KORXONANING BIZNES -REJASI. Reja: Kirish. 1.Korxonaning biznes – rejasi, davlat tomonidan tartibga solish. 2.Biznes-rejaning mohiyati va vazifalari. 3.Chorvachilikda,o‘simlikchilikda, biotexnologiya,qayta ishlash, mexanizatsiya va sotish yo‘nalishlarida biznes rejani o‘rni va uni bajarilishi menejmenti. Xulosa va takliflar. Tayanch iboralari: ishlab chiqarish moliya rejasi,biznes-reja,7,9,11,18, korxona, tartib, rejalashtirish,faoliyat, biznes,mohiyat, iqtisodchi burchi, menejment va h.o. Kirish. Tadbnrkorlik bilan shug‘ullanuvchi xo‘jalik yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lganidan so‘ng samarali faoliyat yuritish maksadida o‘z biznes rejasini tyzishi zarur. Biznes reja avvaldan faoliyat ko‘rsatayotgan hamda yangidan tashkil etilayotgan xo‘jaliklarniig hammasida tuziladi. U xo‘jalikning bir yillik faoliyati bo‘yncha yoki ayrim yo‘nalishlari bo‘yicha alohida tuzilishi mumkin. “Biznesni rejalashtirish” ning maqsadi: talabalarni nazariy va amaliy jihatdan tadbirkorlik faoliyatida biznes reja tuzilishi, asosiy bo‘limlarini ma’lumotlari bo‘yicha nafaqat tushunchalar berish, balki olingan bilimlar asosida mustaqil ravishda biznesni rejalash va loyiha ustida ishlash uchun xamda amaliѐtda qo‘llash uslublari bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakani shakllantirishdan iborat. “Biznesni rejalashtirish” ning vazifalari: - nazariy bilimlarini tadbiq etib, mukammal biznes- reja tuzishni; - biznes-reja va investitsion loyihadan moliyalashtirish uchun asos bo‘lgan ko‘rsatkichlar majmuasi sifatida foydalanish. 1.Korxonaning biznes – rejasi va uni davlat tomonidan tartibga solish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 21.02.2024 yildagi PF-37-son «O‘zbekiston — 2030» strategiyasini «Yoshlar va biznesni qo‘llab-quvvatlash yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida farmonida 2024 yil 1 martdan boshlab mahalla, ta’lim muassasalari, korxona va tashkilotlar tizimida mukofot jamg‘armasi 600 million so‘m miqdorida xorijiy tillar («Ibrat farzandlari») bo‘yicha tanlovlar, kibersport musobaqalari va «Zakovat» intellektual o‘yinlari yuqori saviyada tashkil etilsin,-deyilgan. Yoshlar o‘rtasida tadbirkorlikni keng ommalashtirish va biznes bilan shug‘ullanishga qo‘shimcha imkoniyatlarni yaratish maqsadida: a) oilaviy tadbirkorlik dasturi doirasida ajratilayotgan kreditlarning kamida 40 foizi yoshlar tadbirkorligini rivojlantirishga yo‘naltirilsin; b) 2024 yil 1 iyundan boshlab quyidagilarni nazarda tutuvchi «Yosh tadbirkor» tanlovlarini o‘tkazish amaliyoti yo‘lga qo‘yilishi va boshqa masalalar keltirilgan bo‘lib, tadbirkorlikni,ishbilarmonlikni va biznesni davlat tomonidan qo‘llash yo‘lga qo‘yilgan. Biznes rejani, xo‘jalikning rahbar va mutaxassislari, maxsus firmalar yoki mablag‘ bilan ta’minlovchi tashkilotlar tuzib berishlari mumkin. Amaliyotda biznes rejani, "Bnznes-fond", "Madad" va boshqa tashkilotlarning xodimlari tuzib bermoqdalar. Bu qishloq tadbirkorlariga katta yordamdir. Lekin, biznes rejalar xo‘jaliklarning mutaxassislari tomonidan tuznlsa maqsadgadga muvofik bular edi. Chunki, ular har bir xo‘jalikdagi imkoniyatni va muommolarni mukammal biladilar. Biznes rejaning asosiy maksadi.Xo‘jalikdagi barcha vositalardan oqilona foydalanish natijasida uning rivojlanishini hamda samaradorligini ta’minlashdir. Maqsadni hal etish uchun rejada:Ichki va tashki talablarni e’tiborga olgan holda qanday mahsulot ishlab chiqarish hamda xizmatlarni bajarish kerakligini aniqlab olish tadbirlari; Qancha mehnat. mablag‘ hamda bashqa vositalar talab etilishi belgilab olinishi, ularni qaysi manbalar hisobidan olish yo‘llari: xo‘jalikda mavjud bo‘lgan barcha turdagi vositalardan to‘la va samarali foydalanish tadbirlari: ishlab chiqariladigan mahsulotlarni qaerda, kimlarga, qachon va qanday tartibda sotish, taksimlash tadbirlari; amalda oshiriladigan barcha xarajatlarni (yo‘nalishlari bo‘yicha). Mahsulot sotishdan xizmat ko‘rsatishdan olinadigan pul daromadlarini, foydalarni, ularning taqsimlanishini aniq, ifodalovchi hisob - kitoblar bo‘lishi kerak. Biznes reja oldiga quyilgan talabdan kelib chiqqan holda, uning tarkibi quyidagi 9 qismdan tashkil topgan bo‘lishi maksadga muvofiqdir : 1. Titul varag‘i. 2. Kirish. 3. Tarmoq mahsulotlari bozorining tahlili. 4.Biznes rejaning mazmuni. 5. Ishlab chiqarish rejasi, unnng asoslanishi, 6.Marketing rejasi, 7. Tashkiliy reja, uning asoslannishi. 8. Tavakkalchilik (risk) rejasi. 9.Moliyaviy reja, Takidlangan qismlar ma’lum darajada buginlarga bulingan holda aniq hisob- kitoblar yordamida tuziladi. Mukammal tuzilgan biznes rejaning umumiy xajmi 25-40 betdan iborat bo‘lishi mumkin. Unnng xar bir qismida ko‘rsatilishi zarur bo‘lgan asosiy masalalar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin. Biznes rejaning mazmuni, tuzilish tartibi. Biznes rejaning titul varagida xo‘jalikning nomi, maskani , ta’sischilarning ismi-sharifi, maskani, telefoni, faksi bir betda chiroyli qilib joylashtirilishi zarur. 1) Kirish qismida rejalashtnrilaetgan xo‘jalik faoliyatining holati hududidagi urni xamda axamiyati va samaradorligi aniq ma’lumotlar yerdamida ko‘rsatilishi lozim. Shuningdek unda mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi, mahsulotlar assortimenti, ularningmikdori sotilishi umumiy mulki va mablag‘i,ishchi- xizmatchnlarning umumiy soni xamda rakobatchilar to‘g‘risidagi ma’lumotlar uz aksni topishi kerak. Shu masalalar 3-4 betda yoritilishi mumkin. Bu qismning mazmuni ishonchli bo‘lishi kerak. Chunki u sarmoyachilar e’tiborini uziga jalb eta bilishi lozim. 2) Tarmok mahsulotlari bozorini tahlil etuvchi qismida hududda, xo‘jalikda sotilgan kelajakda sotilishi mumkin bo‘lgan mahsulot turlari, mikdori, sifati, bahosi to‘g‘risidagi malumotlar batafsil ko‘rsatilishi lozim. Щu urinda xo‘jalikning 6ozordagi urni ko‘rsatilsa, yanada yaxshi buladi. U xo‘jalikda sotilgan mahsulot mikdorini shu hududda yoki tumanda sotilgan shunday mahsulot mikdoriga taksimlab. 100 ga kupaytirish yo‘li bilan aniqlanadi. Agarda 6u ko‘rsatkich ortib borsa unda xo‘jalikning bozordagi urni rivojlanaetganligidan dalolat beradi. Undan xo‘jalikning bozordagi mavkei qanday uzgaraetganligini kurish mumkin. Bu erkin bozor sharoitidagi eng muxim shartlardan biridir. Chunki bozorda urni yuksalaetgan xo‘jalik rakobatbardosh hisoblanadi va u kelajakda samarali rivojlanadi. Shu qismda rakobatchilari to‘g‘risida batafsil ma’lumotlar xo‘jalikning tashki bozorga chikish imkoniyatlari, masalan, paxta tolasini, korakul terisini, sabzavot xamda bogdorchilik mahsulotlarini sotish bo‘yicha imkoniyatlar xam asoslangan holda ko‘rsatilsa foydadan holi bulmaydi. Lekin yukoridagi masalalarga oid ma’lumotlar Qishloq xo‘jalik korxonalarida e’lon kilinmaydi. Ma’lumotlar takchilligi mavjud. Uni xal etish uchun esa tuman radiosi, ruznomalari uz xissalarini kushishlari lozim. Tadbirkorlar ma’lumotlarni birjalardan, ruznoma va jurnallardan, radio, televidenie xabarlaridan olishlalari mumkin. Ular 3-4 bet xajmda bo‘lishi lozim. 3) Rejaning mazmuni qismida xo‘jalik ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan mahsulotlarning ichki va tashki rakobatchilari mahsulotlaridan farklari, afzalliklari (sifati, bahosi, xarajati va boshqa) tovarlarining belgilari, ularni sotish bo‘yicha mavjud bo‘lgan patentlari xamda mahsulotlarni eksport qilish imkoniyatlari bo‘yicha .ma’lumotlar tulik keltirilishi lozim. Masalan, xo‘jalik paxtaning bir navini yetishtirish bilan shugullansa, uni yukoridagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha boshqa navlar bilan bir jadvalda takkoslab berish kerak. Shunda ularnigg farklari, afzalliklari yakkol kurinadi. Shu qismda ishlab chiqarishning qanday joylashganligi, mahsulotlarni sotishga chiqarish imkoniyatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar keltiriliщi kerak. Masalan, paxta qaerda yetishtiriladi va u qaerda kayta ishlanadi, ya’ni tolaga aylantiriladi. U joynnng temir .yo‘l, tosh yo‘l xavo xamda suv yo‘liga yakin- uzokligi, kulayligi ko‘rsatilishi zarur. Shuningdek, ishlab chiqarilaetgan mahsulotlarning chakana va ulgurji savdo maskanlariga yakinligi xam ko‘rsatilishi kerak. Rejannng щu qismida xo‘jalikni kelajakda rivojlantirish UCHUN talab etilgan kapital quyilmalar va shular evaziga barpo etiladigan barcha turdagi obektlar, ularning afzaligi va samaradorligini ifodalovchi ma’lumotlar xam keltirilishi lozim. Nixoyat, bu qismida rejaning bajarilishini ta’minlovchi asosiy omillar, yo‘llar ko‘rsatiladi.Yukoridagi masalalar 4-5. bet xajmda bo‘lishi mumkin. 4) Ishlab chiqarish rejasi qismida mahsulot ishlab chiqarish xizmat ko‘rsatish bilan boglik bo‘lgan turli xildagi tadbirlar rejalashtirilgan bo‘lishi kerak. Mahsulot ishlab chiqarishning texnologik jaraenlari bo‘yicha sarflanishi mumkin bo‘lgan mehnat, material xamda mablag‘ xarajatlari (mikdori,summasi) ko‘rsatilishi lozim. Shuning natijasida xo‘jalik kancha mahsulot ishlab chiqarishi va unga kancha mehnat material va mablag‘ sarflanishi aniqlanadi. Bu qismda ishlab chiqarishni takomillashtirish bilan boglik bo‘lgan masalalar xam rejalashtiriladi. Masalan yangi texnika, texnologiya yoki kichik korxonalarni ishlatish bilan boglik bo‘lgan barcha xarajatlar hisob-kitoblar asosida ko‘rsatlishi lozim. Tadbikorlar shu qismni tuzishda texnologik jarayonlarini bajarish uchun belgilangan normativlarni , chunonchi, ekinlarni ekishda urug, yokilgilarni ugitlarni sarflash msxnat sarfi me’yorlarini, shuningdek barcha materiallarning baholarini va boshqalarni bilishlari lozim.. Ta’kidlanganlar 4-5 bet xajmida bo‘lishi mumkin. 5) Marketing rejasi qismida biznes rejani tarmok mahsulotlari bozori qismidagi ma’lumotlarga asoslangan holda mahsulotlarni iste’molchilarga sotishning asoslanganligi, bu jarayon xech kaanday kiyinchiliklarni vujudga keltirmasligini ko‘rsatuvchi tadbirlar belgilanadi . Shu qismda korxona mahsulotlarini iste’mol etuvchilar to‘g‘risida, ular tomonidan quyiladigan talablarning barkarorligi aniq rakamlar bilan isbotlanishi lozim. Xo‘jalik mahsulotiga bo‘lgan talab darajasiga ta’sir etuvchi omillar ko‘rsatiladi. Masalan, xo‘jalik mahsuloti sifatining yaxshiligi, ekologik jixatidan afzalligi, bahosining nisbatan arzonligi, transmport yo‘llariga yakinligi va boshqalar. Xo‘jalikning boshqa rakobatchilar bilan rakobatlanishida yutib chikish strategiyasi imkoni boricha rakamlar yordamida asoslanishi zarur. Nixoyat sotiladigan mahsulotlarning baholari belgilanadi, mahsulotlarni qanday tartibda sotish tafsilotlari batafsil yoritladi xamda reklama xarajatlari keltiriladi. Xo‘jalikning bozor soxasidagi ayrim talab etiladigan holatlari xam rsjalashtiriladi. Barcha masalalar 4-5 betda yoritilishi lozim. 6) Tashkiliy reja qismida xo‘jalik yuritish faoliyatining xukukiy acoclari kaysi konunlar, farmonlar xamda karorlar asosida faoliyat ko‘rsatishi, mulk shakli, ularning egalari, xossalari kayd etiladi. Xissadorlik, paychilik xo‘jaliklarida esa ularning umumiy mikdori, taksimlanishi kabi ma’lumotlar ko‘rsatiltishi lozim. Bu qismda moliyaviy xujjatlarga kimlar kul kuya olishi, ularning xukuklari ko‘rsatiladi. Ular xo‘jalikning ustavi (nizomi) ga mos kelishi shart. Bu masalalar 1-3 betda yozilishi mumkin. 7) Tavakkalchilik (risk) reja qismida turli holatlarning ta’siri ko‘rsatilishi lozim. Ular texnikaviy, ekologik, boshqarish, moliyaviy-siyosny xamda xalkaro mikyosidagi holatlardan iborat. Ularni ayrim sabablarga (xo‘jalikka boglik bulmagan) kura amalga oshirilmasligi xo‘jalik faoliyatiga qanday salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi ko‘rsatilishi kerak. Masalan, xo‘jalik sinamagan iste’molchiga mahsulot sotishda, ekologiyaning uzgarishida, mahsulotlarni transport vositalarida yuborishda, iktisodiy, siyosiy, barkarorlik shakllanmagan hududlarga mahsulot sotish natijasida xo‘jalik tavakalchilikka yo‘l quyishi okibatida yuz beradigan hollar yoritilishi lozim. Yukoridagi omillar ta’sirini maxsus ishlab chiqarilgan ballar yordamida aniqlash mumkin. Ularni olishda tadbirkorlar biroz kiynaladilar. Bu mushkullikni yengillashtirish uchun "Respublika tovar ishlab chiqaruvchilar palatasi", birjalar, vazirliklar tegishli ballarni gazetalarda e’lon qilib, tadbirkorlarga kumaklashishlari lozim. Barcha masalalar 2-4 betda yoritilishi mumkin. 8) Moliyaviy reja qismida avvalgi qismlarda mahsulot turlari bo‘yicha aniqlangan ishlab chiqarish xarajatlari ularning tannarxlari xamda baholariga acoclangan holda xar bir mahsulot turi bo‘yicha olinishi lozim bo‘lgan pul rejalashtiriladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini doimiy xamda uzgaruvchan xarajatlarga bo‘lgan holda aniqlash maksadga muvofikdir.Doimiy xarajatlarga ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan mahsulot mikdorining uzgarishi bilan boglik bulmagan xarajatlar ya’niasosiy vositalarning ijara xaki, amartizitsiya summalari yer va suv soligi summalari va boshqalar kiritiladi. Uzgaruvchan xarajatlargi esa mahsulolt mikdorining kupayishi bilan boglik bo‘lgan xarajatlar, ya’ni mahsulot yetishtirishda sarflangan ish xaki summasi, yokilgi ugitlar kiymati va boshqalar kiradi. Shuningdek, xo‘jalik bo‘yicha sarflangan ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy mikdori, davriy xarajatlar, moliyaviy sarflar xamda kuzda tutilmagan xarajatlar summasi aniqlanadi. Shu xarajatlarni rejalashtiriladigan davrda kamaytirish yo‘llari, imkoniyatlari aniqlanib hisob kitob kilinadi. Shunga asoslangan ularni kamaytirish rejalari ishlab chikiladi. Barcha xarajatlar daromadlar xamda foyda summa aniqlanganidan sung xo‘jalikning rentabellik darajasi aniqlanadi. Shuningdek ayrim ishlab chiqariladigan mahsulotlarxamda xo‘jalik bo‘yicha xarajatlarni koplash darajasi xam aniqlanadi. Shu ko‘rsatkich yordamida maxsilotlarning ayrim turlarini ishlab chiqarish zarurmi