Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari
Reja:
1.1. Korxonalar mohiyati va faoliyatning asosi
1.2. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari
1.3. Korxona faoliyatining ichki va tashqi muhiti.
Kalit suzlar: AJ, MCHJ, Sindikat, Konsern, Konsorsium, Xo‘jalik assotsiatsiyasi,
Korporatsiyalar, Korxona Nizomi, Ta’sis shartnomasi.
1. Korxonalar mohiyati va faoliyatning asosi
Korxona – ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo‘ini bo‘lib, unda ilmiy
iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi.
Mahsulotlar yaratish va xizmatlar ko‘rsatish muayyan texnologik jarayonlar,
mehnat qurollari materiallari, odamlarning bilimi va ko‘nikmalari ijtimoiy mehnat
taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan holda mustaqil amalga oshiriladigan
tizimga aytiladi.
Korxona ish o‘rinlarini beradi ish haqi to‘laydi soliqlar to‘lash yo‘li bilan davlat
va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishda qatnashadi.
Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab
chiqarish vositalari bilan o‘zaro aloqasi amalga oshiriladi.
Korxona o‘z faoliyatini o‘zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni olingan sof
foydani soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lagandan so‘ng qolgan qismini tasarruf etadi.
Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti, xilma-
xilligi, xom ashyo etkazib beruvchilar va haridorlar narxlarni shakllantirish,
resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni qo‘llash, yuqori unumli texnika va
texnologiyadan foydalanish masalalari hal etiladi.
Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil etish
shakllariga ega:
Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash;
Ixtisoslashtirish;
Kooperatsiyalash;
Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu - huquqiy shaxs
maqomiga ega, mustaql ravishda xo‘jalik faoliyati yurituvchi sub’ekt bo‘lib, o‘ziga
tegishli bo‘lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste’molchilar (xaridorlar)
talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, xizmat) ishlab
chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi.
Korxona – ijtimoiy talablarni qondiruvchi va sof foyda olish maqsadida mahsulot
ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi mustaqil xo‘jalik
yurituvchi iqtisodiyot sub’ektidir.
Korxonaning markaziy holati quyidagi holatlarga bog‘liq:
korxona inson hayotini tashkil etishning asosiy shaklidir. Bu erda xodim
o‘zining ijodiy salohiyatini anglaydi, ijtimoiy ishlab chiqarishga hissa
qo‘shadi; bu erda u o‘zini o‘zi va oila a’zolarini moliyaviy ta’minlab
berganligi uchun mukofot oladi;
korxona turli xil ishtirokchilar o‘rtasida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
jarayonida rivojlanadigan ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy sub’ekti
vazifasini bajaradi;
korxona nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy tashkilot hamdir, chunki uning
poydevori shaxs va mehnat jamoasidan iborat; korxonada jamiyat, mulkdor,
jamoa va ishchining manfaatlari o‘zaro bog‘liq, ularning qarama-qarshiliklari
ishlab chiqilgan va hal qilingan;
ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradigan korxona tabiiy muhitga ta’sir
ko‘rsatib, inson yashash joyining holatini belgilaydi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining turli tarmoq va sohalarida turli xil mulkchilik shakliga
ega bo‘lgan 300 mingta xo‘jalik faoliyati yurituvchi sub’ekt mavjud bo‘lib, ulardan
qariyb 280 mingini kichik korxonalar hamda mikrofirmalar tashkil etadi.
Korxonalarning eng katta qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq
xo‘jaligi (41%), sanoat (9,4%) va qurilish (56%) sohalarida ro‘yxatga olingan. Jami
korxonalar miqdorida nodavlat sektorining salmoi katta bo‘lib, 82 %ni tashkil qiladi.
Zamonaviy korxona-mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt bo‘lib, ularning ishlab
chiqarish vositalari va boshqa mulklari rejali iqtisodiyot sharoitlaridagidek
davlatning o‘zigagina tegishli bo‘lmaydi. SHu sababli korxonalar mulkchilik
shakliga ko‘ra, davlat va nodavlat, tarmoq belgilariga ko‘ra, mashinasozlik,
energetika, metallurgiya, neft’ va gaz sanoati, qurilish kompleksi, oziq-ovqat, engil
sanoat, savdo va hokazolar, ishlab chiqarish miqyosi va xodimlar soniga ko‘ra, yirik,
mikrofirma va kichik, faoliyat yuritish muddatiga ko‘ra, uzluksiz, mavsumiy va
uzlukli korxonalarga bo‘linadi.
Biroq ushbu belgilardan qat’i nazar, deyarli har bir korxona Nizom asosida
faoliyat yuritadi. Nizomda korxonaning nomi, manzilgohi, yuqori turuvchi organi
va bu organning nomi, Nizom jamg‘armasi, bank muassasalaridagi rekvizitlari,
korxona rahbariyatining lavozimlari, rahbar shaxslarning majburiyatlari, tuzilmaviy
bo‘linmalar ro‘yxati, hisobot tartibi va hokazolar ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Agar Nizomda korxonaning tashkiliy-huquqiy funksiyalari belgilangan bo‘lsa,
uning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyati tarkibiga asosiy va aylanma fontlar, pul
mablag‘lari va boshqa aktivlar kiruvchi Nizom jamg‘armasiga tayanadi. Nizom
jamg‘armasi qonunga asosan korxonani tashkil qilish jarayonida muassislar - davlat,
huquqiy va jismoniy shaxslar tomonidan shakllantiriladi. Korxona rivojlanishi va
ishlab chiqarishning kengayib borishi, daromad hajmi va boshqa moliyaviy
tushumlarning ortishi natijasida Nizom jamg‘armasi ko‘paytirilishi mumkin.
Umuman olganda, Nizom jamg‘armasi korxonaning iqtisodiy barqarorligi va
moliyaviy jihatdan baquvvatligini aks ettiradi.
Korxonani turli belgilariga ko‘ra tavsiflash mumkin:
ishlab-chiqarish va texnika munosabatlarida korxona – bu, ishlab
chiqarilayotgan
mahsulotlar
hajmi
va
turlari,
ularni
tayyorlash
texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar tizimi;
ijtimoiy munosabatlarda korxona – bu, turli kategoriyadagi xodimlar
o‘rtasida ularning huquq va majburiyatlari asosida yuzaga keluvchi
munosabatlar ;
tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona huquqiy shaxs sifatida faoliyat
yuritadi;
moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona – bu, tarmoqning mustaqil
bo‘ini bo‘lib, o‘z-o‘zini moliya bilan ta’minlash, o‘z-o‘zini boshqarish, ya’ni
bozor
munosabatlari
tamoyillarida
faoliyat
yuritadi.
Amaldagi qonunchilikka asosan korxona davlat ro‘yxatidan o‘tganidan
keyingina huquqiy shaxs sifatida tan olinadi. Davlat ro‘yxatidan o‘tish uchun
birinchi o‘rinda quyidagi hujjatlar ahamiyatga ega bo‘ladi: muassisning
arizasi; korxonaning Nizomi; korxonani tashkil qilish haqida qaror yoki
muassislar shartnomasi; davlat bojini to‘laganlik haqida kvitansiya va
boshqalar.
Korxona o‘ziga xos bo‘lgan ma’lum xususiyatlarga ega:
birinchidan, korxona o‘ziga tegishli va xo‘jalik boshqaruvidagi xususiy
mulkka ega bo‘lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy-texnikaviy
imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta’minlaydi;
ikkinchidan,
korxona
kreditorlar,
jumladan,
davlat
bilan
o‘zaro
munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o‘z mulki bilan javob berish
xususiyatiga
ega
bo‘ladi;
uchinchidan, korxona xo‘jalik aylanmasida o‘z nomidan harakat qilishi
mumkin, ya’ni qonunga asosan xo‘jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar,
mahsulot (ish, xizmat) iste’molchilari, xom ashyo va asbob-uskuna etkazib
beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma
tuzish
huquqiga
ega;
to‘rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan sudda da’vogar va javobgar
sifatida
qatnashish
huquqiga
ega;
beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo‘lib, ishlab
chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat
organlari tomonidan belgilangan tartibda o‘z vaqtida hisobotlarni taqdim
etadi;
oltinchidan, korxona o‘z nomiga ega bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy-
huquqiy shakli o‘z aksini topadi.
Xar bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va
muomala jarayonlaridan iborat bo‘ladi. Korxonaning ishlab chiqarish
sohasidagi faoliyati - yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab
chiqarishni tashkillashtirishda namoyon bo‘ladi. Qayta ishlab chiqarish
sohasidagi faoliyat - ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning
malakasini oshirish, ishlab chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish
jarayonlarida aks etadi. Muomala sohasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning
moddiy-texnika ta’minotini tashkillashtirish, mahsulot (ish, xizmat)larni
sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish vositalarining daromad shaklida
qaytib kelishida ko‘zga ko‘rinadi.
Korxonalarni ijtimoiy-iqtisodiy tizim sifatida tadqiq etishda uni tashkil
qiluvchi ikkita tarkibiy qism - tizimning o‘zi(korxona) va ushbu tizim faoliyat
yurituvchi tashqi muhitni ko‘rib chiqish lozim. Korxonaning ichki muhiti
ishlab chiqarish vositalari, pul mablag‘lari, axborotlar va inson resurslaridan
tashkil topadi.
Bozor
iqtisodiyoti
sharoitlarida
korxonalar
faoliyatining
asosiy
yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi:
o
bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o‘rganish
yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan talablarini aniqlash;
o
mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo‘yicha ilmiy-
tadqiqot faoliyatini tashkil qilish;
o
xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish;
o
ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va
moliyalashtirish;
o
mahsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni
mukammallashtirish;
o
korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish,
reklama, texnik xizmat ko‘rsatish va hokazolarni boshqarish.
Albatta, zamonaviy korxonalarning ko‘p qirrali faoliyati yuqorida sanab
o‘tilgan yo‘nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-
texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy
siyosatning yangi talablari bilan to‘ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib
o‘tilganlardan qat’i nazar, xo‘jalik rivojlanishining har bir bosqichida
korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur:
o
korxona egasining daromad olishi;
o
iste’molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta’minlash;
o
xodimlarni ish haqi bilan ta’minlash;
o
korxonaga yaqin joylarda yashovchi aholi uchun ish joylari yaratish;
o
atrof-muhitni muhofaza qilish;
o
korxona faoliyatida to‘xtab qolishga yo‘l qo‘ymaslik;
o
ishlab
chiqarishni
tashkil
etish
va
boshqarish
shakllarini
mukammallashtirish;
o
ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish.
Xo‘jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan
quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:
o
ishlab chiqarish va shaxsiy iste’mol uchun mahsulotlarni tayyorlash;
o
mahsulotlarni iste’molchilarga etkazib berish va sotish;
o
sotuvdan keyin xizmat ko‘rsatish;
o
ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta’minlash;
o
xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish;
o
soliqlarni to‘lash, byudjetga to‘lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal
va to‘lovlarni amalga oshirish;
o
amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan
qonun-qoidalarga rioya qilish.
Bu funksiyalar korxonalarning hajmi, qaysi tarmoqqa mansubligi, ijtimoiy
infratuzilmaning
mavjudligi,
mahalliy
hokimiyat
idoralari
bilan
munosabatlarga asoslanib aniqlashtiriladi. Bugungi bozor iqtisodiyoti va fan-
texnika taraqqiyoti korxonalarning amalga oshiruvchi funksiyalarini
kengaytirishi hamda ularning faoliyatidagi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini
yanada yaxshilash uchun yangi vazifalar belgilab berishi mumkin.
Xar bir korxona boshqa korxonalardan avvalo ishlab chiqarayotgan
mahsuloti, shuningdek, ishlab chiqarishning tavsifi va miqyosi, joylashishi,
milliy iktisodiyotining boshqa tarmoqlari bilan aloqalari va boshqa
ko‘rsatkichlari bilan farq qiladi. Biroq bularning barchasi ishlab chiqarishni
tashkil etish, rejalashtirish va boshqarish masalalarini har bir korxona uchun
individual tarzda alohida ishlab chiqish kerak, degani emas, albatta. Alohida
korxonalar guruhiga nisbatan qo‘llash mumkin bo‘lgan umumiy qarorlarni
tayyorlash mumkinligi nazariy va amaliy jihatdan isbotlab berilgan.
Bu bilan korxonalarning ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni
tashkillashtirish masalalarini bir xil tipda hal qilish mumkin bo‘lgan
guruhlarini aniqlash maqsadida ularni tasniflashning maqbo‘lligini izohlash
mumikn.
Korxonalarning eng muhim xususiyatlari ularning qaysi tarmoqqa
qarashliligi; hajmi; ishlab chiqarishning turli jabhalarini qamrab olganligi;
ixtisoslashtirish darajasi va bir tipdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish
miqyosi;ishlab
chiqarishni
tashkillashtirish
usuli
hamda
uni
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish; tashkiliy-huquqiy shakllarini
prognozlashtirishga bog‘liq bo‘ladi.
Qaysi tarmoqqa qarashliligiga ko‘ra korxonalar ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish (mashinasozlik, ko‘mir qazib chiqarish, sug‘urta va
hokazo)
sohalariga
mansub
bo‘lishi
mumkin.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va ko‘rinishiga ko‘ra, korxonalar
sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, moliya-kredit va boshqalarga bo‘linadi.
Texnologik umumiyligiga ko‘ra, korxonalar ishlab chiqarish jarayonini
uzluksiz va diskret ravishda, kimyoviy yoki mexanik jarayonlarning ustunligi
asosida
yurituvchilarga
bo‘linadi.
Tayyor mahsulotning maqsadlariga ko‘ra, barcha korxonalar ikkita katta
guruhga bo‘linadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va
iste’mol
mahsulotlarini
ishlab
chiqaruvchilar.
Foydalaniluvchi xom ashyo turiga ko‘ra, sanoat korxonalari qazib
chiqaruvchi
va
qayta
ishlovchi
korxonalarga
taqsimlanadi.
Yil davomida ishlash muddatiga ko‘ra, korxonalar mavsumiy va yil bo‘yi
faoliyat
yurituvchilarga
bo‘linadi.
Xajmiga ko‘ra, korxonalar yirik, mikrofirma va kichik korxonalarga
taqsimlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 30 avgustdagi
«O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 aprel’dagi «Xususiy
tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish
haqida»gi Farmoniga asosan ishlab chiqarish tarmoining o‘rtacha yillik
xodimlari soni 20 kishigacha bo‘lgan hamda xizmat ko‘rsatish va boshqa
noishlab chiqarish sohasidagi o‘rtacha yillik xodimlari soni 10 kishigacha
bo‘lgan; ulgurji, chakana savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 kishidan
oshmagan korxonalar mikrofirmalar qatoriga kiritiladi.
Kichik korxona hisoblanadi:
o
engil va oziq-ovqat sanoati, metallga ishlov berish va asbobsozlik,
yog‘ochni qayta ishlash, mebel sanoati va qurilish materiallari
sanoatida 100 kishigacha ishlaydigan;
o
mashinasozlik, metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va kimyo sanoati,
qurilish, qishloq xo‘jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida 50
kishigacha ishlaydigan;
o
fan, ilmiy xizmat ko‘rsatish, transport, aloqa, xizmat ko‘rsatish sohasi
(sug‘urta kompaniyalaridan tashqari), savdo va umumiy ovqatlanish
xamda boshqa noishlab chiqarish sohalarida 25 kishigacha ishlaydigan
korxonalar.
Ixtisoslashuv darajasiga ko‘ra, korxonalar ixtisoslashgan, universal va
aralash
korxonalarga
bo‘linadi.
Ixtisoslashgan
korxonalar
qatoriga
nomenklaturasi cheklangan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar,
universal korxonalar qatoriga turli xil mahsulot ishlab chiqaruvchi
korxonalar, aralash korxonalar tarkibiga esa ixtisoslashgan va universal
korxonalar o‘rtasidagi oraliq guruhni tashkil qiluvchi korxonalar kiritiladi.
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish usullarigako‘ra, korxonalar ishlab
chiqarishning oqim, partiyali va donalab ishlab chiqarish usullari ustuvor
turuvchi
korxonalarga
bo‘linishi
mumkin.
Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasiga
ko‘ra,
korxonalar
to‘liq
va
qisman
avtomatlashtirilgan
yoki
mexanizasiyalashtirilgan, qo‘l-mashina va faqat qo‘l mehnatiga asoslangan
korxonalarga bo‘linadi.
Xususiylashtirish
va
davlat
tasarrufidan
chiqarish
jarayonlarini
kengaytirish va chuqurlashtirish mamlakatimizda yangi tashkiliy-huquqiy
turdagi - qo‘shma, ijara, hissadorlik, xususiy, oilaviy, kooperativ va boshqa
korxonalarning paydo bo‘lishiga olib keldi.
Integratsiya jarayonlarini amalga oshiruvchi korxonalar quyidagi
maqsadlarni ko‘zlaydi:
o
resurslardan yanada samaraliroq foydalanishga erishish;
o
kooperatsiya asosidagi aloqalarini yangilash va mustahkamlash;
o
mamlakatdagi korxonalarning tashqi bozorga chiqishi;
o
ishlab chiqarishga investitsiyalarning yangi shakllarini jalb etish;
o
ichki va tashqi bozordagi raqobatda muvaffaqiyat qozonish maqsadida
narx va sotish bo‘yicha yagona siyosat yuritish.
Korxonani tashkil qilish tamoyillari
YAngi korxonani tashkil kilish kuyidagi tashkiliy tamoyillar asosida
amalga oshiriladi:
o
korxonani tashkil kilish fikrining paydo bo‘lishi;
o
korxona ta’sischilarini tanlash;
o
taklif kilinayotgan maxsulotga bozordagi talabni o‘rganish;
o
korxona nizom jamg‘armasini tuzish uchun moliya manbalarini
aniklash;
o
korxonaning ta’sis xujjatlari va biznes-rejasini tayyorlash;
o
davlat ro‘yxatidan o‘tish;
o
muxr, shtamp va boshka rekvizitlarni tayyorlash;
o
solik idoralarida ro‘yxatdan o‘tish.
O‘zbekiston Respublikasining "Korxonalar to‘g‘risida"gi konuniga asosan,
korxonalar mulk egasi yoki u tayinlagan vakillik idorasi, mexnat jamoasi yoki
ta’sischilarguruxining qarori bo‘yicha belgilangan konun-koidalarga asosan
tashkil kilinishi mumkin.
Korxona joriy va xisob-kitob rakamlari ochish va ular to‘g‘risidagi
xolatlarni tasdiklash xukukiga ega bo‘lgan, mustakil xukukiy shaxs
makomidagi sho‘ba korxonalari, filiallar, vakolatxonalar, bo‘lim va boshka
tashkiliy bo‘linmalarni tashkil kilishi mumkin.
Korxona konun xujjatlarida belgilab ko‘yilgan tartibda maxsus davlat
idoralaridan ro‘yxatga olingan kundan boshlab tashkil kilingan xisoblanadi va
xukukiy makomga ega bo‘ladi.
YAngi korxona tashkil kilishdan asosan kuyidagi maqsadlar ko‘zlanadi:
o
iste’molchilar talab kilayotgan maxsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish
va uni sotishdan foyda olish;
o
ishlab chiqarishga ish bilan band bo‘lmagan axolini jalb kilish va shu
orkali ish bilan ta’minlashdagi ijtimoiy muammolarni xal kilish;
o
ishlab chiqarishga mavjud ko‘shimcha resurslarni jalb kilish;
o
fan-texnika
yutuklaridan
foydalangan
xolda
yangi
sanoat
maxsulotlarini ishlab chiqarish;
o
yakka tarzda yoki xamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona
tashkil kiluvchi aloxida fukarolar yoki shaxslar guruxi a’zolarining
shaxsiy extiyojlarini kondirish
o
ishlab chiqarishni mustaxkamlash va rivojlantirish xamda bozor
muxitini kengaytirish.
Ta’sis xujjatlarini tayyorlash korxonani tashkil etish va keyingi faoliyat
yuritish jarayonidagi muxim boskichlardan biri xisoblanadi. Ta’sis xujjatlari
faoliyat yurituvchi korxonalarning xukuk va majburiyatlarini xamda
sharoitlarini ifodalaydi.
Korxonalar faoliyatini tartibga soluvchi konun xujjatlarida ikki xil ta’sis
xujjatlari belgilab berilgan:
1.Korxona Nizomi;
2.Ta’sis shartnomasi.
Ta’sis xujjatlari
Nizom asosida yoki fakat ta’sis shartnomasi asosida, bir vaktning o‘zida
Nizom va ta’sis shartnomasiga asosan faoliyat yuritish mumkin.
Korxonaningta’sis shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, Nizom esa
ta’sischilar tomonidan tasdiklanadi.
Korxona Nizomi asosiy ta’sis xujjati bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy
xukukiy shakli, nomi va manzilgoxi, Nizom jamg‘armasining mikdori,
daromadlarining tarkibi va taksimlanish tartibi xamda korxona fondlarini
tashkil kilish tartibi, korxonani tugatish va kayta tashkil kilish tartibi
ko‘rsatilishi shart. Korxona Nizomi uning xukukiy makomini, xukuk va
majburiyatlarini belgilab beradi. Korxona to‘g‘ri va to‘lik tayyorlangan
Nizom asosida maxalliy xokimiyat idoralarida ro‘yxatga olinadi, keyin o‘z
muxriga ega bo‘ladi va boshka xisob rakami ochish xukukini ko‘lga kiritadi.
O‘z muxri va xisob rakamiga ega bo‘lmagan korxona xukukiy shaxs
xisoblanmaydi va mustakil korxonalar katoriga kirmaydi.
Ta’sis shartnomasi korxonaning tashkil kilinishi va yakka tarzda yoki
xamkorlikdagi faoliyatining boshlanishini tavsiflovchi xujjatdir.
Ta’sis shartnomasida korxonani tashkil kilish tartibi, daromad va
xarajatlarni katnashchilar o‘rtasida taksimlash shartlari, ishtirokchilarni
korxona tarkibidan chiqarish faoliyat tartibi belgilab ko‘yiladi.
Korxona mulkini shakllantirish va undan foydalanish Nizom va Ta’sis
shartnomasining muxim kismi xisoblanadi.
"Korxonalar to‘g‘risida"gi konunga asosan kuyidagilar korxona mulkini
shakllantirishning manbalari xisoblanadi:
"ta’sischilarning pul va moddiy ko‘rinishdagi badallari;
"maxsulot sotishdan va boshka turdagi faoliyatdan olingan daromadlar;
"kimmatbaxo kog‘o‘zlardan olingan daromadlar;
"banklar va boshka kreditorlardan olingan kreditlar;
"byudjetdan olinuvchi mablag‘lar (dotatsiya), kapital ko‘yilmalar;
"korxona, tashkilot va fukarolarning beg‘araz va xayriya badallari,
shuningdek,
"almashish, meros va sovg‘a tarikasida olinuvchi mulk;
"konun bilan takiklanmagan boshka manbalar.
Korxona joylashgan manzilgoxi bo‘yicha davlat idoralarida ro‘yxatga
olingan kundan boshlab tashkil kilingan xisoblanadi, xujjatlar 10 kun
mobaynida Moliya vazirligiga yagona davlat reestriga kiritish uchun takdim
etiladi.
Respublikamizda ohirgi yillarda kichik biznes va xususiy korxonalar
faoliyatini rivojlantirish va uning samarali faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga
karatilgan qulay xuquqiy muxitni shakllantirish, tadbirkorlik sub’ektlarini
davlat ro‘yxatidan o‘tkazish mexanizmlarini imkon kadar soddalashtirish
maqsadida kator qonunlar qabul kilindi, mavjudlariga o‘zgartirishlar kiritilib,
yanada takomillashtirildi.
Xozirda Respublikamizda kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini
davlat ro‘yxatidan o‘tkazish jarayonidagi munosabatlarini tartibga soluvchi
bir kator qonun xujjatlari mavjud. Jumladan:
" O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi (44 - modda).
" O‘zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 apreldagi "Aksiyadorlik
jamiyatlari va aksiyadorlar xuquqlarini ximoya qilish to‘g‘risida"gi qonuni
(17, 18 - moddalar);
" O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 6 dekabrdagi "Mas’uliyati
cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida"gi qonuni (19,
49 - moddalar);
" O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining "Tadbirkorlik
faoliyatini tashkil etish uchun ro‘yxatdan o‘tkazish tartibotlari tizimini tubdan
takomillashtirish to‘g‘risida"gi 2003 yil 20 avgustdagi 357 - son qarori;
" O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1994 yil 22 martdagi
"Xuquqiy shaxslar birlashmalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish xaqidagi
nizomni tasdiklash to‘g‘risida"gi 153 - son qarori;
" O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1997 yil 2 iyuldagi
O‘zbekiston
Respublikasida
"Xorijiy
investitsiyalar
ishtirokidagi
korxonalarni tashkil etish, davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va tugatish tartibi
to‘g‘risida"gi 336 - son qarorini aytib o‘tishimiz mumkin.
Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazishda kuyidagi xujjatlar ro‘yxati qonun
bilan kat’iy belgilab ko‘yilgan. Mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha
mas’uliyatli jamiyatlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun kuyidagi 7ta
xujjat talab etiladi:
" davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza;
" nizom va ta’sis shartnomasining notarial tasdiklangan ikki asl nusxasi,
agar jamiyat bir shaxs tomonidan ta’sis etilgan bo‘lsa, u tomonidan va notarial
tasdiklangan nizom;
" tuman (shahar) xokimligi vakolatli organ tomonidan berilgan firma nomi
to‘g‘risidagi guvoxnoma;
" muxr va shtamp eskizlari uch nusxada;
" mutaxassislarning har biri tomonidan ta’sis xujjatlarida ko‘rsatilgan o‘z
ulushining kamida 30 foizi nizom fondiga ko‘shilganligini tasdiqlovchi
bankning ma’lumotnomasi.
Tadbirkorlik sub’ektining nizom fondi yoki uning bir qismi mulkiy ulush
(ko‘chmas mulk, asbob-uskunalar, boshqa mol-mulklar) yoki intellektual
mulk xisobiga shakllantirilgan takdirda bank ma’lumotnomasi talab
etilmaydi, ta’sis xujjatlarida nizom fondini shakllantirish manbalari
ko‘rsatilishi muassislar niyatining tasdig‘i xisoblanadi.
Xuquqiy shaxslar birlashmalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun
kuyidagi 5 ta xujjat talab etiladi:
o
davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza va belgilangan shaklda
to‘ldirilgan ro‘yxatga olish kartasi;
o
birlashma nizomi va ta’sis shartnomasini tasdiklash to‘g‘risidagi ta’sis
yig‘ilishi (konferensiyasi) bayonnomasi;
o
birlashma nizomi va ta’sis shartnomasining notarial tasdiklangan
nusxasi;
o
birlashma pochta manzilini tasdiklovchi xujjat;
o
ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imi to‘langanligini tasdiklovchi bank to‘lov
xujjati.
Nizom fondi to‘lik xorijiy investorlar tomonidan shakllantiriladigan
korxonalar, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar va xorijiy sarmoya
ishtirokidagi boshqa tashkilotlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun esa
kuyida keltirilgan 7 ta xujjat talab etiladi:
" davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risida ariza;
" xorijiy muassis to‘g‘risida xuquqiy shaxs ro‘yxatdan o‘tkazilgan joydagi
savdo reestridan ko‘chirma va O‘zbekiston Respublikasining konsullik
muassasasi tomonidan belgilangan tartibda legalizatsiya qilingan, bular
mavjud bo‘lmagan takdirda, muassis ro‘yxatdan o‘tkazilgan davlat Tashki
ishlar vazirligida, mazkur mamlakatning O‘zbekiston Respublikasi konsullik
muassasasida yoki diplomatik vakolatxonasida legalizatsiya qilingan,
keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Tashki ishlar vazirligining Konsullik
boshqarmasida
tasdiklangan
bankning
tavsiya
xati
(O‘zbekiston
Respublikasida doimiy yashamaydigan jismoniy shaxslar bankning tavsiya
xati va o‘z pasportlariga oid ma’lumotlar nusxasini takdim etadilar);
" korxona ta’sis xujjatlari (Nizom va ta’sis shartnomasi)ning notarial
tasdiklangan yig‘imi to‘langanligi to‘g‘risida bank to‘lov xujjati;
" shahar (tuman) xokimliklarining vakolatli organlari tomonidan berilgan
firma nomi to‘g‘risidagi guvoxnoma;
" muxr va shtamp eskizlari (uch nusxa).
Korxonani davlat ro‘yxatidan o‘tkazish to‘g‘risidagi ariza va unga ilova
qilingan xujjatlar tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
bo‘limiga shaxsan yoki pochta orqali topshirilishi mumkin.Davlat ro‘yxatidan
o‘tish uchun korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qaror, korxona Nizomi
(ta’sis shartnomasi) va Vazirlar Maxkamasi tomonidan belgilab beriluvchi
xujjatlar takdim etiladi. Ro‘yxatga olish 30 kun mobaynida amalga oshirilishi
lozim.
Ro‘yxatga olish uchun kuyidagi xujjatlar talab kilinadi:
" korxonani ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi ariza;
" ta’sis shartnomasi yoki korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qaror;
" korxona Nizomi;
" ta’sis shartnomasi yoki korxonani tashkil kilish to‘g‘risidagi qarorda
ko‘rsatilgan Nizom jamg‘armasining kamida 50% mikdoridagi kismi
to‘langanligini tasdiklovchi xujjat;
" Davlat bojini to‘laganlik xakida guvoxnoma;
" Monopoliyaga karshi muassasaning korxonani tashkil kilishga roziligini
tasdiklovchi xujjat;
" Davlat mulkini boshkarish va tadbirkorlikni ko‘llab-kuvvatlash ko‘mitasi
yoki uning kuyi idoralari roziligi xaqidagi xujjat.
Ishlab chiqarishning barqaror emasligi, moliyaviy qiyinchiliklar, surunkali
zarar ko‘rish va to‘lov qobiliyatining yo‘qolishikorxonalarni tugatish yoki
qayta tashkil qilishga asosiy sabab.
Korxonani tugatish va qayta tashkil etish (birlashtirish, ko‘shish, bo‘lib
yuborish, ajratish, qaytadan tuzish), korxona mol-mulki egasining yoki
shunday korxonalarni tuzishga vakolatli bo‘lgan idoralar qaroriga binoan,
yoxud sud yoki xo‘jalik sudining qaroriga binoan amalga oshiriladi. Singan
korxonalarni tugatish O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari bilan tartibga
solinadi.
1.Korxona olti oy mobaynida moliyaviy - xo‘jalik faoliyatini amalga
oshirmagan takdirda tugatiladi va soliq organlari takdimnomasiga ko‘ra
O‘zbekiston Respublikasining Adliya Vazirligi hamda joylardagi davlat
xokimiyati organlari tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ro‘yxatidan
chikariladi.
2. Korxonani qayta tashkil etish va tugatish chog‘ida ishdan
bo‘shatilayotgan xodimlarga O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq
ularning xuquqlari va manfaatlariga rioya etilishiga kafolat beriladi.
3. Korxona davlat ro‘yxati reestridan chikarib yuborilgan paytdan boshlab
qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan xisoblanadi.
4. Korxona boshqa korxona bilan ko‘shilgan taqdirda mazkur
korxonalarning har biriga taalluqli barcha mulkiy xuquqlar va majburiyatlar
ko‘shilishi natijasida vujudga kelgan korxonaga o‘tadi. Bir korxonaning
boshqa bir korxonaga ko‘shilishi chog‘ida uning barcha mulkiy xuquqlari va
majburiyatlari ko‘shib olgan korxonaga o‘tadi.
5. Korxona bo‘lib yuborilgan takdirda qaytadan tashkil etilgan korxonaning
mulkiy xuquqlari va majburiyatlari ana shu bo‘lib yuborish natijasida vujudga
kelgan yangi korxonalarga bo‘lib yuborish xujjatlari (balansi)ga muvofiq
tegishli qismlarda o‘tadi. Korxonadan bitta yoki bir nechta yangi korxonani
ajratib chiqarish chog‘ida qaytadan tashkil etilgan korxonaning mulkiy
xuquqlari, majburiyatlari bo‘lib yuborish xujjati (balansi)ga muvofiq tegishli
qismlarda ularning har biriga o‘tadi.
6. Bir korxonani boshqa korxona qilib o‘zgartirish chog‘ida avvalgi
korxonaning barcha mulkiy xuquqlari va majburiyatlari qaytadan tashkil
etilgan korxonaga o‘tadi.
Korxonani tugatishni, mulkdor yoki mazkur mol-mulkni boshqarishga
vakolatli organ tuzadigan tugatish komissiyasi amalga oshiradi, bankrotlik
xollari bundan mustasno. Xo‘jalik sudi tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub’ekt
bankrotligi to‘g‘risida qaror qabul qilinganda tugatish komissiyasini
shakllantirish va uning ishlash tartibi O‘zbekiston Respublikasining
"Bankrotlik to‘g‘risidagi qonuni" bilan belgilanadi.
Bankrot korxonalarni qayta tashkil etish kuyidagi tartibda amalga
oshiriladi:
"Korxonani tugatish to‘g‘risida qaror qabul kilgan mulkdor sud (xo‘jalik
sudi) yoki korxonani barpo etishga vakolatli bo‘lgan idora tugatish tartibi va
muddatini, shuningdek karz berganlarning da’vo qilish muddatlarini
belgilaydi. Bu muddat tugatish e’lon qilingan kundan boshlab ikki oydan kam
bo‘lmasligi kerak.
«Tugatish komissiyasi yoki korxonani tugatishni amalga oshirayotgan
boshqa idora, korxona joylashgan erdagi rasmiy matbuotda uni tugatish va
karz berganlarning da’volarini qabul qilish tartibi va muddati to‘g‘risida e’lon
beradi. Tugatish komissiyasi (tugatishni amalga oshirayotgan idora) ana shu
e’lon bilan bir katorda korxonaga debitorlik qarzini undirib olish va qarz
berganlarni korxona tugatilganligidan xabardor qilib, ularning da’volarini
aniqlash ishlarini bajarishi shart.
"Tugatish
komissiyasi
(tugatishni
amalga
oshirayotgan
idora)
tugatilayotgan korxonaning mol-mulkini baxolaydi va karz berganlar bilan
xisob-kitob qiladi, tugatish balansini tuzadi va uni egalik kiluvchiga yoki
tugatish komissiyasini tayinlagan idoraga takdim etadi. Tugatish komissiyasi
o‘z aybi bilan etkazilgan zarar uchun javobgar bo‘ladi. Zararni undirib olish
miqdorlari va tartibini xo‘jalik sudi belgilaydi.
Qarz berganlarning da’volarini kondirish.
Tugatilayotgan korxonaga karz berganlarning da’volari ana shu
korxonaning mol-mulkidan kondiriladi. Bunda birinchi navbatda byudjet
oldidagi karzlar kondiriladi va tugatilayotgan korxona tasarrufida bo‘lgan
erlarni qaytadan tiklash xarajatlari koplanadi. Kreditorlar da’volarini
kondirish tartibi va navbati hamda bankrot bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning
mol-mulkini
taqsimlash
O‘zbekiston
Respublikasining
"Bankrotlik to‘g‘risida"gi qonuni bilan belgilanadi. Garov ko‘ygan xuquqiy
shaxs korxona qayta tashkil etilgan yoki tugatilgan xolda, garov bilan
ta’minlangan majburiyatlarni bajarish muddatidan kat’iy nazar, garovdagi
mol-mulkdan xak undirish xuquqini oladi.
1.Da’vo qilish uchun belgilangan muddat o‘tgandan keyin aniqlangan va
qilingan da’volar birinchi navbatdagi da’volar, shuningdek, belgilangan
muddatda ma’lum qilingan da’volar kondirilgandan keyin korxonaning
kolgan mol-mulkidan kondiriladi.
2.Mol-mulk etishmaganligi uchun kondirilmagan da’volar bekor qilingan
deb xisob qilinadi. Tugatish komissiyasi (tugatishni amalga oshirgan idora)
tan olmagan da’volar ham, agar karz beruvchilar da’voni to‘la yoki qisman
tan olmaslik to‘g‘risidagi xabarni olgan kundan e’tiboran bir oy muddat ichida
o‘z talablari kondirilishi to‘g‘risida sud yoki xo‘jalik sudiga da’vo kilmagan
bo‘lsalar bekor qilingan deb xisoblanadi.
3.Korxonani
tugatish
chog‘ida
fuqaroga
shikastlanganligi
yoki
salomatligiga boshqa xil zarar etganligi yoxud o‘limi munosabati bilan shu
korxonadan undiriladigan vaqtinchalik to‘lovlarga pul ajratiladi.
4.Korxonani tugatish chog‘ida mehnat jamoasi a’zosining ko‘shgan xissasi
karz berganlarning da’volari nizomda ko‘zda tutilgan shartlari asosida
belgilangan va tartibda kondirilgandan so‘ng unga pul shaklida yoki kimmatli
kog‘ozlar bilan beriladi.
5.Qarz berganlarning va mehnat jamoasi a’zolarining da’volari
kondirilgandan keyin kolgan mol-mulkdan mulkdorning ko‘rsatmasiga
binoan foydalaniladi.
6.Korxona qaytadan tashkil etilganida uning xuquq va majburiyatlari
qonuniy vorislariga o‘tadi.
Sanoat - moddiy ishlab chiqarishning eng yirik, etakchi tarmog‘idir. Unda
mehnat qurollari (vositalari), mehnat buyumlari va xalq iste’mol tovarlarining
ko‘pchilik qismi yaratiladi; mashina va mexanizmlarning barcha turlari, bino
va inshootlarning konstruktiv elementlari ishlab chiqariladi; er osti boyliklari
qazib olish amalga oshiriladi; mineral, o‘simlik va xayvon xom ashyosiga
ishlov beriladi, keng iste’mol mollari tayyorlanadi va x.k.lar.
Sanoat milliy iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini ishlab chiqarish
vositalari, mehnat qurollari bilan ta’minlaydi. Milliy iqtisodiyot, fan, maorif,
madaniyat, sog‘liqni saqlash, sport, turizm va boshqa soxalar rivoji
sanoatning taraqqiyot darajasiga bog‘liq.
Sanoat jamiyatning etakchi kuchi bo‘lgan ishchilar sinfini o‘zida
birlashtiradi. Sanoat rivoji tufayli unda band bo‘lgan xodimlarning soni
ko‘payadi, ularning bilimi va ilmi, maxorati ortadi, kadrlar salohiyati yuqori
darajaga ko‘tariladi.
Sanoat soxasida mehnatni ijtimoiy tashkil etishning eng oliy turi bo‘lgan
konsentratsiyaning yuqori darajasi va shu asosda ijtimoiy ishlab chiqarishni
uyushtirshning ilg‘or usullari - maxalliylashtirish, ixtisoslashtirish va
diversifikatsiyalash, kooperativlashtirish va kombinatsiyalashtirish soxasida
ustunlik qiladi.
Sanoat qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishni qayta ko‘rishning negizi
xisoblanadi. Uni yangi texnika bilan ta’minlash orqali fermer, shirkat, dexqon
xo‘jaliklarini va boshqa shakllarda faoliyat ko‘rsatayotgan sub’ektlarni
iqtisodiy va madaniy jixatdan yuqori darajaga ko‘tarishga, shahar bilan
qishloq o‘rtasidagi muhim tafovutlarni yo‘kotishga, dexkon mehnatini
industrial mehnatga aylantirishga yordam beradi.
Sanoat mamlakat mudofaa qobiliyatining moddiy manbai, dunyoda
tinchlikni saqlashning muhim omili, mamlakatlar mustaqilligini va
birdamligini ta’minlovchi muhim soxadir.
Feodalizm tuzumining boshlarida (VI-VIII asrlarda) Farg‘ona bilan So‘xda
oltin, mis, temir, Ilokda ko‘rg‘oshin, kumush, oltin, SHaxrisabzda toshtuz
qazib chiqarilgan.
Ikkinchi jaxon urushigacha 500 dan ortiq sanoat korxonalari, jumladan,
"Tashselmash", Toshkent to‘kimachilik kombinati, CHirchik elektrokimyo
kombinati, Kattako‘rg‘on yog‘ zavodi, Bekobod va Kuvasoy sement
korxonalari kurildi. Neft va rangli nodir metallar qazib chiqarish, qurilish
sanoati maxsulotlarini tayyorlash rivoj topdi.
2. Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xususiy mulk mulkchilik
shaklining boshqa ko‘rinishlari bilan bir qatorda daxlsizligi va davlat
tomonidan muhofaza qilinishi belgilab qo‘yilgan. YAngi qonunchilik
hujjatlarida yangi iqtisodiy tushuncha - korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli
tushunchasi kiritilgan.
Korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllari bu bozorda korxonalar
faoliyatining
huquqiy
shartlari.
Huquqiy
shakllarning
xilma-xilligi
tadbirkorlik faoliyati uchun kapitalni jalb qilish usullarini diversifikatsiya
qilish, shuningdek korxonalarni har xil javobgarlik shakllaridan himoya
qilish, shuningdek, bajarilayotgan ishlarning xavfliligiga, raqobat darajasiga,
bozorga kirish taktikasiga qarab bozorda turli xil harakatlarni amalga
oshirishga imkon beradi.
Korxonalarning qonun hujjatlari va boshqa xo‘jalik huquqi normalarida
ko‘zda tutilgan mulkchilik shakli, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va
hajmi, kapitalning shakllanishi, turli xil firmalararo uyushmalarga a’zo
bo‘lish usullari va olib boruvchi raqobatchilik kurashlari bilan farq qiluvchi
faoliyat tavsifi va mazmuniga bog‘liq bo‘lgan strukturaviy tuzilishining usul
va ko‘rinishlari xo‘jalik yuritishning tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydi.
Xozirgi zamon sharoitlarida davlat, munitsipal, jamoa, individual (oilaviy,
xususiy) turdagi korxonalar mavjud bo‘lib, ular o‘zlariga biriktirib qo‘yilgan
mulk tavsifi yoki tezkor (operativ) boshqaruv huquqiga ko‘ra ham
tasniflanadi.
Xo‘jalik faoliyati yurituvchi har bir sub’ekt bir qator huquqlarga ega bo‘lib,
bular bir tomondan, ularning ichki tashkilotchiligini aniqlab bersa, ikkinchi
tomondan, jismoniy va huquqiy shaxslar hamda davlat bilan o‘zaro
munosabatlarini amalga oshirishga ko‘maklashadi.
Korxonalar huquqiy shaklining har bir ko‘rinishida ularning egalari, ya’ni
xususiy mulk egalari, korxona bilan turli darajadagi aloqada bo‘ladilar.
Masalan, ochiq turdagi hissadorlik jamiyati egalari korxona mulkining bir
qismigagina egalik qilish huquqiga egalar hamda boshqaruv funksiyalarini
amalga oshirishda ham o‘z aksiyalari miqyosida ishtirok etadilar.
Xo‘jalik o‘rtoqliklarida (jamiyatlarida) esa mulk egasi va mulk
yaqinlashtirilgan bo‘lib, korxonani boshqarishda ularga bevosita ishtirok etish
imkoniyati yaratib berilgan.
Keng tarqalgan korxona shakllaridan biri xo‘jalik o‘rtoqliklari bo‘lib, ular
ishonch asosidagi to‘liq o‘rtoqlik (kommandit o‘rtoqligi) ko‘rinishida tashkil
qilinishi mumkin.
Qonunga asosan ishtirokchilari imzolangan shartnomalar bo‘yicha
tadbirkorlik faoliyati yurituvchi hamda ularga tegishli mulk javobgarligiga
ega bo‘lgan o‘rtoqliklar - to‘liq o‘rtoqliklar hisoblanadi.
Kommandit o‘rtoqligi bir nechta fuqarolar yoki huquqiy shaxslarning o‘zaro
xo‘jalik faoliyati yuritish maqsadidagi shartnomalar asosida birlashuvi
natijasida paydo bo‘ladi.
Jamiyatlarning ko‘pchiligida kapitallar birlashtirilgan bo‘ladi. Mas’uliyati
cheklangan jamiyat (MCHJ) bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilib,
Nizom jamg‘armasi hujjatlarda (Nizom va ta’sis shartnomasi) belgilab
qo‘yilgan ulushlarga bo‘lingan bo‘ladi. Bunday jamiyat muassislari
jamiyatning majburiyatlari uchun javobgar bo‘lmaydilar hamda jamiyat
faoliyatida o‘zlari kiritgan ulushlar doirasida zarar ko‘rishlari mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida ochiq va yopiq turdagi hissadorlik jamiyatlari
mustaqillikka erishilgandan keyin keng faoliyat ko‘rsatmoqda. Nizom
