Korxonalarning tashkiliy - huquqiy shaklllari Reja 1.1. Korxonalar mohiyati va iqtisodiy faolyatning asosi 1.2. Korxonalarning tashkiliy-xuquqiy shaklllri 1.3. Korxona faoliyatining ichki va tashqi muhiti 1.1. Korxonalar mohiyati va faolyatning asosi Insoniyat hayoti va faoliyatining muhim xususiyati uning moddiy borliq bilan bog‘liq. Inson nimaiki qilmasin, qanday ishga qo‘l urmasin, o‘z maqsadiga erishish yo‘lida chegaralangan moddiy vositalarga duch keladi. Insoniyat taraqqiyoti tarixiga nazar solsak, inson o‘zining birlamchi ehtiyojini (oziq-ovqat, uy, kiyim-kechak) qondirish maqsadida ular yerga ishlov berish, o‘rmonlarni kesish, bino qurish, chorvachilik bilan shug‘ullanish, kiyim-kechak tikish kabi ishlab chiqarish jarayonlari bilan shug‘ullangan. Shular bilan bir qatorda insonning ijtimoiy, ma’naviy, mehnat qilish kabi ehtiyojlari ham mavjud. Ularni qondirish uchun ham inson moddiy va ma’naviy resurslarga duch keladi. Inson ehtiyojlarini qondirish uchun o‘z taraqqiyotining qandaydir tarixiy bosqichida ehtiyojni qondiruvchi resurslarni ishlab chiqaruvchi, yaratuvchi, o‘z faoliyati doirasida yer, kapital, mehnat, tadbirkorlik, iste’dod va boshqa vositalardan foydalanuvchi va ularni yaratuvchi korxonalarni tashkil qilgan. Haqiqatdan olganda, korxona tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaradi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadi. Korxona insoniyat ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va asosiy bo‘g‘inidir. Korxonaning mohiyati ham yuqoridagilardan kelib chiqadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ishlatiladigan resurslarni turlari, ishlab chiqariladigan mahsulotlar, tovarlar va xizmatlar jihatlariga qarab tarmoqlarga bo‘linadi. Masalan: og‘ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, aloqa, savdo, har - xil xizmat ko‘rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa, korxonalar va ularni birlashmalarini o‘z ichiga oladi. Tarmoq lar va sohalarni 4 xil katta guruhlarga bo‘lish mumkin. Birinchisi - o‘z ichiga tabiiy boyliklarni, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini, daryolar, dengizlar, okeanlar, o‘rmon resurslarini ishlab chiqaruvchi va qayta ishlab chiqarish sanoatlariga yetkazuvchi tarmoqlar. Ikkinchisi - tabiiy boyliklarni, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini daryolar, dengizlar, okeanlar, o‘rmon resurslarini qayta ishlab chiqaruvchi tarmoqlar. Uchinchisi - birinchi va ikkinchi guruhdagi tarmoqlarga xizmat ko‘rsatuvchi tarmoqlar (transport, aloqa, kommunal xo‘jalik, savdo-sotiq, tijorat, ta’minot kabilar). To‘rtinchisi - boshqaruv, yurispridisiya, sog‘liqni saqlash, ta’lim va boshqa aholiga xizmat ko‘rsatuvchi sohalardan iboratdir. Milliy iqtisodiyot tarmoqlar va sohalar majmuasidan iborat bo‘lib, ular xududlarda tarixan shakllanib, bir-biri bilan maqsad va vazifalari, xo‘jalik aloqalari orqali tig‘iz bog‘liq umumiy qonun-qoidaga bo‘ysunuvchi yagona tizimdir. Shu sababli uni iqtisodiyot nazariyasida ijtimoiy ishlab chiqarish sifatida qaraladi. Milliy iqtisodiyot asosini korxonalar tashkil qiladi. Barcha inson uchun zarur bo‘lgan moddiy, ijtimoiy, ma’naviy boyliklar korxonalarda yaratiladi. Korxonalar, tarmoqlar va sohalar tarkibi, mazmuni, masshtabi, rivojlanish darajasini belgilaydi. Ulardan tarmoq va hududiy birlashmalar tashkil topadi, shahar, tuman, viloyatlar tuziladi. Korxona faoliyatining maqsadi – jamiyat ehtiyojlarini qondirish va foyda olishdir. Jamiyatning asosiy bo‘g‘inini, ishlab chiqarish va xizmatni bozor va jamiyat uchun amalga oshiruvchi, o‘z xo‘jalik faoliyatini o‘z ehtiyoji (talabi) uchun emas, tashqi, boshqalar ehtiyojini (talabini) qondirishga yo‘naltiruvchi korxonalar tashkil qiladi. Bunday hollarda iqtisodiy faoliyat ijtimoiy, ommaviy xarakter olib, ular nafaqat o‘zi yoki oilasi uchun, balki boshqalar uchun ijtimoiy-iqtisodiy maqsadni ko‘zlab ishlaydilar. Shuning uchun ham korxona ta’rifini yoritish uchun uning mazmuniga har tomonlama yondashish zarur. Korxona iqtisodiyotiga bag‘ishlangan adabiyotlarda bu masalaga yaxlit yondashuv mavjud bo‘lib, uning mazmuniga tashkiliy-iqtisodiy, huquqiy nuqtai nazardan, hamda korxonaning jamiyatda tutgan o‘rni, mavqeiga qarab yondashish tavsiya qilinadi. Tashkiliy iqtisodiy nuqtai nazardan qaraganda korxona –moddiy, mehnat va moliyaviy resurslar majmuasidan iborat bo‘lib, u tadbirkorlik faoliyati asosida tashkil qilinib, maxsulot ishlab chiqish, biron - bir ish yoki xizmatni aholining, bozorning talablarini qondirshi va foyda olish maqsadida yoki ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan vazifasini bajarishdan iborat. Shunday qilib korxona xo‘jalik sub’ekti bo‘lib, uning maqsad va vazifalari tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishdan kelib chiqadi. Korxona tushunchasining muhim tomonlaridan biri faoliyatidagi barcha masalalar bo‘yicha qarorlar qabul qilish huquqiga egalik qiladi, o‘z harakatlariga javobgar hisoblanadi. Bu nuqtai nazardan korxona-jamiyatning mustaqil xo‘jalik sub’ekti sifatida namoyon bo‘ladi. Korxona tushunchasini uning jamiyatda tutgan o‘rni va ahamiyatisiz ko‘z oldingizga keltirib bo‘lmaydi. Bu nuqtai nazardan yondashish korxonaga jamiyatning asosiy bo‘g‘ini sifatida yondashishni taqozo qiladi. Nihoyat, korxona tushunchasining xuquqiy maqomi mavjud bo‘lib, u, albatta huquqiy shaxs bo‘lishi shart. Xuquqiy shaxs sifatida korxona "Xuquqiy shaxs huquqiga ega bo‘lgan, mulkchilik huquqi yoki xo‘jalikni to‘la yuritish huquqi bo‘yicha o‘ziga qarashli mol-mulkdan foydalanish asosida mahsulot ishlab chiqaradigan va sotadigan yoki mahsulotni ayriboshlaydigan ishlarni bajaradigan, xizmat ko‘rsatadigan, bellashuv hamda mulkchilikning barcha shakllari teng huquqligi sharoitida amaldagi qonunlarga muvofiq, o‘z faoliyatini ro‘yobga chiqaradigan mustaqil xo‘jalik yurituvchi sub’ekt korxona hisoblanadi". Korxona xuquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lish uchun quyidagi talablarga javob berishi kerak: faoliyat yuritish uchun, birinchidan, mol-mulkiga ega bo‘lishi; ikkinchidan, majburiyatlariga mol-mulki bilan javob berish; uchinchidan, mulkni sotish, sotib olish; to‘rtinchidan, mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarni amalga oshirish; beshinchidan, sudda javobgar va talabgar bo‘lishi mumkinligi; oltinchidan, mustaqil xo‘jalik balansiga ega bo‘lish. Yuqoridagilardan kelib chiqib korxonaga quyidagicha ta’rif berish nazariy va amaliy nuqtai nazardan maqsadga muvofiq bo‘ladi deb hisoblaymiz. Korxona - jamiyatning asosiy bo‘g‘ini hisoblanuvchi, aholining talabini qondirish va foyda olish yoki boshqa ijtimoiy funksiyalarni bajarish maqsadida, xususiy resurslardan foydalanish asosida mahsulotlar ishlab chiqaradigan, ayriboshlaydigan, hamda boshqa ishlarni va xizmatlarni bajaradigan, faoliyati bo‘yicha qarorlar qabul qiladigan va unga javobgar, huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan, har - xil masshtabdagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektdir. Ushbu tahrif maqsadi, faoliyati, shakli, turlari va mulk shaklidan qathiy nazar barcha korxonalarga taalluqlidir. Xo‘jalik yurituvchi sub’ekti korxona maqomiga ega bo‘lishi uchun jahonda qabul qilingan quyidagi belgilarga javob berishi zarur. Bu belgilar uning tahrifidan kelib chiqadi. Korxona xo‘jalik yurituvchi sub’ekt sifatida ishchi jamoasini tashkil qilishni aniq tizimi (sistemasi)ga korxonaning tarkibiy tuzilish, boshqarish texnologiyasi va tartibiga ega bo‘lishi kerak. Shunday qilib, korxonaning birinchi belgisi uning tashkiliy tuzilishi va boshqarilishidir. Korxona tashkiliy yaxlitligi uning ikkinchi belgisidir. Tashkiliy yaxlitlik tegishli tartibda korxonaning ta’sis etuvchi hujjatlarida o‘z aksini topgan bo‘lishi kerak. Uchinchi belgisi o‘zlik muhitiga ega bo‘lishi. Korxona mol-mulkini o‘z xohishi bo‘yicha ishlatishi mumkin. To‘rtinchidan korxona o‘z harakati va burchlari oldida moddiy javobgarligi. Va, nihoyat, korxonaning oxirgi belgisi uning o‘z nomiga ega bo‘lishi. Bu belgi tashqi qarashda formal ko‘ringani bilan moddiy ahamiyatga egadir. Chunki u o‘z nomi bilan bitimlar tuzadi, tashqi aloqalarni amalga oshiradi, o‘z imidjini asraydi, ulug‘laydi, sud organlariga talabgor yoki javobgar sifatida chiqadi va boshqa funksiyalarini amalga oshiradi. 1.2. Korxonaning tashkiliy-xuquqiy shakllari Korxonalarning iqtisodiy mustaqilligi kengayib borgan sari davlat konsernlari tarmoq uyushmalariga aylantiriladi. Ularning boshqaruv apparatlari esa, o‘z tarkibidagi birlashmalar va korxonalarning ixtiyoriy ravishda bergan puli hisobidan ta’minlanadi. Korxona va tashkilotlar qaysi idoraga bo‘sunishidan va mulkchilik shaklidan qat’iy nazar o‘z iqtisodiy manfaatlarini rag‘batlantirish maqsadida konsernlar, uyushmalar va korporasiyalar tarkibiga ixtiyoriy ravishda kiradi. Ular o‘z faoliyatini pay va kirish badallari, ishtirokchilarning aksiyalar to‘plamini sotib olish asosida yo‘lga qo‘yadi. Bozor munosabatlari davrida uyushmalar, konsernlar, korporasiyalar va boshqa uyushmalarning asosiy vazifasi respublika milliy iqtisodiyotida ishlab chiqarilayotgan mahsulotning aniq turlari bilan ta’minlash, yagona ilmiy- texnikaviy va investisiya siyosatini o‘tkazish, ichki va tashqi bozorlar holatini o‘rganish, tarmoqda bozor munosabatlarini rivojlantirishdir. Shuningdek, konsern, korporasiya va boshqa uyushmalarning vazifasi davlat korxonalarini hamda tashkilotlarini nodavlat mulkiga aylantirish ishlarini tashkil etish, tadbirkorlikning rivojlanishini butun choralar bilan qo‘llab - quvvatlashdan iborat. Bulardan tashqari xo‘jalik birlashmalari o‘z muassasalarini huquqiy himoya qilishni ta’minlaydi, davlat, mahalliy hokimiyat hamda boshqaruv organlarida ularning qonuniy manfaatlarini ifodalaydi, tarmoqni rivojlantirish strategiyasini belgilaydi. Turli tarmoqlardagi korxonalar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ishlab chiqarish xususiyati, ishlatiladigan asbob - uskunalar va texnologiyalar hamda kadrlar malakasidan kelib chiqadi. Shu bilan birga, ularning hammasi ayrim umumiy xususiyatlarga ega bo‘lib bir qator yo‘nalishlar: mulkchilik shakllari, tashkiliy shakllari, sanoat sohasiga mansubligi, hajmi, ixtisoslashuv darajasi, ishlab chiqarish turi, mexanizasiyalash va avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha tasniflash imkonini beradi. Mulkchilik shakliga qarab korxonalar xususiy, jamoa, davlat yoki aralash mulkka asoslangan bo‘lishi mumkin. Uning nizom kapitalida xususiy (yoki jamoaviy) va davlat mulkining ulushi bo‘lishi mumkin. Korxonalar mulk shakllariga asoslangan holda tashkiliy-huquqiy shakllarga turlanadi. "O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida"gi Qonunga binoan (4 modda) mulk quyidagi shakllarda yuzaga chiqadi: - fuqarolarning shaxsiy va xususiy mulki; -jamoa (shirkat) mulki, shu jumladan, oilaviy maxalla, kooperativ mulki, ijaraga olingan korxona mulki, aktsionerlar jamiyati, davlat korxonasi, jamoaning jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlar, kontsern (konsorsium)larning mulki, yuridik shaxs hisoblangan boshqa jamoalar mulki; Respublika, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, mahmuriy-hududiy tuzilmalar (maishiy) mulkdan iborat davlat mulki; - aralash mulk; - qo‘shma korxonalar, ajnabiy fuqarolar, tashkilotlar va davlat, shuningdek, ajnabiy yuridik shaxslar mulki. Mulk shakllariga munosib korxonalar quyidagicha shakllarga tasniflanishi mumkin: - shaxsiy yoki xususiy mulkka asoslangan xususiy korxonalar; - jamoat mulkiga asoslangan korxonalar; - davlat mulkiga asoslangan korxonalar; - aralash mulkka asoslangan korxonalar. Shaxsiy yoki xususiy korxonaning o‘ziga xos muhim belgilari uning mulkdori ham, tashkil etuvchisi ham, boshqaruvchisi ham yagona jismoniy shaxs bo‘lishi, yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lib, yuridik shaxs ko‘rinishida tashkil etilishi, yollanma mehnatdan foydalanishidir. Xususiy korxona - bu mulkdor - yagona jismoniy shaxs tomonidan tuziladigan va boshqariladigan tijorat tashkiloti, korxonasidir. U tadbirkorlikning tashkiliy- huquqiy shakllaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Xususiy korxona o‘z egaligida alohida mol-mulkka ega bo‘ladi, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘lishi hamda ularni amalga oshirishi, majburiyatlar olishi va ularni bajarishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin. Xususiy korxona o‘z majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga qarashli butun mol-mulki, u yetishmagan taqdirda korxonani tuzgan mulkdorning mol-mulki bilan javob beradi. Xususiy korxona to‘liq firma nomiga ega bo‘lishi lozim va uning firma nomi "xususiy korxona" so‘zini o‘z ichiga ollishi kerak. Bundan tashqari, u qisqartirilgan firma nomiga ham ega bo‘lishi mumkin. U firma nomi va manzili aks ettirilgan muhri va tamg‘asiga, mustaqil balansiga ega bo‘ladi, belgilangan tartibda buxgalteriya hisobi yuritadi va hisobotlar topshiradi, bankda hisob varaqlar ochadi. Xususiy korxona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi. U belgilangan tartibda vakolatxonalar ochishi va filiallar tuzishi, boshqa yuridik shaxslarning muassisi bo‘lishi yoki ularning nizom jamg‘armasiga o‘zgacha tarzda ishtirok etishi mumkin. Qonunda xususiy korxona faoliyati erkinligining kafolatlari ham belgilab qo‘yilgan. Jamoa korxonasida mulkdorlar va ishtirokchilar ko‘proq bo‘lib, ular jismoniy shaxs ham, yuridik shaxs ham bo‘lishi hamda unda davlat ham ishtirok etishi mumkin, yollanma mehnat jalb qilinadi. Jamoa tadbirkorligining ko‘rinishlari va ularning xususiyatlari. Jamoa tadbirkorligi jamoa a’zolarining mehnati hamda jamoa a’zolari va boshqa ishtirokchilar mulkiga asoslangan bo‘lib, yuridik shaxs shaklida tashkil etiladi va amalga oshiriladi. Jamoa tadbirkorligi bir qator ko‘rinishlarga, xususiy shakllarga ega: ishlab chiqarish kooperativi, xo‘jalik shirkati, xo‘jalik jamiyati, unitar korxona, notijorat tashkilotlari va boshqalar. Xo‘jalik shirkati - umumiy nom ostida birgalikda tadbirkorlik faoli-yatini olib borish uchun bir necha shaxsning shartnoma asosida birlashuvidir. Xo‘jalik shirkati quyidagi bir qator xususiyatlarga ega: - xo‘jalik shirkatida, asosan, shaxsiy harakatlar birlashtiriladi; - to‘liq sheriklar asosiy faoliyat yurituvchi shaxslar bo‘lib, shirkat majburiyatlari bo‘yicha o‘z mulklari bilan cheklanmagan miqdorda ja- vobgar hisoblanadilar; - har bir shaxs faqat birta shirkatga to‘liq sherik bo‘lishi mumkin; - shirkatga fuqarolar ham, yakka tadbirkorlar ham, yuridik shaxslar ham sheriklik asosida kirishlari mumkin. Xo‘jalik shirkatining ikki ko‘rinishi mavjud: to‘liq shirkat va kommandit shirkati. Ishtirokchilari o‘rtasida o‘zaro tuzilgan shartnomaga muvofiq shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan hamda uning majburiyatlari bo‘yicha o‘zlariga tegishli barcha mol-mulk bilan javob beradigan shirkat to‘liq shirkat hisoblanadi. Bunday shirkat ishtirokchilari to‘liq sheriklar deb ataladi.To‘liq sheriklar bilan bir qatorda shirkat majburiyatlari bo‘yicha faqat o‘zlari qo‘shgan hissa doirasida javobgar bo‘ladigan hamda shirkat faoliyatida qatnash-maydigan bir yoki bir necha ishtirokchisi ham bo‘lgan shirkat kommandit shirkati hisoblanadi. Shirkatning to‘liq bo‘lmagan ishtirokchilari hissa qo‘shuvchilar, omonatchilar, kommanditchilar deb ataladi. Agar kommandit shirkatining firma nomiga hissa qo‘shuvchining nomi kiritilgan bo‘lsa, bunday hissa qo‘shuvchi to‘liq sherikka aylanadi. Xo‘jalik jamiyati - bu faoliyatini olib borish uchun bir yoki bir necha shaxsning mulkini birlashtirish yo‘li bilan tashkil qilinadigan tashkilotdir. U quyidagi xususiyatlarga ega: - xo‘jalik jamiyatida shaxsiy harakatlar emas, balki mol-mulk birlashtiriladi; - ishtirokchilar jamiyat majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar (qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatdan tashqari); - tadbirkorlik tavakkali nizom sarmoyasiga qo‘shgan badal bilan cheklanadi (qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatdan tashqari); - nizom sarmoyasi hissa qo‘shgan va boshqa kreditorlar uchun kafo-lat hisoblanadi; - nizom sarmoyasini kamaytirish uchun barcha kreditorlarni xabar-dor qilish kerak. Xo‘jalik jamiyatining uch ko‘rinishi mavjud: mas’uliyati cheklangan jamiyat, qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat, aksiyadorlik jamiyati. Mas’uliyati cheklangan jamiyat - bu bir yoki bir necha shaxs tomoni-dan ta’sis etilgan, nizom sarmoyasi ta’sis hujjatlarida belgilangan miq-dordagi ulushlarga bo‘lingan va umumiy zarar uchun ishtirokchilar javobgarligi o‘zlari qo‘shgan hissa doirasida cheklangan jamiyatdir. Qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat - bu bir yoki bir necha shaxs to-monidan ta’sis etilgan, nizom sarmoyasi ta’sis hujjatlarida belgilangan miqdordagi ulushlarga bo‘lingan va umumiy zarar uchun ishtirokchilari o‘zlari qo‘shgan hissaga nisbatan karrali miqdorda solidar tarzda subsidiar javobgar bo‘ladigan jamiyatdir. Ishtirokchilardan biri nochor (bankrot) bo‘lib qolganida uning jamiyat majburiyatlari bo‘yicha javobgarligi boshqa ishtirokchilari o‘rtasida ularning qo‘shgan hissala-riga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Xo‘jalik jamiyatining yana bir ko‘rinishi aksiyadorlik jamiyati bo‘lib hisoblanadi. Nizom sarmoyasi muayyan aksiyalar soniga bo‘lingan jamiyat aksiyadorlik jamiyatidir. Aksiyadorlik jamiyatining ishtirokchilari (aksiyadorlari) uning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog‘liq zarar uchun o‘zlariga qarashli aksiyalar qiymati doirasida javobgar bo‘ladilar. Aksiyadorlik jamiyatlarining ikki turi — ochiq va yopiq ko‘rinishlari mavjud. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatida uning ishtirokchilari o‘zlariga qarashli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz o‘zga shaxslarga berishlari yoki sotishlari mumkin. Bunday aksiyadorlik jamiyati o‘zi chiqargan aksiyalarga qonun hujjatlarida belgilab qo‘yiladigan shartlar asosida ochiq obuna o‘tkazadi va ularni ochiq, erkin sotadi. Ochiq aksiyadorlik jamiyati har yili yillik hisobot, buxgalteriya balansi, foyda va zararlar hisobvarag‘ini barcha qiziquvchilar tanishib chiqishlari uchun ommaviy axborot vositalarida e’lon qilishi shart. Yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati - aksiyalari faqat o‘zining ta’sischilari orasida yoki oldindan belgilab qo‘yiladigan boshqa shaxslar doirasida taqsimlanadigan jamiyatdir. Bunday jamiyat o‘zi chiqa-radigan aksiyalarga ochiq obuna o‘tkazishi yoki ochiq, erkin sotishi mumkin emas. Bu jamiyat uchun aksiyadorlar sonining eng quyi va eng yuqori chegarasi qonunlarda belgilab qo‘yilgan. Aksiyadorlar soni belgilangan miqdordan oshib ketganda, u ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilishi, undan pasayganda esa sud tartibida tugatilishi lozim. Jamoa tadbirkorligining tashkiliy ko‘rinishlaridan biri unitar korxonadir. O‘ziga biriktirib qo‘yilgan mol-mulkka nisbatan mulkdor tomonidan mulk huquqi berilmagan korxona unitar korxona hisobla-nadi. Unitar korxona o‘z mol-mulki egasining, mol-mulki egasi esa korxonaning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydi. Lekin korxona o‘z majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga qarashli butun mol- mulk bilan javob beradi. Unitar korxonani boshqarish organi uning rahbari bo‘lib, u mulkdor yoki mulkdor vakil qilgan organ tomonidan tayinlanadi va ularga hisob berib turadi. Unitar korxonaga mol-mulk ikki maqsadda - xo‘jalik yurtish uchun yoki operativ boshqarish uchun biriktirilishi mumkin. Shunga muvofiq unitar korxona ikki xil bo‘ladi: xo jalik yuritish huquqiga asoslangan va operativ boshqarish huquqiga esoslangan unitar korxona. Xo‘jalik yuritish huquqiga asoslangan unitar korxona, mulkdor, yoki u vakil qilgan organning qarori bilan tuziladi, uning ta’sis hujjati nizom hisoblanadi. U sho‘ba korxona tashkil etishi mumkin. Operativ boshqaruv huquqiga asoslangan unitar korxona, asosan, davlat tomonidan tashkil etiladi va davlat korxonasi hisoblanadi. Uning ham ta’sis hujjati nizomdir. Davlat korxonasining mol-mulki yetarli bo‘lmaganida davlat uning majburiyatlari bo‘yicha subsidiar javobgar bo‘ladi. Qo‘shma korxona bir necha davlat fuqarolari va (yoki) yuridik shaxslari (kompaniyalari, firmalari) tomonidan kiritiladigan qo‘shma mulk, foydani taqsimlash va boshqaruvda qatnashish bo‘yicha kelishuvga asoslanadi, unda davlat ham ishtirok etishi mumkin, yollanma mehnat jalb qilinadi. Aralash mulkka asoslangan bo‘lishi ham mumkin. Masalan, ayrim davlat korxonalarida xususiy mulk, ayrim aksiyadorlik jamiyatlarida esa davlat mulki ishtirok etadi, ayrim qo‘shma korxonalar ham aralash mulk shakllariga asoslangan. Ajnabiy davlatlar, ajnabiy fuqarolar mulkiga asoslangan korxonalar. Sohalarga karab korxonalarni quyidagi shakllarga ajratish mumkin: moddiy ishlab chiqarish sohasidagi; transport; qurilish; aloqa; muomala; xizmat; tahlim; infratuzilma (infrastruktura); boshqaruv sohalaridagi hamda jamoat jamiyatlari va diniy tashkilotlar korxonalariga. Korxonalar yuqorida keltirilgan shakllariga, yahni mulk shakliga va soxalariga mos holda va alohida belgilariga qarab turlarga tasniflanadi. Ishlab chiqarish masshtabi (hajmi)ga qarab kichiq, o‘rta va yirik korxonalarga turlanadi. Xo‘jalik yuritish shakllariga qarab korxonalar aktsioner (ochiq, yopiq) korxonalar, shirkat (kooperativ), ijara korxonalariga tasniflanadi. Mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha ixtisoslashuviga qarab, ixtisoslashgan, universal va aralash korxonalarga bo‘linadi. Korxonalar ishlab chiqarish mahsuloti yoki xizmat turlariga qarab juda keng tasnifga egadir. Masalan: aviasiya zavodi, tekstil fabrikasi, konditer zavodi, avtokorxona, tijorat banki, mehmonxona, savdo uyi, shifoxona, universitet, maktab, machit va hokazolar. Ayni ushbu turlariga karab aksariyat korxonalarga nomlar qo‘yiladi. Iqtisodiy islohotlar jarayonida vujudga kelgan korxonalarning mustaqilligini mustahkamlash, yahni iqtisodiy munosabatlarga moslashuvchanligini ta’minlash uchun maxsus tashkiliy tarkibga ega bo‘lgan birlashmalar tashkil qilish ehtiyojini tug‘diradi. Bularga konsern, korporasiya, assosasiya, xolding kompaniyasi, moliya-sanoat guruhi, agrofirma kabilar kiradi. Bunday birlashmalar respublikada faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ularga qisqacha tasnif berib o‘tamiz. Konsernlar. Kontsern - yirik birlashmalar va korxonalarni to‘la boshqarish huquqi bilan shartnoma asosida birlashtirgan tashkiliy-tarkibiy tuzilmadir. Kontsern yirik masshtabdagi ishlab chiqarish, kooperasiyalash va kombinasiyalash imkoniyatlariga egadir. Kontsern korxonalarni xo‘jalikni to‘la boshqarish xuquqlari asosida birlashtiradi. O‘z tarkibiga kirgan korxonalarga yuqori idora vazifasini bajaradi. Kontsern yuridik shaxs hisoblanadi, uni vazifa va funktsiyalarini bajaradi. Kontsernlar asosan korxonalarni xududiy belgilari bo‘yicha birlashtiradi. Tashkiliy tarkib nuqtai nazardan hissadorlik jamiyatlariga yaqin bo‘lib, u turli mulkchilik shakllaridagi hissadorlik kompaniyalarni va korxonalarni birlashmasidir. Kapitalni, ishlab chiqarish quvvatini kontsentratsiyalash, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish imkoniyatlari bilan o‘zgaruvchan bozor konhyukturasiga turg‘unligini ta’minlaydi, investision resurslardan samarali foydalanishni tashkil qila oladi. Korporasiyalar. Korporasiya - hissadorlik jamiyati yoki hissadorlar birlashmasi ko‘rinishidagi tashkiliy-tarkibiy boshqaruv shakli. Korporasiya chiqarilgan aksiyalar qiymati bilan cheklangan majburiyatlar bo‘yicha mashuliyatli bo‘ladi, o‘z nomidan tovarlar ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, shartnomalar tuzish, qarz olish yoki berish va boshqa huquqiy shaxs harakatlarini amalga oshiradi. Korporasiya faoliyatini ta’minlash uchun korporasiya muassasalarining pul badallari hisobidan nizomiy jamg‘arma tashkil etadi, aksiyalar va boshqa qimmatbaho qog‘ozlarni chiqarish va sotish orqali nizomiy jamg‘armani ko‘paytirib borish huquqiga ega. Korporasiya respublika va xorijiy korxonalar, tashkilotlar hamda xususiy shaxslar bilan ham turli bitishuvlar va boshqa huquqiy xatti-harakatlarni amalga oshiradi. Assosiasiyalar ham kontsernlarning vazifasiga o‘xshash vazifalarni bajaradi. Lekin, ular korporasiyadan farqli ravishda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ixtiyoriy birlashmalari bo‘lishi mumkin. Bu sub’ektlar birlashib, o‘z xuquqlari va vazifalarining bir qismini ijroiya idoralariga topshiradilar hamda uni saqlash uchun zarur mablag‘lar ajratadilar. Assosasiyalar foyda olishni o‘ziga maqsad qilib qo‘ymagan jamoat tashkilotlari tariqasida bo‘lishi mumkin. Bu holda u o‘z a’zolarining manfaatlarini xuquqiy jihatdan muhofaza qilish, davlat va qonunchilik idoralarida ularning manfaatlarini ifodalash, ularga maslahat xizmatlarini tashkil qilish, faoliyatiga yo‘l- yo‘riqlar ko‘rsatish kabi vazifalarni bajaradi. Xolding kompaniyasi. Xolding kompaniya - o‘zaro kooperasiyalanish faoliyatini rivojlantirish maqsadi, korxonalar mablag‘larini ko‘ngilli ravishda birlashtirish natijasida tuzilgan tashkiliy-tarkibiy boshqaruv shakli. Xoldinglar xuquqiy shaxs hisoblanadi. Xolding kompaniyasi korxonalarning shartnoma majburiyatlarini bajarilishini, mahsulot (ishlar, xizmatlar) hajmi o‘sishini, moddiy, moliya, mehnat va boshqa resurslardan samarali foydalanishni, ularning rivojlanishi uchun mavjud imkoniyatlardan to‘la foydalanishni ta’minlaydi. Xolding kompaniyalarining faoliyati "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar xuquqini himoya qilish to‘g‘risida"gi Qonun va "Xolding haqida Nizom", shuningdek, monopoliyaga qarshi qonunchilik hujjatlariga asosan yuritiladi. Xolding boshqa aksiyadorlik jamiyatlarni vujudga keltiruvchi yoki boshqa aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarining paketiga egalik qiluvchi muassasalar shakliga kiradi. Taraqqiy topgan chet el davlatlarida sarmoya bozori keng rivojlanganligi tufayli o‘zga jamiyatlarning aksiyalarini tasarruf etish har qanday korxona uchun odatdagi hol. Shuning uchun aktivlari asosan boshqa jamiyatlarning aksiyalaridan iborat bo’lgan jamiyatlar xolding kompaniyalari deb yuritiladi. Xolding kompaniyalari faoliyati aksiyalar majmuasini boshqarish, birja operatsiyalaridan tushadigan dividentlar va daromadlarni to‘plash, hamda aksiyador jamiyatlari faoliyatini nazorat qilish, ularni boshqaruv organlariga o‘z kadrlarini tayinlash kabi vakolatlarga egadir. Xolding kompaniyalarini tashkil etish sarmoya va ilmiy-texnik resurslarni integratsiyalashga turli korxonalar va iqtisodiyot tarmoqlari hamda hududlarni yirik investisiya loyihalarini amalga oshirishga imkoniyat yaratadi. Kapitalining 50 foizidan ko‘prog‘ini boshqa emitentlarning qimmatbaho qog‘ozlari va bo‘lak moliyaviy aktivlar tashkil etuvchi xoldinglar moliyaviy xolding hisoblanadi. Uning aktivlari tarkibiga faqat qimmatbaho qog‘ozlar va boshqa moliyaviy aktivlar, shuningdek, boshqaruv apparati yuritishni ta’minlash uchun bevosita kerakli mol-mulk kirishi mumkin. Moliyaviy xolding sho‘hba korxonalarining ishlab chiqarish va tijorat faoliyatiga aralashish xuquqiga ega emas. Moliya-sanoat guruhlari. Moliya - sanoat guruhiga - kredit-moliya va investisiya muassasalari, korxonalar va tashkilotlarning ishlab chiqarishni xalqaro ko‘lamda ixtisoslashtirish va kooperatsiyalashni chuqurlashtirish orqali maksimal foyda olish maqsadida mablag‘larini birlashtirib, tashkil qilingan tashkiliy-tarkibiy boshqaruv tuzilma. Mulkchilik shaklidan qathiy nazar, har qanday tashkiliy-huquqiy turdagi korxonalar, shuningdek, kredit-moliya, investisiya va boshqa muassasalari, nodavlat pensiya jamg‘armalari va boshqa jamg‘armalar, sug‘urta tashkilotlari, shu jumladan, xorijiy tashkilotlar moliya-sanoat guruhining ishtirokchilari bo‘la oladilar. Moliya-sanoat guruhlari quyidagi masalalarni hal qilish vakolatiga ega: - ishtirokchilar resurslarini birlashtirish, xo‘jalik aloqalarini o‘rnatish va shu asosda yangi umumiqtisodiy makonni yaratish; - investisiya resurslarini jalb etish, ishlab chiqarishni texnik- iqtisodiy darajasi, mahsulotning sifati va raqobatbardoshligini oshirish; - investisiya resurslarini fan yechimlarini ko‘p talab qiluvchi tarmoqlarga, transport, telekommunikasiya va foydali qazilmalarni qazib olishga yo‘naltirish; - o‘z tarkibida korxonalarga xizmat ko‘rsatuvchi mustaqil tuzilma bo‘g‘inlari vakolatli bank, savdo uyi, ta’minot-sotish tashkiloti, marketing bo‘yicha bulinmalar va hokazolarni tashkil etish; - iqtisodiyotning tuzilmaviy qayta qurilishiga ko‘maklashish va boshqalar. Agrofirmalar - tuman qishloq xo‘jalik majmuining rivojlanishini ta’minlash maqsadida, paxtakor va boshqa xo‘jaliklar, qayta ishlash korxonalari hamda xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar faoliyatini muvofiqlashtiruvchi, xuquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lgan tashkiliy-tarkibiy boshqaruv organi. Agrofirmalar quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: - davlat tayyorlov korxonalariga paxta tolasi, boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetkazib berish; - qishloq xo‘jaligini ilmiy-texnik darajasini oshirish, jahon standartlariga mos mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlash; - mahsulot ishlab chiqarish va sotish sohasida bozor munosabatlarini rivojlantirish, moddiy-texnik resurslarning raqobatchi bozorlarini yaratish; - xo‘jaliklar va boshqa korxonalarga investisiyalarni jalb qilishda ko‘maklashish; - marketingni tashkil etish, bozor holatini (kong‘yukturasini) o‘rganish va xo‘jaliklar, korxonalar va tashkilotlarga yetishtirilgan mahsulotlarini sotishda ko‘maklashish hamda o‘z Nizomiga muvofiq boshqa vazifalarni bajarish. 1.3. Korxona faoliyatining ichki va tashqi muhiti Korxona faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar