Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari Reja: 1.1. Korxonalar mohiyati va faoliyatning asosi 1.2. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari 1.3. Korxona faoliyatining ichki va tashqi muhiti. Kalit suzlar: AJ, MCHJ, Sindikat, Konsern, Konsorsium, Xo‘jalik assotsiatsiyasi, Korporatsiyalar, Korxona Nizomi, Ta’sis shartnomasi. 1. Korxonalar mohiyati va faoliyatning asosi Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo‘ini bo‘lib, unda ilmiy iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi. Mahsulotlar yaratish va xizmatlar ko‘rsatish muayyan texnologik jarayonlar, mehnat qurollari materiallari, odamlarning bilimi va ko‘nikmalari ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan holda mustaqil amalga oshiriladigan tizimga aytiladi. Korxona ish o‘rinlarini beradi ish haqi to‘laydi soliqlar to‘lash yo‘li bilan davlat va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi. Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab chiqarish vositalari bilan o‘zaro aloqasi amalga oshiriladi. Korxona o‘z faoliyatini o‘zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni olingan sof foydani soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lagandan so‘ng qolgan qismini tasarruf etadi. Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti, xilma- xilligi, xom ashyo etkazib beruvchilar va haridorlar narxlarni shakllantirish, resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni qo‘llash, yuqori unumli texnika va texnologiyadan foydalanish masalalari hal etiladi. Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil etish shakllariga ega: Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash; Ixtisoslashtirish; Kooperatsiyalash; Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu - huquqiy shaxs maqomiga ega, mustaql ravishda xo‘jalik faoliyati yurituvchi sub’ekt bo‘lib, o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste’molchilar (xaridorlar) talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi. Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi mustaqil xo‘jalik yurituvchi iqtisodiyot sub’ektidir. Korxonaning markaziy holati quyidagi holatlarga bog‘liq:  korxona inson hayotini tashkil etishning asosiy shaklidir. Bu erda xodim o‘zining ijodiy salohiyatini anglaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishga hissa qo‘shadi; bu erda u o‘zini o‘zi va oila a’zolarini moliyaviy ta’minlab berganligi uchun mukofot oladi;  korxona turli xil ishtirokchilar o‘rtasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonida rivojlanadigan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy sub’ekti vazifasini bajaradi;  korxona nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tashkilot hamdir, chunki uning poydevori shaxs va mehnat jamoasidan iborat; korxonada jamiyat, mulkdor, jamoa va ishchining manfaatlari o‘zaro bog‘liq, ularning qarama-qarshiliklari ishlab chiqilgan va hal qilingan;  ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradigan korxona tabiiy muhitga ta’sir ko‘rsatib, inson yashash joyining holatini belgilaydi. O‘zbekiston iqtisodiyotining turli tarmoq va sohalarida turli xil mulkchilik shakliga ega bo‘lgan 300 mingta xo‘jalik faoliyati yurituvchi sub’ekt mavjud bo‘lib, ulardan qariyb 280 mingini kichik korxonalar hamda mikrofirmalar tashkil etadi. Korxonalarning eng katta qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq xo‘jaligi (41%), sanoat (9,4%) va qurilish (56%) sohalarida ro‘yxatga olingan. Jami korxonalar miqdorida nodavlat sektorining salmoi katta bo‘lib, 82 %ni tashkil qiladi. Zamonaviy korxona-mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt bo‘lib, ularning ishlab chiqarish vositalari va boshqa mulklari rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek davlatning o‘zigagina tegishli bo‘lmaydi. SHu sababli korxonalar mulkchilik shakliga ko‘ra, davlat va nodavlat, tarmoq belgilariga ko‘ra, mashinasozlik, energetika, metallurgiya, neft’ va gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, engil sanoat, savdo va hokazolar, ishlab chiqarish miqyosi va xodimlar soniga ko‘ra, yirik, mikrofirma va kichik, faoliyat yuritish muddatiga ko‘ra, uzluksiz, mavsumiy va uzlukli korxonalarga bo‘linadi. Biroq ushbu belgilardan qat’i nazar, deyarli har bir korxona Nizom asosida faoliyat yuritadi. Nizomda korxonaning nomi, manzilgohi, yuqori turuvchi organi va bu organning nomi, Nizom jamg‘armasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari, korxona rahbariyatining lavozimlari, rahbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy bo‘linmalar ro‘yxati, hisobot tartibi va hokazolar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Agar Nizomda korxonaning tashkiliy-huquqiy funksiyalari belgilangan bo‘lsa, uning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fontlar, pul mablag‘lari va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom jamg‘armasiga tayanadi. Nizom jamg‘armasi qonunga asosan korxonani tashkil qilish jarayonida muassislar - davlat, huquqiy va jismoniy shaxslar tomonidan shakllantiriladi. Korxona rivojlanishi va ishlab chiqarishning kengayib borishi, daromad hajmi va boshqa moliyaviy tushumlarning ortishi natijasida Nizom jamg‘armasi ko‘paytirilishi mumkin. Umuman olganda, Nizom jamg‘armasi korxonaning iqtisodiy barqarorligi va moliyaviy jihatdan baquvvatligini aks ettiradi. Korxonani turli belgilariga ko‘ra tavsiflash mumkin:  ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;  ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar o‘rtasida ularning huquq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi munosabatlar ;  tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat yuritadi;  moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil bo‘ini bo‘lib, o‘z-o‘zini moliya bilan ta’minlash, o‘z-o‘zini boshqarish, ya’ni bozor munosabatlari tamoyillarida faoliyat yuritadi. Amaldagi qonunchilikka asosan korxona davlat ro‘yxatidan o‘tganidan keyingina huquqiy shaxs sifatida tan olinadi. Davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun birinchi o‘rinda quyidagi hujjatlar ahamiyatga ega bo‘ladi: muassisning arizasi; korxonaning Nizomi; korxonani tashkil qilish haqida qaror yoki muassislar shartnomasi; davlat bojini to‘laganlik haqida kvitansiya va boshqalar. Korxona o‘ziga xos bo‘lgan ma’lum xususiyatlarga ega: birinchidan, korxona o‘ziga tegishli va xo‘jalik boshqaruvidagi xususiy mulkka ega bo‘lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta’minlaydi; ikkinchidan, korxona kreditorlar, jumladan, davlat bilan o‘zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o‘z mulki bilan javob berish xususiyatiga ega bo‘ladi; uchinchidan, korxona xo‘jalik aylanmasida o‘z nomidan harakat qilishi mumkin, ya’ni qonunga asosan xo‘jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot (ish, xizmat) iste’molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna etkazib beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega; to‘rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da’vogar va javobgar sifatida qatnashish huquqiga ega; beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo‘lib, ishlab chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda o‘z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi; oltinchidan, korxona o‘z nomiga ega bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy- huquqiy shakli o‘z aksini topadi. Xar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va muomala jarayonlaridan iborat bo‘ladi. Korxonaning ishlab chiqarish sohasidagi faoliyati - yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkillashtirishda namoyon bo‘ladi. Qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat - ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi. Muomala sohasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy-texnika ta’minotini tashkillashtirish, mahsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish vositalarining daromad shaklida qaytib kelishida ko‘zga ko‘rinadi. Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizimning o‘zi(korxona) va ushbu tizim faoliyat yurituvchi tashqi muhitni ko‘rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muhiti ishlab chiqarish vositalari, pul mablag‘lari, axborotlar va inson resurslaridan tashkil topadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi: o bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o‘rganish yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan talablarini aniqlash; o mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo‘yicha ilmiy- tadqiqot faoliyatini tashkil qilish; o xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish; o ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va moliyalashtirish; o mahsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni mukammallashtirish; o korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama, texnik xizmat ko‘rsatish va hokazolarni boshqarish. Albatta, zamonaviy korxonalarning ko‘p qirrali faoliyati yuqorida sanab o‘tilgan yo‘nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan- texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi talablari bilan to‘ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o‘tilganlardan qat’i nazar, xo‘jalik rivojlanishining har bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur: o korxona egasining daromad olishi; o iste’molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta’minlash; o xodimlarni ish haqi bilan ta’minlash; o korxonaga yaqin joylarda yashovchi aholi uchun ish joylari yaratish; o atrof-muhitni muhofaza qilish; o korxona faoliyatida to‘xtab qolishga yo‘l qo‘ymaslik; o ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish; o ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish. Xo‘jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi: o ishlab chiqarish va shaxsiy iste’mol uchun mahsulotlarni tayyorlash; o mahsulotlarni iste’molchilarga etkazib berish va sotish; o sotuvdan keyin xizmat ko‘rsatish; o ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta’minlash; o xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish; o soliqlarni to‘lash, byudjetga to‘lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va to‘lovlarni amalga oshirish; o amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonun-qoidalarga rioya qilish. Bu funksiyalar korxonalarning hajmi, qaysi tarmoqqa mansubligi, ijtimoiy infratuzilmaning mavjudligi, mahalliy hokimiyat idoralari bilan munosabatlarga asoslanib aniqlashtiriladi. Bugungi bozor iqtisodiyoti va fan- texnika taraqqiyoti korxonalarning amalga oshiruvchi funksiyalarini kengaytirishi hamda ularning faoliyatidagi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini yanada yaxshilash uchun yangi vazifalar belgilab berishi mumkin. Xar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan mahsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi, milliy iktisodiyotining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa ko‘rsatkichlari bilan farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish masalalarini har bir korxona uchun individual tarzda alohida ishlab chiqish kerak, degani emas, albatta. Alohida korxonalar guruhiga nisbatan qo‘llash mumkin bo‘lgan umumiy qarorlarni tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy jihatdan isbotlab berilgan. Bu bilan korxonalarning ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkillashtirish masalalarini bir xil tipda hal qilish mumkin bo‘lgan guruhlarini aniqlash maqsadida ularni tasniflashning maqbo‘lligini izohlash mumikn. Korxonalarning eng muhim xususiyatlari ularning qaysi tarmoqqa qarashliligi; hajmi; ishlab chiqarishning turli jabhalarini qamrab olganligi; ixtisoslashtirish darajasi va bir tipdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish miqyosi;ishlab chiqarishni tashkillashtirish usuli hamda uni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; tashkiliy-huquqiy shakllarini prognozlashtirishga bog‘liq bo‘ladi. Qaysi tarmoqqa qarashliligiga ko‘ra korxonalar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish (mashinasozlik, ko‘mir qazib chiqarish, sug‘urta va hokazo) sohalariga mansub bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va ko‘rinishiga ko‘ra, korxonalar sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, moliya-kredit va boshqalarga bo‘linadi. Texnologik umumiyligiga ko‘ra, korxonalar ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz va diskret ravishda, kimyoviy yoki mexanik jarayonlarning ustunligi asosida yurituvchilarga bo‘linadi. Tayyor mahsulotning maqsadlariga ko‘ra, barcha korxonalar ikkita katta guruhga bo‘linadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar. Foydalaniluvchi xom ashyo turiga ko‘ra, sanoat korxonalari qazib chiqaruvchi va qayta ishlovchi korxonalarga taqsimlanadi. Yil davomida ishlash muddatiga ko‘ra, korxonalar mavsumiy va yil bo‘yi faoliyat yurituvchilarga bo‘linadi. Xajmiga ko‘ra, korxonalar yirik, mikrofirma va kichik korxonalarga taqsimlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 aprel’dagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida»gi Farmoniga asosan ishlab chiqarish tarmoining o‘rtacha yillik xodimlari soni 20 kishigacha bo‘lgan hamda xizmat ko‘rsatish va boshqa noishlab chiqarish sohasidagi o‘rtacha yillik xodimlari soni 10 kishigacha bo‘lgan; ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishidan oshmagan korxonalar mikrofirmalar qatoriga kiritiladi. Kichik korxona hisoblanadi: o engil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik, yog‘ochni qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari sanoatida 100 kishigacha ishlaydigan; o mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati, qurilish, qishloq xo‘jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida 50 kishigacha ishlaydigan; o fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohasi (sug‘urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish xamda boshqa noishlab chiqarish sohalarida 25 kishigacha ishlaydigan korxonalar. Ixtisoslashuv darajasiga ko‘ra, korxonalar ixtisoslashgan, universal va aralash korxonalarga bo‘linadi. Ixtisoslashgan korxonalar qatoriga nomenklaturasi cheklangan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar, universal korxonalar qatoriga turli xil mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar, aralash korxonalar tarkibiga esa ixtisoslashgan va universal korxonalar o‘rtasidagi oraliq guruhni tashkil qiluvchi korxonalar kiritiladi. Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish usullarigako‘ra, korxonalar ishlab chiqarishning oqim, partiyali va donalab ishlab chiqarish usullari ustuvor turuvchi korxonalarga bo‘linishi mumkin. Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasiga ko‘ra, korxonalar to‘liq va qisman avtomatlashtirilgan yoki mexanizasiyalashtirilgan, qo‘l-mashina va faqat qo‘l mehnatiga asoslangan korxonalarga bo‘linadi. Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish jarayonlarini kengaytirish va chuqurlashtirish mamlakatimizda yangi tashkiliy-huquqiy turdagi - qo‘shma, ijara, hissadorlik, xususiy, oilaviy, kooperativ va boshqa korxonalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Integratsiya jarayonlarini amalga oshiruvchi korxonalar quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi: o resurslardan yanada samaraliroq foydalanishga erishish; o kooperatsiya asosidagi aloqalarini yangilash va mustahkamlash; o mamlakatdagi korxonalarning tashqi bozorga chiqishi; o ishlab chiqarishga investitsiyalarning yangi shakllarini jalb etish; o ichki va tashqi bozordagi raqobatda muvaffaqiyat qozonish maqsadida narx va sotish bo‘yicha yagona siyosat yuritish. Korxonani tashkil qilish tamoyillari YAngi korxonani tashkil kilish kuyidagi tashkiliy tamoyillar asosida amalga oshiriladi: o korxonani tashkil kilish fikrining paydo bo‘lishi; o korxona ta’sischilarini tanlash; o taklif kilinayotgan maxsulotga bozordagi talabni o‘rganish; o korxona nizom jamg‘armasini tuzish uchun moliya manbalarini aniklash; o korxonaning ta’sis xujjatlari va biznes-rejasini tayyorlash; o davlat ro‘yxatidan o‘tish; o muxr, shtamp va boshka rekvizitlarni tayyorlash; o solik idoralarida ro‘yxatdan o‘tish. O‘zbekiston Respublikasining "Korxonalar to‘g‘risida"gi konuniga asosan, korxonalar mulk egasi yoki u tayinlagan vakillik idorasi, mexnat jamoasi yoki ta’sischilarguruxining qarori bo‘yicha belgilangan konun-koidalarga asosan tashkil kilinishi mumkin. Korxona joriy va xisob-kitob rakamlari ochish va ular to‘g‘risidagi xolatlarni tasdiklash xukukiga ega bo‘lgan, mustakil xukukiy shaxs makomidagi sho‘ba korxonalari, filiallar, vakolatxonalar, bo‘lim va boshka tashkiliy bo‘linmalarni tashkil kilishi mumkin. Korxona konun xujjatlarida belgilab ko‘yilgan tartibda maxsus davlat idoralaridan ro‘yxatga olingan kundan boshlab tashkil kilingan xisoblanadi va xukukiy makomga ega bo‘ladi. YAngi korxona tashkil kilishdan asosan kuyidagi maqsadlar ko‘zlanadi: o iste’molchilar talab kilayotgan maxsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish va uni sotishdan foyda olish; o ishlab chiqarishga ish bilan band bo‘lmagan axolini jalb kilish va shu orkali ish bilan ta’minlashdagi ijtimoiy muammolarni xal kilish; o ishlab chiqarishga mavjud ko‘shimcha resurslarni jalb kilish; o fan-texnika yutuklaridan foydalangan xolda yangi sanoat maxsulotlarini ishlab chiqarish; o yakka tarzda yoki xamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona tashkil kiluvchi aloxida fukarolar yoki shaxslar guruxi a’zolarining shaxsiy extiyojlarini kondirish o ishlab chiqarishni mustaxkamlash va rivojlantirish xamda bozor muxitini kengaytirish. Ta’sis xujjatlarini tayyorlash korxonani tashkil etish va keyingi faoliyat yuritish jarayonidagi muxim boskichlardan biri xisoblanadi. Ta’sis xujjatlari faoliyat yurituvchi korxonalarning xukuk va majburiyatlarini xamda sharoitlarini ifodalaydi. Korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi konun xujjatlarida ikki xil ta’sis xujjatlari belgilab berilgan: 1.Korxona Nizomi; 2.Ta’sis shartnomasi. Ta’sis xujjatlari Nizom asosida yoki fakat ta’sis shartnomasi asosida, bir vaktning o‘zida Nizom va ta’sis shartnomasiga asosan faoliyat yuritish mumkin. Korxonaningta’sis shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, Nizom esa ta’sischilar tomonidan tasdiklanadi. Korxona Nizomi asosiy ta’sis xujjati bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy xukukiy shakli, nomi va manzilgoxi, Nizom jamg‘armasining mikdori, daromadlarining tarkibi va taksimlanish tartibi xamda korxona fondlarini tashkil kilish tartibi, korxonani tugatish va kayta tashkil kilish tartibi ko‘rsatilishi shart. Korxona Nizomi uning xukukiy makomini, xukuk va majburiyatlarini belgilab beradi. Korxona to‘g‘ri va to‘lik tayyorlangan Nizom asosida maxalliy xokimiyat idoralarida ro‘yxatga olinadi, keyin o‘z muxriga ega bo‘ladi va boshka xisob rakami ochish xukukini ko‘lga kiritadi. O‘z muxri va xisob rakamiga ega bo‘lmagan korxona xukukiy shaxs xisoblanmaydi va mustakil korxonalar katoriga kirmaydi. Ta’sis shartnomasi korxonaning tashkil kilinishi va yakka tarzda yoki xamkorlikdagi faoliyatining boshlanishini tavsiflovchi xujjatdir. Ta’sis shartnomasida korxonani tashkil kilish tartibi, daromad va xarajatlarni katnashchilar o‘rtasida taksimlash shartlari, ishtirokchilarni korxona tarkibidan chiqarish faoliyat tartibi belgilab ko‘yiladi. Korxona mulkini shakllantirish va undan foydalanish Nizom va Ta’sis shartnomasining muxim kismi xisoblanadi. "Korxonalar to‘g‘risida"gi konunga asosan kuyidagilar korxona mulkini shakllantirishning manbalari xisoblanadi: "ta’sischilarning pul va moddiy ko‘rinishdagi badallari; "maxsulot sotishdan va boshka turdagi faoliyatdan olingan daromadlar; "kimmatbaxo kog‘o‘zlardan olingan daromadlar; "banklar va boshka kreditorlardan olingan kreditlar; "byudjetdan olinuvchi mablag‘lar (dotatsiya), kapital ko‘yilmalar; "korxona, tashkilot va fukarolarning beg‘araz va xayriya badallari, shuningdek, "almashish, meros va sovg‘a tarikasida olinuvchi mulk; "konun bilan takiklanmagan boshka manbalar. Korxona joylashgan manzilgoxi bo‘yicha davlat idoralarida ro‘yxatga olingan kundan boshlab tashkil kilingan xisoblanadi, xujjatlar 10 kun mobaynida Moliya vazirligiga yagona davlat reestriga kiritish uchun takdim etiladi. Respublikamizda ohirgi yillarda kichik biznes va xususiy korxonalar faoliyatini rivojlantirish va uning samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga karatilgan qulay xuquqiy muxitni shakllantirish, tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish mexanizmlarini imkon kadar soddalashtirish maqsadida kator qonunlar qabul kilindi, mavjudlariga o‘zgartirishlar kiritilib, yanada takomillashtirildi. Xozirda Respublikamizda kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish jarayonidagi munosabatlarini tartibga soluvchi bir kator qonun xujjatlari mavjud. Jumladan: " O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi (44 - modda). " O‘zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 apreldagi "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar xuquqlarini ximoya qilish to‘g‘risida"gi qonuni (17, 18 - moddalar); " O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 6 dekabrdagi "Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida"gi qonuni (19, 49 - moddalar); " O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining "Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish uchun ro‘yxatdan o‘tkazish tartibotlari tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida"gi 2003 yil 20 avgustdagi 357 - son qarori; " O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1994 yil 22 martdagi "Xuquqiy shaxslar birlashmalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish xaqidagi nizomni tasdiklash to‘g‘risida"gi 153 - son qarori; " O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1997 yil 2 iyuldagi O‘zbekiston Respublikasida "Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni tashkil etish, davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va tugatish tartibi to‘g‘risida"gi 336 - son qarorini aytib o‘tishimiz mumkin. Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazishda kuyidagi xujjatlar ro‘yxati qonun bilan kat’iy belgilab ko‘yilgan. Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun kuyidagi 7ta xujjat talab etiladi: " davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza; " nizom va ta’sis shartnomasining notarial tasdiklangan ikki asl nusxasi, agar jamiyat bir shaxs tomonidan ta’sis etilgan bo‘lsa, u tomonidan va notarial tasdiklangan nizom; " tuman (shahar) xokimligi vakolatli organ tomonidan berilgan firma nomi to‘g‘risidagi guvoxnoma; " muxr va shtamp eskizlari uch nusxada; " mutaxassislarning har biri tomonidan ta’sis xujjatlarida ko‘rsatilgan o‘z ulushining kamida 30 foizi nizom fondiga ko‘shilganligini tasdiqlovchi bankning ma’lumotnomasi. Tadbirkorlik sub’ektining nizom fondi yoki uning bir qismi mulkiy ulush (ko‘chmas mulk, asbob-uskunalar, boshqa mol-mulklar) yoki intellektual mulk xisobiga shakllantirilgan takdirda bank ma’lumotnomasi talab etilmaydi, ta’sis xujjatlarida nizom fondini shakllantirish manbalari ko‘rsatilishi muassislar niyatining tasdig‘i xisoblanadi. Xuquqiy shaxslar birlashmalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun kuyidagi 5 ta xujjat talab etiladi: o davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza va belgilangan shaklda to‘ldirilgan ro‘yxatga olish kartasi; o birlashma nizomi va ta’sis shartnomasini tasdiklash to‘g‘risidagi ta’sis yig‘ilishi (konferensiyasi) bayonnomasi; o birlashma nizomi va ta’sis shartnomasining notarial tasdiklangan nusxasi; o birlashma pochta manzilini tasdiklovchi xujjat; o ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imi to‘langanligini tasdiklovchi bank to‘lov xujjati. Nizom fondi to‘lik xorijiy investorlar tomonidan shakllantiriladigan korxonalar, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar va xorijiy sarmoya ishtirokidagi boshqa tashkilotlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun esa kuyida keltirilgan 7 ta xujjat talab etiladi: " davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza; " xorijiy muassis to‘g‘risida xuquqiy shaxs ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi savdo reestridan ko‘chirma va O‘zbekiston Respublikasining konsullik muassasasi tomonidan belgilangan tartibda legalizatsiya qilingan, bular mavjud bo‘lmagan takdirda, muassis ro‘yxatdan o‘tkazilgan davlat Tashki ishlar vazirligida, mazkur mamlakatning O‘zbekiston Respublikasi konsullik muassasasida yoki diplomatik vakolatxonasida legalizatsiya qilingan, keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Tashki ishlar vazirligining Konsullik boshqarmasida tasdiklangan bankning tavsiya xati (O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashamaydigan jismoniy shaxslar bankning tavsiya xati va o‘z pasportlariga oid ma’lumotlar nusxasini takdim etadilar); " korxona ta’sis xujjatlari (Nizom va ta’sis shartnomasi)ning notarial tasdiklangan yig‘imi to‘langanligi to‘g‘risida bank to‘lov xujjati; " shahar (tuman) xokimliklarining vakolatli organlari tomonidan berilgan firma nomi to‘g‘risidagi guvoxnoma; " muxr va shtamp eskizlari (uch nusxa). Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risidagi ariza va unga ilova qilingan xujjatlar tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish bo‘limiga shaxsan yoki pochta orqali topshirilishi mumkin.Davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qaror, korxona Nizomi (ta’sis shartnomasi) va Vazirlar Maxkamasi tomonidan belgilab beriluvchi xujjatlar takdim etiladi. Ro‘yxatga olish 30 kun mobaynida amalga oshirilishi lozim. Ro‘yxatga olish uchun kuyidagi xujjatlar talab kilinadi: " korxonani ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi ariza; " ta’sis shartnomasi yoki korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qaror; " korxona Nizomi; " ta’sis shartnomasi yoki korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qarorda ko‘rsatilgan Nizom jamg‘armasining kamida 50% mikdoridagi kismi to‘langanligini tasdiklovchi xujjat; " Davlat bojini to‘laganlik xakida guvoxnoma; " Monopoliyaga karshi muassasaning korxonani tashkil kilishga roziligini tasdiklovchi xujjat; " Davlat mulkini boshkarish va tadbirkorlikni ko‘llab-kuvvatlash ko‘mitasi yoki uning kuyi idoralari roziligi xaqidagi xujjat. Ishlab chiqarishning barqaror emasligi, moliyaviy qiyinchiliklar, surunkali zarar ko‘rish va to‘lov qobiliyatining yo‘qolishikorxonalarni tugatish yoki qayta tashkil qilishga asosiy sabab. Korxonani tugatish va qayta tashkil etish (birlashtirish, ko‘shish, bo‘lib yuborish, ajratish, qaytadan tuzish), korxona mol-mulki egasining yoki shunday korxonalarni tuzishga vakolatli bo‘lgan idoralar qaroriga binoan, yoxud sud yoki xo‘jalik sudining qaroriga binoan amalga oshiriladi. Singan korxonalarni tugatish O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. 1.Korxona olti oy mobaynida moliyaviy - xo‘jalik faoliyatini amalga oshirmagan takdirda tugatiladi va soliq organlari takdimnomasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasining Adliya Vazirligi hamda joylardagi davlat xokimiyati organlari tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ro‘yxatidan chikariladi. 2. Korxonani qayta tashkil etish va tugatish chog‘ida ishdan bo‘shatilayotgan xodimlarga O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq ularning xuquqlari va manfaatlariga rioya etilishiga kafolat beriladi. 3. Korxona davlat ro‘yxati reestridan chikarib yuborilgan paytdan boshlab qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan xisoblanadi. 4. Korxona boshqa korxona bilan ko‘shilgan taqdirda mazkur korxonalarning har biriga taalluqli barcha mulkiy xuquqlar va majburiyatlar ko‘shilishi natijasida vujudga kelgan korxonaga o‘tadi. Bir korxonaning boshqa bir korxonaga ko‘shilishi chog‘ida uning barcha mulkiy xuquqlari va majburiyatlari ko‘shib olgan korxonaga o‘tadi. 5. Korxona bo‘lib yuborilgan takdirda qaytadan tashkil etilgan korxonaning mulkiy xuquqlari va majburiyatlari ana shu bo‘lib yuborish natijasida vujudga kelgan yangi korxonalarga bo‘lib yuborish xujjatlari (balansi)ga muvofiq tegishli qismlarda o‘tadi. Korxonadan bitta yoki bir nechta yangi korxonani ajratib chiqarish chog‘ida qaytadan tashkil etilgan korxonaning mulkiy xuquqlari, majburiyatlari bo‘lib yuborish xujjati (balansi)ga muvofiq tegishli qismlarda ularning har biriga o‘tadi. 6. Bir korxonani boshqa korxona qilib o‘zgartirish chog‘ida avvalgi korxonaning barcha mulkiy xuquqlari va majburiyatlari qaytadan tashkil etilgan korxonaga o‘tadi. Korxonani tugatishni, mulkdor yoki mazkur mol-mulkni boshqarishga vakolatli organ tuzadigan tugatish komissiyasi amalga oshiradi, bankrotlik xollari bundan mustasno. Xo‘jalik sudi tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt bankrotligi to‘g‘risida qaror qabul qilinganda tugatish komissiyasini shakllantirish va uning ishlash tartibi O‘zbekiston Respublikasining "Bankrotlik to‘g‘risidagi qonuni" bilan belgilanadi. Bankrot korxonalarni qayta tashkil etish kuyidagi tartibda amalga oshiriladi: "Korxonani tugatish to‘g‘risida qaror qabul kilgan mulkdor sud (xo‘jalik sudi) yoki korxonani barpo etishga vakolatli bo‘lgan idora tugatish tartibi va muddatini, shuningdek karz berganlarning da’vo qilish muddatlarini belgilaydi. Bu muddat tugatish e’lon qilingan kundan boshlab ikki oydan kam bo‘lmasligi kerak. «Tugatish komissiyasi yoki korxonani tugatishni amalga oshirayotgan boshqa idora, korxona joylashgan erdagi rasmiy matbuotda uni tugatish va karz berganlarning da’volarini qabul qilish tartibi va muddati to‘g‘risida e’lon beradi. Tugatish komissiyasi (tugatishni amalga oshirayotgan idora) ana shu e’lon bilan bir katorda korxonaga debitorlik qarzini undirib olish va qarz berganlarni korxona tugatilganligidan xabardor qilib, ularning da’volarini aniqlash ishlarini bajarishi shart. "Tugatish komissiyasi (tugatishni amalga oshirayotgan idora) tugatilayotgan korxonaning mol-mulkini baxolaydi va karz berganlar bilan xisob-kitob qiladi, tugatish balansini tuzadi va uni egalik kiluvchiga yoki tugatish komissiyasini tayinlagan idoraga takdim etadi. Tugatish komissiyasi o‘z aybi bilan etkazilgan zarar uchun javobgar bo‘ladi. Zararni undirib olish miqdorlari va tartibini xo‘jalik sudi belgilaydi. Qarz berganlarning da’volarini kondirish. Tugatilayotgan korxonaga karz berganlarning da’volari ana shu korxonaning mol-mulkidan kondiriladi. Bunda birinchi navbatda byudjet oldidagi karzlar kondiriladi va tugatilayotgan korxona tasarrufida bo‘lgan erlarni qaytadan tiklash xarajatlari koplanadi. Kreditorlar da’volarini kondirish tartibi va navbati hamda bankrot bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektning mol-mulkini taqsimlash O‘zbekiston Respublikasining "Bankrotlik to‘g‘risida"gi qonuni bilan belgilanadi. Garov ko‘ygan xuquqiy shaxs korxona qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan xolda, garov bilan ta’minlangan majburiyatlarni bajarish muddatidan kat’iy nazar, garovdagi mol-mulkdan xak undirish xuquqini oladi. 1.Da’vo qilish uchun belgilangan muddat o‘tgandan keyin aniqlangan va qilingan da’volar birinchi navbatdagi da’volar, shuningdek, belgilangan muddatda ma’lum qilingan da’volar kondirilgandan keyin korxonaning kolgan mol-mulkidan kondiriladi. 2.Mol-mulk etishmaganligi uchun kondirilmagan da’volar bekor qilingan deb xisob qilinadi. Tugatish komissiyasi (tugatishni amalga oshirgan idora) tan olmagan da’volar ham, agar karz beruvchilar da’voni to‘la yoki qisman tan olmaslik to‘g‘risidagi xabarni olgan kundan e’tiboran bir oy muddat ichida o‘z talablari kondirilishi to‘g‘risida sud yoki xo‘jalik sudiga da’vo kilmagan bo‘lsalar bekor qilingan deb xisoblanadi. 3.Korxonani tugatish chog‘ida fuqaroga shikastlanganligi yoki salomatligiga boshqa xil zarar etganligi yoxud o‘limi munosabati bilan shu korxonadan undiriladigan vaqtinchalik to‘lovlarga pul ajratiladi. 4.Korxonani tugatish chog‘ida mehnat jamoasi a’zosining ko‘shgan xissasi karz berganlarning da’volari nizomda ko‘zda tutilgan shartlari asosida belgilangan va tartibda kondirilgandan so‘ng unga pul shaklida yoki kimmatli kog‘ozlar bilan beriladi. 5.Qarz berganlarning va mehnat jamoasi a’zolarining da’volari kondirilgandan keyin kolgan mol-mulkdan mulkdorning ko‘rsatmasiga binoan foydalaniladi. 6.Korxona qaytadan tashkil etilganida uning xuquq va majburiyatlari qonuniy vorislariga o‘tadi. Sanoat - moddiy ishlab chiqarishning eng yirik, etakchi tarmog‘idir. Unda mehnat qurollari (vositalari), mehnat buyumlari va xalq iste’mol tovarlarining ko‘pchilik qismi yaratiladi; mashina va mexanizmlarning barcha turlari, bino va inshootlarning konstruktiv elementlari ishlab chiqariladi; er osti boyliklari qazib olish amalga oshiriladi; mineral, o‘simlik va xayvon xom ashyosiga ishlov beriladi, keng iste’mol mollari tayyorlanadi va x.k.lar. Sanoat milliy iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini ishlab chiqarish vositalari, mehnat qurollari bilan ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyot, fan, maorif, madaniyat, sog‘liqni saqlash, sport, turizm va boshqa soxalar rivoji sanoatning taraqqiyot darajasiga bog‘liq. Sanoat jamiyatning etakchi kuchi bo‘lgan ishchilar sinfini o‘zida birlashtiradi. Sanoat rivoji tufayli unda band bo‘lgan xodimlarning soni ko‘payadi, ularning bilimi va ilmi, maxorati ortadi, kadrlar salohiyati yuqori darajaga ko‘tariladi. Sanoat soxasida mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi bo‘lgan konsentratsiyaning yuqori darajasi va shu asosda ijtimoiy ishlab chiqarishni uyushtirshning ilg‘or usullari - maxalliylashtirish, ixtisoslashtirish va diversifikatsiyalash, kooperativlashtirish va kombinatsiyalashtirish soxasida ustunlik qiladi. Sanoat qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni qayta ko‘rishning negizi xisoblanadi. Uni yangi texnika bilan ta’minlash orqali fermer, shirkat, dexqon xo‘jaliklarini va boshqa shakllarda faoliyat ko‘rsatayotgan sub’ektlarni iqtisodiy va madaniy jixatdan yuqori darajaga ko‘tarishga, shahar bilan qishloq o‘rtasidagi muhim tafovutlarni yo‘kotishga, dexkon mehnatini industrial mehnatga aylantirishga yordam beradi. Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatining moddiy manbai, dunyoda tinchlikni saqlashning muhim omili, mamlakatlar mustaqilligini va birdamligini ta’minlovchi muhim soxadir. Feodalizm tuzumining boshlarida (VI-VIII asrlarda) Farg‘ona bilan So‘xda oltin, mis, temir, Ilokda ko‘rg‘oshin, kumush, oltin, SHaxrisabzda toshtuz qazib chiqarilgan. Ikkinchi jaxon urushigacha 500 dan ortiq sanoat korxonalari, jumladan, "Tashselmash", Toshkent to‘kimachilik kombinati, CHirchik elektrokimyo kombinati, Kattako‘rg‘on yog‘ zavodi, Bekobod va Kuvasoy sement korxonalari kurildi. Neft va rangli nodir metallar qazib chiqarish, qurilish sanoati maxsulotlarini tayyorlash rivoj topdi. 2. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik shaklining boshqa ko‘rinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat tomonidan muhofaza qilinishi belgilab qo‘yilgan. YAngi qonunchilik hujjatlarida yangi iqtisodiy tushuncha - korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli tushunchasi kiritilgan. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari bu bozorda korxonalar faoliyatining huquqiy shartlari. Huquqiy shakllarning xilma-xilligi tadbirkorlik faoliyati uchun kapitalni jalb qilish usullarini diversifikatsiya qilish, shuningdek korxonalarni har xil javobgarlik shakllaridan himoya qilish, shuningdek, bajarilayotgan ishlarning xavfliligiga, raqobat darajasiga, bozorga kirish taktikasiga qarab bozorda turli xil harakatlarni amalga oshirishga imkon beradi. Korxonalarning qonun hujjatlari va boshqa xo‘jalik huquqi normalarida ko‘zda tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va hajmi, kapitalning shakllanishi, turli xil firmalararo uyushmalarga a’zo bo‘lish usullari va olib boruvchi raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi faoliyat tavsifi va mazmuniga bog‘liq bo‘lgan strukturaviy tuzilishining usul va ko‘rinishlari xo‘jalik yuritishning tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydi. Xozirgi zamon sharoitlarida davlat, munitsipal, jamoa, individual (oilaviy, xususiy) turdagi korxonalar mavjud bo‘lib, ular o‘zlariga biriktirib qo‘yilgan mulk tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv huquqiga ko‘ra ham tasniflanadi. Xo‘jalik faoliyati yurituvchi har bir sub’ekt bir qator huquqlarga ega bo‘lib, bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi tomondan, jismoniy va huquqiy shaxslar hamda davlat bilan o‘zaro munosabatlarini amalga oshirishga ko‘maklashadi. Korxonalar huquqiy shaklining har bir ko‘rinishida ularning egalari, ya’ni xususiy mulk egalari, korxona bilan turli darajadagi aloqada bo‘ladilar. Masalan, ochiq turdagi hissadorlik jamiyati egalari korxona mulkining bir qismigagina egalik qilish huquqiga egalar hamda boshqaruv funksiyalarini amalga oshirishda ham o‘z aksiyalari miqyosida ishtirok etadilar. Xo‘jalik o‘rtoqliklarida (jamiyatlarida) esa mulk egasi va mulk yaqinlashtirilgan bo‘lib, korxonani boshqarishda ularga bevosita ishtirok etish imkoniyati yaratib berilgan. Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo‘jalik o‘rtoqliklari bo‘lib, ular ishonch asosidagi to‘liq o‘rtoqlik (kommandit o‘rtoqligi) ko‘rinishida tashkil qilinishi mumkin. Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati yurituvchi hamda ularga tegishli mulk javobgarligiga ega bo‘lgan o‘rtoqliklar - to‘liq o‘rtoqliklar hisoblanadi. Kommandit o‘rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki huquqiy shaxslarning o‘zaro xo‘jalik faoliyati yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi natijasida paydo bo‘ladi. Jamiyatlarning ko‘pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo‘ladi. Mas’uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilib, Nizom jamg‘armasi hujjatlarda (Nizom va ta’sis shartnomasi) belgilab qo‘yilgan ulushlarga bo‘lingan bo‘ladi. Bunday jamiyat muassislari jamiyatning majburiyatlari uchun javobgar bo‘lmaydilar hamda jamiyat faoliyatida o‘zlari kiritgan ulushlar doirasida zarar ko‘rishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasida ochiq va yopiq turdagi hissadorlik jamiyatlari mustaqillikka erishilgandan keyin keng faoliyat ko‘rsatmoqda. Nizom jamg‘armasi aksiyalarga taqsimlangan jamiyat hissadorlik jamiyati hisoblanadi. Xissadorlik jamiyati a’zolari jamiyatning majburiyatlari bo‘yicha javobgar bo‘lmaydilar, biroq o‘zlariga tegishli bo‘lgan aksiyalar qiymati doirasida zarar ko‘rishlari mumkin. Xissadorlik jamiyatlarining ijobiy jihatlari qatoriga quyidagilar kiradi: aksiyadorlik kapitalining teng taqsimlangan, erkin muomaladagi ulushlar - aksiyalarga taqsimlanishi; aksiyadorlar jamiyat majburiyatlari uchun javobgarligining aksiyalar qiymati hajmida cheklanganligi; aksiyadorlik kapitalining hajmi va a’zolar sonini osonlik bilan o‘zgartirish imkonini beruvchi Nizom asosida birlashish; umumiy boshqaruv vazifalarining xo‘jalik faoliyatini boshqarish vazifalaridan alohida yuritilishi va hokazolar. Iqtisodiyotimiz oldida turgan asosiy vazifalardan biri sanoat ishlab chiqarishini jahon iqtisodiyotida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan raqobatbardosh korxonalar tashkil qilish maqsadidagi tuzilmaviy qayta qurishdan iborat. Buning uchun integratsiya hamda turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarni vaqtinchalik yoki doimiy ravishda kooperatsiya yoki konsentratsiya asosida birlashtirish amalga oshiriladi. Kooperatsiya jarayonida konsern, konsorsium, xo‘jalik assotsiatsiyasi kabi tashkiliy shakllar vaqtinchalik yoki doimiy ravishda tuzilishi mumkin. Ushbu tuzilmaviy birliklarining mohiyatini qisqacha ko‘rib chiqamiz. Konsern umumiy manfaatlarga ega hamda shartnomalar, kapital va qo‘shma faoliyatda ishtirok etish bilan bog‘liq bo‘lgan korxonalarning yirik birlashuvini aks ettiradi. Konsorsium kompaniya va banklarning vaqtinchalik birlashuvi natijasida, yirik kapital talab qiluvchi loyihalarni amalga oshirish yoki mablag‘ni birgalikda joylashtirish maqsadlari uchun umumiy kelishuvlar asosida yuzaga keladi. Konsorsium buyurtmachilar oldidagi majburiyatlar uchun javobgar hisoblanadi. Xo‘jalik assotsiatsiyasi jismoniy yoki huquqiy shaxslarning o‘zaro hamkorlik yuritish maqsadida ko‘ngilli ravishda birlashuvini anglatadi va unda birlashuvga kiruvchi sub’ektlar o‘z mustaqilligini saqlab qoladilar. Korporatsiyalar umumiy maqsadlarga erishish, hamkorlikda faoliyat yuritish maqsadida birlashib, mustaqil huquqiy sub’ekt - huquqiy shaxsni tashkil qiluvchi shaxslar yig‘indisini tavsiflaydi. Ko‘pincha ular aksiyadorlik (hissadorlik) jamiyatlari shaklida tashkil qilinadi. Korxonalarning konsentratsiya asosida birlashuvi kartel, sindikat, xolding va moliya-sanoat guruhlari ko‘rinishida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish sohasidagi kartellar ishlab chiqarish masalalari, narxlar, tovarlarni sotish, ishchi kuchini yollash va shu kabi masalalar bo‘yicha kelishuvga asoslanib faoliyat yuritadi. Integratsiyaning bu shaklida korxonalar mustaqillikni saqlab qolgan holda kooperatsiya asosida birlashadilar. Sindikat – tijorat faoliyatini (ta’minot, sotish, narxning paydo bo‘lishi) hamkorlikda tashkil qilishga asolangan birlashmadir. Sindikat tarkibiga kiruvchi korxonalar huquqiy hamda xo‘jalik yuritish mustaqilliklarini saqlab qoladilar. Trestlar yuqori darajada markazlashganligi bilan ajralib turadi. Uning tarkibiga kiruvchi korxonalar ishlab chiqarish, tijorat va huquqiy mustaqilliklarini yo‘qotib, yagona reja asosida faoliyat yuritadi. Xoldinglar ishtirokchilarning moliyaviy imkoniyatlarini birlashtirish va muvofiqlashtirish hamda ishlab chiqarish quvvatlari bilan vaizifalarni tezkor ravishda amalga oshirish imkonini beruvchi boshqaruvning samarali shaklini ifodalaydi. YAkka tartibdagi tadbirkorlik Har qanday fuqaro yuridik shaxs tashkil qilmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqiga ega. Buning uchun faqat yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro‘yxatdan o‘tish talab qilinadi. YAkka tartibdagi biznes egasi o‘z majburiyatlari uchun mol-mulk bilan shaxsan javobgar bo‘ladi. Bu kichik do‘konlar, xizmat ko‘rsatish korxonalari, fermer (fermer) xo‘jaliklari, shuningdek yuristlar va shifokorlarning kasbiy faoliyati uchun ko‘plab tashkilotlar uchun eng keng tarqalgan biznes shakli. YAkka tartibdagi tadbirkorlar turli xil biznes operatsiyalarini amalga oshiradilar va o‘z nomlaridan tijorat bitimlarini tuzadilar. SHaxsiy biznes egasi fuqarolar uchun faqat daromad solig‘ini to‘laydi, chunki yuridik shaxs emas. YAkka tartibdagi tadbirkorlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularning faoliyati to‘g‘risida hisobot oshkor qilinmaydi, shuning uchun ularning haqiqiy ahvoli to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlar har doim ham mavjud emas. Ularning biznes sheriklari uchun, ayniqsa birinchi marta aloqada bo‘lganlar uchun, bunday sherikning to‘lov qobiliyati va ishonchliligini tekshirish oson emas. CHet elda biznesdagi yakka tartibdagi tadbirkorlar: shaxsiy mulkchilik (AQSH); yakka tadbirkorlik (Kanada, Buyuk Britaniya); Eynzelunternehmung (Germaniya); Entreprise individulle (Fransiya). Hozirgi vaqtda turli sheriklik faoliyati sezilarli rivojlanishga ega -biznes birlashmalari. To‘liq sheriklik To‘liq sheriklik bu sherikchilik nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi va o‘z majburiyatlari uchun tegishli bo‘lgan mulkka nisbatan javobgar bo‘lgan ular o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq bir nechta fuqarolarning birgalikdagi faoliyat uchun birlashmasidir. To‘liq sheriklik ishtirokchilarining soni cheklanmagan. Ammo odatda bu kichik korxona (2-4 ishtirokchi). Ular to‘liq sheriklar deb ataladi va shartnomaga muvofiq shaxsan sheriklikda ishtirok etishlari kerak. Foyda va zararlar qatnashchilar o‘rtasida ularning qo‘shma kapitaldagi ulushiga mutanosib ravishda yoki shartnomaning boshqa shartlariga muvofiq taqsimlanadi. To‘liq sheriklik yuridik shaxs emas, shuning uchun har bir to‘liq sherik umumiy maqsadga erishish uchun boshqalar bilan kelishgan holda mustaqil huquq sub’ekti sifatida ishlaydi. Kreditorlarning da’volari nafaqat ishda investitsiya qilingan mol-mulkka, balki uning barcha ishtirokchilarining shaxsiy mulkiga ham taalluqli bo‘lib, ular har qanday ishtirokchiga taqdim etilishi va uning barcha mulkiga murojaat qilinishi mumkin. To‘liq sheriklikning ishlashi uchun bunday sharoitlar, bir tomondan, biznes sheriklariga bitimning puxtaligiga ishonchni kuchaytiradi, boshqa tomondan esa bozorga kirishga yordam beradi. To‘liq shirkatning firma nomi uning barcha qatnashchilarining ismlarini (ismlarini) va "to‘liq sheriklik" so‘zlarini yoki "va kompaniya" va "to‘liq sheriklik" so‘zlarini qo‘shgan holda bir (yoki bir nechta) nomini o‘z ichiga olishi kerak. Xorijiy mamlakatlarda to‘liq sheriklik quyidagi nomlarga ega: umumiyhamkorlik (AQSH); CHeksiz hamkorlik (Buyuk Britaniya); Offen Handelsgeselschaft (Germaniya); Sosiete en nom kollektivi (Fransiya). Kommandit shirkat (buyruq shirkati) shunday shartnoma munosabatlari bilan tavsiflanadi, bunda ba’zilar sheriklik nomidan tadbirkorlik faoliyatida qatnashadilar va o‘z mol-mulklari (to‘liq sheriklar) bilan birgalikda va bir nechta javobgar bo‘ladilar, boshqalari (komanditlar) esa faqat o‘z mol- mulklari bilan qatnashadilar, tavakkal qiladilar va javobgar bo‘ladilar. omonatlaridagi yo’qotishlar va sheriklikda qatnashmaslik. Kommandit sheriklik tuzilib, barcha to‘liq sheriklar tomonidan imzolangan assotsiatsiya to‘g‘risidagi memorandum asosida ishlaydi. Unda sheriklikning ustav kapitalini shakllantirish va o‘zgartirish shartlari, shuningdek foyda va zarar taqsimoti bo‘lishi kerak. Kompaniyaning nomi to‘liq sheriklik nomi bilan bir xil tarzda, "imonda sheriklik" yoki "buyruq sheriklik" so‘zlari qo‘shilgan holda shakllantirilgan. AQSH va Buyuk Britaniyada bunday korxonalar to‘liq sheriklik deb nomlanadi, Germaniyada - Kommandit-geselschaft, Fransiyada - Sosiete en comandite oddiy. To‘liq va buyruqli sheriklik odatda kichik kompaniyalar bo‘lib, ularning moliyaviy faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni e’lon qilish talab etilmaydi. Mas’uliyati cheklangan jamiyat Mas’uliyati cheklangan jamiyat bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning eng keng tarqalgan huquqiy shakllaridan biridir. Bu fuqarolar va (yoki) yuridik shaxslarning birgalikdagi iqtisodiy faoliyat uchun birlashmasi. Jamiyatning ta’sis hujjatlari uning ta’sischilari tomonidan imzolangan ta’sis shartnomasi va tasdiqlangan nizomdir. Mas’uliyati cheklangan jamiyat - bu yuridik shaxs, ya’ni. u o‘z mulki, iqtisodiy yurisdiktsiyasi yoki garovga qo‘yilgan mol-mulkni tezkor boshqarish huquqiga ega bo‘lgan va ushbu mol-mulk bilan bog‘liq majburiyatlari uchun javobgar bo‘lgan, o‘z nomidan mulkiy va boshqa huquqlarni amalga oshiradigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin bo‘lgan tashkilot. U mustaqil balansga ega bo‘lishi kerak. Jamiyatning ustav kapitali uning ishtirokchilari badallari qiymatidan tuziladi. SHu bilan birga, ma’suliyati cheklangan jamiyat qatnashchilari uning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog‘liq yo’qotishlarni o‘z hissalari summasi doirasida ko‘taradilar. Jamiyat qatnashchisi ustav kapitalidagi o‘z ulushini kompaniyaning bir yoki bir nechta ishtirokchisiga sotish (yoki berish) huquqiga ega. U boshqa ishtirokchilarning roziligidan qat’iy nazar istalgan vaqtda kompaniyani tark etish huquqiga ega, shu bilan birga unga kompaniyaning mulkidagi ulushining qiymati to‘lanadi. Kompaniyaning yuqori boshqaruv organi uning ishtirokchilarining umumiy yig‘ilishi hisoblanadi. Uning vakolatiga kompaniya ustavini o‘zgartirish, ustav kapitali hajmini o‘zgartirish, ijroiya organlarini shakllantirish, yillik hisobotlarni tasdiqlash, buxgalteriya balansi, foyda va zararlarni taqsimlash, taftish komissiyasini saylash va h.k. kiradi. Kompaniyani tezkor boshqarish uchun ijro etuvchi organ - bir kishilik yoki jamoaviy tuziladi. Ijroiya organ jamiyat a’zosi bo‘lmagan odamlardan iborat bo‘lishi mumkin. Kommandit sheriklik shartnomalari asosida tashkil etilgan korxonalar o‘zboshimchalik bilan chaqirilgan bo‘lishi mumkin, lekin "cheklangan javobgarlik" havolasi majburiy tarzda kiritilishi shart. Bu jahon amaliyotiga mos keladi. AQSHda bunday tashkilotlar "Close Corporation" (Corp.), Buyuk Britaniyada - Limited kompaniyasi (Ltd), Germaniyada - "Geselschaft mit Beschrankter Xaftung" (Gmb.H), Fransiyada - "Sosiete" mas’uliyati cheklangan (S.A.R.L.). Ushbu korxonalar o‘zlarining ishlarining natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni e’lon qilishlari shart emas, lekin ko‘pchilik ularni reklama maqsadida nashr etadi. Aksiyadorlik jamiyati Aksiyadorlik jamiyati bu fuqarolar, yuridik shaxslar (lekin asosan ularning kapitali) xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun uyushmasi. Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali qatnashchilar tomonidan sotib olingan ma’lum miqdordagi aksiyalarga bo‘linadi. Agar aksiyalar faqat jamiyat ta’sischilari o‘rtasida taqsimlangan bo‘lsa, u yopiq aktsiyadorlik jamiyati deb ataladi va mohiyatiga ko‘ra mas’uliyati cheklangan jamiyatga yaqin bo‘ladi. Ochiq aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari ochiq obuna orqali tarqatiladi va aksiyadorlar ularni uchinchi shaxslarga sotish huquqiga ega. Aksiyadorlik jamiyati har doim yuridik shaxs hisoblanadi. Aksiyadorlar unda faqat kapital bo‘yicha ishtirok etadilar va uning majburiyatlari bo‘yicha faqat ustav fondiga qo‘shgan hissasi miqdorida javobgardirlar. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi aksiyadorlik jamiyatining yuqori boshqaruv organi hisoblanadi. U ustavni, ustav kapitalining miqdorini o‘zgartiradi va tasdiqlaydi, Direktorlar kengashini yig‘adi (agar aksiyadorlar soni 50 dan oshsa), ijro etuvchi organ yillik hisobotlarni tasdiqlaydi, foyda va zararni taqsimlaydi. Ijroiya organ kollegial va bir kishilik bo‘lishi mumkin. U kompaniyaning joriy boshqaruvini amalga oshiradi va direktorlar kengashi va aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi oldida hisobot beradi. Jamiyatning ijro etuvchi organining vakolatlari shartnoma bo‘yicha boshqa tashkilotga yoki yakka tartibdagi tadbirkorga (boshqaruvchiga) topshirilishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining nomi uning huquqiy shaklini ko‘rsatishi kerak. CHet elda bu asosiy huquqiy shakl. Nomlari quyidagilardan iborat: AQSHda - Korporatsiya (Corp.), Buyuk Britaniyada - Jamiyat cheklangan kompaniyasi (PLC), Germaniya - Akiengeselschaft (AG), Frantsiyada - Sosiete anonime va boshqalar. Ushbu korxonalar o‘z faoliyati natijalari to‘g‘risida umumiy ma’lumotni e’lon qilishlari shart. Ko‘pincha bu ma’lumotlarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi auditorlik kompaniyalari ishtirokida amalga oshiriladi. Ushbu shaklning samaradorligi va keng tarqalishi, bu sizga yirik loyihalarni amalga oshirish uchun ko‘p miqdordagi kichik sarmoyalarni jalb qilish imkonini beradi. Ishlab chiqarish kooperativi Ishlab chiqarish kooperativi (artel) - bu shaxsiy mehnat (yoki boshqa) ishtiroki va pul mablag‘larini to‘plash asosida qo‘shma iqtisodiy faoliyat uchun fuqarolarning ixtiyoriy birlashmasi. Kooperativlar odatda qazib olish sohalarida, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, savdo, xizmat ko‘rsatish va hokazolarda tashkil etiladi. Ishlab chiqarish kooperativining ta’sis hujjati uning a’zolari umumiy yig‘ilishi tomonidan tasdiqlanadigan ustavidir. Unda aksiyalarning hajmi, foyda va zararni taqsimlash tartibi, kooperativning qarzlari bo‘yicha uning a’zolarining javobgarligi hajmi va shartlari ko‘rsatilgan. Ustavda kooperativga tegishli bo‘lgan mol-mulkning ma’lum bir qismi bo‘linmas fondlar bo‘lishi mumkinligi belgilab qo‘yilishi mumkin. Kooperativ a’zosi undan chiqib ketish huquqiga ega. SHu bilan birga, unga aktsiyaning qiymati to‘lanadi yoki moliya yili uning oxiriga tegishli mol-mulk beriladi. Kooperativ a’zolarining mulkiy javobgarligi, shuningdek haq to‘lash shartlari nizomda ko‘rsatilgan. Kooperativning yuqori boshqaruv organi umumiy yig‘ilishdir. Boshqaruvning ijro etuvchi organi (yoki uning raisi) kooperativning joriy boshqaruvini amalga oshiradi. U umumiy yig‘ilish va kuzatuv kengashiga (katta kooperativlarda) hisobot beradi. Kooperativning firma nomida uning nomi va so‘zlari bo‘lishi kerak"Ishlab chiqarish kooperativi" yoki "artel". Davlat va shahar unitar korxonalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat markaziy hukumatga yoki mahalliy hokimiyatga bo‘ysunishi mumkin bo‘lgan muayyan funktsiyalarni bajarish uchun bir qator korxonalarni zaxiraga oladi. Unitar korxona - o‘ziga ajratilgan mol-mulkka mulk huquqi berilmagan tijorat tashkiloti. Ushbu shaklda faqat davlat va shahar korxonalari bo‘lishi mumkin. Davlat (shahar) mulki xo‘jalik boshqaruvi yoki tezkor boshqarish huquqidagi korxonalar bo‘lishi mumkin. Birinchi holda, korxona davlat organining (yoki mahalliy boshqaruvning) qarori bilan tashkil etiladi. Ta’sis hujjati uning ustavidir. Ustav kapitali qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Korxona majburiyatlari uchun javobgarlik o‘ziga biriktirilgan mol-mulk doirasida. Korxona rahbari mulk egasi tomonidan tayinlanadi. Unitar korxonaning firma nomi uning egasini ko‘rsatishi kerak. 8. Notijorat tashkilotlar Bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda olishga intilmaydigan, faol iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanadigan bir nechta korxonalar mavjud. Bunday notijorat tashkilotlari tarkibiga iste’mol kooperativlari, jamoat va diniy tashkilotlar, jamg‘armalar, uyushmalar va boshqalar kiradi. Iste’mol kooperativlari o‘z a’zolarining moddiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida aksiyaviy badallarni birlashtirish orqali tashkil etiladi. Kooperativ tomonidan olingan daromad ustavga muvofiq taqsimlanadi, kooperativ a’zolari qo‘shimcha aktsiyalar orqali qo‘shimcha yordam berishadi. Bunday kooperativning nomi uning faoliyatining asosiy maqsadi, shuningdek "kooperativ" yoki "iste’molchilar jamiyati" so‘zlarini o‘z ichiga olishi kerak. Jamoat va diniy tashkilotlar umumiy manfaatlar, ilmiy va diniy qarashlar asosida tuziladi. Ular tadbirkorlik faoliyatini faqat o‘zi yaratgan maqsadga erishish uchun amalga oshirish huquqiga egadirlar. Ishtirokchilar berilgan mulkka va a’zolik badallariga bo‘lgan mulk huquqlarini saqlab qolmaydilar va jamoat va diniy tashkilotlarning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar. Jamg‘armalar - bu fuqarolar, yuridik shaxslar tomonidan ijtimoiy, madaniy, xayriya, ma’rifiy va boshqa maqsadlarni amalga oshirish uchun ixtiyoriy mulkiy badallar asosida tuzilgan, a’zoligi bo‘lmagan notijorat tashkilotlari. Korxonalar tomonidan fondga berilgan mol-mulk fondning mulki hisoblanadi. Ta’sischilar fondning majburiyatlari bo‘yicha va fond o‘z ta’sischilari majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydi. Jamg‘arma maqsadga erishish uchun zarur bo‘lgan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish, shuningdek tadbirkorlik subektlarini tashkil etish va ularda ishtirok etish huquqiga ega. Jamg‘arma o‘z mol-mulkidan foydalanish to‘g‘risida yillik hisobotlarni e’lon qilishga majburdir. Uyushmalar (yoki birlashmalar) tijorat tashkilotlari tomonidan ularning biznes faoliyatini muvofiqlashtirish, umumiy mulkiy manfaatlarning vakili va himoyasi uchun tuziladi. Uyushma a’zolari o‘z mustaqilligini va yuridik shaxs huquqlarini saqlab qoladilar, garchi ular o‘z majburiyatlari uchun ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda yordamchi javobgar bo‘ladilar. Uyushma nomi "uyushma" yoki "birlashma" so‘zini o‘z ichiga olgan holda uning a’zolari faoliyatining asosiy mavzusini ko‘rsatishi kerak. Tijorat tashkilotlarining jamg‘armalar va birlashmalarda ishtirok etishining samaradorligi shundan iboratki, ular uchun qulay asoslar mavjud. Iqtisodiyotda firmalar bilvosita reklama, o‘qitish va boshqalarni amalga oshiradilar. 3. Korxona faoliyatining ichki va tashqi muhiti Ichki muhitning o‘zaro aloqalari natijasida tayyor mahsulot paydo bo‘ladi, ishlar bajariladi va xizmat ko‘rsatiladi, ya’ni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan ishlab chiqarish va mehnatga haq to‘lash faoliyati yuzaga keladi. Korxona faoliyatining ichki muhiti iqtisodiy ishlab chiqarish tashkiloti xossalarining namoyon bo‘lish shakllari va xususiyatlarini aks ettiradi, buning natijasida u o‘z faoliyati natijalari bo‘yicha jamiyat ehtiyojlarini qondiradi va qondiradi, shuningdek tashqi sharoitlarga javob beradi, ularga va boshqa omillarga moslashadi. Ichki omillar (sub’ektiv) insonning muayyan faoliyati bilan bog‘liq. Ular menejerlar va xodimlarning harakatlariga to‘liq va to‘liq bog‘liqdir. Tadbirkorlik sub’ekti ichki muhit omillarini bilishi va aniq boshqaruv qarorlari orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga ta’sir qilishi kerak. Ichki muhit omillarining modellari korxona strategiyasiga va ushbu omillarni boshqarish qobiliyatiga qarab turli xil variantlarga ega bo‘lishi mumkin. Tarkibiy elementlarning ro‘yxati juda keng: mulk huquqi; atrof-muhit; strategiya korxona resurslarini taqsimlashda ushbu nisbatni belgilashga qaratilgan harakatlar majmui sifatida; korxonaning tashkiliy tuzilmasi; resurslardan maqsadli foydalanishni o‘z ichiga olgan texnologiya; hokimiyat va uning manfaatlariga ta’sir qilish huquqidan foydalanish; tashkiliy va iqtisodiy madaniyat jamiyatda shakllangan ideallar, qadriyatlar, ma’naviy an’analar, inson xulq-atvorining normalari va qoidalari. Korxonalarning tashqi muxit bilan aloqasi ularning tashqi tizimga chiqishida ro‘y berib (resurslarni jalb qilish, ularning qiymatini aniqlash, xom ashyo, material va yoqilg‘ining o‘z vaqtida etkazib turilishi va hokazo), tashqi muhitga ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimi yordamida ta’sir ko‘rsatish jarayonida namoyon bo‘ladi, raqobat omili,ijtimoiy omillar, siyosiy omil, demografik omil, marketing, xalqaro omil. Korxonalar faoliyati samaradorligini aniqlab beruvchi tashqi muhit – bu, birinchi o‘rinda mahsulot iste’molchilari, xom ashyo va boshqa material etkazib beruvchilar, shuningdek davlat organlari hamda korxonaga yaqin joyda yashovchi aholi hisoblanadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektning faoliyati natijalari asosan tashqi muhit bilan belgilanadi. Iqtisodiy faoliyatga ta’sir qiluvchi tashqi omillar iqtisodiy qonunlarning ta’sirini aks ettiradi. Tizimli yondashuv nuqtai nazaridan har qanday korxona uchlik jarayonini amalga oshiradi, xususan:tashqi muhitdan manbalarni olish; resurslarni mahsulotga (ish, xizmat) aylantirish; mahsulotni tashqi muhitga qaytarish.