KORXONANING ASOSIY FONDLARI 1. Asosiy fondlar tushunchasi, ahamiyati, tasnifi 2. Asosiy fondlarning emirilishi va amortizatsiyasi 3. Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi 4. Ishlab chiqarish quvvati 1 Mehnat vositalari  inson mehnat buyumlariga ta’sir qiladigan va ularni o‘zgartiradigan moddiy vositalar majmui. Ishlab chiqarish jarayonida inson moddiy boylik yaratish maqsadida ta’sir qiladigan barcha narsalar mehnat buyumlaridir. Mehnat vositalari  asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma fondlarni tashkil etadi. Asosiy fondlar qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga o‘tkazish jarayoni amortizatsiya deb, ushbu jarayonda to‘plangan mablag‘lar amortizatsiya ajratmalari deb ataladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda band bo‘lgan barcha mutaxassis va xodimlar soni bilan birgalikda korxonaning ishlab chiqarish apparati deb ataladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan vazifasiga qarab aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi. Sust fondlar ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi, lekin ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda muhim vazifani bajaradi, mehnatkashlarning mehnat qilishlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratib beradi (binolar, inshootlar, jihozlar va h.k.). Noishlab chiqarish asosiy fondlari korxona asosiy fondlarining ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan qismi bo‘lib, o‘z qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazmaydi. Bularga korxona balansida turuvchi turar joy, oshxona, profilaktoriy, klub, bolalar bog‘chasi va yaslilar, sport- sog‘lomlashtirish markazlari va h.k. kiradi. Asosiy va aylanma fondlarning sifat ta’rifi quyidagi jadvalda keltirilgan. Asosiy va aylanma fondlarning sifat ta’rifi 1- jadval Farqlovchi belgilar Asosiy fondlar Aylanma fondlar 1. Ishlab chiqarish jara- yonida qatnashish turi Mehnat vositasi sifatida Mehnat buyumlari sifatida 2. Ishlab chiqarish jara- yonida qatnashish xususiyati Ishlab chiqarish jarayonida ko‘p marta qatnashadi Ishlab chiqarishning har bir yangi siklida to‘la iste’mol qilinadi (bir marta qatnashadi) 2 3. Tayyor mahsulotga qiymatini o‘tkazish usuli Tayyor mahsulotga butun xizmat muddati davomida yemirilgan qiymatini ayrim qism- larga bo‘lib o‘tkazadi Tayyor mahsulotga o‘z qiymatini to‘la va bir yo‘la o‘tkazadi 4. Natural shaklining o‘zgarishi Xizmat muddatining oxirigacha o‘z natural shaklini saqlab qoladi Natural shaklini saqlab qolmaydi. O‘zining jismoniy shaklini, ko‘pincha moddiy tarkibini ham bir yo‘la o‘zgartiradi Iqtisodiy maqsadlariga ko‘ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga taqsimlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga quyidagilar kiradi:  ishlab chiqarish binolari (sehlarning ishlab chiqarish korpuslari, depolar, garajlar, omborxonalar, ishlab chiqarish xonalari va laboratoriyalar);  inshootlar (nasos stansiyalar, tunnellar, ko‘priklar va h.k.);  har xil energiya, suyuq va gazsimon moddalar uzatadigan uzatuvchi uskunalar;  mashinalar va asbob-uskunalar (energiyani, suyuk va gazsimon moddalami ishlash va almashtirishga mo‘ljallangan kuch mashinalari, generatorlar va gazogeneratorlar, elektrogeneratorlar, bug‘ qozonlari, havo kompressorlari);  ishchi mashinalar va uskunalar (dastgohlar, presslar, konveyerlar va boshqa turli yordamchi asbob-uskunalar);  o‘lchov va tartibga soluvchi asboblar (laboratoriya asboblari, hisoblash mashinalari, kompyuterlar);  transport vositalari;  foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lmagan va qonunchilikda belgilab qo‘yilgan qiymatlardagi asbob va ishlab chiqarish inventarlari. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv qismi ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori shunchalik katta bo‘ladi. Asosiy fondlarni baholashning quyidagi usullari mavjud:  boshlang‘ich qiymatga  asosiy vositalarni sotib olish uchun sarflangan xarajatlar, yetkazib berish, o‘rnatish kabi pul xarajatlarining jami kiradi. 3 Dastlabki baho asosiy fondlarning foydalanishga topshirgan paytda hisobga olingan dastlabki muvozanat narxini ko‘rsatadi. Misol. Generator 15000000 so‘m ga sotib olindi. Uni korxonaga yetkazib berish uchun 100000 so‘m, o‘rnatish uchun 200000 so‘m sarflandi. Generatorlarning dastlabki to‘la narxi – 15300000 so‘m ga teng. 15000000 + 100000 + 200000 =15300000 so‘m Tiklangan qiymati – asosiy fondlar yoki ularning biron-bir qismini (binolar, qurilmalar, mashinalar, ishlab chiqarish uskunalari) hozirgi paytdagi inflyatsiya va boshqa omillarni hisobga olgan holda baholash. Baholashning bu usuli obyektning bugungi kunda qancha turishini ko‘rsatadi. Misol: Transformator 2015 - yilda 300000 so‘m ga sotib olingan, xuddi shunday transformator 2017 - yil yanvar oyida 270000 so‘m ga sotib olindi. Ikkita transformator muvozanat qiymati 570000 so‘m ni tashkil qiladi. 2017 - yil yanvar oyida ikkala transformator tiklangan narxi 540000 so‘m, chunki shu transformatorning bahosi 270000 so‘m ni tashkil qilgan edi. Bu baho asosiy fondlarning ma’naviy eskirganligini va yeyilganligini hisobga olmaydi. Qoldiq qiymat – asosiy fondlarning eskirishini inobatga olgan holda, birlamchi va qayta tiklash qiymatlari o‘rtasidagi farqdir. Misol: Transformatorning narxi 500000 so‘m, ishlash davri 8 yil u 5 yil ishlab chiqarishda bo‘lgan. Transformatorning qoldiq qiymati – 187500 so‘m ni tashkil qiladi. Transformatorning amortizatsiya ajratmasi 500000/8 = 62500 so‘m. 5 yil davomida 31250 so‘m lik qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazgan 62500·5 = 312500 so‘m. Qoldiq qiymat 500000  312500 = 187500 so‘m . Asosiy vositalarning korxona balansi va hisobotlarida aks ettiriluvchi, hisobga olish qiymati balans qiymati deb ataladi. Asosiy vositalarning qoldiq qiymatini asosiy vositalar balans qiymatidan eskirish summasini ayirib topish mumkin. Asosiy fondlarning tugatilish qiymati bu  ishlab chiqarishdan chiqarilgan (tugatilgan, yo‘q qilingan, lom) qiymatidir. Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash uchun asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati hisoblanadi. 12 2 1 . ' n F n F F F ch k y b r o      Bu yerda: FO‘r  asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati; Fy.b  asosiy fondlarning yil boshiga qiymati (balans); 4 Fk  kiritilgan asosiy fondlar qiymati; Fch  fondlarningtugatilish, ishlab chiqarishdan chiqarilish qiymati; n1  ishlab chiqarishga kiritilgan asosiy fondlarni kiritilgandan boshlab foydalanilgan oylar soni; n2  ishlab chiqarishdan chiqarilgan asosiy fondlarni chiqarilgandan oydan boshlab foydalanilmagan oylar soni. Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirishi mumkin. Jismoniy (moddiy) eskirish – asosiy fondlarning birlamchi hislatlarini ishlab chiqarishda qatnashishi natijasida yo‘qotishi va tabiiy eskirishida yuzaga keladi. Ma’naviy eskirish – asosiy fondlarning qadrsizlanishi yoki texnik jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo‘qotishidir. Ma’naviy eskirish 2 xil ko‘rinishga ega: - asosiy fondlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlanadi; - asosiy fondlar fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida yanada samaraliroq fondlarning paydo bo‘lishi natijasida qadrsizlanadi. Asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish, ya’ni jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirgan asosiy fondlarning o‘rnini iqtisodiy to‘ldirish uchun korxona bu vositalar qiymatidan amortizatsion ajratmalarni ayirib tash- laydi hamda bu ajratmalar keyinchalik xarajatlar sifatida mahsulot tan- narxiga kiritiladi. 100    b a ch b a F T F F N Bu yerda: Na – to‘liq qayta tiklash uchun yillik amortizatsiya me’yori,%; Fb – asosiy fondlarning boshlang‘ich qiymati, so‘m; Ta – asosiy fondlarning me'yoriy xizmat vaqti, yil. Yillik amortizatsiya ajratmalari (Aa) miqdori quyidagicha aniqlanadi. a ch k b a T F M T F A     Bu yerda: Tk – xizmat muddati davomida kapital tamirlashga sarflangan xarajatlar; M – modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar. Amortizatsiya mablag‘lari asosiy fondlarni to‘liq qayta tiklash (renovatsiya), kapital ta’mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish uchun alohida ravishda yo‘naltiriladi. Shu sababli, amortizatsiya me’yori 5 ikki qismdan - fondlarni renovatsiya qilish (Nt.t) hamda kapital tamirlash va modernizatsiya qilish (Nk.t.) dan iborat. Birinchi holda: o o b h ch b t t F T F F N 100 .     Bu yerda: Th – asosiy fondlarning haqiqiy xizmat qilish vaqti, yil. Ikkinchi holda: o o b h k k t F T M T N 100 .     Ishlab chiqarish jarayonida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskirishi sababli ularning ish qobiliyatini tamirlash orqali tiklash zaruriyati tug‘iladi. Asosiy fondlarni tamirlash kapital, o‘rta va joriy turlarga bo‘linadi. Bino va inshootlarni ta’mirlash o‘z mazmuni, talab qilinuvchi muddat va mablag‘lariga ko‘ra mashina va uskunalarni ta’mirlashdan farq qiladi. Mashina va uskunalarni kapital tamirlashda ular to‘liq qismlarga bo‘linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki marta kapital ta’mirlash orasidagi muddat tamirlash sikli deb ataladi. Mashina va uskunalar maxsus zavodlarda ta’mirlanadi. O‘rtacha ta’mirlash - texnik mazmuni, murakkabligi, bajariladigan ish hajmi va davriyligiga ko‘ra kapital ta’mirlashdan farq qiladi hamda sarflanuvchi mablag‘, vaqt va kuchni nisbatan kamroq talab qiladi. Bu jarayon korxonaning o‘zida amalga oshiriladi. Joriy ta’mirlashda, asosan, asbob-uskunalar tozalanadi, moylanadi, tekshiriladi, mayda kamchikliklari bartaraf qilinadi, ya’ni uskunalarning foydalanishga doimiy tayyorligi ta’minlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning ikki guruhi mavjud: Birinchi guruh - umumlashtiruvchi va qiymat ko‘rsatkichlari bo‘lib, ular asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlil qilish, zahiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini beradi. Bunday ko‘rsatkichlarga fond sig‘imi, fond qaytimi, fond rentabelligi va boshqalar kiradi. Ikkinchi guruh - xususiy va natural ko‘rsatkichlar bo‘lib, ko‘proq, asosiy ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog‘liq. Ko‘rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi: 6 - asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv foydalanish koeffitsiyenti, ulardan vaqt bo‘yicha foydalanish darajasi; - asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv foydalanish koeffitsiyenti, ulardan quvvat bo‘yicha foydalanish darajasi; - asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffit- siyenti, barcha ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanish. Ekstensiv koeffitsiyent-dastgohlarning bir davr ichida (oy, yil) haqi- qiy ishlagan vaqtining rejalashtirilgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. rej haq eks t t K  Bu yerda: thaq – haqiqiy foydalanilgan vaqt; soat trej – rejaga asosan foydalanish muddati; soat Asbob-uskunalarning ekstensiv ko‘rsatkichini yaxshilash uchun ular- ning smenali koeffitsiyentini oshirish, smenalar orasida bekor turib qolishlarga barham berish, dastgohlarni tamirlash vaqtini qisqartirish, mehnat intizomini mustahkamlash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish zarur. Uskunalarning smenalik koeffitsiyenti - sutka davomida mashina- smenalarning o‘rnatilgan uskunalar umumiy soni yoki ishchi o‘rinlariga nisbatidir. U quyidagicha aniqlanadi: s u sm A MS K .  Bu yerda: MS – sutka davomida haqiqiy ishlagan mashina-smenalar yig‘indisi; A u.s – o‘rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. Uskunalarning smenalilik koeffitsiyentini aniqlashning yana bir yo‘li bo‘lib, unga ko‘ra korxonalarning bir emas, ikki yoki uch smenada ishla- shi va bunda uskunalarning barchasidan ham to‘liq foydalanilmasligi ko‘zda tutiladi. Masalan: t sehda 300 dona uskuna o‘rnatilgan bo‘lib, birinchi smenada 270 tasi, ikkinchi smenada esa 220 tasi ishlagan. Uskunalarning smenali koeffitsiyenti 1,63 (270+220) /(300) ni tashkil qiladi. Intensiv koeffitsiyent – ma’lum bir vaqt ichida haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini bildiradi. U haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatini rejalashtirilgan mahsulot qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. 7 rej haq ICH ICH K int  Bu yerda: ICH haq – haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori; ICH rej – mahsulot ishlab chiqarish rejasi. Dastgohlardan integral foylalanish koeffitsiyenti uskunadan intensiv va ekstensiv foydalanish koeffitsiyentlarining ko‘paytmasi orqaliq aniq- lanib, uning vaqt va quvvat bo‘yicha band bo‘lishini majmuaviy tavsif- laydi. int int K K K eks egr   Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash- ning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:  smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va uning oldini olish;  uskunalarning smenalik koeffitsiyentini oshirish;  bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish;  ta’mirlash va profilaktika tadbirlarini o‘z vaqtida va sifatli ravishda amalga oshirish;  uskunalarni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlar malakasini oshirish;  ishlab chiqarishni tashkil etish va resurslar bilan ta’minlashni yaxshilash. Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. Ishlab chiqarish quvvati ma’lum bir vaqt davomida ilg‘or texnologiyalardan foydalanib, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning ilg‘or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan mahsulotlarning darajasidir. Ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi hamda xizmat ko‘rsatish doirasini hisobga olgan holda aniqlanadi. Ishlab chiqarish quvvati sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha salohiyat imkoniyatlarini ifodalaydi. Ishlab chiqarish quvvati bir qator omillarga bog‘liq:  ishlab chiqarish dasturining mehnat sig‘imiga;  xo‘jalik subyektining ish vaqtiga;  asbob-uskunalarning ishlash vaqtiga;  mahsulot ishlab chiqarilayotgan xom-ashyo va materiallar tarkibi va sifatiga; 8  ishlatilayotgan texnika va texnologiyalarning darajasiga;  ishchilarning malakasiga. Ishlab chiqarish quvvatining ko‘rsatkichlari uzoq muddatli strategiyani ishlab chiqishda muhim hisoblanadi. Quvvatning loyiha, kiruvchi, chiquvchi va o‘rtacha yillik turlari mavjud. Loyiha quvvati qurilish loyihasida ko‘zda tutilgan bo‘ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va texnik jihatdan qayta qurollantirish natijasida loyiha quvvati kattalashtirilishi mumkin. Kiruvchi quvvat - bu rejalashtirilgan davr boshidagi quvvat, buxgalteriya hisob-kitoblari asosida aniqlanadi. Chiqish quvvati - bu hisobot davri ohiridagi quvvat. U hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. e ch yan b ox M M M M .    Bu yerda: Mox – ohirgi hisobotga asoslangan quvvat; Mb – boshlang‘ich quvvat; Mya – yangi kurilish (kengaytirish, ta’mirlash) natijasidagi quvvat; Me.ch – ekspluatatsiyadan chiqqan quvvat. O‘rtacha yillik quvvat - o‘rta arifmetik hisob-kitobga tayangan, yil davomida ishga tushirilgan yoki to‘xtatilayotgan quvvatdir. Yil davomida korxona ega bo‘lgan o‘rtacha quvvat, bir yillik o‘rtacha quvvat deyiladi va u quyidagicha topiladi. 12 2 1 ' n M n M M M ch k b r o      Bu yerda: Mb – yil boshidagi quvvat; Mk – yil mobaynida kiritilgan quvvat; Mch – yil mobaynida ishlab chiqarishdan chiqarilgan quvvat; 1n – ekspluatatsiya vaqtidagi oylar soni; 2n – ekspluatatsiyadan chiqqan muddatdan hisob-kitob muddatigacha bo‘lgan oylar soni. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish fondlari hozirgi vaqtdagi holatini tahlil etish. Asosiy vosita - bu ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo‘lib, ular mehnat vositalariga to‘liq kiritilgan bo‘ladi. Uzoq muddat mobaynida natural shaklini saqlab qoladi, qiymatini qisman mahsulot qiymatiga o‘tkazib boradi va faqat bir qancha ishlab chiqarish jarayonidan keyingina qoplanadi. Asosiy vositalarning unumini o‘rganish asosida mahsulot ishlab chiqarishda ularning samaradorlik ko‘rsatkichlariga baho beriladi. Asosiy 9 vositalarning samaradorlik ko‘rsatkichlarining omilli tahlili asosida mahsulot ishlab chiqarish hajmini yoki fondlar samarasini oshirish yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi o‘rganiladi va tahlil yakunida korxonada asosiy fondlardan foydalanishga va ularning samaradorligini oshirish yuzasidan muhim iqtisodiy yo‘nalishlar belgilanadi. Korxona asosiy vositalari, ularning holati, harakati va samarasiga iqtisodiy tashxis beriladi. Tahlil uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi 3-moliyaviy hisobot shaklidan va moliyaviy hisobotga ilova sifatida berilgan manbalardan olinadi. Shuningdek, asosiy vositalar (01), ularning eskirishi (02), nomoddiy aktivlar (04), nomoddiy aktivlar eskirish (05), uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar (03) schyotlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Asosiy vositalarning tasnifi: 1. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga asosan: aktiv asosiy vositalar; passiv asosiy vositalar; 2. Tarmoq bo‘ysunuviga qarab: sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalari; boshqa tarmoq asosiy vositalari; noishlab chiqarish asosiy vositalari; 3. Foydalanishga qarab: foydalanishdagi asosiy vositalar; foydala- nishdan olib qo‘yilgan asosiy vositalar. 4. Turi bo‘yicha; binolar, inshootlar, uzatish moslamalari, mashina va uskunalar, transport vositalari, asbob-uskunalar, xo‘jalik inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko‘p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar. 5. Mulkiy egaligiga qarab; o‘ziga tegishli asosiy vositalar, ijaraga olingan asosiy vositalar. Asosiy vositalarning dinamikasi deganda ularning yillar bo‘yicha o‘z- garishlari tushuniladi. Dinamik o‘zgarishlar asosida korxonada asosiy vositalarning yillar bo‘yicha mutloq va nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi. Quyidagi 2-jadval ma’lumotlari asosida asosiy vositalarning tarkibiy o‘zgarishlariga baho berish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish vositalari tarkibining tahlili 2-jadval Ko‘rsatkichlari Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga nisbatan uzgarishi Mln. so‘m % Mln. so‘m % Mln. so‘m % 10 1 2 3 4 5 6 7 1.Binolar 227 33 217 31 - 95 2.Inshootlar 195 2 1950 2 - - 3.Uzatkich jihozlar 287 4 287 4 - - 4.Mashina 354 52 383 55 +284 108 5.Transport 4401 6,5 4730 6,8 +329 107,4 6.Inventarlar 483 0 404 0 -79 83 Jami asosiy ishlab chiqarish fondlari 67937 100 69991 100 +2054 +103 Кeltirilgan jadval ma’lumotlariga ko‘ra, firmada jami asosiy vositalar 71 mln. 49 ming so‘m ni tashkil qilgan. Yil boshiga nisbatan 1 mln. 567 ming so‘m ga yoki 2,2% ga o‘sgan. Sanoat asosiy ishlab chiqarish vosita- larining salmog‘i esa 3% ga yoki 2 mln. 054 ming so‘m ga ko‘paygan, boshqa tarmoqlarning asosiy ishlab chiqarish fondlari esa 487 ming so‘m ga kamaygan. Noishlab chiqarish fondlari umuman o‘zgarmagan. Korxonada boshqa tarmoqlarning asosiy ishlab chiqarish fondlari kamayishi korxonada ish sharoitining yomonlashishiga olib kelishi mumkin. Asosiy vositalarning barcha turlarini kerakli nisbatda va tarkibda bo‘lishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Korxonada jami sanoat ishlab chiqarish fondlari yil oxirida, yil boshiga nisbatan 2 mln. 054 ming so‘m ga yoki 103%ga ko‘paygan. Shundan mashina va uskunalar 2 mln. 848 ming so‘m ga ko‘paygan. Binolar esa hisobot yilining boshiga nisbatan 1 mln. 044 ming so‘m ga, inventarlar 79 ming so‘m ga kamaygan. Inshootlar va uzatkich jihozlar umuman o‘zgarmagan. Asosiy fondlar aktiv qismining salmog‘i 52,2% dan yil oxiriga kelib, bu ko‘rsatkich 55% ni ko‘rsatgan. Qanday maqsadga mo‘ljallanganidan qat’iy nazar asosiy vositalar ishlab chiqarish va asosiy noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Asosiy ishlab chiqarish vositalariga ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadigan (mashinalar, dastgohlar, qo‘rilmalar va h.k.) yoki ishlab chiqarish jarayonini tashkil etadigan (ishlab chiqarish binolari, uzoq, masofaga tortilgan quvurlar va h.k.) vositalar kiradi. Asosiy noishlab chiqarish vositalari maishiy, xizmat obyektlari, tibbiy muassasalar va h.k. Hisob va rejalashtirish uchun asosiy vositalar turli xizmat muddati va ishlab chiqario‘da qanday maqsadga mo‘ljallanganligiga ko‘ra guruhlarga bo‘linadi. 11 Milliy iqtisodiyot tarmoqlariga qarab asosiy vositalar sanoat, qishloq xo‘jaligi, o‘rmon xo‘jaligi, qurilish, transport, savdo va boshqa sohalarning asosiy ishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Asosiy vositalar o‘z turlariga ko‘ra hozirda quyidagi guruhlarga ajra- tilgan: 1. Binolar. Asosiy, yordamchi jarayonlar o‘tadigan bino; ma’muriy binolar; xo‘jalik qurilmalari. Bu obyektlarning qiymatiga qurilish qiyma- tidan tashqari, isitish, suv, elektr sistemalari va ventilyatsiya qurilmalari qiymati va boshqalar kiradi. 2. Inshootlar. Ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiruvchi muhandislik-qurilish obyektlari: yo‘llar, estakada, tunnel, ko‘priklar va boshqalar. 3. Uzatish xo‘jaliklari. Turli energiya mashina-dvigatellaridan ish mashinalariga uzatib beruvchi issiqlik tarmog‘i, bug‘ yo‘llari, suv yo‘llari va elektr tarmoqlari. 4. Mashina va jihozlar:  hamma turdagi energetik agregatlar va dvigatellarni o‘z ichiga oluvchi kuch mashinalari va jihozlari;  mehnat predmeti bevosita ta’sir etuvchi ishchi mashina va jihozlar;  o‘lchovchi va tartibga soluvchi, boshqaruvchi priborlar va qurilma- lar, laboratoriya jihozlari;  hisoblash texnikasi: elektron hisoblash-texnikasi, ishlab chiqarish va texnologik jarayonni boshqaruvchi mashina va qurilmalar.  keltirilgan ro‘yxatda ko‘rsatilmagan boshqa mashina va jihozlar. 5. Transport vositalari. Korxonaga tegishli bo‘lgan temir yo‘l tarkibi, suv va avtomobil transporti vositalari: avtokranlar, aravacha va boshqalar. 6. Asbob va uskunalar. Hamma turdagi asboblar. 7. Ishlab chiqarish inventarlari. Materiallarni, asbob-uskunalarni saqlash uchun mo‘ljallangan verstaklar, stollar, konteynerlar va boshqalar. 8. Xo‘jalik inventarlari. Idora va xo‘jalik predmetlari (mebel yoki shkaflar, ko‘paytirish apparatlari, yong‘inga qarshi predmetlar va boshqalar). 9. Ishchi va mahsulot beruvchi jonivorlar. 10. Ko‘p yillik o‘simliklar. 11.Yerni yaxshilashga mo‘ljallangan kapital xarajatlar (qurilmalarsiz). Asosiy vositalarning tarkibiy tuzilishi va о‘sishining tahlili 3-jadval 12 Ko‘rsatkichlar Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga nisbatan o‘zgarish mln so‘m % mln so‘m % mln so‘m % 1. Sanoat asosiy ishlab chiqarish vositalari 67937 97,7 69991 98,5 +2054 103 2. Boshqa tarmoqdarning asosiy ishlab chiqarish vositalari 1536 2,2 1049 1,5 -487 68,3 3. Noishlab chiqarish vositalari 9 0,01 9 0,01 Jami asosiy vositalar 69482 100 71049 100 1567 102,2 Asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini quyidagi formula yordamida taqqoslang: 𝐼𝑧𝑛(𝑚𝑐ℎ) = 𝐼𝑧𝑛2 − 𝐼𝑧𝑑1 𝐼𝑧𝑑2 ∗ 100% Bu yerda, Izd1 - amaldagi asosiy vositalarning ishlab chiqirish xarajatlari (so‘m); Izd2 - Yangi asosiy ishlab chiqarish xarajatlari (so‘m). Asosiy vositalar amortizatsiyasi «Amortizatsiya» atamasi umuman olganda asosiy vositalarning eskirishini qoplanishini, tiklanishini bildiradi. Ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarning eskirishini pul mablag‘larini jamg‘arish orqali qoplash amortizatsiya deyiladi. Binobarin, amortizatsiya fondi – eskirishni (yeyilishni) qoplash uchun mo‘ljallan- gan pul fondidir. U amortizatsiyaga ajratilgan mablag‘lar hisobidan tarkib topadi. Amortizatsiya - mehnat vositalarining eskirishini qisman qoplash uchun mablag‘ ajratishdir. Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar yemiriladi, eskiradi, asta-sekinlik bilan o‘zining texnik xususiyatini, iste’mol 13 qiymatini yo‘qotib boradi, ularning qiymati esa ishlab chiqarilayotgan tovarga o‘tkazilib boriladi. Mashina, uskuna, asboblar yeyiladi, arzonlashadi. Asosiy vositalar qiymatining eskirish summasi amortizatsiya fondiga borib tushadi. Amortizatsiya fondidan vositalarning ma’lum qismini kapital ta’mirlash davomida ularni qisman tiklash maqsadida foydalaniladi. Bu sharoitda yo‘qotilgan qiymatni qisman qoplash sodir bo‘ladi. Asosiy vositalarning xizmat muddati tugagandan keyin ular butunlay eskiradi, istemol qiymatini yo‘qotadi, jamg‘arilgan amortizatsiya fondi yangi Mehnat vositalarini sotib olish imkonini beradi. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitida asosiy vositalar ma’naviy jihatdan juda tez eskiradi, jismoniy eskirishi bilan, is’temol qiymatini yo‘qotib boradi. Binobarin, har bir xo‘jalikda amortizatsiya fondi ajratiladi. Aytib o‘til- ganidek, asosiy vositalar o‘z qiymatini tayyorlangan mahsulotga oz-oz o‘tkazib boradi. Mahsulot sotilganidan so‘ng bu qiymat xo‘jalikka pul shaklida qaytadi va amortizatsiya uchun o‘tkaziladi. Bu mablag‘lar kapital remont va es- kirgan asosiy vositalarni to‘la tiklash uchun sarflanadi. Har yillik amortizatsiya ajratmalarining miqdoridan amortizatsiya me’yorlariga binoan asosiy vositalarning balans qiymatidan foizlar ajratiladi. Asosiy vositalarning eskirishi qanchalik ko‘p bo‘lsa, ularning qoldiq qiymati shunchalik kam bo‘ladi va aksincha, asosiy vositalarning eskirish summasiga qarab korxonadagi mavjud asosiy vositalarning yangi yoki eskiligiga baho berish mumkin. Eskirish summasini hisoblashni aniqlashtirish uchun yillik amortizat- siya summasi asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymatiga nisbatan foiz hisobida aniqlab olinadi. Buning uchun yillik amortizatsiya summasini asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lib, yuzga ko‘paytirish kerak. Shu yo‘l bilan topilgan raqam asosiy vositalarning amortizatsiya me’yori deyiladi. Asosiy vositalarni to‘la tiklash va kapital tamirlash uchun alohida amortizatsiya me’yorlari belgilanadi. Har oyda ishlab chiqarish xarajatlariga o‘tkazib turiladigan oylik amortizatsiya summasi yillik amortizatsiya summasini o‘n ikki oyga bo‘l- ish yo‘li bilan topiladi. Amortizatsiya ajratmalari har oyda oldingi oy uchun hisoblangan amortizatsiya ajratmalari miqdorida belgilanadi. Asosiy vositalar o‘z balans qiymatini ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga to‘liq o‘tkazmasdan hisobdan chiqariladigan bo‘lsa, farqi korxona tasarrufida qolgan foyda hisobidan qoplanadi. Amortizatsiya fond- 14 ining ajratmalari mahsulot sotishdan tushgan pul mablag‘i tarkibida xo‘ja- likning hisob-kitob raqamiga tushadi. Bu mablag‘lar faqat kapital xarajatlarni mablag‘ bilan ta’minlash uchun sarflanadi. To‘la tiklash uchun ajratiladigan asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiritiladi:  asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi;  asosiy vositalarning eskirish darajasi;  yaroqlilik darajasi asosiy vositalarning qoldiq qiymatini ularning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish orqali;  eskirish darajasi asosiy vositalarning eskirish qiymatini ularning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi. Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlariga qarab, ularning texnikasiga baho beriladi va ularni tartiblash bo‘yicha boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. Asosiy vositalarning holatini o‘rganishda korxona amortizatsiya siyosati, asosiy vositalarning ma’naviy eskirganlik darajasiga, foydalanish- dan olib qo‘yilgan asosiy vosita holatiga muhim e’tibor qaratiladi. Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlari ularning har bir turi bo‘yicha o‘rganiladi. Asosiy vositalarning texnik holati yangilanganlik ko‘rsatkichlarini o‘rganish bilan to‘ldiriladi. Korxonada jami asosiy vositalarning yangilanish darajasi hisobot yilida o‘tgan yilga nisbatan 1% ga (7,6-6,6) o‘sgan. Sanoatda asosiy ishlab chiqarish vositalarining yangilanish darajasi esa hisobot yilida 6,9%ni tashkil etib, o‘tgan yilga nisbatan 2,3% ga (6,9-4,6) o‘sgan. Korxonada jami asosiy vositalarning yil oxiridagi qiymati o‘tgan yilda 69 mln. 482 ming so‘m ni tashkil etib, bu ko‘rsatgich hisobot yilida 1mln. 567 ming so‘m ga ko‘paygan. 15 Asosiy vositalar yangilanish darajasining tahlili 4-jadval Ko‘rsatkichlar Foydalanishga topshirilgan asosiy vositalar Jami vositalarning yil qiymati Asosiy vositalarning yangilanish darajasi O‘tgan yil: Jami asosiy vositalar 4620 69482 6,6 Sanoat asosiy ishlab chiqarish vositalari 3156 67937 4,6 Hisobot yili: Jami asosiy vositalar 5440 71049 7,6 Sanoat asosiy ishlab chiqarish vositalari 4869 69991 6,9 4-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, korxonada asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi hisobot yilining boshida 44,3% ni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich yil oxiriga kelib, 37,3 % ni ko‘rsatgan. Ya’ni 7% ga pasay- gan. Bu ko‘rsatkichning past bo‘lishiga uning tarkibida eskirgan asosiy vositalar mavjudligidan dalolat beradi. Korxonada asosiy vositalarning qol- diq qiymati hisobot yilining boshida 30 ming so‘m ni, yil oxirida bu ko‘rsat- kich 26 mln. 501 ming so‘m ni tashkil qilgan. Asosiy vositalarning yaroqliligi 37 % ni tashkil etishi korxona rahbarlarini o‘ylantiradigan holdir, chunki asosiy vositalar tarkibini vaqtida yangilash choralari ko‘rilmasa, texnologiya eskirib, mahsulot ishlab chiqarish hajmi keskin kamayishi mumkin. Natijada korxonaning moliyaviy holati yomonlasha boradi: Asosiy vositalar yaroqlilik darajasining tahlili 5-jadval № Ko‘rsatkichlar Yil boshiga Yil oxiriga 1. Asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati 69482 71049 2. Asosiy vositalarning eskirish summasi 38698 44548 3. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati 30784 26501 4. Asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi 44,3 37,3 16 Yuqoridagi 5-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, asosiy vositalar- ning eskirish darajasining yuqori bo‘lishi jami asosiy vositalar tarkibida eski bino, inshoot, mashina va uskunalar salmog‘i yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Asosiy vositalarning eskirish summasi yil boshida 38 mln. 698 ming so‘m ni tashkil qilgan, bu ko‘rsatkich yil oxiriga kelib, 5 mln. 850 ming so‘m ga ko‘paygan. Bunda asosiy vositalarning eskirish darajasi yil boshida 55.6% ni, yil oxiriga kelib, bu ko‘rsatgich 62.7% ni tashkil qilgan. Asosiy vositalardan foydalanish va ularning samaradorligiga baho berish iqtisodiy tahlilning zarur shartlaridan biri hisoblanadi. Masalalar: Bu mustaqil ishi bir necha korxonalarning asosiy fondlariga bog‘liq holda ishlab chiqarish hajmi o‘rtasidagi korrelyatsion munosabatni topish, shu bilan birgalikda asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymatini topish, asosiy fondlarning samaradorligini hamda asosiy fondlarning dinamik ko‘rsatkichlari yangilanish va chiqish koeffitsiyentlarini topishni talab qiladi. Bunda quyidagilar talab qilinadi: T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan as.fondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy Fsan Kyang Kchiq Ry xkor xkor . 1 a1 b1m1 c1n1 v1 2 a2 b2m2 c2n2 v2 3 a3 b3m3 c3n3 V3 4 a4 b4m4 c4n4 V4 5 a5 b5m5 c5n5 V5 6 a6 b6m6 c6n6 V6 Bu yerda, a1 – a6 lar har bir korxonaning asosiy fondlarini yil boshidagi qiymati (ming so‘m ); b1m1 – b6m6 – har bir korxonaga yilning aniq bir m1-m6 oyida kiritilgan asosiy fondlar qiymati (ming so‘m ); c1n1 – c6n6 – har bir korxonadan yilning aniqbir n1-n6 oyida chiqarilgan asosiy fondlar qiymati (ming so‘m ); V1 – V6 – har bir korxonaning yil davomida ishlab chiqarilgan- mahsuloti hajmi (ming so‘m ). 17 Bu ko‘rsatkichlar alohida variantlarda, aniq sonlar bilan berilgan. Berilgan mustaqil ishini yechishda, avvalo, asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymatini topamiz. Har bir korxona uchun asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati quyidagi formula bilan topiladi: FO‘rt = Fy.b.+ Fk·m1 – Fch·n1 12 Fo‘rt – asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati; Fy.b. – yil boshiga qiymati (balans); Fk – kiritilgan asosiy fondlar qiymati; Fch – fondlarning tugatilish, ishlab chiqarishdan chiqarilish qiymati; m1 – asosiy fondlarni kiritilgandan boshlab oylar soni; n1 – asosiy fondlarni chiqarilgandan boshlab oylar soni. Masalan: avgustda kiritilgan bo‘lsa, avgust, sentyabr, oktyabr, noyabr, dekabr, ya’ni 5 oy ishlagan bo‘ladi. Kiritilgan oy ham hisoblanadi. Asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati hisoblangandan so‘ng uni “x” deb belgilaymiz. Berilgan mahsulot hajmini esa “u” deb belgilanadi. Har bir qilingan ishlarni, ya’ni hisoblangan u ko‘rsatkichlari jadvalda yozib, uni to‘ldirib boriladi. Jadvalning 7 va 8-ustunlaridagi dx va du ko‘rsatkichlar x va ularning o‘rtacha farqini ifodalaydi. Ular quyidagi topiladi: dx = xi – x; dy = yi – y Bu yerda, xi , yi – har bir korxona asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati va mahsulot hajmi; x – barcha asosiy fondlarning yillik o‘rtachalari yig‘indisining korxona soniga nisbati, ya’ni o‘rtachasi; u – barcha korxonalar ishlab chiqargan mahsulot yig‘indisining korxona soniga nisbati Jadvalning 9-ustunida asosiy fondlarning samaradorlik ko‘rsatkichi berilgan. Fond samaradorligi – korxonaning yiliga bir so‘m ga to‘g‘ri keladigan asosiy fondlari qiymatiga chiqarilgan mahsulotning qancha so‘m lik qiymati to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadigan ko‘rsatkich. Uni topish formulasi quyidagicha: Fsam = Q / Fyil.O‘rt. 18 Bu yerda, Q - ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (u); F - yillik o‘rtacha (x); Bu formula quyidagicha yozilishi mumkin: Fsam =u / x . Endi jadvalning 10 va 11-ustunida asosiy fondlarning dinamik ko‘rsatkichlari topiladi. Ular quyidagilar: Kyang= Fkir / Fy.o. F y.o= Fy.b + Fkir – Fchiq Kchiq= Fchiq / Fy.b. Mustaqil ishning asosiy maqsadi korrelyatsiya koeffitsiyentini aniq- lash edi. Endi shu ishni amalga oshirish uchun, avvalo, koeffitsientni topish formulasi ko‘rib chiqiladi: 𝓇𝑥𝑦 = ∑(𝑥𝑖−𝑥̅)(𝑦𝑖−𝑦̅) √∑(𝑥𝑖−𝑥̅)2 ∑(𝑦𝑖−𝑦̅)2 Bu yerda quyidagilarni topish zarur bo‘ladi: (xi – x)(yi – y) =dx · dy (xi – x)2 =dx2 (yi – y)2 = dy2 Ularning yig‘indisini hisoblashda quyidagi jadval to‘ldiriladi: dx·dy (dx)2 (du)2 1 2 3 4 5 6 Jadvaldan yig‘indilar topiladi va formulaga qo‘yiladi. Formuladagi 𝓇xu – to‘g‘ri chiziqli korrelyatsiya koeffitsiyenti bo‘lib, u [0;1] oralig‘ida chiqadi. 𝓇 ning 1 ga yaqinlashish darajasi u yoki bu ko‘rinishdagi bog‘lanish turini aniqlab beradi. 19 VARIANT №1 VARIANT №2 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ryx korx kor. 1 800 400mart 300avgust 1600 2 900 600iyul 500sentabr 1800 3 700 300may 400noyabr 1300 4 800 300fevral 600dekabr 1700 5 1000 600iyun 300avgust 2000 6 1200 800 may 600oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ryx korx kor. 1 810 410mart 310vgust 1600 2 910 610iyul 510sentabr 1800 3 710 310may 410noyabr 1300 4 810 310fevral 610dekabr 1700 5 1010 610iyun 310avgust 2000 6 1210 810 may 610oktabr 2500 20 VARIANT №3 VARIANT №4 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ryx korx kor. 1 820 420mart 320avgust 1600 2 920 620iyul 520sentabr 1800 3 720 320may 420noyabr 1300 4 820 320fevral 620dekabr 1700 5 1020 620iyun 320avgust 2000 6 1220 820 may 620oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 830 430mart 330avgust 1600 2 930 630iyul 530sentabr 1800 3 730 330may 430noyabr 1300 4 830 330fevral 630dekabr 1700 5 1030 630iyun 330avgust 2000 6 1230 830 may 630oktabr 2500 21 VARIANT №5 VARIANT №6 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 840 440mart 340avgust 1600 2 940 640iyul 540sentabr 1800 3 740 340may 440noyabr 1300 4 840 340fevral 640dekabr 1700 5 1040 640iyun 340avgust 2000 6 1240 840 may 640oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 850 450mart 350avgust 1600 2 950 650iyul 550sentabr 1800 3 750 350may 450noyabr 1300 4 850 350fevral 650dekabr 1700 5 1050 650iyun 350avgust 2000 6 1250 850 may 650oktabr 2500 22 VARIANT №7 VARIANT №8 VARIANT №9 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 860 460mart 360avgust 1600 2 960 660iyul 560sentabr 1800 3 760 360may 460noyabr 1300 4 860 360fevral 660dekabr 1700 5 1060 660iyun 360avgust 2000 6 1260 860 may 660oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 870 470mart 370vgust 1600 2 970 670iyul 570sentabr 1800 3 770 370may 470noyabr 1300 4 870 370fevral 670dekabr 1700 5 1070 670iyun 370avgust 2000 6 1270 870 may 670oktabr 2500 23 VARIANT №10 YECHISH VARIANT №3 Har bir korxona uchun asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 880 480mart 380vgust 1600 2 980 680iyul 580sentabr 1800 3 780 380may 480noyabr 1300 4 880 380fevral 680dekabr 1700 5 1080 680iyun 380avgust 2000 6 1280 880 may 680oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ryx korx kor. 1 890 490mart 390vgust 1600 2 990 690iyul 590sentabr 1800 3 790 390may 490noyabr 1300 4 890 390fevral 690dekabr 1700 5 1090 690iyun 390avgust 2000 6 1290 890 may 690oktabr 2500 24 F1о‘rt = 820 + ((420  10 – 320 5)/12) = 1036,67 F2о‘rt = 920 + ((620  6 – 520  4)/12) = 1056,67 F3о‘rt = 720 + ((320  8 – 420  2)/12) = 863,3 F4о‘rt = 820 + ((320  11 – 620  1)/12) = 1061,67 F5о‘rt = 1020 + ((620  7 – 320  5)/12) = 1248,3 F6о‘rt = 1220 + ((820  8 – 620  3)/12) = 1611,67 1. x va u larning o‘rtacha farqi dx1 = xi – x = 1036,67 – 1146,38 = 109,72 dx2 = 1056,67 – 1146,38 = 89,72 dx3 = 863,33 –1146,38 = 283,05 dx4 = 1061,67 – 1146,38 = 84,72 dx5 = 1248,3 – 1146,38 = 101,94 dx6 = 1611,67 – 1146,38 = 465,27 X= 1036,67 + 1056,67 + 863,3 + 1061,67 + 1248,3 + 1611 = 1146,38 6 Y= 1600 + 1800 + 1300 + 1700 + 2000 + 2500 = 1816,67 6 dy1 = yi –y = 1600-1816,67 = 216,67 dy2 = 1800-1816,67 = 16,67 dy3 = 1300-1816,67 = 516,67 dy4 = 1700-1816,67 = 116,67 dy5 = 2000-1816,67 = 183,33 dy6 = 2500-1816,67 = 683,33 3.Fond samaradorligini aniqlash: Fsam1= yi/xi = 1600/1036,67 = 1,54 Fsam2= 1800/1056,67 = 1,7 Fsam3= 1300/863,33 = 1,5 Fsam4= 1700/1061,67 = 1,6 Fsam5= 2000/1248,33 = 1,6 Fsam6= 2500/1611,67 = 1,55 4.Yangilanish koeffitsiyentini aniqlash: Kyang 1 = Fkir/ Fy.o. =420/ 920 = 0, 46 Kyang 2 = 620/ 1020 = 0,60 25 Kyang 3 = 320/620= 0,51 Kyang 4 = 320/ 520 = 0,61 Kyang 5 = 620/ 1320 = 0,47 Kyang 6 = 820/2040 = 0,57 5.Chiqarilish koeffitsiyentini aniqlash:̵̵̵ Kchiq. 1 = Fchiq./ Fy.b. =320/820 = 0,39 Kchiq. 2 =520/920 = 0,56 Kchiq. 3 =420/720 = 0,58 Kchiq. 4 =620/820 = 0,75 Kchiq. 5 =320/1020 = 0,31 Kchiq. 6 =620/1220 = 0,50 6.Korrelyatsiya koeffitsiyentini aniqlash: a) (xi-x)(yi – y) =dx  dy dx1dy1=109,72216,67 = 23773,148 dx2dy2=89,7216,67 = 1495,37 dx3dy3=283,05 516,67 = 146245,37 dx4dy4=84,72116,67 = 9884,25 dx5dy5=101,94183,33 =18689,81 dx6dy6=465,27 683,33 =317939,81 ⅀ dxdy = 518027,78 b) (x1-x)2 =dx2 dx12 = 109,722 = 12038,9 dx22 = 89,722 = 8050,07 dx32 = 283,052 = 80120,48 dx42 = 84,722 = 7177,85 dx52 = 101,942 = 10392,67 dx62 = 465,272 = 216483,41 ⅀dx2 = 334263,43 v) (y1-y)2 =d2 dy12 = 216,672 = 46944,44 dy22 = 16,672 = 277,77 dy32 = 516,672 = 266944,44 dy42 = 116,672 = 13611,11 dy52 = 183,332 = 33611,11 dy62 = 863,332 = 466944,44 26 ⅀dy2 = 828333,33 𝓇𝑥𝑦 = ∑(𝑥𝑖−𝑥̅)(𝑦𝑖−𝑦̅) √∑(𝑥𝑖−𝑥̅)2 ∑(𝑦𝑖−𝑦̅)2 𝓇𝑥𝑦 = 518027,78 √334263,43 ∙828333,33=0,984 27 № Fyil bosh Fkiritilganas.f.qiymati Fchiqarilganas.f.qiymati Fyillik o‘rtacha (x) as.f.qiymati Qchiqar. hajmi (y) dx dy Fsam Kyang Kchiq Rxy kor.koef. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 820 Mart 420 Avgust 320 1036,67 1600 109,72 216,67 1,54 0,51 0,39 2 920 Iyul 620 Sentabr 520 1056,67 1800 89,72 16,67 1,7 0,67 0,56 3 720 May 320 Noyabr 420 863,33 1300 283,05 516,67 1,5 0,44 0,58 0,984 4 4 820 Fevral 320 Dekabr 620 1061,67 1700 84,72 116,67 1,6 0,39 0,75 5 1020 Iuyn 620 Avgust 320 1248,33 2000 101,94 183,33 1,6 0,6 0,31 6 1220 May 820 Oktabr 620 1611,67 2500 465,27 683,33 1,55 0,67 0,5 ⅀ 5520 3120 2820 6878,3 10900 28 Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari quyidagi koeffitsientlar orqali ifodalanadi va o‘rganiladi: 1. Asosiy fondlarning o‘sish koeffitsiyenti; 2. Asosiy fondlarning qo‘shimcha o‘sish koeffitsiyenti; 3. Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti; 4. Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti; 5. Asosiy fondlarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti; 6. Asosiy fondlarning yangilanish koeffitsiyenti; Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini “Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisoboti” ma’lumotlari asosida hisoblaymiz. Ular quyidagi jadvalda keltirilgan. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risidagi 2021 yil ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlanјich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 707,4 229,6 23,3 913,7 229,0 265,0 478,4 648,7 2.Mashina va jihozlar 275,0 49,8 32,3 292,5 119,8 112,0 155,2 180,5 3.Transport vositalari 74,4 51,3 2,5 123,2 27,4 29,2 47,0 94,0 4.Ishchi va maxsuldor chorva mollaollari 1373.7 1027,5 453,9 1947,3 - - 1373,7 1947,3 5.Boshqa asosiy fondlar 64,6 1,4 2,8 63,4 20,2 19,3 44,4 44,1 29 Ushbu jadval ma’lumotlaridan (asosiy fondlarning balansidan) foydalanib, asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblash tartibini bo‘rib chiqamiz. Asosiy fondlarning mutloq o‘sishi yil oxirida yil boshiga nisbatan 845 mln. so‘m ni tashkil qilgan: 3340,1 – 2495,1 = + 845 mln.so‘m 1.Asosiy fondlarning o‘sish koeffitsiyenti: 1339, % 100 1, 2495 33401,   афу  К Demak, o‘sish koeffitsiyenti 133,9% ni tashkil qilgan. 2. Asosiy fondlarning qo‘shimcha o‘sish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkich ikki xil usul bilan aniqlanadi: 1) 339, % 100 24951, 845   Кафку  2) 339, % 100 1339,   ёки Demak, asosiy fondlar hajmi yil oxirida yil boshiga nisbatan 3,9 ga oshgan. 3. Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti: Yil boshida: 15 9, % 100 1, 2495 396 4,   Кафэ  Yil oxirida: 12 7, % 100 1, 3340 4255,   афэ  К Birlashma bo‘yicha asosiy fondlarning eskirish darajasi 3,2 foizga kamaygan, demak fondlar ahvoli yaxshilangan, yaroqlilik darajasi oshgan. 4. Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti: Yil boshida: 841, % 100 1, 2495 20987,   Кафя  841, % 100 15 9,   ёки Jami 2495,1 1359,6 514,8 3340,1 396,4 425,5 2098,7 2914,6 30 Yil oxirida: 87 3, % 100 1, 3340 29146,   Кафя  87 3, % 100 12 7,   ёки Asosiy fondlarning yaroqlilik darajasi yil oxirida yil boshiga nisbatan 3,2 foizga oshgan. 5. Asosiy fondlar safini to‘ldirish koeffitsienti: 40 7, % 100 1, 3340 13596,   Кафт  Demak, asosiy fondlar safi har xil yo‘llar bilan 40,7 foizga kengaytirilgan. 6. Asosiy fondlarni hisobdan chiqarish koeffitsienti: 20 6, % 100 1, 2495 5148,   афхч  J Yil davrida har xil yo‘llar bilan xo‘jalik hisobidan chiqib ketgan fondlar hajmi 20,6 foizni tashkil qiladi. 3. Masalalar 1- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln. so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino. Inshoot, uzatish moslamasi 717,4 239,6 24,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 265,0 49,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 74,4 51,3 2,5 27,4 29,2 31 2- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 3- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 4.Boshqa asosiy fondlar 65,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino,inshoot, uzatish moslamasi 747,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 235,0 49,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 73,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 44,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarni ng nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati,mln. so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 757,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 255,0 49,8 32,3 119,8 112,0 32 4- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 5- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan 3.Transport vositalari 75,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 54,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 767,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 265,0 49,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 84,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 64,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 807,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 375,0 49,8 32,3 119,8 112,0 33 6- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 7- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 3.Transport vositalari 84,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 64,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 907,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 275,0 59,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 94,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 84,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 907,4 229,6 23,3 329,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 475,0 49,8 32,3 219,8 112,0 34 8- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 9- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 3.Transport vositalari 64,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 84,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 797,4 269,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 475,0 69,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 94,4 61,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 94,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil Oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino,inshoot, uzatish moslamasi 767,4 269,6 26,3 239,0 235,0 2.Mashina va jihozlar 375,0 39,8 32,3 139,8 132,0 35 10- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 11-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 3.Transport vositalari 84,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 54,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino,inshoot, uzatish moslamasi 607,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 375,0 49,8 32,3 129,8 142,0 3.Transport vositalari 84,4 51,3 2,5 28,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 84,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlar 2015 yil 2016 yil O‘zgarishi (+ ;–) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 2495,1 3339,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 1359,6 1436,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 514,8 620,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 36 12-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 13-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘m da 396,4 425,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m da 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2015 yil 2016 yil O‘zgarishi (+;–) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 2595,1 3529,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 1459,6 1536,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 524,8 630,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘m da 406,4 435,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m da 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsyienti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsyienti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;–) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 2695,1 3719,9 37 14-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 15-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 1559,6 1636,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 534,8 640,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘m da 416,4 445,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m da 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsyienti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;–) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 2795,1 3909,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 1659,6 1736,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 544,8 650,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 426,4 465,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘mda 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 2021 O‘zgarishi 38 16-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. yil yil (+;-) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 2895,1 4099,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 1759,6 1836,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 554,8 660,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 436,4 475,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m da 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;-) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 2995,1 4289,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 1859,6 1936,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 564,8 670,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 446,4 485,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘mda 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 39 40 17-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 18-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;-) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 3195,1 4669,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 2059,6 2036,5 3.Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 584,8 690,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 5.Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 466,4 505,5 6.Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘mda 6.Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7.Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;-) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 3095,1 4479,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 1959,6 2036,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 574,8 680,4 4.Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 5.Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 456,4 495,5 6.Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘mda 6.Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7.Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 41 Xo‘jalikning ishlab chiqarish holati vaziyati: mashinasozlik korxona- lari majmuini joylashtirish hududini aniqlash. Berilgan ma’lumotlar: Iqtisodiy tahlil orqali beshta hududda texnologik moslamalarga bo‘lgan talabni qondirish uchun yangi korxonalarni qurish kerakligi aniqlandi. Mahsulot istemolchiga tayyor holatda yetkaziladi. Tarmoq korxonalari majmuini ishlab chiqarish hajmini variantlari 1- ilovada keltirilgan. Tarmoq kompleksining qurilishi korxona dasturi asosida hisoblanadi. Ma’lumki, 1 ming komplekt texnologik moslamalar uchun 0,5 mln. so‘m ajratiladi. Kapital quyilmalarining hajmidan 42,4% qurilish montaj ishlariga sarflanadi. Mahalliy sharoitlarni e’tiborga olgan holda har bir joylashtirilgan variantda turli xarajatlar mavjud (2-ilova). Birinchi, ikkinchi, to‘rtinchi va beshinchi variantlarda kapital qo‘yil- malar maqsadli ishlatiladi va smetaga urilish-montaj ishlari sifatida kiradi, V uchinchi variantda kapital quyilmalar va 40% uskunalarni sotib olish uchun ishlatiladi. Korxona va qurilish joylarida qurilish-montaj va ish haqi koeffitsiyen- tlari mavjud. Ular birinchi jadvalda keltirilgan. Mahsulot tannarxiga kiritilgan xarajatlar tanlangan joylatirish varianti bilan bog‘liq. Bu xarajatlarga asosiy va yordamchi materiallar; komplektlash buyumlari va yarimfabrikatlar; texnologik talablar uchun yoqilg‘i; asosiy fondlarning amortizatsiyasi va ish haqi; tayyor mahsulotni istemolchiga yetkazish xarajatlari kiradi. Material xarajatlar tarkibiga kiruvchi yoqilg‘i va ish haqining o‘rtacha sarfi harajatlari 2- ilovadan olinadi. Materiallarni ishlab chiqarilgan joylaridan keltirish xarajatlari 7- jadvalda ko‘rsatilgan. 6-jadval Variantlar nomeri Joylashtirish punktlari Hududiy koeffitsiyentlar 1 Shaxar A 1,09 2 Shaxar B 1,00 3 Shaxar D 1,02 4 Shaxar E 1,8 5 Shaxar F 1,1 42 7-jadval Har bir metallurgiya korxonasi qurilayotgan kompleksni qora metall va prokat bilan to‘liq ta’minlaydi. Quriladigan kompleks o‘z mahsuloti bilan beshta iqtisodiy rayonni ta’minlaydi. Har bir iqtisodiy rayon ishlab chiqargan texnologik jihozlar iste’moli ishlab chiqarish hajmidan (foizda) olinadi: 1) –15%, 2) –25%, 3) –20%, 4) –30%, 5) –10%. Iqtisodiy rayonning markazgacha bo‘lgan masofasi 8-jadvalda keltirilgan. 8-jadval Hisob natijalaridan foydalanib mashinasozlik kompleksini joylashtirishning eng samarali (iqtisodiy) variantini aniqlang. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi bog‘liqlik grafik orqali ko‘rsatiladi. Variantla r nomeri Rangli metallar ming/so‘m Plastmassalar ming/so‘m Butlovchi mahsulotlar so‘m / 1000 komplekt Yoqilg‘i ming/so‘m Qora metall va prokat, ming/so‘m Metallurgiya zavodlari №1 №2 1 60 95 140 35 20 25 2 80 105 145 30 15 10 Joylashish variantlari Iqtisodiy rayonlar Masofa, km. A 850 950 1100 750 650 B 1350 1050 780 920 980 V 550 800 820 500 750 G 680 850 470 900 600 43 Amaliy qismini bajarish uchun uslubiy ko‘rsatmalar Mashinasozlik kompleksini qurish uchun kapital qo‘yilmalar hajmi quyidagi formula bilan aniqlanadi: Kum=N·ksol (1) bu yerda, Kum – kapital qo‘yilmalarning umumiy hajmi, mln.so‘m; N – mashinasozlik kompleksi ishlab chiqaradigan mahsulotning yillik dasturi, dona; ksol – bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun solishtirma kapital xarajatlar. Qurilish montaj ishlari uchun kapital qo‘yilmalarni hisoblash Kquri=(K·β/100 +Ksoni)·kni (2) Bu yerda, Kquri – qurilish-montaj ishlari uchun kapital qo‘yilmalarning foizdagi nisbati (42,4%) ga teng; Ksoni – variantdagi qo‘shimcha kapital хarajatlar hajmi; kni – variantdagi qurilish montaj ishlarining rayon koeffitsiyenti. Uskunani sotib olish uchun kapital qo‘yilmalarni hisoblash 𝐾𝑎𝑦𝑙 = 𝐾𝑢𝑚−𝛽ayl 100 (3) Bu yerda, 𝛽ayl𝑖 −uskunalarni sotib olishning kapital qo‘yilmalarni foizlardagi nisbati. 𝛽ayl= 100-βqur (4) Texnologik jihoz tannarxini aniqlash. Texnologik jihoz tannarxini quyidagi formula orqali hisoblaymiz: 𝑆i = 𝑀i + 𝑄i + 𝐴i + 𝐷i (5) Bu yerda, 𝑆i - i-variantdagi tayyor mahsulot tannarxi, ming. so‘m; 𝑀i – asosiy va yordamchi materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari, so‘m; 44 𝑄i – ish haqi xarajatlari, so‘m; 𝐴i – asosiy fondalar amortizatsiya xarajatlari, so‘m; 𝐷i – istemol rayonlariga tayyor mahsulotni yetkazib berish xarajatlari, so‘m. Asosiy va yordamchi materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlarini quyidagi formula orqali hisoblaymiz: 𝑀i = 𝑞ac + 𝑞𝑦𝑎 + 𝑇 (6) Bu erda, qac – asosiy materiallar uchun ketgan xarajatlar, so‘m; 𝑞𝑦𝑎– butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar uchun ketgan xarajatlar, so‘m ; T – texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari, so‘m . a) berilgan topshiriq shartidan kelib chiqqan holda asosiy materiallar uchun ketgan xarajatlarni quyidagi formula orqali hisoblaymiz: 𝑞ac = (𝑃𝑞𝑚 + 𝑃𝑙𝑝)·N·𝐶1 + 𝑃𝑟𝑚 · 𝑁 · 𝐶2 + 𝑃𝑛 · 𝑁 · 𝐶3 = [(𝑃𝑞𝑚 + 𝑃𝑙𝑝)·𝐶1 + +𝑃𝑟𝑚 · 𝐶2 + 𝑃𝑛 · 𝐶3] · 𝑁 (7) Bu yerda, 𝑃𝑞𝑚, 𝑃𝑙𝑝 – bir komplekt texnologik jihoz uchun qora metall va prokatning me'yoriy sarfi, tonna; 𝐶1 – qora metall va prokatning qiymati, ming so‘m; 𝑃𝑟𝑚– bir komplekt texnologik jihoz uchun rangli metall me’yoriy sarfi, tonna; S 2 – rangli metallning qiymati, ming so‘m; Rp – bir komplekt texnologik jihoz uchun plastmassaning me’yoriy sarfi, tonna; S3 – plastmassa qiymati, ming so‘m ; b) butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar qiymatini hisoblash: 𝑞ya = 𝐾𝑏𝑢𝑦𝑢𝑚 · 𝑁 · 𝐶𝑖 (8) Bu yerda, 𝐾𝑏𝑢𝑦𝑢𝑚 – bir komplekt texnologik jihoz uchun butlovchi buyumning me'yoriy sarfi, komplekt; 𝐶𝑖 – variantdagi komplekt qiymati, so’m/1000 komr. d) texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: T=𝑚𝑠ℎ𝑎𝑟𝑡 · 𝑆 · 𝑁 (9) 45 Bu yerda, 𝑚𝑠ℎ𝑎𝑟𝑡 – bir komplekt texnologik jihoz uchun shartli yoqilg‘ining me'yoriy sarfi, tonna; S - variangdagi 1 tonna yoqilg‘ining qiymati, so‘m . Ish haqi xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝑄𝑎𝑠𝑖 = (𝑄𝑎𝑠 + 𝑄𝑘) · 𝑁 · 𝑘𝑛𝑖 (10) Bu yerda, 𝑄𝑎𝑠–bir komplekt texnologik jihoz uchun asosiy ish haqi; 𝑄𝑘 – bir komplekt texnologik jihoz uchun qo‘shimcha ish haqi, so‘m; 𝑘𝑛𝑖 – i–variantdagi hududiy koeffitsiyentlar. Ijtimoiy sug‘urta xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝑄𝑎𝑠·𝛽 𝑄𝑖𝑗𝑡 = 100 (11) Bu yerda, 𝛽 – Ijtimoiy sug‘urga xarajatlari (ish haqi miqdorining 25% ini tashkil etadi), so‘m. Asosiy fondlarning o‘rtacha yillik amortizatsiya ajratmalarini hisoblash: Bu hisobni amalga oshirish uchun asosiy fondlarning qiymatini aniqlaymiz: a) bino va inshootlar qiymatini qurilish-montaj ishlari uchun ketgan kapital xarajatlar hajmiga teng qilib olamiz: Bino va inshootlar uchun amortizatsiya xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝐾𝑎𝑠·𝛽 𝐴𝑏 = 100 (12) Bu yerda, Ab – i–variantdagi bino va inshootlar uchun amortizatsiya ajratmalari, so‘m; 𝛽 – bino va inshootlar uchun amortizatsiya me’yori (4%). b) uskunalar qiymatini uskunalar sotib olish uchun ketgan kapital xarajatlarga teng miqdorda kabul qilamiz, ya’ni (Kayli). Shunda uskunalar uchun amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝐴𝑎𝑦𝑙𝑖= 𝐾𝑎𝑦𝑙·𝛽 100 (13) Bu yerda, 𝐴𝑎𝑦𝑙𝑖 – variantdagi uskunalar uchun amortizatsiya ajratmalari, so‘m; 𝛽 – uskunalar uchun amortizatsiya me'yori (13%). 46 d) umumiy amortizatsiya ajratmalari qiymati quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝐴 𝑖 = 𝐴𝑏+ Aayli (14) Bu yerda, 𝐴𝑖,- umumiy amortizatsiya ajratmalari, so‘m. e) mashinasozlik kompleksining asosiy fondlari qiymatini kapital xarajatlar qiymatiga teng deb qabul qilamiz va u quyidagi formula orqali hisoblanadi: OFik=Kquri+Kayli (15) Bu yerda, OFik -i-kompleksdagi asosiy fondlarning qiymati, mln.so‘m. O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 1. Asosiy fondlarning mohiyati, ahamiyati, tarkibi. 2. Iqtisodiy maqsadiga ko‘ra asosiy fondlar. 3. Asosiy fondlarni baholash usullari qanday? 4. Ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiymati deganda nimani tushunasiz va u qanday hisoblanadi? 5. Asosiy fondlarning eskirish turlari qanday? 6. Amortizatsiya nima? Amortizatsiya ajratmalari deb nimaga aytiladi? 7. Ta’mirlash sikli deb nimaga aytiladi? Asosiy fondlarni tamirlashning qanday turlarini bilasiz? 8. Asosiy fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari qaysilar? 9. Ekstensiv, intensiv va integral ko‘rsatkichlar nimani aniqlaydi? 10. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning asosiy yo‘nalishlarini sanang. 11.O‘rtacha yillik quvvatining formulasini ifodalab bering. 12. Ishlab chiqarish quvvati omillarini ta’riflang.