KORXONANING ASOSIY FONDLARI

Yuklangan vaqt

2024-03-26

Yuklab olishlar soni

5

Sahifalar soni

47

Faytl hajmi

186,5 KB


 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
KORXONANING ASOSIY FONDLARI 
 
 
 
 
 
 
   1.  Asosiy fondlar tushunchasi, ahamiyati, tasnifi 
   2.  Asosiy fondlarning emirilishi va amortizatsiyasi 
   3.  Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi 
   4.  Ishlab chiqarish quvvati 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
KORXONANING ASOSIY FONDLARI 1. Asosiy fondlar tushunchasi, ahamiyati, tasnifi 2. Asosiy fondlarning emirilishi va amortizatsiyasi 3. Asosiy fondlardan foydalanish samaradorligi 4. Ishlab chiqarish quvvati 1 
 
 
 
 
Mehnat vositalari  inson mehnat buyumlariga ta’sir qiladigan va 
ularni o‘zgartiradigan moddiy vositalar majmui. Ishlab chiqarish 
jarayonida inson moddiy boylik yaratish maqsadida ta’sir qiladigan 
barcha narsalar mehnat buyumlaridir. 
Mehnat vositalari  asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma 
fondlarni tashkil etadi.  
Asosiy fondlar qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga o‘tkazish 
jarayoni amortizatsiya deb, ushbu jarayonda to‘plangan mablag‘lar 
amortizatsiya ajratmalari deb ataladi. 
 Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda band bo‘lgan 
barcha mutaxassis va xodimlar soni bilan birgalikda korxonaning ishlab 
chiqarish apparati deb ataladi.  
Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida 
bajaradigan vazifasiga qarab aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi. Sust 
fondlar ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi, lekin ishlab 
chiqarish 
samaradorligini 
oshirishda 
muhim 
vazifani 
bajaradi, 
mehnatkashlarning mehnat qilishlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratib 
beradi (binolar, inshootlar, jihozlar va h.k.). 
Noishlab chiqarish asosiy fondlari korxona asosiy fondlarining ishlab 
chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan qismi bo‘lib, o‘z qiymatini 
tayyor mahsulotga o‘tkazmaydi. Bularga korxona balansida turuvchi turar 
joy, oshxona, profilaktoriy, klub, bolalar bog‘chasi va yaslilar, sport-
sog‘lomlashtirish markazlari va h.k. kiradi. 
 
Asosiy va aylanma fondlarning sifat ta’rifi quyidagi jadvalda 
keltirilgan. 
 
Asosiy va aylanma fondlarning sifat ta’rifi 
1- jadval 
Farqlovchi belgilar 
Asosiy fondlar 
Aylanma fondlar 
1. Ishlab chiqarish jara-
yonida qatnashish turi 
Mehnat vositasi sifatida 
Mehnat buyumlari sifatida 
2. Ishlab chiqarish jara-
yonida qatnashish 
xususiyati 
Ishlab chiqarish 
jarayonida ko‘p marta 
qatnashadi 
Ishlab chiqarishning har bir 
yangi siklida to‘la iste’mol 
qilinadi (bir marta 
qatnashadi) 
1 Mehnat vositalari  inson mehnat buyumlariga ta’sir qiladigan va ularni o‘zgartiradigan moddiy vositalar majmui. Ishlab chiqarish jarayonida inson moddiy boylik yaratish maqsadida ta’sir qiladigan barcha narsalar mehnat buyumlaridir. Mehnat vositalari  asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma fondlarni tashkil etadi. Asosiy fondlar qiymatini tayyorlanayotgan mahsulotga o‘tkazish jarayoni amortizatsiya deb, ushbu jarayonda to‘plangan mablag‘lar amortizatsiya ajratmalari deb ataladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarishda band bo‘lgan barcha mutaxassis va xodimlar soni bilan birgalikda korxonaning ishlab chiqarish apparati deb ataladi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan vazifasiga qarab aktiv va passiv fondlarga bo‘linadi. Sust fondlar ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydi, lekin ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda muhim vazifani bajaradi, mehnatkashlarning mehnat qilishlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratib beradi (binolar, inshootlar, jihozlar va h.k.). Noishlab chiqarish asosiy fondlari korxona asosiy fondlarining ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydigan qismi bo‘lib, o‘z qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazmaydi. Bularga korxona balansida turuvchi turar joy, oshxona, profilaktoriy, klub, bolalar bog‘chasi va yaslilar, sport- sog‘lomlashtirish markazlari va h.k. kiradi. Asosiy va aylanma fondlarning sifat ta’rifi quyidagi jadvalda keltirilgan. Asosiy va aylanma fondlarning sifat ta’rifi 1- jadval Farqlovchi belgilar Asosiy fondlar Aylanma fondlar 1. Ishlab chiqarish jara- yonida qatnashish turi Mehnat vositasi sifatida Mehnat buyumlari sifatida 2. Ishlab chiqarish jara- yonida qatnashish xususiyati Ishlab chiqarish jarayonida ko‘p marta qatnashadi Ishlab chiqarishning har bir yangi siklida to‘la iste’mol qilinadi (bir marta qatnashadi) 2 
 
3. Tayyor mahsulotga 
qiymatini o‘tkazish usuli 
Tayyor mahsulotga 
butun xizmat muddati 
davomida yemirilgan 
qiymatini ayrim qism-
larga bo‘lib o‘tkazadi 
Tayyor mahsulotga o‘z 
qiymatini to‘la va bir yo‘la 
o‘tkazadi 
4. Natural shaklining 
o‘zgarishi 
Xizmat muddatining 
oxirigacha o‘z natural 
shaklini saqlab qoladi 
Natural shaklini saqlab 
qolmaydi. O‘zining 
jismoniy shaklini, ko‘pincha 
moddiy tarkibini ham bir 
yo‘la o‘zgartiradi 
 
Iqtisodiy maqsadlariga ko‘ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish va 
noishlab chiqarish fondlariga taqsimlanadi.  
Asosiy ishlab chiqarish fondlariga quyidagilar kiradi: 
 ishlab chiqarish binolari (sehlarning ishlab chiqarish korpuslari, 
depolar, 
garajlar, 
omborxonalar, 
ishlab 
chiqarish 
xonalari 
va 
laboratoriyalar); 
 inshootlar (nasos stansiyalar, tunnellar, ko‘priklar va h.k.); 
 har xil energiya, suyuq va gazsimon moddalar uzatadigan uzatuvchi 
uskunalar; 
 mashinalar va asbob-uskunalar (energiyani, suyuk va gazsimon 
moddalami ishlash va almashtirishga mo‘ljallangan kuch mashinalari, 
generatorlar va gazogeneratorlar, elektrogeneratorlar, bug‘ qozonlari, 
havo kompressorlari); 
 ishchi mashinalar va uskunalar (dastgohlar, presslar, konveyerlar va 
boshqa turli yordamchi asbob-uskunalar); 
 o‘lchov va tartibga soluvchi asboblar (laboratoriya asboblari,  
hisoblash mashinalari, kompyuterlar); 
 transport vositalari; 
 foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lmagan va qonunchilikda 
belgilab qo‘yilgan qiymatlardagi asbob va ishlab chiqarish inventarlari. 
Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv qismi ulushi qanchalik 
yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori shunchalik 
katta bo‘ladi.  
Asosiy fondlarni baholashning quyidagi usullari mavjud:  
 boshlang‘ich qiymatga  
 asosiy vositalarni sotib olish uchun sarflangan xarajatlar, yetkazib 
berish, o‘rnatish kabi pul xarajatlarining jami kiradi. 
2 3. Tayyor mahsulotga qiymatini o‘tkazish usuli Tayyor mahsulotga butun xizmat muddati davomida yemirilgan qiymatini ayrim qism- larga bo‘lib o‘tkazadi Tayyor mahsulotga o‘z qiymatini to‘la va bir yo‘la o‘tkazadi 4. Natural shaklining o‘zgarishi Xizmat muddatining oxirigacha o‘z natural shaklini saqlab qoladi Natural shaklini saqlab qolmaydi. O‘zining jismoniy shaklini, ko‘pincha moddiy tarkibini ham bir yo‘la o‘zgartiradi Iqtisodiy maqsadlariga ko‘ra, asosiy fondlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga taqsimlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga quyidagilar kiradi:  ishlab chiqarish binolari (sehlarning ishlab chiqarish korpuslari, depolar, garajlar, omborxonalar, ishlab chiqarish xonalari va laboratoriyalar);  inshootlar (nasos stansiyalar, tunnellar, ko‘priklar va h.k.);  har xil energiya, suyuq va gazsimon moddalar uzatadigan uzatuvchi uskunalar;  mashinalar va asbob-uskunalar (energiyani, suyuk va gazsimon moddalami ishlash va almashtirishga mo‘ljallangan kuch mashinalari, generatorlar va gazogeneratorlar, elektrogeneratorlar, bug‘ qozonlari, havo kompressorlari);  ishchi mashinalar va uskunalar (dastgohlar, presslar, konveyerlar va boshqa turli yordamchi asbob-uskunalar);  o‘lchov va tartibga soluvchi asboblar (laboratoriya asboblari, hisoblash mashinalari, kompyuterlar);  transport vositalari;  foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lmagan va qonunchilikda belgilab qo‘yilgan qiymatlardagi asbob va ishlab chiqarish inventarlari. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari aktiv qismi ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori shunchalik katta bo‘ladi. Asosiy fondlarni baholashning quyidagi usullari mavjud:  boshlang‘ich qiymatga  asosiy vositalarni sotib olish uchun sarflangan xarajatlar, yetkazib berish, o‘rnatish kabi pul xarajatlarining jami kiradi. 3 
 
Dastlabki baho asosiy fondlarning foydalanishga topshirgan paytda 
hisobga olingan dastlabki muvozanat narxini ko‘rsatadi. Misol. Generator 
15000000 so‘m ga sotib olindi. Uni korxonaga yetkazib berish uchun 
100000 so‘m, o‘rnatish uchun 200000 so‘m  sarflandi.  Generatorlarning 
dastlabki to‘la narxi – 15300000 so‘m ga teng. 
              15000000 + 100000 + 200000 =15300000 so‘m  
Tiklangan qiymati – asosiy fondlar yoki ularning biron-bir qismini 
(binolar, qurilmalar, mashinalar, ishlab chiqarish uskunalari) hozirgi 
paytdagi inflyatsiya va boshqa omillarni hisobga olgan holda baholash. 
Baholashning bu usuli obyektning bugungi kunda qancha turishini 
ko‘rsatadi. Misol: Transformator 2015 - yilda 300000 so‘m ga sotib 
olingan, xuddi shunday transformator 2017 - yil yanvar oyida 270000 
so‘m ga sotib olindi. Ikkita transformator muvozanat qiymati 570000 
so‘m ni tashkil  qiladi. 2017 - yil yanvar oyida ikkala transformator 
tiklangan narxi 540000 so‘m, chunki shu transformatorning bahosi 
270000 so‘m ni tashkil qilgan edi. Bu baho asosiy fondlarning ma’naviy 
eskirganligini va yeyilganligini hisobga olmaydi. 
Qoldiq qiymat – asosiy fondlarning eskirishini inobatga olgan holda, 
birlamchi va qayta tiklash qiymatlari o‘rtasidagi farqdir.  
Misol: Transformatorning narxi 500000 so‘m, ishlash davri 8 yil u 5 
yil ishlab chiqarishda bo‘lgan.  
Transformatorning qoldiq qiymati – 187500 so‘m ni tashkil qiladi. 
Transformatorning amortizatsiya ajratmasi 500000/8 = 62500 so‘m.                
5 yil davomida 31250 so‘m lik qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazgan 
62500·5 = 312500 so‘m. Qoldiq qiymat 500000  312500 = 187500 so‘m 
. 
Asosiy vositalarning korxona balansi va hisobotlarida aks ettiriluvchi, 
hisobga olish qiymati balans qiymati deb ataladi. Asosiy vositalarning 
qoldiq qiymatini asosiy vositalar balans qiymatidan eskirish summasini 
ayirib topish mumkin. Asosiy fondlarning tugatilish qiymati bu  ishlab 
chiqarishdan chiqarilgan (tugatilgan, yo‘q qilingan, lom) qiymatidir. 
Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash uchun asosiy fondlarning o‘rtacha 
yillik qiymati hisoblanadi. 
 
12
2
1
.
'
n
F
n
F
F
F
ch
k
y b
r
o





 
 
Bu yerda: 
FO‘r  asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati; 
Fy.b  asosiy fondlarning yil boshiga qiymati (balans); 
3 Dastlabki baho asosiy fondlarning foydalanishga topshirgan paytda hisobga olingan dastlabki muvozanat narxini ko‘rsatadi. Misol. Generator 15000000 so‘m ga sotib olindi. Uni korxonaga yetkazib berish uchun 100000 so‘m, o‘rnatish uchun 200000 so‘m sarflandi. Generatorlarning dastlabki to‘la narxi – 15300000 so‘m ga teng. 15000000 + 100000 + 200000 =15300000 so‘m Tiklangan qiymati – asosiy fondlar yoki ularning biron-bir qismini (binolar, qurilmalar, mashinalar, ishlab chiqarish uskunalari) hozirgi paytdagi inflyatsiya va boshqa omillarni hisobga olgan holda baholash. Baholashning bu usuli obyektning bugungi kunda qancha turishini ko‘rsatadi. Misol: Transformator 2015 - yilda 300000 so‘m ga sotib olingan, xuddi shunday transformator 2017 - yil yanvar oyida 270000 so‘m ga sotib olindi. Ikkita transformator muvozanat qiymati 570000 so‘m ni tashkil qiladi. 2017 - yil yanvar oyida ikkala transformator tiklangan narxi 540000 so‘m, chunki shu transformatorning bahosi 270000 so‘m ni tashkil qilgan edi. Bu baho asosiy fondlarning ma’naviy eskirganligini va yeyilganligini hisobga olmaydi. Qoldiq qiymat – asosiy fondlarning eskirishini inobatga olgan holda, birlamchi va qayta tiklash qiymatlari o‘rtasidagi farqdir. Misol: Transformatorning narxi 500000 so‘m, ishlash davri 8 yil u 5 yil ishlab chiqarishda bo‘lgan. Transformatorning qoldiq qiymati – 187500 so‘m ni tashkil qiladi. Transformatorning amortizatsiya ajratmasi 500000/8 = 62500 so‘m. 5 yil davomida 31250 so‘m lik qiymatini tayyor mahsulotga o‘tkazgan 62500·5 = 312500 so‘m. Qoldiq qiymat 500000  312500 = 187500 so‘m . Asosiy vositalarning korxona balansi va hisobotlarida aks ettiriluvchi, hisobga olish qiymati balans qiymati deb ataladi. Asosiy vositalarning qoldiq qiymatini asosiy vositalar balans qiymatidan eskirish summasini ayirib topish mumkin. Asosiy fondlarning tugatilish qiymati bu  ishlab chiqarishdan chiqarilgan (tugatilgan, yo‘q qilingan, lom) qiymatidir. Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash uchun asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati hisoblanadi. 12 2 1 . ' n F n F F F ch k y b r o      Bu yerda: FO‘r  asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati; Fy.b  asosiy fondlarning yil boshiga qiymati (balans); 4 
 
Fk    kiritilgan asosiy fondlar qiymati; 
Fch  fondlarningtugatilish, ishlab chiqarishdan chiqarilish qiymati; 
n1  ishlab chiqarishga kiritilgan asosiy fondlarni kiritilgandan 
boshlab foydalanilgan oylar soni; 
n2  ishlab chiqarishdan chiqarilgan asosiy fondlarni chiqarilgandan 
oydan boshlab foydalanilmagan oylar soni. 
Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirishi mumkin. 
Jismoniy (moddiy) eskirish – asosiy fondlarning birlamchi 
hislatlarini ishlab chiqarishda qatnashishi natijasida yo‘qotishi va tabiiy 
eskirishida yuzaga keladi. 
Ma’naviy eskirish – asosiy fondlarning qadrsizlanishi yoki texnik 
jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo‘qotishidir. Ma’naviy 
eskirish 2 xil ko‘rinishga ega: 
- asosiy fondlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi 
natijasida qadrsizlanadi; 
- asosiy fondlar fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida yanada 
samaraliroq fondlarning paydo bo‘lishi natijasida qadrsizlanadi. 
Asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish, ya’ni jismoniy va ma’naviy 
jihatdan eskirgan asosiy fondlarning o‘rnini iqtisodiy to‘ldirish uchun 
korxona bu vositalar qiymatidan amortizatsion ajratmalarni ayirib tash-
laydi hamda bu ajratmalar keyinchalik xarajatlar sifatida mahsulot tan-
narxiga kiritiladi. 
100



b
a
ch
b
a
F
T
F
F
N
 
Bu yerda: 
Na – to‘liq qayta tiklash uchun yillik amortizatsiya me’yori,%; 
Fb – asosiy fondlarning boshlang‘ich qiymati, so‘m; 
Ta – asosiy fondlarning me'yoriy xizmat vaqti, yil. 
Yillik amortizatsiya ajratmalari (Aa) miqdori quyidagicha aniqlanadi. 
 
a
ch
k
b
a
T
F
M
T
F
A




 
Bu yerda: 
Tk – xizmat muddati davomida kapital tamirlashga sarflangan 
xarajatlar;  
M   –  modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar.  
Amortizatsiya mablag‘lari asosiy fondlarni to‘liq qayta tiklash 
(renovatsiya), kapital ta’mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish 
uchun alohida ravishda yo‘naltiriladi. Shu sababli, amortizatsiya me’yori 
4 Fk  kiritilgan asosiy fondlar qiymati; Fch  fondlarningtugatilish, ishlab chiqarishdan chiqarilish qiymati; n1  ishlab chiqarishga kiritilgan asosiy fondlarni kiritilgandan boshlab foydalanilgan oylar soni; n2  ishlab chiqarishdan chiqarilgan asosiy fondlarni chiqarilgandan oydan boshlab foydalanilmagan oylar soni. Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirishi mumkin. Jismoniy (moddiy) eskirish – asosiy fondlarning birlamchi hislatlarini ishlab chiqarishda qatnashishi natijasida yo‘qotishi va tabiiy eskirishida yuzaga keladi. Ma’naviy eskirish – asosiy fondlarning qadrsizlanishi yoki texnik jihatdan muddatidan avval ish qobiliyatini yo‘qotishidir. Ma’naviy eskirish 2 xil ko‘rinishga ega: - asosiy fondlar ularning ishlab chiqarish qiymatlari pasayishi natijasida qadrsizlanadi; - asosiy fondlar fan-texnika taraqqiyoti ta’siri ostida yanada samaraliroq fondlarning paydo bo‘lishi natijasida qadrsizlanadi. Asosiy fondlarni qayta ishlab chiqarish, ya’ni jismoniy va ma’naviy jihatdan eskirgan asosiy fondlarning o‘rnini iqtisodiy to‘ldirish uchun korxona bu vositalar qiymatidan amortizatsion ajratmalarni ayirib tash- laydi hamda bu ajratmalar keyinchalik xarajatlar sifatida mahsulot tan- narxiga kiritiladi. 100    b a ch b a F T F F N Bu yerda: Na – to‘liq qayta tiklash uchun yillik amortizatsiya me’yori,%; Fb – asosiy fondlarning boshlang‘ich qiymati, so‘m; Ta – asosiy fondlarning me'yoriy xizmat vaqti, yil. Yillik amortizatsiya ajratmalari (Aa) miqdori quyidagicha aniqlanadi. a ch k b a T F M T F A     Bu yerda: Tk – xizmat muddati davomida kapital tamirlashga sarflangan xarajatlar; M – modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar. Amortizatsiya mablag‘lari asosiy fondlarni to‘liq qayta tiklash (renovatsiya), kapital ta’mirlash va uskunalarni modernizatsiya qilish uchun alohida ravishda yo‘naltiriladi. Shu sababli, amortizatsiya me’yori 5 
 
ikki qismdan - fondlarni renovatsiya qilish (Nt.t) hamda kapital tamirlash 
va modernizatsiya qilish (Nk.t.) dan iborat. 
Birinchi holda: 
o
o
b
h
ch
b
t t
F
T
F
F
N
100
.




 
Bu yerda: 
      Th  – asosiy fondlarning haqiqiy xizmat qilish vaqti, yil. 
Ikkinchi holda: 
o
o
b
h
k
k t
F
T
M
T
N
100
.




 
 
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskirishi 
sababli ularning ish qobiliyatini tamirlash orqali tiklash zaruriyati 
tug‘iladi. Asosiy fondlarni tamirlash kapital, o‘rta va joriy turlarga 
bo‘linadi. Bino va inshootlarni ta’mirlash o‘z mazmuni, talab qilinuvchi 
muddat va mablag‘lariga ko‘ra mashina va uskunalarni ta’mirlashdan farq 
qiladi. 
Mashina va uskunalarni kapital tamirlashda ular to‘liq qismlarga  
bo‘linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi.  
Uskunalarni ikki marta kapital ta’mirlash orasidagi muddat tamirlash 
sikli deb ataladi. Mashina va uskunalar maxsus zavodlarda ta’mirlanadi. 
O‘rtacha ta’mirlash - texnik mazmuni, murakkabligi, bajariladigan 
ish hajmi va davriyligiga ko‘ra kapital ta’mirlashdan farq qiladi hamda 
sarflanuvchi mablag‘, vaqt va kuchni nisbatan kamroq talab qiladi. Bu 
jarayon korxonaning o‘zida amalga oshiriladi. 
Joriy ta’mirlashda, asosan, asbob-uskunalar tozalanadi, moylanadi, 
tekshiriladi, mayda kamchikliklari bartaraf qilinadi, ya’ni uskunalarning 
foydalanishga doimiy tayyorligi ta’minlanadi. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning ikki guruhi 
mavjud: 
Birinchi guruh - umumlashtiruvchi va qiymat ko‘rsatkichlari bo‘lib, 
ular asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, 
tahlil qilish, zahiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini beradi. 
Bunday ko‘rsatkichlarga fond sig‘imi, fond qaytimi, fond rentabelligi va 
boshqalar kiradi. 
Ikkinchi guruh - xususiy va natural ko‘rsatkichlar bo‘lib, ko‘proq, 
asosiy ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va 
asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog‘liq. 
Ko‘rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi:  
5 ikki qismdan - fondlarni renovatsiya qilish (Nt.t) hamda kapital tamirlash va modernizatsiya qilish (Nk.t.) dan iborat. Birinchi holda: o o b h ch b t t F T F F N 100 .     Bu yerda: Th – asosiy fondlarning haqiqiy xizmat qilish vaqti, yil. Ikkinchi holda: o o b h k k t F T M T N 100 .     Ishlab chiqarish jarayonida asosiy fondlar asta-sekinlik bilan eskirishi sababli ularning ish qobiliyatini tamirlash orqali tiklash zaruriyati tug‘iladi. Asosiy fondlarni tamirlash kapital, o‘rta va joriy turlarga bo‘linadi. Bino va inshootlarni ta’mirlash o‘z mazmuni, talab qilinuvchi muddat va mablag‘lariga ko‘ra mashina va uskunalarni ta’mirlashdan farq qiladi. Mashina va uskunalarni kapital tamirlashda ular to‘liq qismlarga bo‘linadi va eskirgan qismlar almashtiriladi. Uskunalarni ikki marta kapital ta’mirlash orasidagi muddat tamirlash sikli deb ataladi. Mashina va uskunalar maxsus zavodlarda ta’mirlanadi. O‘rtacha ta’mirlash - texnik mazmuni, murakkabligi, bajariladigan ish hajmi va davriyligiga ko‘ra kapital ta’mirlashdan farq qiladi hamda sarflanuvchi mablag‘, vaqt va kuchni nisbatan kamroq talab qiladi. Bu jarayon korxonaning o‘zida amalga oshiriladi. Joriy ta’mirlashda, asosan, asbob-uskunalar tozalanadi, moylanadi, tekshiriladi, mayda kamchikliklari bartaraf qilinadi, ya’ni uskunalarning foydalanishga doimiy tayyorligi ta’minlanadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning ikki guruhi mavjud: Birinchi guruh - umumlashtiruvchi va qiymat ko‘rsatkichlari bo‘lib, ular asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlil qilish, zahiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini beradi. Bunday ko‘rsatkichlarga fond sig‘imi, fond qaytimi, fond rentabelligi va boshqalar kiradi. Ikkinchi guruh - xususiy va natural ko‘rsatkichlar bo‘lib, ko‘proq, asosiy ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog‘liq. Ko‘rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi: 6 
 
-  asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar)dan 
ekstensiv foydalanish koeffitsiyenti, ulardan vaqt bo‘yicha foydalanish 
darajasi; 
-  asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar)dan 
intensiv foydalanish koeffitsiyenti, ulardan quvvat bo‘yicha foydalanish 
darajasi; 
- asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffit-
siyenti, barcha ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanish. 
Ekstensiv koeffitsiyent-dastgohlarning bir davr ichida (oy, yil) haqi-
qiy ishlagan vaqtining rejalashtirilgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. 
rej
haq
eks
t
t
K

 
Bu yerda: 
thaq – haqiqiy foydalanilgan vaqt; soat 
trej  –  rejaga asosan foydalanish muddati; soat 
Asbob-uskunalarning ekstensiv ko‘rsatkichini yaxshilash uchun ular-
ning smenali koeffitsiyentini oshirish, smenalar orasida bekor turib 
qolishlarga barham berish, dastgohlarni tamirlash vaqtini qisqartirish, 
mehnat intizomini mustahkamlash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish 
zarur. 
Uskunalarning smenalik koeffitsiyenti - sutka davomida mashina-
smenalarning o‘rnatilgan uskunalar umumiy soni yoki ishchi o‘rinlariga 
nisbatidir. U quyidagicha aniqlanadi: 
s
u
sm
A
MS
K
.

 
Bu yerda: 
MS  – sutka davomida haqiqiy ishlagan mashina-smenalar yig‘indisi; 
A u.s  – o‘rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. 
Uskunalarning smenalilik koeffitsiyentini aniqlashning yana bir yo‘li 
bo‘lib, unga ko‘ra korxonalarning bir emas, ikki yoki uch smenada ishla-
shi va bunda uskunalarning barchasidan ham to‘liq foydalanilmasligi 
ko‘zda tutiladi. Masalan: t sehda 300 dona uskuna o‘rnatilgan bo‘lib, 
birinchi smenada 270 tasi, ikkinchi smenada esa 220 tasi ishlagan. 
Uskunalarning smenali koeffitsiyenti 1,63 (270+220) /(300) ni tashkil  
qiladi. 
Intensiv koeffitsiyent – ma’lum bir vaqt ichida haqiqiy ishlab 
chiqarilgan mahsulot miqdorini bildiradi. U haqiqiy ishlab chiqarilgan 
mahsulot qiymatini rejalashtirilgan mahsulot qiymatiga nisbati bilan 
aniqlanadi.  
6 - asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv foydalanish koeffitsiyenti, ulardan vaqt bo‘yicha foydalanish darajasi; - asosiy ishlab chiqarish fondlari (mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv foydalanish koeffitsiyenti, ulardan quvvat bo‘yicha foydalanish darajasi; - asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffit- siyenti, barcha ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanish. Ekstensiv koeffitsiyent-dastgohlarning bir davr ichida (oy, yil) haqi- qiy ishlagan vaqtining rejalashtirilgan vaqtga nisbati bilan aniqlanadi. rej haq eks t t K  Bu yerda: thaq – haqiqiy foydalanilgan vaqt; soat trej – rejaga asosan foydalanish muddati; soat Asbob-uskunalarning ekstensiv ko‘rsatkichini yaxshilash uchun ular- ning smenali koeffitsiyentini oshirish, smenalar orasida bekor turib qolishlarga barham berish, dastgohlarni tamirlash vaqtini qisqartirish, mehnat intizomini mustahkamlash va boshqa tadbirlarni amalga oshirish zarur. Uskunalarning smenalik koeffitsiyenti - sutka davomida mashina- smenalarning o‘rnatilgan uskunalar umumiy soni yoki ishchi o‘rinlariga nisbatidir. U quyidagicha aniqlanadi: s u sm A MS K .  Bu yerda: MS – sutka davomida haqiqiy ishlagan mashina-smenalar yig‘indisi; A u.s – o‘rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni. Uskunalarning smenalilik koeffitsiyentini aniqlashning yana bir yo‘li bo‘lib, unga ko‘ra korxonalarning bir emas, ikki yoki uch smenada ishla- shi va bunda uskunalarning barchasidan ham to‘liq foydalanilmasligi ko‘zda tutiladi. Masalan: t sehda 300 dona uskuna o‘rnatilgan bo‘lib, birinchi smenada 270 tasi, ikkinchi smenada esa 220 tasi ishlagan. Uskunalarning smenali koeffitsiyenti 1,63 (270+220) /(300) ni tashkil qiladi. Intensiv koeffitsiyent – ma’lum bir vaqt ichida haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini bildiradi. U haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatini rejalashtirilgan mahsulot qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. 7 
 
rej
haq
ICH
ICH
K
int 
 
Bu yerda: 
ICH haq – haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori; 
ICH rej – mahsulot ishlab chiqarish rejasi. 
Dastgohlardan integral foylalanish koeffitsiyenti uskunadan intensiv 
va ekstensiv foydalanish koeffitsiyentlarining ko‘paytmasi orqaliq aniq-
lanib, uning vaqt va quvvat  bo‘yicha band bo‘lishini majmuaviy tavsif-
laydi. 
 
int
int
K
K
K
eks
egr


 
 
Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash-
ning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
 smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va 
uning oldini olish; 
 uskunalarning smenalik koeffitsiyentini oshirish; 
 bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish; 
 ta’mirlash va profilaktika tadbirlarini o‘z vaqtida va sifatli ravishda 
amalga oshirish; 
 uskunalarni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlar malakasini oshirish; 
 ishlab chiqarishni tashkil  etish va resurslar bilan ta’minlashni 
yaxshilash. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi 
korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. 
Ishlab chiqarish quvvati ma’lum bir vaqt davomida ilg‘or 
texnologiyalardan foydalanib, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil  
qilishning ilg‘or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan 
mahsulotlarning darajasidir. 
Ishlab 
chiqarish 
quvvati 
ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulot 
nomenklaturasi hamda xizmat ko‘rsatish doirasini hisobga olgan holda 
aniqlanadi. Ishlab chiqarish quvvati sifatli mahsulot ishlab chiqarish 
bo‘yicha salohiyat imkoniyatlarini ifodalaydi. 
Ishlab chiqarish quvvati bir qator omillarga bog‘liq: 
 ishlab chiqarish dasturining mehnat sig‘imiga; 
 xo‘jalik subyektining ish vaqtiga; 
 asbob-uskunalarning ishlash vaqtiga; 
 mahsulot ishlab chiqarilayotgan xom-ashyo va materiallar tarkibi va 
sifatiga; 
7 rej haq ICH ICH K int  Bu yerda: ICH haq – haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori; ICH rej – mahsulot ishlab chiqarish rejasi. Dastgohlardan integral foylalanish koeffitsiyenti uskunadan intensiv va ekstensiv foydalanish koeffitsiyentlarining ko‘paytmasi orqaliq aniq- lanib, uning vaqt va quvvat bo‘yicha band bo‘lishini majmuaviy tavsif- laydi. int int K K K eks egr   Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash- ning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:  smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va uning oldini olish;  uskunalarning smenalik koeffitsiyentini oshirish;  bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish;  ta’mirlash va profilaktika tadbirlarini o‘z vaqtida va sifatli ravishda amalga oshirish;  uskunalarni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlar malakasini oshirish;  ishlab chiqarishni tashkil etish va resurslar bilan ta’minlashni yaxshilash. Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. Ishlab chiqarish quvvati ma’lum bir vaqt davomida ilg‘or texnologiyalardan foydalanib, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning ilg‘or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan mahsulotlarning darajasidir. Ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi hamda xizmat ko‘rsatish doirasini hisobga olgan holda aniqlanadi. Ishlab chiqarish quvvati sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha salohiyat imkoniyatlarini ifodalaydi. Ishlab chiqarish quvvati bir qator omillarga bog‘liq:  ishlab chiqarish dasturining mehnat sig‘imiga;  xo‘jalik subyektining ish vaqtiga;  asbob-uskunalarning ishlash vaqtiga;  mahsulot ishlab chiqarilayotgan xom-ashyo va materiallar tarkibi va sifatiga; 8 
 
 ishlatilayotgan texnika va texnologiyalarning darajasiga; 
 ishchilarning malakasiga. 
Ishlab 
chiqarish 
quvvatining 
ko‘rsatkichlari 
uzoq 
muddatli 
strategiyani ishlab chiqishda muhim hisoblanadi. Quvvatning loyiha, 
kiruvchi, chiquvchi va o‘rtacha yillik turlari mavjud. Loyiha quvvati 
qurilish loyihasida ko‘zda tutilgan bo‘ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va 
texnik 
jihatdan 
qayta 
qurollantirish 
natijasida 
loyiha 
quvvati 
kattalashtirilishi mumkin. 
Kiruvchi quvvat - bu rejalashtirilgan davr boshidagi quvvat, 
buxgalteriya hisob-kitoblari asosida aniqlanadi. 
Chiqish quvvati - bu hisobot davri ohiridagi quvvat. U hisoblash yo‘li 
bilan  aniqlanadi. 
e ch
yan
b
ox
M
M
M
M
.



 
Bu yerda: 
Mox –  ohirgi hisobotga asoslangan quvvat; 
Mb  – boshlang‘ich quvvat; 
Mya – yangi kurilish (kengaytirish, ta’mirlash) natijasidagi quvvat; 
Me.ch – ekspluatatsiyadan chiqqan quvvat. 
O‘rtacha yillik quvvat - o‘rta arifmetik hisob-kitobga tayangan, yil 
davomida ishga tushirilgan yoki to‘xtatilayotgan quvvatdir. Yil davomida 
korxona ega bo‘lgan o‘rtacha quvvat, bir yillik o‘rtacha quvvat deyiladi 
va u quyidagicha topiladi. 
 
12
2
1
'
n
M
n
M
M
M
ch
k
b
r
o





 
Bu yerda: 
Mb – yil boshidagi quvvat; 
Mk – yil mobaynida kiritilgan quvvat; 
Mch – yil mobaynida ishlab chiqarishdan  chiqarilgan quvvat; 
1n  – ekspluatatsiya vaqtidagi oylar soni; 
2n  – ekspluatatsiyadan chiqqan muddatdan hisob-kitob muddatigacha 
bo‘lgan oylar soni. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish fondlari 
hozirgi vaqtdagi holatini tahlil etish. 
Asosiy vosita - bu ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo‘lib, ular 
mehnat vositalariga to‘liq kiritilgan bo‘ladi. Uzoq muddat mobaynida 
natural shaklini saqlab qoladi, qiymatini qisman mahsulot qiymatiga 
o‘tkazib boradi va faqat bir qancha ishlab chiqarish jarayonidan keyingina 
qoplanadi. 
Asosiy vositalarning unumini o‘rganish asosida mahsulot ishlab 
chiqarishda ularning samaradorlik ko‘rsatkichlariga baho beriladi. Asosiy 
8  ishlatilayotgan texnika va texnologiyalarning darajasiga;  ishchilarning malakasiga. Ishlab chiqarish quvvatining ko‘rsatkichlari uzoq muddatli strategiyani ishlab chiqishda muhim hisoblanadi. Quvvatning loyiha, kiruvchi, chiquvchi va o‘rtacha yillik turlari mavjud. Loyiha quvvati qurilish loyihasida ko‘zda tutilgan bo‘ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va texnik jihatdan qayta qurollantirish natijasida loyiha quvvati kattalashtirilishi mumkin. Kiruvchi quvvat - bu rejalashtirilgan davr boshidagi quvvat, buxgalteriya hisob-kitoblari asosida aniqlanadi. Chiqish quvvati - bu hisobot davri ohiridagi quvvat. U hisoblash yo‘li bilan aniqlanadi. e ch yan b ox M M M M .    Bu yerda: Mox – ohirgi hisobotga asoslangan quvvat; Mb – boshlang‘ich quvvat; Mya – yangi kurilish (kengaytirish, ta’mirlash) natijasidagi quvvat; Me.ch – ekspluatatsiyadan chiqqan quvvat. O‘rtacha yillik quvvat - o‘rta arifmetik hisob-kitobga tayangan, yil davomida ishga tushirilgan yoki to‘xtatilayotgan quvvatdir. Yil davomida korxona ega bo‘lgan o‘rtacha quvvat, bir yillik o‘rtacha quvvat deyiladi va u quyidagicha topiladi. 12 2 1 ' n M n M M M ch k b r o      Bu yerda: Mb – yil boshidagi quvvat; Mk – yil mobaynida kiritilgan quvvat; Mch – yil mobaynida ishlab chiqarishdan chiqarilgan quvvat; 1n – ekspluatatsiya vaqtidagi oylar soni; 2n – ekspluatatsiyadan chiqqan muddatdan hisob-kitob muddatigacha bo‘lgan oylar soni. Sanoat korxonalarining ishlab chiqarish fondlari hozirgi vaqtdagi holatini tahlil etish. Asosiy vosita - bu ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo‘lib, ular mehnat vositalariga to‘liq kiritilgan bo‘ladi. Uzoq muddat mobaynida natural shaklini saqlab qoladi, qiymatini qisman mahsulot qiymatiga o‘tkazib boradi va faqat bir qancha ishlab chiqarish jarayonidan keyingina qoplanadi. Asosiy vositalarning unumini o‘rganish asosida mahsulot ishlab chiqarishda ularning samaradorlik ko‘rsatkichlariga baho beriladi. Asosiy 9 
 
vositalarning samaradorlik ko‘rsatkichlarining omilli tahlili asosida 
mahsulot ishlab chiqarish hajmini yoki fondlar samarasini oshirish 
yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi o‘rganiladi va tahlil 
yakunida korxonada asosiy fondlardan foydalanishga va ularning 
samaradorligini oshirish yuzasidan muhim iqtisodiy yo‘nalishlar 
belgilanadi. Korxona asosiy vositalari, ularning holati, harakati va 
samarasiga iqtisodiy tashxis beriladi. 
Tahlil uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar asosiy vositalar harakati 
to‘g‘risidagi 3-moliyaviy hisobot shaklidan va moliyaviy hisobotga ilova 
sifatida berilgan manbalardan olinadi. Shuningdek, asosiy vositalar (01), 
ularning eskirishi (02), nomoddiy aktivlar (04), nomoddiy aktivlar 
eskirish (05), uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar (03) 
schyotlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. 
Asosiy vositalarning tasnifi: 
1. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga asosan: aktiv asosiy 
vositalar; passiv asosiy vositalar; 
2. Tarmoq bo‘ysunuviga qarab: sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalari; 
boshqa tarmoq asosiy vositalari; noishlab chiqarish asosiy vositalari; 
3. Foydalanishga qarab: foydalanishdagi asosiy vositalar; foydala-
nishdan olib qo‘yilgan asosiy vositalar. 
4. Turi bo‘yicha; binolar, inshootlar, uzatish moslamalari, mashina va 
uskunalar, transport vositalari, asbob-uskunalar, xo‘jalik inventarlari, 
ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko‘p yillik ekinlar va boshqa asosiy 
vositalar. 
5. Mulkiy egaligiga qarab; o‘ziga tegishli asosiy vositalar, ijaraga 
olingan asosiy vositalar. 
Asosiy vositalarning dinamikasi deganda ularning yillar bo‘yicha o‘z-
garishlari tushuniladi. 
Dinamik o‘zgarishlar asosida korxonada asosiy vositalarning yillar 
bo‘yicha mutloq va nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi. 
Quyidagi 2-jadval ma’lumotlari asosida asosiy vositalarning tarkibiy 
o‘zgarishlariga baho berish mumkin. 
 
Sanoat ishlab chiqarish vositalari tarkibining tahlili 
 2-jadval 
Ko‘rsatkichlari 
Yil boshiga 
Yil oxiriga 
Yil boshiga 
nisbatan uzgarishi 
 
Mln. 
so‘m 
% 
 
Mln. 
so‘m 
% 
 
Mln. 
so‘m 
% 
9 vositalarning samaradorlik ko‘rsatkichlarining omilli tahlili asosida mahsulot ishlab chiqarish hajmini yoki fondlar samarasini oshirish yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi o‘rganiladi va tahlil yakunida korxonada asosiy fondlardan foydalanishga va ularning samaradorligini oshirish yuzasidan muhim iqtisodiy yo‘nalishlar belgilanadi. Korxona asosiy vositalari, ularning holati, harakati va samarasiga iqtisodiy tashxis beriladi. Tahlil uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi 3-moliyaviy hisobot shaklidan va moliyaviy hisobotga ilova sifatida berilgan manbalardan olinadi. Shuningdek, asosiy vositalar (01), ularning eskirishi (02), nomoddiy aktivlar (04), nomoddiy aktivlar eskirish (05), uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar (03) schyotlari ma’lumotlaridan foydalaniladi. Asosiy vositalarning tasnifi: 1. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga asosan: aktiv asosiy vositalar; passiv asosiy vositalar; 2. Tarmoq bo‘ysunuviga qarab: sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalari; boshqa tarmoq asosiy vositalari; noishlab chiqarish asosiy vositalari; 3. Foydalanishga qarab: foydalanishdagi asosiy vositalar; foydala- nishdan olib qo‘yilgan asosiy vositalar. 4. Turi bo‘yicha; binolar, inshootlar, uzatish moslamalari, mashina va uskunalar, transport vositalari, asbob-uskunalar, xo‘jalik inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko‘p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar. 5. Mulkiy egaligiga qarab; o‘ziga tegishli asosiy vositalar, ijaraga olingan asosiy vositalar. Asosiy vositalarning dinamikasi deganda ularning yillar bo‘yicha o‘z- garishlari tushuniladi. Dinamik o‘zgarishlar asosida korxonada asosiy vositalarning yillar bo‘yicha mutloq va nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi. Quyidagi 2-jadval ma’lumotlari asosida asosiy vositalarning tarkibiy o‘zgarishlariga baho berish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish vositalari tarkibining tahlili 2-jadval Ko‘rsatkichlari Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga nisbatan uzgarishi Mln. so‘m % Mln. so‘m % Mln. so‘m % 10 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
1.Binolar 
227 
33 
217 
31 
- 
95 
2.Inshootlar 
195 
2 
1950 
2 
- 
- 
3.Uzatkich jihozlar 
287 
4 
287 
4 
- 
- 
4.Mashina 
354 
52 
383 
55 
+284 
108 
5.Transport 
4401 
6,5 
4730 
6,8 
+329 
107,4 
6.Inventarlar 
483 
0 
404 
0 
-79 
83 
Jami asosiy ishlab 
chiqarish fondlari 
67937 
100 
69991 
100 
+2054 
+103 
  
Кeltirilgan jadval ma’lumotlariga ko‘ra, firmada jami asosiy vositalar 
71 mln. 49 ming so‘m ni tashkil  qilgan. Yil boshiga nisbatan 1 mln. 567 
ming so‘m ga yoki 2,2% ga o‘sgan. Sanoat asosiy ishlab chiqarish vosita-
larining salmog‘i esa 3% ga yoki 2 mln. 054 ming so‘m ga ko‘paygan, 
boshqa tarmoqlarning asosiy ishlab chiqarish fondlari esa 487 ming so‘m 
ga kamaygan. Noishlab chiqarish fondlari umuman o‘zgarmagan. 
Korxonada boshqa tarmoqlarning asosiy ishlab chiqarish fondlari 
kamayishi korxonada ish sharoitining yomonlashishiga olib kelishi 
mumkin. Asosiy vositalarning barcha turlarini kerakli nisbatda va tarkibda 
bo‘lishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. 
Korxonada jami sanoat ishlab chiqarish fondlari yil oxirida, yil 
boshiga nisbatan 2 mln. 054 ming so‘m ga yoki 103%ga ko‘paygan. 
Shundan mashina va uskunalar 2 mln. 848 ming so‘m ga ko‘paygan. 
Binolar esa hisobot yilining boshiga nisbatan 1 mln. 044 ming so‘m ga, 
inventarlar 79 ming so‘m ga kamaygan. Inshootlar va uzatkich jihozlar 
umuman o‘zgarmagan. Asosiy fondlar aktiv qismining salmog‘i 52,2% 
dan yil oxiriga kelib, bu ko‘rsatkich 55% ni ko‘rsatgan. 
Qanday maqsadga mo‘ljallanganidan qat’iy nazar asosiy vositalar ishlab 
chiqarish va asosiy noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Asosiy ishlab 
chiqarish vositalariga ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadigan 
(mashinalar, dastgohlar, qo‘rilmalar va h.k.) yoki ishlab chiqarish jarayonini 
tashkil etadigan (ishlab chiqarish binolari, uzoq, masofaga tortilgan quvurlar 
va h.k.) vositalar kiradi. Asosiy noishlab chiqarish vositalari maishiy, xizmat 
obyektlari, tibbiy muassasalar va h.k. 
Hisob va rejalashtirish uchun asosiy vositalar turli xizmat muddati va 
ishlab chiqario‘da qanday maqsadga mo‘ljallanganligiga ko‘ra guruhlarga 
bo‘linadi. 
10 1 2 3 4 5 6 7 1.Binolar 227 33 217 31 - 95 2.Inshootlar 195 2 1950 2 - - 3.Uzatkich jihozlar 287 4 287 4 - - 4.Mashina 354 52 383 55 +284 108 5.Transport 4401 6,5 4730 6,8 +329 107,4 6.Inventarlar 483 0 404 0 -79 83 Jami asosiy ishlab chiqarish fondlari 67937 100 69991 100 +2054 +103 Кeltirilgan jadval ma’lumotlariga ko‘ra, firmada jami asosiy vositalar 71 mln. 49 ming so‘m ni tashkil qilgan. Yil boshiga nisbatan 1 mln. 567 ming so‘m ga yoki 2,2% ga o‘sgan. Sanoat asosiy ishlab chiqarish vosita- larining salmog‘i esa 3% ga yoki 2 mln. 054 ming so‘m ga ko‘paygan, boshqa tarmoqlarning asosiy ishlab chiqarish fondlari esa 487 ming so‘m ga kamaygan. Noishlab chiqarish fondlari umuman o‘zgarmagan. Korxonada boshqa tarmoqlarning asosiy ishlab chiqarish fondlari kamayishi korxonada ish sharoitining yomonlashishiga olib kelishi mumkin. Asosiy vositalarning barcha turlarini kerakli nisbatda va tarkibda bo‘lishini ta’minlash maqsadga muvofiqdir. Korxonada jami sanoat ishlab chiqarish fondlari yil oxirida, yil boshiga nisbatan 2 mln. 054 ming so‘m ga yoki 103%ga ko‘paygan. Shundan mashina va uskunalar 2 mln. 848 ming so‘m ga ko‘paygan. Binolar esa hisobot yilining boshiga nisbatan 1 mln. 044 ming so‘m ga, inventarlar 79 ming so‘m ga kamaygan. Inshootlar va uzatkich jihozlar umuman o‘zgarmagan. Asosiy fondlar aktiv qismining salmog‘i 52,2% dan yil oxiriga kelib, bu ko‘rsatkich 55% ni ko‘rsatgan. Qanday maqsadga mo‘ljallanganidan qat’iy nazar asosiy vositalar ishlab chiqarish va asosiy noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Asosiy ishlab chiqarish vositalariga ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etadigan (mashinalar, dastgohlar, qo‘rilmalar va h.k.) yoki ishlab chiqarish jarayonini tashkil etadigan (ishlab chiqarish binolari, uzoq, masofaga tortilgan quvurlar va h.k.) vositalar kiradi. Asosiy noishlab chiqarish vositalari maishiy, xizmat obyektlari, tibbiy muassasalar va h.k. Hisob va rejalashtirish uchun asosiy vositalar turli xizmat muddati va ishlab chiqario‘da qanday maqsadga mo‘ljallanganligiga ko‘ra guruhlarga bo‘linadi. 11 
 
Milliy iqtisodiyot tarmoqlariga qarab asosiy vositalar sanoat, qishloq 
xo‘jaligi, o‘rmon xo‘jaligi, qurilish, transport, savdo va boshqa sohalarning 
asosiy ishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. 
Asosiy vositalar o‘z turlariga ko‘ra hozirda quyidagi guruhlarga ajra-
tilgan: 
1. Binolar. Asosiy, yordamchi jarayonlar o‘tadigan bino; ma’muriy 
binolar; xo‘jalik qurilmalari. Bu obyektlarning qiymatiga qurilish qiyma-
tidan tashqari, isitish, suv, elektr sistemalari va ventilyatsiya qurilmalari 
qiymati va boshqalar kiradi. 
2. Inshootlar. 
Ishlab 
chiqarish 
jarayonini 
amalga 
oshiruvchi 
muhandislik-qurilish obyektlari: yo‘llar, estakada, tunnel, ko‘priklar va 
boshqalar. 
3. Uzatish xo‘jaliklari. Turli energiya mashina-dvigatellaridan ish 
mashinalariga uzatib beruvchi issiqlik tarmog‘i, bug‘ yo‘llari, suv yo‘llari 
va elektr tarmoqlari. 
4. Mashina va jihozlar: 
 hamma turdagi energetik agregatlar va dvigatellarni o‘z ichiga 
oluvchi kuch mashinalari va jihozlari; 
 mehnat predmeti bevosita ta’sir etuvchi ishchi mashina va jihozlar; 
 o‘lchovchi va tartibga soluvchi, boshqaruvchi priborlar va qurilma-
lar, laboratoriya jihozlari; 
 hisoblash texnikasi: elektron hisoblash-texnikasi, ishlab chiqarish 
va texnologik jarayonni boshqaruvchi mashina va qurilmalar. 
 keltirilgan ro‘yxatda ko‘rsatilmagan boshqa mashina va jihozlar. 
5. Transport vositalari. Korxonaga tegishli bo‘lgan temir yo‘l tarkibi, 
suv va avtomobil transporti vositalari: avtokranlar, aravacha va boshqalar. 
6. Asbob va uskunalar. Hamma turdagi asboblar. 
7. Ishlab chiqarish inventarlari. Materiallarni, asbob-uskunalarni 
saqlash uchun mo‘ljallangan verstaklar, stollar, konteynerlar va boshqalar. 
8. Xo‘jalik inventarlari. Idora va xo‘jalik predmetlari (mebel yoki 
shkaflar, ko‘paytirish apparatlari, yong‘inga qarshi predmetlar va 
boshqalar). 
9. Ishchi va mahsulot beruvchi jonivorlar. 
10. Ko‘p yillik o‘simliklar. 
11.Yerni yaxshilashga mo‘ljallangan kapital xarajatlar (qurilmalarsiz). 
 
Asosiy vositalarning tarkibiy tuzilishi va о‘sishining tahlili 
 
       3-jadval  
11 Milliy iqtisodiyot tarmoqlariga qarab asosiy vositalar sanoat, qishloq xo‘jaligi, o‘rmon xo‘jaligi, qurilish, transport, savdo va boshqa sohalarning asosiy ishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Asosiy vositalar o‘z turlariga ko‘ra hozirda quyidagi guruhlarga ajra- tilgan: 1. Binolar. Asosiy, yordamchi jarayonlar o‘tadigan bino; ma’muriy binolar; xo‘jalik qurilmalari. Bu obyektlarning qiymatiga qurilish qiyma- tidan tashqari, isitish, suv, elektr sistemalari va ventilyatsiya qurilmalari qiymati va boshqalar kiradi. 2. Inshootlar. Ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiruvchi muhandislik-qurilish obyektlari: yo‘llar, estakada, tunnel, ko‘priklar va boshqalar. 3. Uzatish xo‘jaliklari. Turli energiya mashina-dvigatellaridan ish mashinalariga uzatib beruvchi issiqlik tarmog‘i, bug‘ yo‘llari, suv yo‘llari va elektr tarmoqlari. 4. Mashina va jihozlar:  hamma turdagi energetik agregatlar va dvigatellarni o‘z ichiga oluvchi kuch mashinalari va jihozlari;  mehnat predmeti bevosita ta’sir etuvchi ishchi mashina va jihozlar;  o‘lchovchi va tartibga soluvchi, boshqaruvchi priborlar va qurilma- lar, laboratoriya jihozlari;  hisoblash texnikasi: elektron hisoblash-texnikasi, ishlab chiqarish va texnologik jarayonni boshqaruvchi mashina va qurilmalar.  keltirilgan ro‘yxatda ko‘rsatilmagan boshqa mashina va jihozlar. 5. Transport vositalari. Korxonaga tegishli bo‘lgan temir yo‘l tarkibi, suv va avtomobil transporti vositalari: avtokranlar, aravacha va boshqalar. 6. Asbob va uskunalar. Hamma turdagi asboblar. 7. Ishlab chiqarish inventarlari. Materiallarni, asbob-uskunalarni saqlash uchun mo‘ljallangan verstaklar, stollar, konteynerlar va boshqalar. 8. Xo‘jalik inventarlari. Idora va xo‘jalik predmetlari (mebel yoki shkaflar, ko‘paytirish apparatlari, yong‘inga qarshi predmetlar va boshqalar). 9. Ishchi va mahsulot beruvchi jonivorlar. 10. Ko‘p yillik o‘simliklar. 11.Yerni yaxshilashga mo‘ljallangan kapital xarajatlar (qurilmalarsiz). Asosiy vositalarning tarkibiy tuzilishi va о‘sishining tahlili 3-jadval 12 
 
Ko‘rsatkichlar 
 
Yil boshiga 
 
Yil oxiriga 
Yil boshiga nisbatan 
o‘zgarish 
mln 
so‘m 
% 
mln 
so‘m 
% 
mln 
so‘m 
% 
1. Sanoat asosiy ishlab 
chiqarish vositalari 
67937 
97,7 
69991 
98,5 
+2054 
103 
2. Boshqa tarmoqdarning 
asosiy ishlab chiqarish 
vositalari 
1536 
2,2 
1049 
1,5 
-487 
68,3 
3. Noishlab chiqarish 
vositalari 
9 
0,01 
9 
0,01 
  
 
  
 
Jami asosiy vositalar 
69482 
100 
71049 
100 
1567 
102,2 
 
 
Asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini quyidagi formula yordamida 
taqqoslang: 
 
𝐼𝑧𝑛(𝑚𝑐ℎ) = 𝐼𝑧𝑛2 − 𝐼𝑧𝑑1
𝐼𝑧𝑑2
∗ 100% 
 
Bu yerda, 
Izd1 - amaldagi asosiy vositalarning ishlab chiqirish xarajatlari                
(so‘m);  
Izd2 - Yangi asosiy ishlab chiqarish xarajatlari (so‘m). 
 
 
Asosiy vositalar amortizatsiyasi 
«Amortizatsiya» atamasi umuman olganda asosiy vositalarning 
eskirishini qoplanishini, tiklanishini bildiradi. 
Ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarning eskirishini pul mablag‘larini 
jamg‘arish 
orqali 
qoplash 
amortizatsiya 
deyiladi. 
Binobarin, 
amortizatsiya fondi – eskirishni (yeyilishni) qoplash uchun mo‘ljallan-
gan pul fondidir. U amortizatsiyaga ajratilgan mablag‘lar hisobidan tarkib 
topadi. Amortizatsiya - mehnat vositalarining eskirishini qisman qoplash 
uchun mablag‘ ajratishdir. 
Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar yemiriladi, 
eskiradi, asta-sekinlik bilan o‘zining texnik xususiyatini, iste’mol 
12 Ko‘rsatkichlar Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga nisbatan o‘zgarish mln so‘m % mln so‘m % mln so‘m % 1. Sanoat asosiy ishlab chiqarish vositalari 67937 97,7 69991 98,5 +2054 103 2. Boshqa tarmoqdarning asosiy ishlab chiqarish vositalari 1536 2,2 1049 1,5 -487 68,3 3. Noishlab chiqarish vositalari 9 0,01 9 0,01 Jami asosiy vositalar 69482 100 71049 100 1567 102,2 Asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini quyidagi formula yordamida taqqoslang: 𝐼𝑧𝑛(𝑚𝑐ℎ) = 𝐼𝑧𝑛2 − 𝐼𝑧𝑑1 𝐼𝑧𝑑2 ∗ 100% Bu yerda, Izd1 - amaldagi asosiy vositalarning ishlab chiqirish xarajatlari (so‘m); Izd2 - Yangi asosiy ishlab chiqarish xarajatlari (so‘m). Asosiy vositalar amortizatsiyasi «Amortizatsiya» atamasi umuman olganda asosiy vositalarning eskirishini qoplanishini, tiklanishini bildiradi. Ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarning eskirishini pul mablag‘larini jamg‘arish orqali qoplash amortizatsiya deyiladi. Binobarin, amortizatsiya fondi – eskirishni (yeyilishni) qoplash uchun mo‘ljallan- gan pul fondidir. U amortizatsiyaga ajratilgan mablag‘lar hisobidan tarkib topadi. Amortizatsiya - mehnat vositalarining eskirishini qisman qoplash uchun mablag‘ ajratishdir. Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayonida asosiy vositalar yemiriladi, eskiradi, asta-sekinlik bilan o‘zining texnik xususiyatini, iste’mol 13 
 
qiymatini yo‘qotib boradi, ularning qiymati esa ishlab chiqarilayotgan 
tovarga o‘tkazilib boriladi. 
Mashina, uskuna, asboblar yeyiladi, arzonlashadi. Asosiy vositalar 
qiymatining eskirish summasi amortizatsiya fondiga borib tushadi. 
Amortizatsiya fondidan vositalarning ma’lum qismini kapital 
ta’mirlash davomida ularni qisman tiklash maqsadida foydalaniladi. Bu 
sharoitda yo‘qotilgan qiymatni qisman qoplash sodir bo‘ladi. Asosiy 
vositalarning xizmat muddati tugagandan keyin ular butunlay eskiradi, 
istemol qiymatini yo‘qotadi, jamg‘arilgan amortizatsiya fondi yangi 
Mehnat vositalarini sotib olish imkonini beradi. 
Fan-texnika taraqqiyoti sharoitida asosiy vositalar ma’naviy jihatdan 
juda tez eskiradi, jismoniy eskirishi bilan, is’temol qiymatini yo‘qotib 
boradi. 
Binobarin, har bir xo‘jalikda amortizatsiya fondi ajratiladi. Aytib o‘til-
ganidek, asosiy vositalar o‘z qiymatini tayyorlangan mahsulotga oz-oz 
o‘tkazib boradi. 
Mahsulot sotilganidan so‘ng bu qiymat xo‘jalikka pul shaklida qaytadi 
va amortizatsiya uchun o‘tkaziladi. Bu mablag‘lar kapital remont va es-
kirgan asosiy vositalarni to‘la tiklash uchun sarflanadi. Har yillik 
amortizatsiya ajratmalarining miqdoridan amortizatsiya me’yorlariga 
binoan asosiy vositalarning balans qiymatidan foizlar ajratiladi. 
Asosiy vositalarning eskirishi qanchalik ko‘p bo‘lsa, ularning qoldiq 
qiymati shunchalik kam bo‘ladi va aksincha, asosiy vositalarning eskirish 
summasiga qarab korxonadagi mavjud asosiy vositalarning yangi yoki 
eskiligiga baho berish mumkin. 
Eskirish summasini hisoblashni aniqlashtirish uchun yillik amortizat-
siya summasi asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymatiga nisbatan foiz 
hisobida aniqlab olinadi. Buning uchun yillik amortizatsiya summasini 
asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lib, yuzga ko‘paytirish 
kerak. Shu yo‘l bilan topilgan raqam asosiy vositalarning amortizatsiya 
me’yori deyiladi. Asosiy vositalarni to‘la tiklash va kapital tamirlash 
uchun alohida amortizatsiya me’yorlari belgilanadi. 
Har oyda ishlab chiqarish xarajatlariga o‘tkazib turiladigan oylik 
amortizatsiya summasi yillik amortizatsiya summasini o‘n ikki oyga bo‘l-
ish yo‘li bilan topiladi. Amortizatsiya ajratmalari har oyda oldingi oy 
uchun hisoblangan amortizatsiya ajratmalari miqdorida belgilanadi. 
Asosiy vositalar o‘z balans qiymatini ishlab chiqarish va muomala 
xarajatlariga to‘liq o‘tkazmasdan hisobdan chiqariladigan bo‘lsa, farqi 
korxona tasarrufida qolgan foyda hisobidan qoplanadi. Amortizatsiya fond-
13 qiymatini yo‘qotib boradi, ularning qiymati esa ishlab chiqarilayotgan tovarga o‘tkazilib boriladi. Mashina, uskuna, asboblar yeyiladi, arzonlashadi. Asosiy vositalar qiymatining eskirish summasi amortizatsiya fondiga borib tushadi. Amortizatsiya fondidan vositalarning ma’lum qismini kapital ta’mirlash davomida ularni qisman tiklash maqsadida foydalaniladi. Bu sharoitda yo‘qotilgan qiymatni qisman qoplash sodir bo‘ladi. Asosiy vositalarning xizmat muddati tugagandan keyin ular butunlay eskiradi, istemol qiymatini yo‘qotadi, jamg‘arilgan amortizatsiya fondi yangi Mehnat vositalarini sotib olish imkonini beradi. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitida asosiy vositalar ma’naviy jihatdan juda tez eskiradi, jismoniy eskirishi bilan, is’temol qiymatini yo‘qotib boradi. Binobarin, har bir xo‘jalikda amortizatsiya fondi ajratiladi. Aytib o‘til- ganidek, asosiy vositalar o‘z qiymatini tayyorlangan mahsulotga oz-oz o‘tkazib boradi. Mahsulot sotilganidan so‘ng bu qiymat xo‘jalikka pul shaklida qaytadi va amortizatsiya uchun o‘tkaziladi. Bu mablag‘lar kapital remont va es- kirgan asosiy vositalarni to‘la tiklash uchun sarflanadi. Har yillik amortizatsiya ajratmalarining miqdoridan amortizatsiya me’yorlariga binoan asosiy vositalarning balans qiymatidan foizlar ajratiladi. Asosiy vositalarning eskirishi qanchalik ko‘p bo‘lsa, ularning qoldiq qiymati shunchalik kam bo‘ladi va aksincha, asosiy vositalarning eskirish summasiga qarab korxonadagi mavjud asosiy vositalarning yangi yoki eskiligiga baho berish mumkin. Eskirish summasini hisoblashni aniqlashtirish uchun yillik amortizat- siya summasi asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymatiga nisbatan foiz hisobida aniqlab olinadi. Buning uchun yillik amortizatsiya summasini asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lib, yuzga ko‘paytirish kerak. Shu yo‘l bilan topilgan raqam asosiy vositalarning amortizatsiya me’yori deyiladi. Asosiy vositalarni to‘la tiklash va kapital tamirlash uchun alohida amortizatsiya me’yorlari belgilanadi. Har oyda ishlab chiqarish xarajatlariga o‘tkazib turiladigan oylik amortizatsiya summasi yillik amortizatsiya summasini o‘n ikki oyga bo‘l- ish yo‘li bilan topiladi. Amortizatsiya ajratmalari har oyda oldingi oy uchun hisoblangan amortizatsiya ajratmalari miqdorida belgilanadi. Asosiy vositalar o‘z balans qiymatini ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga to‘liq o‘tkazmasdan hisobdan chiqariladigan bo‘lsa, farqi korxona tasarrufida qolgan foyda hisobidan qoplanadi. Amortizatsiya fond- 14 
 
ining ajratmalari mahsulot sotishdan tushgan pul mablag‘i tarkibida xo‘ja-
likning hisob-kitob raqamiga tushadi. Bu mablag‘lar faqat kapital xarajatlarni 
mablag‘ bilan ta’minlash uchun sarflanadi. To‘la tiklash uchun ajratiladigan 
asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiritiladi: 
 asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi; 
 asosiy vositalarning eskirish darajasi; 
 yaroqlilik darajasi asosiy vositalarning qoldiq qiymatini ularning 
boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish orqali; 
 eskirish darajasi asosiy vositalarning eskirish qiymatini ularning 
boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi. 
Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlariga qarab, ularning texnikasiga 
baho beriladi va ularni tartiblash bo‘yicha boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. 
Asosiy vositalarning holatini o‘rganishda korxona amortizatsiya 
siyosati, asosiy vositalarning ma’naviy eskirganlik darajasiga, foydalanish-
dan olib qo‘yilgan asosiy vosita holatiga muhim e’tibor qaratiladi. 
Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlari ularning har bir turi bo‘yicha 
o‘rganiladi. 
Asosiy vositalarning texnik holati yangilanganlik ko‘rsatkichlarini 
o‘rganish bilan to‘ldiriladi. 
Korxonada jami asosiy vositalarning yangilanish darajasi hisobot yilida 
o‘tgan yilga nisbatan 1% ga (7,6-6,6) o‘sgan. 
Sanoatda asosiy ishlab chiqarish vositalarining yangilanish darajasi esa 
hisobot yilida 6,9%ni tashkil  etib, o‘tgan yilga nisbatan 2,3% ga (6,9-4,6) 
o‘sgan. Korxonada jami asosiy vositalarning yil oxiridagi qiymati o‘tgan 
yilda 69 mln. 482 ming so‘m ni tashkil etib, bu ko‘rsatgich hisobot yilida 
1mln. 567 ming so‘m ga ko‘paygan. 
 
 
14 ining ajratmalari mahsulot sotishdan tushgan pul mablag‘i tarkibida xo‘ja- likning hisob-kitob raqamiga tushadi. Bu mablag‘lar faqat kapital xarajatlarni mablag‘ bilan ta’minlash uchun sarflanadi. To‘la tiklash uchun ajratiladigan asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiritiladi:  asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi;  asosiy vositalarning eskirish darajasi;  yaroqlilik darajasi asosiy vositalarning qoldiq qiymatini ularning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish orqali;  eskirish darajasi asosiy vositalarning eskirish qiymatini ularning boshlang‘ich qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi. Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlariga qarab, ularning texnikasiga baho beriladi va ularni tartiblash bo‘yicha boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. Asosiy vositalarning holatini o‘rganishda korxona amortizatsiya siyosati, asosiy vositalarning ma’naviy eskirganlik darajasiga, foydalanish- dan olib qo‘yilgan asosiy vosita holatiga muhim e’tibor qaratiladi. Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlari ularning har bir turi bo‘yicha o‘rganiladi. Asosiy vositalarning texnik holati yangilanganlik ko‘rsatkichlarini o‘rganish bilan to‘ldiriladi. Korxonada jami asosiy vositalarning yangilanish darajasi hisobot yilida o‘tgan yilga nisbatan 1% ga (7,6-6,6) o‘sgan. Sanoatda asosiy ishlab chiqarish vositalarining yangilanish darajasi esa hisobot yilida 6,9%ni tashkil etib, o‘tgan yilga nisbatan 2,3% ga (6,9-4,6) o‘sgan. Korxonada jami asosiy vositalarning yil oxiridagi qiymati o‘tgan yilda 69 mln. 482 ming so‘m ni tashkil etib, bu ko‘rsatgich hisobot yilida 1mln. 567 ming so‘m ga ko‘paygan. 15 
 
Asosiy vositalar yangilanish darajasining tahlili 
4-jadval 
 
Ko‘rsatkichlar 
Foydalanishga 
topshirilgan 
asosiy 
vositalar 
Jami 
vositalarning 
yil 
qiymati 
Asosiy 
vositalarning 
yangilanish 
darajasi 
O‘tgan yil: 
 
 
 
Jami asosiy vositalar 
 
4620 
69482 
6,6 
Sanoat asosiy ishlab chiqarish 
vositalari 
3156 
67937 
4,6 
Hisobot yili: 
 
 
 
Jami asosiy vositalar 
5440 
71049 
7,6 
Sanoat asosiy ishlab chiqarish 
vositalari 
4869 
69991 
6,9 
 
4-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, korxonada asosiy vositalarning 
yaroqlilik darajasi hisobot yilining boshida 44,3% ni tashkil  qilgan bo‘lsa, 
bu ko‘rsatkich yil oxiriga kelib, 37,3 % ni ko‘rsatgan. Ya’ni 7% ga pasay-
gan. Bu ko‘rsatkichning past bo‘lishiga uning tarkibida eskirgan asosiy 
vositalar mavjudligidan dalolat beradi. Korxonada asosiy vositalarning qol-
diq qiymati hisobot yilining boshida 30 ming so‘m ni, yil oxirida bu ko‘rsat-
kich 26 mln. 501 ming so‘m ni tashkil qilgan. 
Asosiy vositalarning yaroqliligi 37 % ni tashkil etishi korxona 
rahbarlarini o‘ylantiradigan holdir, chunki asosiy vositalar tarkibini vaqtida 
yangilash choralari ko‘rilmasa, texnologiya eskirib, mahsulot ishlab 
chiqarish hajmi keskin kamayishi mumkin. Natijada korxonaning moliyaviy 
holati yomonlasha boradi: 
 
Asosiy vositalar yaroqlilik darajasining tahlili 
 5-jadval 
 
№ 
Ko‘rsatkichlar 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1. 
Asosiy vositalarning boshlang‘ich 
qiymati 
69482 
71049 
2. 
Asosiy vositalarning eskirish summasi 
38698 
44548 
3. 
Asosiy vositalarning qoldiq qiymati 
30784 
26501 
4. 
Asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi 
44,3 
37,3 
15 Asosiy vositalar yangilanish darajasining tahlili 4-jadval Ko‘rsatkichlar Foydalanishga topshirilgan asosiy vositalar Jami vositalarning yil qiymati Asosiy vositalarning yangilanish darajasi O‘tgan yil: Jami asosiy vositalar 4620 69482 6,6 Sanoat asosiy ishlab chiqarish vositalari 3156 67937 4,6 Hisobot yili: Jami asosiy vositalar 5440 71049 7,6 Sanoat asosiy ishlab chiqarish vositalari 4869 69991 6,9 4-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, korxonada asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi hisobot yilining boshida 44,3% ni tashkil qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich yil oxiriga kelib, 37,3 % ni ko‘rsatgan. Ya’ni 7% ga pasay- gan. Bu ko‘rsatkichning past bo‘lishiga uning tarkibida eskirgan asosiy vositalar mavjudligidan dalolat beradi. Korxonada asosiy vositalarning qol- diq qiymati hisobot yilining boshida 30 ming so‘m ni, yil oxirida bu ko‘rsat- kich 26 mln. 501 ming so‘m ni tashkil qilgan. Asosiy vositalarning yaroqliligi 37 % ni tashkil etishi korxona rahbarlarini o‘ylantiradigan holdir, chunki asosiy vositalar tarkibini vaqtida yangilash choralari ko‘rilmasa, texnologiya eskirib, mahsulot ishlab chiqarish hajmi keskin kamayishi mumkin. Natijada korxonaning moliyaviy holati yomonlasha boradi: Asosiy vositalar yaroqlilik darajasining tahlili 5-jadval № Ko‘rsatkichlar Yil boshiga Yil oxiriga 1. Asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati 69482 71049 2. Asosiy vositalarning eskirish summasi 38698 44548 3. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati 30784 26501 4. Asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi 44,3 37,3 16 
 
Yuqoridagi 5-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, asosiy vositalar-
ning eskirish darajasining yuqori bo‘lishi jami asosiy vositalar tarkibida 
eski bino, inshoot, mashina va uskunalar salmog‘i yuqori ekanligini 
ko‘rsatadi. Asosiy vositalarning eskirish summasi yil boshida 38 mln. 698 
ming so‘m ni tashkil qilgan, bu ko‘rsatkich yil oxiriga kelib, 5 mln. 850 
ming so‘m ga ko‘paygan. Bunda asosiy vositalarning eskirish darajasi yil 
boshida 55.6% ni, yil oxiriga kelib, bu ko‘rsatgich 62.7% ni tashkil qilgan. 
Asosiy vositalardan foydalanish va ularning samaradorligiga baho 
berish iqtisodiy tahlilning zarur shartlaridan biri hisoblanadi. 
 
Masalalar: 
Bu mustaqil ishi bir necha korxonalarning asosiy fondlariga bog‘liq 
holda ishlab chiqarish hajmi o‘rtasidagi korrelyatsion munosabatni topish, 
shu bilan birgalikda asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymatini topish, 
asosiy fondlarning samaradorligini hamda asosiy fondlarning dinamik 
ko‘rsatkichlari yangilanish va chiqish koeffitsiyentlarini topishni talab 
qiladi. 
Bunda quyidagilar talab qilinadi:   
                                                              
T/r 
Yil 
boshidagi 
qiymat 
F 
kiritilgan 
as.fondlar 
qiymati 
F 
chiqarilgan 
as.fondlar 
qiymati 
F yillik o‘rtacha 
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
 dx 
 dy 
Fsan 
Kyang 
Kchiq 
Ry
xkor
xkor
. 
1 
a1 
b1m1 
c1n1 
 
v1 
 
 
 
 
 
 
2 
a2 
b2m2 
c2n2 
 
v2 
 
 
 
 
 
 
3 
a3 
b3m3 
c3n3 
 
V3 
 
 
 
 
 
 
4 
a4 
b4m4 
c4n4 
 
V4 
 
 
 
 
 
 
5 
a5 
b5m5 
c5n5 
 
V5 
 
 
 
 
 
 
6 
a6 
b6m6 
c6n6 
 
V6 
 
 
 
 
 
 
 
Bu yerda,  
a1 – a6  lar har bir korxonaning asosiy fondlarini yil boshidagi qiymati 
(ming so‘m ); 
b1m1 – b6m6 – har bir korxonaga yilning aniq bir m1-m6 oyida kiritilgan 
asosiy fondlar qiymati (ming so‘m ); 
c1n1 – c6n6 – har bir korxonadan yilning aniqbir n1-n6 oyida chiqarilgan 
asosiy fondlar qiymati (ming so‘m ); 
V1 – V6 – har bir korxonaning yil davomida ishlab chiqarilgan-
mahsuloti hajmi (ming so‘m ). 
16 Yuqoridagi 5-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, asosiy vositalar- ning eskirish darajasining yuqori bo‘lishi jami asosiy vositalar tarkibida eski bino, inshoot, mashina va uskunalar salmog‘i yuqori ekanligini ko‘rsatadi. Asosiy vositalarning eskirish summasi yil boshida 38 mln. 698 ming so‘m ni tashkil qilgan, bu ko‘rsatkich yil oxiriga kelib, 5 mln. 850 ming so‘m ga ko‘paygan. Bunda asosiy vositalarning eskirish darajasi yil boshida 55.6% ni, yil oxiriga kelib, bu ko‘rsatgich 62.7% ni tashkil qilgan. Asosiy vositalardan foydalanish va ularning samaradorligiga baho berish iqtisodiy tahlilning zarur shartlaridan biri hisoblanadi. Masalalar: Bu mustaqil ishi bir necha korxonalarning asosiy fondlariga bog‘liq holda ishlab chiqarish hajmi o‘rtasidagi korrelyatsion munosabatni topish, shu bilan birgalikda asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymatini topish, asosiy fondlarning samaradorligini hamda asosiy fondlarning dinamik ko‘rsatkichlari yangilanish va chiqish koeffitsiyentlarini topishni talab qiladi. Bunda quyidagilar talab qilinadi: T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan as.fondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy Fsan Kyang Kchiq Ry xkor xkor . 1 a1 b1m1 c1n1 v1 2 a2 b2m2 c2n2 v2 3 a3 b3m3 c3n3 V3 4 a4 b4m4 c4n4 V4 5 a5 b5m5 c5n5 V5 6 a6 b6m6 c6n6 V6 Bu yerda, a1 – a6 lar har bir korxonaning asosiy fondlarini yil boshidagi qiymati (ming so‘m ); b1m1 – b6m6 – har bir korxonaga yilning aniq bir m1-m6 oyida kiritilgan asosiy fondlar qiymati (ming so‘m ); c1n1 – c6n6 – har bir korxonadan yilning aniqbir n1-n6 oyida chiqarilgan asosiy fondlar qiymati (ming so‘m ); V1 – V6 – har bir korxonaning yil davomida ishlab chiqarilgan- mahsuloti hajmi (ming so‘m ). 17 
 
Bu ko‘rsatkichlar alohida variantlarda, aniq sonlar bilan berilgan. 
Berilgan mustaqil ishini yechishda, avvalo, asosiy fondlarning yillik 
o‘rtacha qiymatini topamiz. Har bir korxona uchun asosiy fondlarning 
yillik o‘rtacha qiymati quyidagi formula bilan topiladi: 
 
FO‘rt = Fy.b.+ Fk·m1 – Fch·n1 
12 
Fo‘rt – asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati; 
Fy.b. – yil boshiga qiymati (balans); 
Fk     – kiritilgan asosiy fondlar qiymati; 
Fch   – fondlarning tugatilish, ishlab chiqarishdan chiqarilish qiymati; 
m1  – asosiy fondlarni kiritilgandan boshlab oylar soni; 
n1   – asosiy fondlarni chiqarilgandan boshlab oylar soni. 
Masalan: avgustda kiritilgan bo‘lsa, avgust, sentyabr, oktyabr, noyabr, 
dekabr, ya’ni 5 oy ishlagan bo‘ladi. Kiritilgan oy ham hisoblanadi. 
Asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati hisoblangandan so‘ng uni 
“x” deb belgilaymiz. Berilgan mahsulot hajmini esa “u” deb belgilanadi. 
Har bir qilingan ishlarni, ya’ni hisoblangan u ko‘rsatkichlari jadvalda 
yozib, uni to‘ldirib boriladi. 
Jadvalning 7 va 8-ustunlaridagi dx va du ko‘rsatkichlar x va ularning 
o‘rtacha farqini ifodalaydi.  
Ular quyidagi topiladi: 
                                               dx = xi – x; 
dy = yi – y 
Bu yerda, 
xi , yi – har bir korxona asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati va 
mahsulot hajmi; 
x – barcha asosiy fondlarning yillik o‘rtachalari yig‘indisining 
korxona soniga nisbati, ya’ni o‘rtachasi; 
u – barcha korxonalar ishlab chiqargan mahsulot yig‘indisining 
korxona soniga nisbati 
Jadvalning 9-ustunida asosiy fondlarning samaradorlik ko‘rsatkichi 
berilgan. 
Fond samaradorligi – korxonaning yiliga bir so‘m ga to‘g‘ri keladigan 
asosiy fondlari qiymatiga chiqarilgan mahsulotning qancha so‘m lik 
qiymati to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadigan ko‘rsatkich.  
Uni topish formulasi quyidagicha: 
 
 
Fsam = Q / Fyil.O‘rt. 
17 Bu ko‘rsatkichlar alohida variantlarda, aniq sonlar bilan berilgan. Berilgan mustaqil ishini yechishda, avvalo, asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymatini topamiz. Har bir korxona uchun asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati quyidagi formula bilan topiladi: FO‘rt = Fy.b.+ Fk·m1 – Fch·n1 12 Fo‘rt – asosiy fondlarning o‘rtacha yillik qiymati; Fy.b. – yil boshiga qiymati (balans); Fk – kiritilgan asosiy fondlar qiymati; Fch – fondlarning tugatilish, ishlab chiqarishdan chiqarilish qiymati; m1 – asosiy fondlarni kiritilgandan boshlab oylar soni; n1 – asosiy fondlarni chiqarilgandan boshlab oylar soni. Masalan: avgustda kiritilgan bo‘lsa, avgust, sentyabr, oktyabr, noyabr, dekabr, ya’ni 5 oy ishlagan bo‘ladi. Kiritilgan oy ham hisoblanadi. Asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati hisoblangandan so‘ng uni “x” deb belgilaymiz. Berilgan mahsulot hajmini esa “u” deb belgilanadi. Har bir qilingan ishlarni, ya’ni hisoblangan u ko‘rsatkichlari jadvalda yozib, uni to‘ldirib boriladi. Jadvalning 7 va 8-ustunlaridagi dx va du ko‘rsatkichlar x va ularning o‘rtacha farqini ifodalaydi. Ular quyidagi topiladi: dx = xi – x; dy = yi – y Bu yerda, xi , yi – har bir korxona asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati va mahsulot hajmi; x – barcha asosiy fondlarning yillik o‘rtachalari yig‘indisining korxona soniga nisbati, ya’ni o‘rtachasi; u – barcha korxonalar ishlab chiqargan mahsulot yig‘indisining korxona soniga nisbati Jadvalning 9-ustunida asosiy fondlarning samaradorlik ko‘rsatkichi berilgan. Fond samaradorligi – korxonaning yiliga bir so‘m ga to‘g‘ri keladigan asosiy fondlari qiymatiga chiqarilgan mahsulotning qancha so‘m lik qiymati to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadigan ko‘rsatkich. Uni topish formulasi quyidagicha: Fsam = Q / Fyil.O‘rt. 18 
 
Bu yerda, 
Q - ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (u); 
F - yillik o‘rtacha (x); 
Bu formula quyidagicha yozilishi mumkin: 
 
Fsam =u / x . 
 
Endi jadvalning 10 va 11-ustunida asosiy fondlarning dinamik 
ko‘rsatkichlari topiladi.  
Ular quyidagilar: 
 
Kyang=  Fkir / Fy.o. 
       F y.o= Fy.b + Fkir – Fchiq 
                                        Kchiq=  Fchiq / Fy.b. 
 
 
Mustaqil ishning asosiy maqsadi korrelyatsiya koeffitsiyentini aniq-
lash edi. Endi shu ishni amalga oshirish uchun, avvalo, koeffitsientni 
topish formulasi ko‘rib chiqiladi: 
 
                                                                       𝓇𝑥𝑦 =
∑(𝑥𝑖−𝑥̅)(𝑦𝑖−𝑦̅)
√∑(𝑥𝑖−𝑥̅)2 ∑(𝑦𝑖−𝑦̅)2 
Bu yerda quyidagilarni topish zarur bo‘ladi: 
 
 
 (xi – x)(yi – y) =dx · dy 
                                         (xi – x)2 =dx2 
                                         (yi – y)2 = dy2 
 
 
Ularning yig‘indisini hisoblashda quyidagi jadval to‘ldiriladi: 
 
dx·dy 
(dx)2 
(du)2 
1 
 
 
2 
 
 
3 
 
 
4 
 
 
5 
 
 
6 
 
 
 
 
 
  
Jadvaldan yig‘indilar topiladi va formulaga qo‘yiladi. Formuladagi 
𝓇xu – to‘g‘ri chiziqli korrelyatsiya koeffitsiyenti bo‘lib, u [0;1] oralig‘ida 
chiqadi. 𝓇 ning 1 ga yaqinlashish darajasi u yoki bu ko‘rinishdagi 
bog‘lanish turini aniqlab beradi. 
18 Bu yerda, Q - ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi (u); F - yillik o‘rtacha (x); Bu formula quyidagicha yozilishi mumkin: Fsam =u / x . Endi jadvalning 10 va 11-ustunida asosiy fondlarning dinamik ko‘rsatkichlari topiladi. Ular quyidagilar: Kyang= Fkir / Fy.o. F y.o= Fy.b + Fkir – Fchiq Kchiq= Fchiq / Fy.b. Mustaqil ishning asosiy maqsadi korrelyatsiya koeffitsiyentini aniq- lash edi. Endi shu ishni amalga oshirish uchun, avvalo, koeffitsientni topish formulasi ko‘rib chiqiladi: 𝓇𝑥𝑦 = ∑(𝑥𝑖−𝑥̅)(𝑦𝑖−𝑦̅) √∑(𝑥𝑖−𝑥̅)2 ∑(𝑦𝑖−𝑦̅)2 Bu yerda quyidagilarni topish zarur bo‘ladi: (xi – x)(yi – y) =dx · dy (xi – x)2 =dx2 (yi – y)2 = dy2 Ularning yig‘indisini hisoblashda quyidagi jadval to‘ldiriladi: dx·dy (dx)2 (du)2 1 2 3 4 5 6 Jadvaldan yig‘indilar topiladi va formulaga qo‘yiladi. Formuladagi 𝓇xu – to‘g‘ri chiziqli korrelyatsiya koeffitsiyenti bo‘lib, u [0;1] oralig‘ida chiqadi. 𝓇 ning 1 ga yaqinlashish darajasi u yoki bu ko‘rinishdagi bog‘lanish turini aniqlab beradi. 19 
 
VARIANT №1 
 
VARIANT №2 
 
 
 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar 
qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar 
qiymati 
F yillik           
o‘rtacha             
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx 
dy 
F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ryx
korx
kor. 
1 
800 
400mart 
300avgust 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
2 
900 
600iyul 
500sentabr 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
3 
700 
300may 
400noyabr 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
4 
800 
300fevral 
600dekabr 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
5 
1000 
600iyun 
300avgust 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
6 
1200 
800 may 
600oktabr 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik           
o‘rtacha             
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx dy 
F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ryx
korx
kor. 
1 
810 
410mart 
310vgust 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
 
2 
910 
610iyul 
510sentabr 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
 
3 
710 
310may 
410noyabr 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
 
4 
810 
310fevral 
610dekabr 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
 
5 
1010 
610iyun 
310avgust 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
 
6 
1210 
810 may 
610oktabr 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
19 VARIANT №1 VARIANT №2 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ryx korx kor. 1 800 400mart 300avgust 1600 2 900 600iyul 500sentabr 1800 3 700 300may 400noyabr 1300 4 800 300fevral 600dekabr 1700 5 1000 600iyun 300avgust 2000 6 1200 800 may 600oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ryx korx kor. 1 810 410mart 310vgust 1600 2 910 610iyul 510sentabr 1800 3 710 310may 410noyabr 1300 4 810 310fevral 610dekabr 1700 5 1010 610iyun 310avgust 2000 6 1210 810 may 610oktabr 2500 20 
 
VARIANT №3 
 
VARIANT №4 
 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik  o‘rtacha  
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx dy F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ryx
korx
kor. 
1 
820 
420mart 
320avgust 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
 
2 
920 
620iyul 
520sentabr 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
 
3 
720 
320may 
420noyabr 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
 
4 
820 
320fevral 
620dekabr 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
 
5 
1020 
620iyun 
320avgust 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
 
6 
1220 
820 may 
620oktabr 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik o‘rtacha 
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx 
dy 
F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ry
xkor
xkor
. 
1 
830 
430mart 
330avgust 
 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
2 
930 
630iyul 
530sentabr 
 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
3 
730 
330may 
430noyabr 
 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
4 
830 
330fevral 
630dekabr 
 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
5 
1030 
630iyun 
330avgust 
 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
6 
1230 
830 may 
630oktabr 
 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
20 VARIANT №3 VARIANT №4 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ryx korx kor. 1 820 420mart 320avgust 1600 2 920 620iyul 520sentabr 1800 3 720 320may 420noyabr 1300 4 820 320fevral 620dekabr 1700 5 1020 620iyun 320avgust 2000 6 1220 820 may 620oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 830 430mart 330avgust 1600 2 930 630iyul 530sentabr 1800 3 730 330may 430noyabr 1300 4 830 330fevral 630dekabr 1700 5 1030 630iyun 330avgust 2000 6 1230 830 may 630oktabr 2500 21 
 
VARIANT №5 
 
VARIANT №6  
 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik o‘rtacha 
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx 
dy 
F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ry
xkor
xkor
. 
1 
840 
440mart 
340avgust 
 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
2 
940 
640iyul 
540sentabr 
 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
3 
740 
340may 
440noyabr 
 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
4 
840 
340fevral 
640dekabr 
 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
5 
1040 
640iyun 
340avgust 
 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
6 
1240 
840 may 
640oktabr 
 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik o‘rtacha 
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx 
dy 
F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ry
xkor
xkor
. 
1 
850 
450mart 
350avgust 
 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
2 
950 
650iyul 
550sentabr 
 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
3 
750 
350may 
450noyabr 
 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
4 
850 
350fevral 
650dekabr 
 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
5 
1050 
650iyun 
350avgust 
 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
6 
1250 
850 may 
650oktabr 
 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
21 VARIANT №5 VARIANT №6 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 840 440mart 340avgust 1600 2 940 640iyul 540sentabr 1800 3 740 340may 440noyabr 1300 4 840 340fevral 640dekabr 1700 5 1040 640iyun 340avgust 2000 6 1240 840 may 640oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 850 450mart 350avgust 1600 2 950 650iyul 550sentabr 1800 3 750 350may 450noyabr 1300 4 850 350fevral 650dekabr 1700 5 1050 650iyun 350avgust 2000 6 1250 850 may 650oktabr 2500 22 
 
VARIANT №7 
 
VARIANT №8 
VARIANT №9 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik o‘rtacha 
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx 
dy 
F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ry
xkor
xkor
. 
1 
860 
460mart 
360avgust 
 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
2 
960 
660iyul 
560sentabr 
 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
3 
760 
360may 
460noyabr 
 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
4 
860 
360fevral 
660dekabr 
 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
5 
1060 
660iyun 
360avgust 
 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
6 
1260 
860 may 
660oktabr 
 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik o‘rtacha 
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx 
dy 
F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ry
xkor
xkor
. 
1 
870 
470mart 
370vgust 
 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
2 
970 
670iyul 
570sentabr 
 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
3 
770 
370may 
470noyabr 
 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
4 
870 
370fevral 
670dekabr 
 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
5 
1070 
670iyun 
370avgust 
 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
6 
1270 
870 may 
670oktabr 
 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
22 VARIANT №7 VARIANT №8 VARIANT №9 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 860 460mart 360avgust 1600 2 960 660iyul 560sentabr 1800 3 760 360may 460noyabr 1300 4 860 360fevral 660dekabr 1700 5 1060 660iyun 360avgust 2000 6 1260 860 may 660oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 870 470mart 370vgust 1600 2 970 670iyul 570sentabr 1800 3 770 370may 470noyabr 1300 4 870 370fevral 670dekabr 1700 5 1070 670iyun 370avgust 2000 6 1270 870 may 670oktabr 2500 23 
 
 
VARIANT №10 
YECHISH VARIANT №3 
Har bir korxona uchun asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik o‘rtacha 
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx 
dy 
F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ry
xkor
xkor
. 
1 
880 
480mart 
380vgust 
 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
2 
980 
680iyul 
580sentabr 
 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
3 
780 
380may 
480noyabr 
 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
4 
880 
380fevral 
680dekabr 
 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
5 
1080 
680iyun 
380avgust 
 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
6 
1280 
880 may 
680oktabr 
 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
T/r 
Yil boshidagi 
qiymat 
F kiritilgan 
asfondlar qiymati 
F chiqarilgan 
as.fondlar qiymati 
F yillik o‘rtacha 
qiymat 
Q i/ch 
hajmi 
(Y) 
dx dy F 
san 
K 
yang 
K 
chiq 
Ryx
korx
kor. 
1 
890 
490mart 
390vgust 
 
 
1600 
 
 
 
 
 
 
2 
990 
690iyul 
590sentabr 
 
 
1800 
 
 
 
 
 
 
3 
790 
390may 
490noyabr 
 
 
1300 
 
 
 
 
 
 
4 
890 
390fevral 
690dekabr 
 
 
1700 
 
 
 
 
 
 
5 
1090 
690iyun 
390avgust 
 
 
2000 
 
 
 
 
 
 
6 
1290 
890 may 
690oktabr 
 
 
2500 
 
 
 
 
 
 
23 VARIANT №10 YECHISH VARIANT №3 Har bir korxona uchun asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ry xkor xkor . 1 880 480mart 380vgust 1600 2 980 680iyul 580sentabr 1800 3 780 380may 480noyabr 1300 4 880 380fevral 680dekabr 1700 5 1080 680iyun 380avgust 2000 6 1280 880 may 680oktabr 2500 T/r Yil boshidagi qiymat F kiritilgan asfondlar qiymati F chiqarilgan as.fondlar qiymati F yillik o‘rtacha qiymat Q i/ch hajmi (Y) dx dy F san K yang K chiq Ryx korx kor. 1 890 490mart 390vgust 1600 2 990 690iyul 590sentabr 1800 3 790 390may 490noyabr 1300 4 890 390fevral 690dekabr 1700 5 1090 690iyun 390avgust 2000 6 1290 890 may 690oktabr 2500 24 
 
F1о‘rt = 820 + ((420  10 – 320 5)/12) = 1036,67 
F2о‘rt = 920 + ((620  6 – 520  4)/12) = 1056,67 
F3о‘rt = 720 + ((320  8 – 420  2)/12) = 863,3 
F4о‘rt = 820 + ((320  11 – 620  1)/12) = 1061,67 
F5о‘rt = 1020 + ((620  7 – 320  5)/12) = 1248,3 
F6о‘rt = 1220 + ((820  8 – 620  3)/12) = 1611,67 
 
1. x va u larning o‘rtacha farqi 
 
 
dx1 = xi – x = 1036,67 – 1146,38 = 109,72 
 
dx2 = 1056,67 – 1146,38 = 89,72 
 
dx3 = 863,33 –1146,38 = 283,05 
 
dx4 = 1061,67 – 1146,38 = 84,72 
 
dx5 = 1248,3 – 1146,38 = 101,94 
 
dx6 = 1611,67 – 1146,38 = 465,27 
 
X= 1036,67 + 1056,67 + 863,3 + 1061,67 + 1248,3 + 1611 = 1146,38 
6 
 
Y= 1600 + 1800 + 1300 + 1700 + 2000 + 2500 = 1816,67 
6 
 
 
dy1 = yi –y  = 1600-1816,67 = 216,67 
 
dy2 = 1800-1816,67 = 16,67 
 
dy3 = 1300-1816,67 = 516,67 
 
dy4 = 1700-1816,67 = 116,67 
 
dy5 = 2000-1816,67 = 183,33 
 
dy6 = 2500-1816,67 = 683,33 
 
3.Fond samaradorligini aniqlash: 
Fsam1= yi/xi = 1600/1036,67 = 1,54 
Fsam2= 1800/1056,67 = 1,7 
Fsam3= 1300/863,33 = 1,5 
Fsam4= 1700/1061,67 = 1,6 
Fsam5= 2000/1248,33 = 1,6 
Fsam6= 2500/1611,67 = 1,55 
 
4.Yangilanish koeffitsiyentini aniqlash: 
Kyang 1 = Fkir/ Fy.o. =420/ 920 = 0, 46 
Kyang 2 = 620/ 1020 = 0,60 
24 F1о‘rt = 820 + ((420  10 – 320 5)/12) = 1036,67 F2о‘rt = 920 + ((620  6 – 520  4)/12) = 1056,67 F3о‘rt = 720 + ((320  8 – 420  2)/12) = 863,3 F4о‘rt = 820 + ((320  11 – 620  1)/12) = 1061,67 F5о‘rt = 1020 + ((620  7 – 320  5)/12) = 1248,3 F6о‘rt = 1220 + ((820  8 – 620  3)/12) = 1611,67 1. x va u larning o‘rtacha farqi dx1 = xi – x = 1036,67 – 1146,38 = 109,72 dx2 = 1056,67 – 1146,38 = 89,72 dx3 = 863,33 –1146,38 = 283,05 dx4 = 1061,67 – 1146,38 = 84,72 dx5 = 1248,3 – 1146,38 = 101,94 dx6 = 1611,67 – 1146,38 = 465,27 X= 1036,67 + 1056,67 + 863,3 + 1061,67 + 1248,3 + 1611 = 1146,38 6 Y= 1600 + 1800 + 1300 + 1700 + 2000 + 2500 = 1816,67 6 dy1 = yi –y = 1600-1816,67 = 216,67 dy2 = 1800-1816,67 = 16,67 dy3 = 1300-1816,67 = 516,67 dy4 = 1700-1816,67 = 116,67 dy5 = 2000-1816,67 = 183,33 dy6 = 2500-1816,67 = 683,33 3.Fond samaradorligini aniqlash: Fsam1= yi/xi = 1600/1036,67 = 1,54 Fsam2= 1800/1056,67 = 1,7 Fsam3= 1300/863,33 = 1,5 Fsam4= 1700/1061,67 = 1,6 Fsam5= 2000/1248,33 = 1,6 Fsam6= 2500/1611,67 = 1,55 4.Yangilanish koeffitsiyentini aniqlash: Kyang 1 = Fkir/ Fy.o. =420/ 920 = 0, 46 Kyang 2 = 620/ 1020 = 0,60 25 
 
Kyang 3 = 320/620= 0,51 
Kyang 4 = 320/ 520 = 0,61  
Kyang 5 = 620/ 1320 = 0,47 
Kyang 6 = 820/2040  = 0,57 
 
5.Chiqarilish koeffitsiyentini aniqlash:̵̵̵ 
Kchiq. 1 = Fchiq./ Fy.b. =320/820 = 0,39 
Kchiq. 2 =520/920 = 0,56 
Kchiq. 3 =420/720 = 0,58 
Kchiq. 4 =620/820 = 0,75 
Kchiq. 5 =320/1020 = 0,31 
Kchiq. 6 =620/1220 = 0,50 
 
6.Korrelyatsiya koeffitsiyentini aniqlash: 
a) (xi-x)(yi – y) =dx  dy 
dx1dy1=109,72216,67 = 23773,148 
dx2dy2=89,7216,67 = 1495,37 
dx3dy3=283,05 516,67 = 146245,37 
dx4dy4=84,72116,67 = 9884,25 
dx5dy5=101,94183,33 =18689,81 
dx6dy6=465,27 683,33 =317939,81 
⅀ dxdy = 518027,78 
 
b) (x1-x)2 =dx2 
dx12 = 109,722 = 12038,9 
dx22 = 89,722 = 8050,07 
dx32 = 283,052 = 80120,48 
dx42 = 84,722 = 7177,85 
dx52 = 101,942 = 10392,67 
dx62 = 465,272 = 216483,41 
⅀dx2  = 334263,43 
 
v) (y1-y)2 =d2 
dy12 = 216,672 = 46944,44 
dy22 = 16,672 = 277,77 
dy32 = 516,672 = 266944,44 
dy42 = 116,672 = 13611,11 
dy52 = 183,332 = 33611,11 
dy62 = 863,332 = 466944,44 
25 Kyang 3 = 320/620= 0,51 Kyang 4 = 320/ 520 = 0,61 Kyang 5 = 620/ 1320 = 0,47 Kyang 6 = 820/2040 = 0,57 5.Chiqarilish koeffitsiyentini aniqlash:̵̵̵ Kchiq. 1 = Fchiq./ Fy.b. =320/820 = 0,39 Kchiq. 2 =520/920 = 0,56 Kchiq. 3 =420/720 = 0,58 Kchiq. 4 =620/820 = 0,75 Kchiq. 5 =320/1020 = 0,31 Kchiq. 6 =620/1220 = 0,50 6.Korrelyatsiya koeffitsiyentini aniqlash: a) (xi-x)(yi – y) =dx  dy dx1dy1=109,72216,67 = 23773,148 dx2dy2=89,7216,67 = 1495,37 dx3dy3=283,05 516,67 = 146245,37 dx4dy4=84,72116,67 = 9884,25 dx5dy5=101,94183,33 =18689,81 dx6dy6=465,27 683,33 =317939,81 ⅀ dxdy = 518027,78 b) (x1-x)2 =dx2 dx12 = 109,722 = 12038,9 dx22 = 89,722 = 8050,07 dx32 = 283,052 = 80120,48 dx42 = 84,722 = 7177,85 dx52 = 101,942 = 10392,67 dx62 = 465,272 = 216483,41 ⅀dx2 = 334263,43 v) (y1-y)2 =d2 dy12 = 216,672 = 46944,44 dy22 = 16,672 = 277,77 dy32 = 516,672 = 266944,44 dy42 = 116,672 = 13611,11 dy52 = 183,332 = 33611,11 dy62 = 863,332 = 466944,44 26 
 
⅀dy2  = 828333,33 
 
                                           𝓇𝑥𝑦 =
∑(𝑥𝑖−𝑥̅)(𝑦𝑖−𝑦̅)
√∑(𝑥𝑖−𝑥̅)2 ∑(𝑦𝑖−𝑦̅)2 
 
                                                    𝓇𝑥𝑦 =
518027,78
√334263,43 ∙828333,33=0,984 
 
 
26 ⅀dy2 = 828333,33 𝓇𝑥𝑦 = ∑(𝑥𝑖−𝑥̅)(𝑦𝑖−𝑦̅) √∑(𝑥𝑖−𝑥̅)2 ∑(𝑦𝑖−𝑦̅)2 𝓇𝑥𝑦 = 518027,78 √334263,43 ∙828333,33=0,984 27 
 
                                                                                                                                                                                                
№ 
Fyil 
bosh 
Fkiritilganas.f.qiymati 
Fchiqarilganas.f.qiymati 
Fyillik o‘rtacha 
(x) as.f.qiymati 
Qchiqar. 
hajmi (y) 
dx 
dy 
Fsam 
Kyang 
Kchiq 
Rxy 
kor.koef. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
1 
820 
Mart 420 
Avgust 320 
1036,67 
1600 
109,72 
216,67 
1,54 
0,51 
0,39 
 
2 
920 
Iyul 620 
Sentabr 520 
1056,67 
1800 
89,72 
16,67 
1,7 
0,67 
0,56 
 
3 
720 
May 320 
Noyabr 420 
863,33 
1300 
283,05 
516,67 
1,5 
0,44 
0,58 
0,984
4 
4 
820 
Fevral 320 
Dekabr 620 
1061,67 
1700 
84,72 
116,67 
1,6 
0,39 
0,75 
5 
1020 
Iuyn 620 
Avgust 320 
1248,33 
2000 
101,94 
183,33 
1,6 
0,6 
0,31 
 
6 
1220 
May 820 
Oktabr 620 
1611,67 
2500 
465,27 
683,33 
1,55 
0,67 
0,5 
 
⅀ 
5520 
3120 
2820 
6878,3 
10900 
 
 
 
 
 
 
27 № Fyil bosh Fkiritilganas.f.qiymati Fchiqarilganas.f.qiymati Fyillik o‘rtacha (x) as.f.qiymati Qchiqar. hajmi (y) dx dy Fsam Kyang Kchiq Rxy kor.koef. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 820 Mart 420 Avgust 320 1036,67 1600 109,72 216,67 1,54 0,51 0,39 2 920 Iyul 620 Sentabr 520 1056,67 1800 89,72 16,67 1,7 0,67 0,56 3 720 May 320 Noyabr 420 863,33 1300 283,05 516,67 1,5 0,44 0,58 0,984 4 4 820 Fevral 320 Dekabr 620 1061,67 1700 84,72 116,67 1,6 0,39 0,75 5 1020 Iuyn 620 Avgust 320 1248,33 2000 101,94 183,33 1,6 0,6 0,31 6 1220 May 820 Oktabr 620 1611,67 2500 465,27 683,33 1,55 0,67 0,5 ⅀ 5520 3120 2820 6878,3 10900 28 
 
Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari quyidagi 
koeffitsientlar orqali ifodalanadi va o‘rganiladi: 
1. Asosiy fondlarning o‘sish koeffitsiyenti; 
2. Asosiy fondlarning qo‘shimcha o‘sish koeffitsiyenti; 
3. Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti; 
4. Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti; 
5. Asosiy fondlarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti; 
6. Asosiy fondlarning yangilanish koeffitsiyenti; 
Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini “Asosiy 
vositalar 
harakati 
to‘g‘risidagi 
hisoboti” 
ma’lumotlari 
asosida 
hisoblaymiz. Ular quyidagi jadvalda keltirilgan. 
 
Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risidagi 
2021 yil ko‘rsatkichlari 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Boshlanјich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino, 
inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
707,4 
229,6 
23,3 
913,7 229,0 265,0 478,4 
648,7 
2.Mashina va 
jihozlar 
275,0 
49,8 
32,3 
292,5 119,8 112,0 155,2 
180,5 
3.Transport 
vositalari 
74,4 
51,3 
2,5 
123,2 
27,4 
29,2 
47,0 
94,0 
4.Ishchi va 
maxsuldor 
chorva 
mollaollari 
1373.7 1027,5 453,9 1947,3 
- 
- 
1373,7 1947,3 
5.Boshqa 
asosiy 
fondlar 
64,6 
 
1,4 
2,8 
 
63,4 
 
20,2 
 
19,3 
 
44,4 
 
44,1 
28 Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari quyidagi koeffitsientlar orqali ifodalanadi va o‘rganiladi: 1. Asosiy fondlarning o‘sish koeffitsiyenti; 2. Asosiy fondlarning qo‘shimcha o‘sish koeffitsiyenti; 3. Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti; 4. Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti; 5. Asosiy fondlarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti; 6. Asosiy fondlarning yangilanish koeffitsiyenti; Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini “Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisoboti” ma’lumotlari asosida hisoblaymiz. Ular quyidagi jadvalda keltirilgan. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risidagi 2021 yil ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlanјich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 707,4 229,6 23,3 913,7 229,0 265,0 478,4 648,7 2.Mashina va jihozlar 275,0 49,8 32,3 292,5 119,8 112,0 155,2 180,5 3.Transport vositalari 74,4 51,3 2,5 123,2 27,4 29,2 47,0 94,0 4.Ishchi va maxsuldor chorva mollaollari 1373.7 1027,5 453,9 1947,3 - - 1373,7 1947,3 5.Boshqa asosiy fondlar 64,6 1,4 2,8 63,4 20,2 19,3 44,4 44,1 29 
 
Ushbu jadval ma’lumotlaridan (asosiy fondlarning balansidan) 
foydalanib, asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini 
hisoblash tartibini bo‘rib chiqamiz.  
Asosiy fondlarning mutloq o‘sishi yil oxirida yil boshiga nisbatan 845 
mln. so‘m ni tashkil qilgan: 
 
 
3340,1 – 2495,1 = + 845 mln.so‘m 
 
 
1.Asosiy fondlarning o‘sish koeffitsiyenti: 
 
 
1339, %
100
1,
2495
33401,


афу 
К
 
 
Demak, o‘sish koeffitsiyenti 133,9% ni tashkil qilgan. 
2. Asosiy fondlarning qo‘shimcha o‘sish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkich 
ikki xil usul bilan aniqlanadi: 
 
1) 
339, %
100
24951,
845


Кафку 
 
   2) 
339, %
100
1339,


ёки
 
 
 
Demak, asosiy fondlar hajmi yil oxirida yil boshiga nisbatan 3,9 ga 
oshgan.  
3. Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti: 
 
 
Yil boshida:
15 9, %
100
1,
2495
396 4,


Кафэ 
 
Yil oxirida: 
12 7, %
100
1,
3340
4255,


афэ 
К
 
 
Birlashma bo‘yicha asosiy fondlarning eskirish darajasi 3,2 foizga 
kamaygan, demak fondlar ahvoli yaxshilangan, yaroqlilik darajasi 
oshgan. 
4. Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti:  
 
 
Yil boshida: 
841, %
100
1,
2495
20987,


Кафя 
 
841, %
100 15 9,


ёки
 
 
Jami 
2495,1 1359,6 514,8 3340,1 396,4 425,5 2098,7 2914,6 
29 Ushbu jadval ma’lumotlaridan (asosiy fondlarning balansidan) foydalanib, asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblash tartibini bo‘rib chiqamiz. Asosiy fondlarning mutloq o‘sishi yil oxirida yil boshiga nisbatan 845 mln. so‘m ni tashkil qilgan: 3340,1 – 2495,1 = + 845 mln.so‘m 1.Asosiy fondlarning o‘sish koeffitsiyenti: 1339, % 100 1, 2495 33401,   афу  К Demak, o‘sish koeffitsiyenti 133,9% ni tashkil qilgan. 2. Asosiy fondlarning qo‘shimcha o‘sish koeffitsiyenti. Bu ko‘rsatkich ikki xil usul bilan aniqlanadi: 1) 339, % 100 24951, 845   Кафку  2) 339, % 100 1339,   ёки Demak, asosiy fondlar hajmi yil oxirida yil boshiga nisbatan 3,9 ga oshgan. 3. Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti: Yil boshida: 15 9, % 100 1, 2495 396 4,   Кафэ  Yil oxirida: 12 7, % 100 1, 3340 4255,   афэ  К Birlashma bo‘yicha asosiy fondlarning eskirish darajasi 3,2 foizga kamaygan, demak fondlar ahvoli yaxshilangan, yaroqlilik darajasi oshgan. 4. Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti: Yil boshida: 841, % 100 1, 2495 20987,   Кафя  841, % 100 15 9,   ёки Jami 2495,1 1359,6 514,8 3340,1 396,4 425,5 2098,7 2914,6 30 
 
Yil oxirida: 
87 3, %
100
1,
3340
29146,


Кафя 
 
87 3, %
100 12 7,


ёки
 
 
 
Asosiy fondlarning yaroqlilik darajasi yil oxirida yil boshiga nisbatan 
3,2 foizga oshgan. 
5. Asosiy fondlar safini to‘ldirish koeffitsienti: 
 
 
40 7, %
100
1,
3340
13596,


Кафт 
 
 
Demak, asosiy fondlar safi har xil yo‘llar bilan 40,7 foizga 
kengaytirilgan. 
6. Asosiy fondlarni hisobdan chiqarish koeffitsienti:  
 
20 6, %
100
1,
2495
5148,


афхч 
J
 
 
Yil davrida har xil yo‘llar bilan xo‘jalik hisobidan chiqib ketgan 
fondlar hajmi 20,6 foizni tashkil  qiladi. 
 
3. Masalalar   
1- masala.   Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
 
Ko‘rsatkichlarning                 
nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln. 
so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino. 
Inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
 
717,4 
 
239,6 
 
24,3 
 
 
229,0 
 
265,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
265,0 
49,8 
32,3 
 
119,8 
112,0 
 
 
3.Transport 
vositalari 
74,4 
51,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
30 Yil oxirida: 87 3, % 100 1, 3340 29146,   Кафя  87 3, % 100 12 7,   ёки Asosiy fondlarning yaroqlilik darajasi yil oxirida yil boshiga nisbatan 3,2 foizga oshgan. 5. Asosiy fondlar safini to‘ldirish koeffitsienti: 40 7, % 100 1, 3340 13596,   Кафт  Demak, asosiy fondlar safi har xil yo‘llar bilan 40,7 foizga kengaytirilgan. 6. Asosiy fondlarni hisobdan chiqarish koeffitsienti: 20 6, % 100 1, 2495 5148,   афхч  J Yil davrida har xil yo‘llar bilan xo‘jalik hisobidan chiqib ketgan fondlar hajmi 20,6 foizni tashkil qiladi. 3. Masalalar 1- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln. so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino. Inshoot, uzatish moslamasi 717,4 239,6 24,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 265,0 49,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 74,4 51,3 2,5 27,4 29,2 31 
 
2- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
 
 
3- masala.  Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
 
4.Boshqa 
asosiy 
fondlar 
65,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga     
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino,inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
747,4 229,6 
23,3 
 
 
229,0 
 
265,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
235,0 
49,8 
32,3 
 
 
 
119,8 112,0 
 
 
3.Transport 
vositalari 
73,4 
51,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa 
asosiy fondlar 
44,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarni
ng 
nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati,mln.
so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino, inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
757,4 229,6 23,3 
 
229,0 265,0 
 
 
2.Mashina 
va jihozlar 
255,0 
49,8 
32,3 
 
119,8 112,0 
 
 
31 2- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 3- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 4.Boshqa asosiy fondlar 65,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino,inshoot, uzatish moslamasi 747,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 235,0 49,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 73,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 44,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarni ng nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati,mln. so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 757,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 255,0 49,8 32,3 119,8 112,0 32 
 
4- masala.   Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
  
5- masala.   Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan 
 
 
3.Transport 
vositalari 
75,4 
51,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa 
asosiy fondlar 
54,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino, inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
767,4 229,6 
23,3 
 
229,0 265,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
265,0 
49,8 
32,3 
 
119,8 112,0 
 
 
3.Transport 
vositalari 
84,4 
51,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa 
asosiy fondlar 
64,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino, inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
807,4 229,6 
23,3 
 
229,0 265,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
375,0 
49,8 
32,3 
 
119,8 112,0 
 
 
32 4- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 5- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan 3.Transport vositalari 75,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 54,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 767,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 265,0 49,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 84,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 64,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 807,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 375,0 49,8 32,3 119,8 112,0 33 
 
6- masala.   Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
 
7- masala.   Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
3.Transport 
vositalari 
84,4 
51,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa 
asosiy fondlar 
64,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Boshlang‘ich 
qiymati, mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino, inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
907,4 229,6 23,3 
 
229,0 
265,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
275,0 
59,8 
32,3 
 
119,8 
112,0 
 
 
3.Transport 
vositalari 
94,4 
51,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa asosiy 
fondlar 
84,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino, inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
907,4 229,6 
23,3 
 
329,0 
265,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
475,0 
49,8 
32,3 
 
219,8 
112,0 
 
 
33 6- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 7- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 3.Transport vositalari 84,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 64,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 907,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 275,0 59,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 94,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 84,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 907,4 229,6 23,3 329,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 475,0 49,8 32,3 219,8 112,0 34 
 
8- masala.   Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
 
9- masala.   Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
3.Transport 
vositalari 
64,4 
51,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa asosiy 
fondlar 
84,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino, inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
797,4 269,6 
23,3 
 
229,0 
265,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
475,0 
69,8 
32,3 
 
119,8 
112,0 
 
 
3.Transport 
vositalari 
94,4 
61,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa asosiy 
fondlar 
94,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
 nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
Oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino,inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
767,4 269,6 26,3 
 
239,0 
235,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
375,0 
39,8 
32,3 
 
139,8 
132,0 
 
 
34 8- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 9- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 3.Transport vositalari 64,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 84,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino, inshoot, uzatish moslamasi 797,4 269,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 475,0 69,8 32,3 119,8 112,0 3.Transport vositalari 94,4 61,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 94,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil Oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino,inshoot, uzatish moslamasi 767,4 269,6 26,3 239,0 235,0 2.Mashina va jihozlar 375,0 39,8 32,3 139,8 132,0 35 
 
10- masala.   Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi 
ma’lumotlar berilgan. 
 
11-masala. Asosiy vositalarning harakati  va takror ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlarini hisoblang. 
 
3.Transport 
vositalari 
84,4 
51,3 
2,5 
 
27,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa 
asosiy fondlar 
54,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlarning 
nomi 
Boshlang‘ich qiymati, 
mln.so‘m 
Eskirishi, 
mln.so‘m 
Qoldiq 
qiymati, 
mln.so‘m 
Yil 
boshiga 
qoldiq 
Kirim 
Chiqim 
Yil 
oxiriga 
qoldiq 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
Yil 
boshiga 
Yil 
oxiriga 
1.Bino,inshoot, 
uzatish 
moslamasi 
607,4 229,6 23,3 
 
229,0 
265,0 
 
 
2.Mashina va 
jihozlar 
375,0 
49,8 
32,3 
 
129,8 
142,0 
 
 
3.Transport 
vositalari 
84,4 
51,3 
2,5 
 
28,4 
29,2 
 
 
4.Boshqa asosiy 
fondlar 
84,6 
1,4 
2,8 
 
20,2 
19,3 
 
 
Jami 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlar 
2015 
yil 
2016  
yil 
O‘zgarishi 
(+ ;–) 
% 
1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘mda 
2495,1 3339,9 
 
 
2.Kirim qilingan  asosiy vositalar, ming so‘mda 
 
1359,6 1436,5 
 
 
3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 
 
514,8 
620,4 
 
 
4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘m da 
 
 
 
 
35 10- masala. Asosiy vositalarning holati va harakati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan. 11-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 3.Transport vositalari 84,4 51,3 2,5 27,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 54,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlarning nomi Boshlang‘ich qiymati, mln.so‘m Eskirishi, mln.so‘m Qoldiq qiymati, mln.so‘m Yil boshiga qoldiq Kirim Chiqim Yil oxiriga qoldiq Yil boshiga Yil oxiriga Yil boshiga Yil oxiriga 1.Bino,inshoot, uzatish moslamasi 607,4 229,6 23,3 229,0 265,0 2.Mashina va jihozlar 375,0 49,8 32,3 129,8 142,0 3.Transport vositalari 84,4 51,3 2,5 28,4 29,2 4.Boshqa asosiy fondlar 84,6 1,4 2,8 20,2 19,3 Jami Ko‘rsatkichlar 2015 yil 2016 yil O‘zgarishi (+ ;–) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 2495,1 3339,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 1359,6 1436,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 514,8 620,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 36 
 
 
12-masala. Asosiy vositalarning harakati  va takror ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlarini hisoblang. 
 
 
13-masala. Asosiy vositalarning harakati  va takror ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlarini hisoblang. 
 
5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming 
so‘m da 
396,4 
425,5 
 
 
6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati,  ming 
so‘m da 
 
 
 
 
6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
8. Asosiy vositalarning  eskirish koeffitsiyenti 
 
 
 
 
9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlar 
2015 
yil 
2016 
yil 
O‘zgarishi 
(+;–) 
% 
1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘m da 
2595,1 3529,9 
 
 
2.Kirim qilingan  asosiy vositalar, ming so‘m da 
1459,6 1536,5 
 
 
3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 
524,8 
630,4 
 
 
4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘m da 
 
 
 
 
5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming 
so‘m da 
406,4 
435,5 
 
 
6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m 
da 
 
 
 
 
6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish 
koeffitsyienti 
 
 
 
 
7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
8. Asosiy vositalarning  eskirish koeffitsyienti 
 
 
 
 
9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlar 
2020 
yil 
2021 
yil 
O‘zgarishi 
(+;–) 
% 
1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘m da 
2695,1 3719,9 
 
 
36 12-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 13-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘m da 396,4 425,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m da 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2015 yil 2016 yil O‘zgarishi (+;–) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 2595,1 3529,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 1459,6 1536,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 524,8 630,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘m da 406,4 435,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m da 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsyienti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsyienti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;–) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 2695,1 3719,9 37 
 
 
14-masala. Asosiy vositalarning harakati  va takror ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlarini hisoblang. 
 
 
15-masala. Asosiy vositalarning harakati  va takror ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlarini hisoblang. 
 
2.Kirim qilingan  asosiy vositalar, ming so‘m da 
1559,6 1636,5 
 
 
3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 
534,8 
640,4 
 
 
4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘m da 
 
 
 
 
5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming 
so‘m da 
416,4 
445,5 
 
 
6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m 
da 
 
 
 
 
6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
8.Asosiy vositalarning  eskirish koeffitsyienti 
 
 
 
 
9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlar 
2020 
yil 
2021 
yil 
O‘zgarishi 
(+;–) 
% 
1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘mda 
2795,1 3909,9 
 
 
2.Kirim qilingan  asosiy vositalar, ming so‘m da 
1659,6 1736,5 
 
 
3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 
544,8 
650,4 
 
 
4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati,  ming so‘mda 
 
 
 
 
5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming 
so‘mda 
426,4 
465,5 
 
 
6. Asosiy vositalarning  qoldiq qiymati, ming 
so‘mda 
 
 
 
 
6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
8.Asosiy vositalarning  eskirish koeffitsiyenti 
 
 
 
 
9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlar 
2020 
2021 
O‘zgarishi 
37 14-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 15-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 1559,6 1636,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 534,8 640,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘m da 416,4 445,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m da 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsyienti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;–) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 2795,1 3909,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 1659,6 1736,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 544,8 650,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 426,4 465,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘mda 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 2021 O‘zgarishi 38 
 
 
16-masala. Asosiy vositalarning harakati  va takror ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlarini hisoblang. 
 
 
yil 
yil 
(+;-) 
% 
1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘mda 
2895,1 4099,9 
 
 
2.Kirim qilingan  asosiy vositalar, ming so‘m da 
1759,6 1836,5 
 
 
3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 
554,8 
660,4 
 
 
4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘mda 
 
 
 
 
5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming 
so‘mda 
436,4 
475,5 
 
 
6. Asosiy vositalarning  qoldiq qiymati, ming 
so‘m da 
 
 
 
 
6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
8.Asosiy vositalarning  eskirish koeffitsiyenti 
 
 
 
 
9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlar 
2020 
yil 
2021 
yil 
O‘zgarishi 
(+;-) 
% 
1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘mda 
2995,1 4289,9 
 
 
2.Kirim qilingan  asosiy vositalar, ming so‘mda 
1859,6 1936,5 
 
 
3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 
564,8 
670,4 
 
 
4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘mda 
 
 
 
 
5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati,  ming 
so‘mda 
446,4 
485,5 
 
 
6. Asosiy vositalarning  qoldiq qiymati, ming 
so‘mda 
 
 
 
 
6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
8. Asosiy vositalarning  eskirish koeffitsiyenti 
 
 
 
 
9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 
 
 
 
 
38 16-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. yil yil (+;-) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 2895,1 4099,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 1759,6 1836,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 554,8 660,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 436,4 475,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘m da 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;-) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 2995,1 4289,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 1859,6 1936,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 564,8 670,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 5. Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 446,4 485,5 6. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘mda 6. Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7. Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8. Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 39 
 
 
 
39 40 
 
17-masala. Asosiy vositalarning harakati  va takror ishlab chiqarish            
ko‘rsatkichlarini hisoblang. 
 
 
18-masala. Asosiy vositalarning harakati  va takror ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlarini hisoblang 
 
Ko‘rsatkichlar 
2020 
yil 
2021  
yil 
O‘zgarishi 
(+;-) 
% 
1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘m da 
3195,1 4669,9 
 
 
2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 
2059,6 2036,5 
 
 
3.Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 
584,8 
690,4 
 
 
4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘m da 
 
 
 
 
5.Asosiy vositalarning eskirish qiymati,  ming 
so‘mda 
466,4 
505,5 
 
 
6.Asosiy vositalarning  qoldiq qiymati,  ming 
so‘mda 
 
 
 
 
6.Asosiy vositalarning safini to‘ldirish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
7.Asosiy vositalarning safdan chiqarish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
8.Asosiy vositalarning  eskirish koeffitsiyenti 
 
 
 
 
9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 
 
 
 
 
Ko‘rsatkichlar 
2020 
yil 
2021 
yil 
O‘zgarishi 
(+;-) 
% 
1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘mda 
3095,1 4479,9 
 
 
2.Kirim qilingan  asosiy vositalar, ming so‘mda 
1959,6 2036,5 
 
 
3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 
574,8 
680,4 
 
 
4.Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich 
(tiklash) qiymati, ming so‘mda 
 
 
 
 
5.Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming 
so‘mda 
456,4 
495,5 
 
 
6.Asosiy vositalarning  qoldiq qiymati, ming 
so‘mda 
 
 
 
 
6.Asosiy vositalarning safini to‘ldirish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
7.Asosiy vositalarning safdan chiqarish 
koeffitsiyenti 
 
 
 
 
8.Asosiy vositalarning  eskirish koeffitsiyenti 
 
 
 
 
9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 
 
 
 
 
40 17-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang. 18-masala. Asosiy vositalarning harakati va takror ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblang Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;-) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 3195,1 4669,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 2059,6 2036,5 3.Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 584,8 690,4 4. Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘m da 5.Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 466,4 505,5 6.Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘mda 6.Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7.Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9. Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti Ko‘rsatkichlar 2020 yil 2021 yil O‘zgarishi (+;-) % 1.Asosiy vositalarning yil boshidagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 3095,1 4479,9 2.Kirim qilingan asosiy vositalar, ming so‘mda 1959,6 2036,5 3. Chiqim qilingan asosiy vositalar, ming so‘m da 574,8 680,4 4.Asosiy vositalarning yil oxiridagi boshlang‘ich (tiklash) qiymati, ming so‘mda 5.Asosiy vositalarning eskirish qiymati, ming so‘mda 456,4 495,5 6.Asosiy vositalarning qoldiq qiymati, ming so‘mda 6.Asosiy vositalarning safini to‘ldirish koeffitsiyenti 7.Asosiy vositalarning safdan chiqarish koeffitsiyenti 8.Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti 9.Asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsiyenti 41 
 
 
 
Xo‘jalikning ishlab chiqarish holati vaziyati: mashinasozlik korxona-
lari majmuini joylashtirish hududini aniqlash. 
Berilgan ma’lumotlar: 
Iqtisodiy tahlil orqali beshta hududda texnologik moslamalarga bo‘lgan 
talabni qondirish uchun yangi korxonalarni qurish kerakligi aniqlandi. 
Mahsulot istemolchiga tayyor holatda yetkaziladi. 
Tarmoq korxonalari majmuini ishlab chiqarish hajmini variantlari            
1- ilovada keltirilgan. 
Tarmoq kompleksining qurilishi korxona dasturi asosida hisoblanadi. 
Ma’lumki, 1 ming komplekt texnologik moslamalar uchun 0,5 mln. so‘m  
ajratiladi. Kapital quyilmalarining hajmidan 42,4% qurilish montaj ishlariga 
sarflanadi. 
Mahalliy sharoitlarni e’tiborga olgan holda har bir joylashtirilgan 
variantda turli xarajatlar mavjud (2-ilova). 
Birinchi, ikkinchi, to‘rtinchi va beshinchi variantlarda kapital qo‘yil-
malar maqsadli ishlatiladi va smetaga urilish-montaj ishlari sifatida kiradi, 
V uchinchi variantda kapital quyilmalar va 40% uskunalarni sotib olish 
uchun ishlatiladi. 
Korxona va qurilish joylarida qurilish-montaj va ish haqi koeffitsiyen-
tlari mavjud. Ular birinchi jadvalda keltirilgan. 
 
Mahsulot tannarxiga kiritilgan xarajatlar tanlangan joylatirish varianti 
bilan bog‘liq. Bu xarajatlarga asosiy va yordamchi materiallar; 
komplektlash buyumlari va yarimfabrikatlar; texnologik talablar uchun 
yoqilg‘i; asosiy fondlarning amortizatsiyasi va ish haqi; tayyor mahsulotni 
istemolchiga yetkazish xarajatlari kiradi. 
Material xarajatlar tarkibiga kiruvchi yoqilg‘i va ish haqining o‘rtacha 
sarfi harajatlari 2- ilovadan olinadi. 
Materiallarni ishlab chiqarilgan joylaridan keltirish xarajatlari 7-
jadvalda ko‘rsatilgan. 
 
 
                                                                                                   6-jadval 
Variantlar 
nomeri 
Joylashtirish 
punktlari 
 
 
 
 
 
Hududiy koeffitsiyentlar 
 
1 
Shaxar A 
1,09 
2 
Shaxar B 
1,00 
3 
Shaxar D 
1,02 
4 
Shaxar E 
1,8 
5 
Shaxar F 
1,1 
41 Xo‘jalikning ishlab chiqarish holati vaziyati: mashinasozlik korxona- lari majmuini joylashtirish hududini aniqlash. Berilgan ma’lumotlar: Iqtisodiy tahlil orqali beshta hududda texnologik moslamalarga bo‘lgan talabni qondirish uchun yangi korxonalarni qurish kerakligi aniqlandi. Mahsulot istemolchiga tayyor holatda yetkaziladi. Tarmoq korxonalari majmuini ishlab chiqarish hajmini variantlari 1- ilovada keltirilgan. Tarmoq kompleksining qurilishi korxona dasturi asosida hisoblanadi. Ma’lumki, 1 ming komplekt texnologik moslamalar uchun 0,5 mln. so‘m ajratiladi. Kapital quyilmalarining hajmidan 42,4% qurilish montaj ishlariga sarflanadi. Mahalliy sharoitlarni e’tiborga olgan holda har bir joylashtirilgan variantda turli xarajatlar mavjud (2-ilova). Birinchi, ikkinchi, to‘rtinchi va beshinchi variantlarda kapital qo‘yil- malar maqsadli ishlatiladi va smetaga urilish-montaj ishlari sifatida kiradi, V uchinchi variantda kapital quyilmalar va 40% uskunalarni sotib olish uchun ishlatiladi. Korxona va qurilish joylarida qurilish-montaj va ish haqi koeffitsiyen- tlari mavjud. Ular birinchi jadvalda keltirilgan. Mahsulot tannarxiga kiritilgan xarajatlar tanlangan joylatirish varianti bilan bog‘liq. Bu xarajatlarga asosiy va yordamchi materiallar; komplektlash buyumlari va yarimfabrikatlar; texnologik talablar uchun yoqilg‘i; asosiy fondlarning amortizatsiyasi va ish haqi; tayyor mahsulotni istemolchiga yetkazish xarajatlari kiradi. Material xarajatlar tarkibiga kiruvchi yoqilg‘i va ish haqining o‘rtacha sarfi harajatlari 2- ilovadan olinadi. Materiallarni ishlab chiqarilgan joylaridan keltirish xarajatlari 7- jadvalda ko‘rsatilgan. 6-jadval Variantlar nomeri Joylashtirish punktlari Hududiy koeffitsiyentlar 1 Shaxar A 1,09 2 Shaxar B 1,00 3 Shaxar D 1,02 4 Shaxar E 1,8 5 Shaxar F 1,1 42 
 
7-jadval 
 
Har bir metallurgiya korxonasi qurilayotgan kompleksni qora metall 
va prokat bilan to‘liq ta’minlaydi. 
Quriladigan kompleks o‘z mahsuloti bilan beshta iqtisodiy rayonni 
ta’minlaydi. 
Har bir iqtisodiy rayon ishlab chiqargan texnologik jihozlar iste’moli 
ishlab chiqarish hajmidan (foizda) olinadi: 1) –15%, 2) –25%, 3) –20%,            
4) –30%, 5) –10%. 
 
Iqtisodiy rayonning markazgacha bo‘lgan masofasi  
8-jadvalda keltirilgan.  
 
8-jadval 
Hisob 
natijalaridan 
foydalanib 
mashinasozlik 
kompleksini 
joylashtirishning eng samarali (iqtisodiy) variantini aniqlang. 
Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi bog‘liqlik grafik orqali 
ko‘rsatiladi. 
 
 
 
Variantla
r 
nomeri 
Rangli 
metallar 
ming/so‘m 
Plastmassalar 
ming/so‘m 
Butlovchi 
mahsulotlar 
so‘m / 1000 
komplekt 
Yoqilg‘i 
ming/so‘m 
Qora metall va prokat, 
ming/so‘m 
 
Metallurgiya 
zavodlari 
№1 
№2 
 
1 
60 
95 
140 
35 
20 
25 
2 
80 
105 
145 
30 
15 
10 
Joylashish 
variantlari 
Iqtisodiy rayonlar 
 
Masofa, km. 
A 
850 
950 
1100 
750 
650 
B 
1350 
1050 
780 
920 
980 
V 
550 
800 
820 
500 
750 
G 
680 
850 
470 
900 
600 
42 7-jadval Har bir metallurgiya korxonasi qurilayotgan kompleksni qora metall va prokat bilan to‘liq ta’minlaydi. Quriladigan kompleks o‘z mahsuloti bilan beshta iqtisodiy rayonni ta’minlaydi. Har bir iqtisodiy rayon ishlab chiqargan texnologik jihozlar iste’moli ishlab chiqarish hajmidan (foizda) olinadi: 1) –15%, 2) –25%, 3) –20%, 4) –30%, 5) –10%. Iqtisodiy rayonning markazgacha bo‘lgan masofasi 8-jadvalda keltirilgan. 8-jadval Hisob natijalaridan foydalanib mashinasozlik kompleksini joylashtirishning eng samarali (iqtisodiy) variantini aniqlang. Ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi bog‘liqlik grafik orqali ko‘rsatiladi. Variantla r nomeri Rangli metallar ming/so‘m Plastmassalar ming/so‘m Butlovchi mahsulotlar so‘m / 1000 komplekt Yoqilg‘i ming/so‘m Qora metall va prokat, ming/so‘m Metallurgiya zavodlari №1 №2 1 60 95 140 35 20 25 2 80 105 145 30 15 10 Joylashish variantlari Iqtisodiy rayonlar Masofa, km. A 850 950 1100 750 650 B 1350 1050 780 920 980 V 550 800 820 500 750 G 680 850 470 900 600 43 
 
Amaliy qismini bajarish uchun uslubiy ko‘rsatmalar 
 
Mashinasozlik kompleksini qurish uchun kapital qo‘yilmalar hajmi 
quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
 
                            Kum=N·ksol                                  (1) 
 
bu yerda,  
Kum – kapital qo‘yilmalarning umumiy hajmi, mln.so‘m; 
N –  mashinasozlik kompleksi ishlab chiqaradigan mahsulotning yillik 
dasturi, dona; 
ksol – bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun solishtirma kapital 
xarajatlar. 
 
Qurilish montaj ishlari uchun kapital qo‘yilmalarni 
hisoblash 
 
                                        Kquri=(K·β/100 +Ksoni)·kni                                       (2) 
Bu yerda, 
Kquri – qurilish-montaj ishlari uchun kapital qo‘yilmalarning foizdagi 
nisbati (42,4%) ga teng; 
Ksoni  – variantdagi qo‘shimcha kapital хarajatlar hajmi; 
kni  – variantdagi qurilish montaj ishlarining rayon koeffitsiyenti. 
 
Uskunani sotib olish uchun kapital qo‘yilmalarni hisoblash 
 
           
                                          𝐾𝑎𝑦𝑙 =
𝐾𝑢𝑚−𝛽ayl
100
                                 (3) 
Bu yerda, 
𝛽ayl𝑖 −uskunalarni sotib olishning kapital qo‘yilmalarni foizlardagi 
nisbati.                    
                                              𝛽ayl= 100-βqur                                               (4) 
 
 
Texnologik jihoz tannarxini aniqlash. 
 
 
Texnologik jihoz tannarxini quyidagi formula orqali hisoblaymiz: 
 
                                                 𝑆i = 𝑀i +   𝑄i +  𝐴i +  𝐷i                                      (5) 
 
Bu yerda, 𝑆i - i-variantdagi tayyor mahsulot tannarxi, ming. so‘m; 
𝑀i – asosiy  va yordamchi materiallar, butlovchi buyumlar va yarim 
tayyor mahsulotlar texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari, so‘m; 
43 Amaliy qismini bajarish uchun uslubiy ko‘rsatmalar Mashinasozlik kompleksini qurish uchun kapital qo‘yilmalar hajmi quyidagi formula bilan aniqlanadi: Kum=N·ksol (1) bu yerda, Kum – kapital qo‘yilmalarning umumiy hajmi, mln.so‘m; N – mashinasozlik kompleksi ishlab chiqaradigan mahsulotning yillik dasturi, dona; ksol – bir dona mahsulotni ishlab chiqarish uchun solishtirma kapital xarajatlar. Qurilish montaj ishlari uchun kapital qo‘yilmalarni hisoblash Kquri=(K·β/100 +Ksoni)·kni (2) Bu yerda, Kquri – qurilish-montaj ishlari uchun kapital qo‘yilmalarning foizdagi nisbati (42,4%) ga teng; Ksoni – variantdagi qo‘shimcha kapital хarajatlar hajmi; kni – variantdagi qurilish montaj ishlarining rayon koeffitsiyenti. Uskunani sotib olish uchun kapital qo‘yilmalarni hisoblash 𝐾𝑎𝑦𝑙 = 𝐾𝑢𝑚−𝛽ayl 100 (3) Bu yerda, 𝛽ayl𝑖 −uskunalarni sotib olishning kapital qo‘yilmalarni foizlardagi nisbati. 𝛽ayl= 100-βqur (4) Texnologik jihoz tannarxini aniqlash. Texnologik jihoz tannarxini quyidagi formula orqali hisoblaymiz: 𝑆i = 𝑀i + 𝑄i + 𝐴i + 𝐷i (5) Bu yerda, 𝑆i - i-variantdagi tayyor mahsulot tannarxi, ming. so‘m; 𝑀i – asosiy va yordamchi materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari, so‘m; 44 
 
𝑄i – ish haqi xarajatlari, so‘m; 
𝐴i – asosiy fondalar amortizatsiya xarajatlari, so‘m; 
𝐷i – istemol rayonlariga tayyor mahsulotni yetkazib berish xarajatlari, 
so‘m. 
Asosiy va yordamchi materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor 
mahsulotlar texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlarini quyidagi 
formula orqali hisoblaymiz: 
 
                                                𝑀i = 𝑞ac + 𝑞𝑦𝑎 + 𝑇                                                     (6) 
Bu erda,  
qac  – asosiy materiallar uchun ketgan xarajatlar, so‘m; 
𝑞𝑦𝑎– butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar uchun ketgan 
xarajatlar, so‘m ; 
T – texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari, so‘m . 
a)  berilgan topshiriq shartidan kelib chiqqan holda asosiy materiallar 
uchun ketgan xarajatlarni quyidagi formula orqali hisoblaymiz: 
𝑞ac = (𝑃𝑞𝑚 + 𝑃𝑙𝑝)·N·𝐶1 + 𝑃𝑟𝑚 · 𝑁 · 𝐶2 + 𝑃𝑛 · 𝑁 · 𝐶3 = [(𝑃𝑞𝑚 +
𝑃𝑙𝑝)·𝐶1 + +𝑃𝑟𝑚 · 𝐶2 + 𝑃𝑛 · 𝐶3] · 𝑁 (7) 
Bu yerda, 
𝑃𝑞𝑚, 𝑃𝑙𝑝 – bir komplekt texnologik jihoz uchun qora metall va 
prokatning me'yoriy sarfi, tonna; 
𝐶1 – qora metall va prokatning qiymati, ming so‘m; 
𝑃𝑟𝑚– bir komplekt texnologik jihoz uchun rangli metall me’yoriy sarfi, 
tonna; 
S 2 – rangli metallning qiymati, ming so‘m; 
Rp – bir komplekt texnologik jihoz uchun plastmassaning me’yoriy sarfi, 
tonna; 
S3 – plastmassa qiymati, ming so‘m ; 
b) butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar qiymatini hisoblash: 
                                       𝑞ya = 𝐾𝑏𝑢𝑦𝑢𝑚 · 𝑁 · 𝐶𝑖                                             (8) 
Bu yerda,  
𝐾𝑏𝑢𝑦𝑢𝑚 – bir komplekt texnologik jihoz uchun butlovchi buyumning 
me'yoriy sarfi, komplekt; 
𝐶𝑖  – variantdagi komplekt qiymati, so’m/1000 komr. 
d) texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari quyidagi formula 
orqali hisoblanadi:  
  
T=𝑚𝑠ℎ𝑎𝑟𝑡 · 𝑆 · 𝑁                                      (9) 
 
44 𝑄i – ish haqi xarajatlari, so‘m; 𝐴i – asosiy fondalar amortizatsiya xarajatlari, so‘m; 𝐷i – istemol rayonlariga tayyor mahsulotni yetkazib berish xarajatlari, so‘m. Asosiy va yordamchi materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlarini quyidagi formula orqali hisoblaymiz: 𝑀i = 𝑞ac + 𝑞𝑦𝑎 + 𝑇 (6) Bu erda, qac – asosiy materiallar uchun ketgan xarajatlar, so‘m; 𝑞𝑦𝑎– butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar uchun ketgan xarajatlar, so‘m ; T – texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari, so‘m . a) berilgan topshiriq shartidan kelib chiqqan holda asosiy materiallar uchun ketgan xarajatlarni quyidagi formula orqali hisoblaymiz: 𝑞ac = (𝑃𝑞𝑚 + 𝑃𝑙𝑝)·N·𝐶1 + 𝑃𝑟𝑚 · 𝑁 · 𝐶2 + 𝑃𝑛 · 𝑁 · 𝐶3 = [(𝑃𝑞𝑚 + 𝑃𝑙𝑝)·𝐶1 + +𝑃𝑟𝑚 · 𝐶2 + 𝑃𝑛 · 𝐶3] · 𝑁 (7) Bu yerda, 𝑃𝑞𝑚, 𝑃𝑙𝑝 – bir komplekt texnologik jihoz uchun qora metall va prokatning me'yoriy sarfi, tonna; 𝐶1 – qora metall va prokatning qiymati, ming so‘m; 𝑃𝑟𝑚– bir komplekt texnologik jihoz uchun rangli metall me’yoriy sarfi, tonna; S 2 – rangli metallning qiymati, ming so‘m; Rp – bir komplekt texnologik jihoz uchun plastmassaning me’yoriy sarfi, tonna; S3 – plastmassa qiymati, ming so‘m ; b) butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar qiymatini hisoblash: 𝑞ya = 𝐾𝑏𝑢𝑦𝑢𝑚 · 𝑁 · 𝐶𝑖 (8) Bu yerda, 𝐾𝑏𝑢𝑦𝑢𝑚 – bir komplekt texnologik jihoz uchun butlovchi buyumning me'yoriy sarfi, komplekt; 𝐶𝑖 – variantdagi komplekt qiymati, so’m/1000 komr. d) texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg‘i xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: T=𝑚𝑠ℎ𝑎𝑟𝑡 · 𝑆 · 𝑁 (9) 45 
 
Bu yerda, 𝑚𝑠ℎ𝑎𝑟𝑡 – bir komplekt texnologik jihoz uchun shartli yoqilg‘ining 
me'yoriy sarfi, tonna; 
S - variangdagi 1 tonna yoqilg‘ining qiymati, so‘m . 
Ish haqi xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
 
                                          𝑄𝑎𝑠𝑖 = (𝑄𝑎𝑠 + 𝑄𝑘) · 𝑁 · 𝑘𝑛𝑖                                            (10) 
Bu yerda, 
𝑄𝑎𝑠–bir komplekt texnologik jihoz uchun asosiy ish haqi; 
𝑄𝑘 – bir komplekt texnologik jihoz uchun qo‘shimcha ish haqi, so‘m; 
𝑘𝑛𝑖 – i–variantdagi hududiy koeffitsiyentlar. 
Ijtimoiy  sug‘urta xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
 
                                                 
𝑄𝑎𝑠·𝛽
𝑄𝑖𝑗𝑡 = 100                                     (11) 
Bu yerda,  
𝛽 – Ijtimoiy sug‘urga xarajatlari (ish haqi miqdorining 25% ini tashkil  
etadi), so‘m. 
Asosiy fondlarning o‘rtacha yillik amortizatsiya ajratmalarini hisoblash: 
Bu hisobni amalga oshirish uchun asosiy fondlarning qiymatini 
aniqlaymiz: 
a)  bino va inshootlar qiymatini qurilish-montaj ishlari uchun ketgan 
kapital xarajatlar hajmiga teng qilib olamiz: 
Bino va inshootlar uchun amortizatsiya xarajatlari quyidagi formula 
orqali hisoblanadi: 
 
       
𝐾𝑎𝑠·𝛽
𝐴𝑏
= 100                                   (12) 
 
Bu yerda,  
Ab – i–variantdagi bino va inshootlar uchun amortizatsiya ajratmalari, 
so‘m; 
𝛽 – bino va inshootlar uchun amortizatsiya me’yori (4%). 
b) uskunalar qiymatini uskunalar sotib olish uchun ketgan kapital 
xarajatlarga teng miqdorda kabul qilamiz, ya’ni (Kayli). Shunda uskunalar 
uchun amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
 
                                                             𝐴𝑎𝑦𝑙𝑖=
𝐾𝑎𝑦𝑙·𝛽
100                                       (13) 
 
Bu yerda, 
𝐴𝑎𝑦𝑙𝑖 – variantdagi uskunalar uchun amortizatsiya ajratmalari, so‘m; 
𝛽 – uskunalar uchun amortizatsiya me'yori (13%). 
45 Bu yerda, 𝑚𝑠ℎ𝑎𝑟𝑡 – bir komplekt texnologik jihoz uchun shartli yoqilg‘ining me'yoriy sarfi, tonna; S - variangdagi 1 tonna yoqilg‘ining qiymati, so‘m . Ish haqi xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝑄𝑎𝑠𝑖 = (𝑄𝑎𝑠 + 𝑄𝑘) · 𝑁 · 𝑘𝑛𝑖 (10) Bu yerda, 𝑄𝑎𝑠–bir komplekt texnologik jihoz uchun asosiy ish haqi; 𝑄𝑘 – bir komplekt texnologik jihoz uchun qo‘shimcha ish haqi, so‘m; 𝑘𝑛𝑖 – i–variantdagi hududiy koeffitsiyentlar. Ijtimoiy sug‘urta xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝑄𝑎𝑠·𝛽 𝑄𝑖𝑗𝑡 = 100 (11) Bu yerda, 𝛽 – Ijtimoiy sug‘urga xarajatlari (ish haqi miqdorining 25% ini tashkil etadi), so‘m. Asosiy fondlarning o‘rtacha yillik amortizatsiya ajratmalarini hisoblash: Bu hisobni amalga oshirish uchun asosiy fondlarning qiymatini aniqlaymiz: a) bino va inshootlar qiymatini qurilish-montaj ishlari uchun ketgan kapital xarajatlar hajmiga teng qilib olamiz: Bino va inshootlar uchun amortizatsiya xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝐾𝑎𝑠·𝛽 𝐴𝑏 = 100 (12) Bu yerda, Ab – i–variantdagi bino va inshootlar uchun amortizatsiya ajratmalari, so‘m; 𝛽 – bino va inshootlar uchun amortizatsiya me’yori (4%). b) uskunalar qiymatini uskunalar sotib olish uchun ketgan kapital xarajatlarga teng miqdorda kabul qilamiz, ya’ni (Kayli). Shunda uskunalar uchun amortizatsiya ajratmalari quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝐴𝑎𝑦𝑙𝑖= 𝐾𝑎𝑦𝑙·𝛽 100 (13) Bu yerda, 𝐴𝑎𝑦𝑙𝑖 – variantdagi uskunalar uchun amortizatsiya ajratmalari, so‘m; 𝛽 – uskunalar uchun amortizatsiya me'yori (13%). 46 
 
d) umumiy amortizatsiya ajratmalari qiymati quyidagi formula orqali 
hisoblanadi: 
                                        𝐴 𝑖 = 𝐴𝑏+ Aayli                                                                 (14) 
Bu yerda, 
𝐴𝑖,- umumiy amortizatsiya ajratmalari, so‘m. 
e) mashinasozlik kompleksining asosiy fondlari qiymatini kapital 
xarajatlar qiymatiga teng deb qabul qilamiz va u quyidagi formula orqali 
hisoblanadi: 
                       OFik=Kquri+Kayli                                             (15) 
 
Bu yerda,  
OFik -i-kompleksdagi asosiy fondlarning qiymati, mln.so‘m. 
 
O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 
 
1. Asosiy fondlarning mohiyati, ahamiyati, tarkibi. 
2. Iqtisodiy maqsadiga ko‘ra asosiy fondlar. 
3. Asosiy fondlarni baholash usullari qanday? 
4. Ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiymati deganda 
nimani tushunasiz va u qanday hisoblanadi? 
5. Asosiy fondlarning eskirish turlari qanday? 
6. Amortizatsiya nima? Amortizatsiya ajratmalari deb nimaga 
aytiladi? 
7. Ta’mirlash sikli deb nimaga aytiladi? Asosiy fondlarni 
tamirlashning qanday turlarini bilasiz? 
8. Asosiy fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari qaysilar? 
9. Ekstensiv, intensiv va integral ko‘rsatkichlar nimani aniqlaydi? 
10. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning 
asosiy yo‘nalishlarini sanang. 
11.O‘rtacha yillik quvvatining formulasini ifodalab bering. 
12. 
Ishlab chiqarish quvvati omillarini ta’riflang. 
 
46 d) umumiy amortizatsiya ajratmalari qiymati quyidagi formula orqali hisoblanadi: 𝐴 𝑖 = 𝐴𝑏+ Aayli (14) Bu yerda, 𝐴𝑖,- umumiy amortizatsiya ajratmalari, so‘m. e) mashinasozlik kompleksining asosiy fondlari qiymatini kapital xarajatlar qiymatiga teng deb qabul qilamiz va u quyidagi formula orqali hisoblanadi: OFik=Kquri+Kayli (15) Bu yerda, OFik -i-kompleksdagi asosiy fondlarning qiymati, mln.so‘m. O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar 1. Asosiy fondlarning mohiyati, ahamiyati, tarkibi. 2. Iqtisodiy maqsadiga ko‘ra asosiy fondlar. 3. Asosiy fondlarni baholash usullari qanday? 4. Ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiymati deganda nimani tushunasiz va u qanday hisoblanadi? 5. Asosiy fondlarning eskirish turlari qanday? 6. Amortizatsiya nima? Amortizatsiya ajratmalari deb nimaga aytiladi? 7. Ta’mirlash sikli deb nimaga aytiladi? Asosiy fondlarni tamirlashning qanday turlarini bilasiz? 8. Asosiy fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari qaysilar? 9. Ekstensiv, intensiv va integral ko‘rsatkichlar nimani aniqlaydi? 10. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning asosiy yo‘nalishlarini sanang. 11.O‘rtacha yillik quvvatining formulasini ifodalab bering. 12. Ishlab chiqarish quvvati omillarini ta’riflang.