnikasi,
iqtisodiy va matematik usullar, ehtimollar nazariyasi usullari va matematik statistika.
Boshqaruvni boshqarish tizimi deganda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati
tomonidan tadbirkorlik faoliyatini tartibli va samarali olib borish vositasi sifatida qabul
qilingan tashkiliy tuzilma, usul va protseduralar yig’indisi tushuniladi, bu boshqa
narsalar qatorida qonuniy talablarga rioya etilishini nazorat qilish va tekshirishni o’z
ichiga oladi. buxgalteriya hujjatlarining to'liqligi, aniq moliyaviy hisobotlarni o'z
vaqtida tuzish, xatolar va buzilishlarning oldini olish, buyruqlar va buyruqlarni bajarish,
tashkilot mol-mulkining saqlanishini ta'minlash.
Boshqaruvni
boshqarish
tizimining
maqsadi
mantiqsiz
yoki
noto'g'ri
harakatlarning, shuningdek axborotni qayta ishlashdagi xatolarning o'z vaqtida oldini
olishdir.
Boshqarishni boshqarish tizimi o'zaro bog'liq beshta tarkibiy qismdan iborat:
- boshqaruv muhiti;
- xavf-xatarni baholash;
- axborot va tarmoqlar;
- monitoring;
- mavjud nazorat tartib-qoidalari.
Boshqarishni boshqarish tuzilmasining tarkibiy qismlari:
· Boshqarish muhiti - tashkilot, uning siyosati va protseduralarini umumiy
baholashni ta'minlaydi.
· Xatarlarni baholash - rahbariyat tomonidan xatarlarni aniqlash.
· Axborot va tarmoqlar - operatsiyalarni tasniflash va aks ettirish, rol va
mas'uliyatni etkazish uchun ishlatiladigan usullar.
· Monitoring - ichki nazorat tizimini doimiy ravishda qo'llash sifatini baholash
uchun zarur bo'lgan protseduralar.
· Amaldagi nazorat protseduralari - boshqaruv maqsadlariga erishishni ta'minlash
uchun o'rnatilgan siyosat va protseduralar.
Boshqaruv ichki nazorat tizimi tarkibiy qismlaridan foydalanish va zaruriyati
iqtisodiy sub'ektning kattaligiga, axborotni qayta ishlash metodologiyasining
murakkabligiga va boshqaruv xususiyatlariga bog'liq.
2. Amaliy muhit, boshqaruv nazorati funktsiyalari va mexanizmlari
2.1 Boshqaruvni boshqarish funktsiyalari
Boshqaruv nazorati bu boshqaruv funktsiyalaridan biri bo'lib, u holda barcha
boshqa boshqaruv funktsiyalari to'liq amalga oshirilmaydi: rejalashtirish, tashkil etish,
etakchilik va motivatsiya. Shunday qilib, rejalashtirish doimiy ravishda firmalarning
ishlashi va rivojlanishining real imkoniyatlari va o'zgaruvchan sharoitlarini hisobga
olishi kerak. Nazorat haqiqiy vaziyatni to'g'ri baholashni ta'minlash va shu bilan ikkala
alohida
bo'linmalar
va
butun
kompaniyaning
rejalashtirilgan
rivojlanish
ko'rsatkichlariga
tuzatish
kiritish
uchun
zarur
shart-sharoitlarni
yaratishga
mo'ljallangan. Shu sababli, nazorat uzoq muddatli istiqbolda ham, operativ boshqarish
masalalarida ham kompaniyaning normal ishlashini va ko'zlangan maqsadlariga
erishishni ta'minlaydigan asosiy siyosat va qarorlarni qabul qilish vositalaridan biridir.
Nazorat funktsiyasiga quyidagilar kiradi: kompaniyaning barcha bo'linmalarining
iqtisodiy faoliyatining haqiqiy natijalari to'g'risidagi ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash
va tahlil qilish, ularni rejalashtirilgan ko'rsatkichlar bilan taqqoslash, og'ishlarni aniqlash
va ushbu og'ishlarning sabablarini tahlil qilish; ko'zlangan maqsadlarga erishish uchun
zarur bo'lgan faoliyatni rivojlantirish. Shu munosabat bilan, nazorat nafaqat og'ishlarni
aniqlash, balki og'ish sabablarini tahlil qilish va mumkin bo'lgan rivojlanish
tendentsiyalarini aniqlash sifatida ham ko'rib chiqiladi. Bog'lanishlarning birida
og'ishlarning mavjudligi ma'lum bir bo'linmaning operatsion faoliyati to'g'risida
shoshilinch qarorlarni qabul qilishni talab qilishi mumkin.
Standartlardan sezilarli darajada farq qiladigan barcha og'ishlarni bartaraf etish
kerak emas. Ba'zan sa va standartlar haqiqatga mos kelmasligi mumkin, chunki ular
rejalarga asoslanadi va reja et faqat bashorat Ba'zan buni amalga oshirish mumkin emas.
Rejalarni qayta ko'rib chiqishda kerak Biz standartlarni qayta ko'rib chiqmoqdamiz.
Bundan
tashqari,
ba'zida
bu
yaxshi shl bunga
ishoniladi qilish
qiyin ...
Shoir oh da standart biz mon tomonga qarab qayta ko'rib chiqishimiz kerak izh enia.
Bajarilishi
juda
qiyin
bo'lgan
talablar
standartlari, aslida ki qil Ishchilar
va
menejerlarning ishlab chiqilgan maqsadlarga erishish va bularning barchasini inkor etish
uchun qilgan mashaqqatlari.
2.4 Boshqaruv nazorati samaradorligi
Nazorat haqiqiy maqsadini amalga oshirish uchun, ya'ni tashkilotning
maqsadlariga erishilishini ta'minlash uchun u bir necha muhim talablarga javob berishi
kerak:
- strategik e'tibor. Nazorat tashkilotning umumiy ustuvor yo'nalishlarini aks
ettirishi va qo'llab-quvvatlashi kerak. Faoliyatni miqdoriy baholash yoki uning
samaradorligini iqtisodiy asosda o'lchashning nisbiy qiyinligi (ta'sir hech qachon
boshqaruv mexanizmini joriy etish to'g'risida qaror qabul qilish mezoniga aylanmasligi
kerak). Strategik ahamiyatga ega bo'lmagan sohalardagi faoliyatni tez-tez o'lchab
turmaslik kerak va farqlar g'ayrioddiy katta bo'lmaguncha olingan natijalar haqida hech
kimga xabar berilmasligi mumkin. Ammo agar yuqori darajadagi menejment muayyan
faoliyatni strategik ahamiyatga ega deb hisoblasa, unda har bir sohani samarali nazorat
qilish kerak, hatto ushbu faoliyatni o'lchash qiyin bo'lsa ham. Tabiiyki, strategik
yo'nalishlar har bir tashkilotdan farq qiladi, ammo barcha tashkilotlar samarali
boshqaruv tizimlariga muhtoj.
- natijalarga yo'naltirish. Nazoratning yakuniy maqsadi axborot to'plash,
standartlarni o'rnatish va muammolarni aniqlash emas, balki tashkilotning
muammolarini hal qilishdir. O'lchovlarni amalga oshirish va ularning natijalarini
etkazish faqat ushbu maqsadga erishish vositasi sifatida muhimdir. Nazorat
tashkilotning haqiqiy maqsadlaridan muhimroq bo'lmasligi uchun ehtiyot bo'lish kerak.
Belgilangan maqsadlardan har xil og'ishlar haqida keng va aniq ma'lumotga ega bo'lish
befoyda, agar bu ma'lumotlar tuzatuvchi harakatlarni amalga oshirish uchun
ishlatilmasa. Shunday qilib, samarali bo'lish uchun nazorat boshqa boshqaruv
funktsiyalari bilan birlashtirilishi kerak. Natijada, tashkilot haqiqatan ham kerakli
maqsadlarga erishganda va kelajakda uning omon qolishini ta'minlaydigan yangi
maqsadlarni shakllantirishga qodir bo'lsagina, nazoratni samarali deb atash mumkin.
- boshqariladigan faoliyat turiga muvofiqligi. Ta'sirchan bo'lish uchun nazorat,
nazorat qilinayotgan faoliyatga mos kelishi kerak. U haqiqatan ham muhim bo'lgan
narsani ob'ektiv ravishda o'lchashi va baholashi kerak. Noqonuniy boshqarish
mexanizmi muhim ma'lumotlarni to'plash o'rniga maskalashi mumkin.
- o'z vaqtida. Nazorat samarali bo'lishi uchun o'z vaqtida bo'lishi kerak.
Boshqarishning o'z vaqtida bajarilishi o'ta yuqori tezlik yoki uni amalga oshirish
chastotasida emas, balki boshqariladigan hodisaga etarlicha mos keladigan o'lchovlar
yoki baholashlar orasidagi vaqt oralig'ida yotadi. Ushbu turdagi eng maqbul vaqt oralig'i
bosh rejaning vaqti, o'zgarish tezligi va o'lchovlarni amalga oshirish va natijalarni
tarqatish xarajatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi. Chakana savdo do'koni, masalan,
haftalik inventarizatsiya ma'lumotlarini oqilona aniq talab qilishi mumkin. Bu do'konda
sotiladigan narsa borligini ta'minlash uchun. Shu bilan birga, o'g'irlik va o'g'irlikdan
kelib chiqadigan yo'qotishlarni aniqlash uchun tovarlarni haqiqiy jismoniy ro'yxatga
olish chorakda bir martadan ko'p bo'lmagan muddatda amalga oshirilishi kerak. Bundan
tashqari, nazoratning eng muhim maqsadi og'ishlar jiddiylashguncha ularni yo'q
