Korxonaning investitsion faoliyati Reja: 1 Investitsiyalashning vazifasi va iqtisodiy mazmuni. Korxona investitsiyalarining manbalari. 2 Investitsion loyihalarining samaradorligini baholashning uslubiy asoslari. Samaradorlikni aniqlovchi ko‘rsatkichlar. 3.Iqtisodiy samaradorlik. Investitsiyalarning qoplanish muddati. 4. Xatarlar va ularning investitsion loyihadagi zarari. 5. Korxonalarda innovatsiya faoliyati va innovatsiya. Korxonada innovatsion faoliyatni tashkil qilish usullari 6. Innovatsion loyiha yaratish va amalga oshirishning asosiy bosqichlari. Innovatsion loyihalarni baholash 1 Investitsiyalashning vazifasi va iqtisodiy mazmuni. Korxona investitsiyalarining manbalari. «Investitsiya» atamasi lotin tilidagi «invest» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib «qo‘yish», «mablag‘ni safarbar etish», «kapital qo‘yilmasi» ma’nosini beradi. Keng ma’noda investitsiya mablag‘ni ko‘paytirib va qaytarib olish maqsadida kapitalni safarbar etishni bildiradi. Ko‘pgina hollarda «investitsiya» tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne’matlar hamda ularga doir huquqlar tarzida ta’riflanadi. Investitsiya deganda barcha turdagi milliy va intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob’ektlariga yo‘naltirilib daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir. Investitsiya tushunchasiga yangi kapitalni barpo etish uchun sarflangan xarajat sifatida xam ta’rif berish o‘rinli. Investitsiyalar - bu yangi korxonalar kurilishiga, mashina va asbob- uskunalar sotib olishga, ya’ni yangi kapitalni barpo etishga ketgan xarajatlardir. Investitsiya tushunchasini to‘la yoritish uchun unga berilgan tariflarni keltirish joiz. Investitsiyalar - bu xali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga ko‘yilgan kapitaldir. O‘zining moliyaviy shakliga ko‘ra, ular foyda olish maksadida xo‘jalik faoliyatiga ko‘yilgan aktivlar xisoblansa, iktisodiy xususiyatiga ko‘ra, u yangi korxonalar kurishga, uzok muddatli xizmat ko‘rsatuvchi mashina va asbob uskunalarga xamda shu bilan bog‘lik bo‘lgan aylanma kapitalning o‘zgarishiga ketgan xarajatlardir. Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yukori darajada daromad olish, samaraga erishish maksadida mutlok boshka davlat iktisodiyotining, tadbirkorlik va boshka faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklardir. Moliyaviy investitsiyalar kimmatbaxo kog‘ozlar, aksiya va obligatsiyalar sotib olish, pul mablaglarini banklarga foiz olish maksadida depozit xisob rakamlariga kuyish bilan ifodalanadi. Real investitsiyalar pul mablag‘larini kapital kurilish, ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga kiritishni ifodalaydi. Real investitsiyalar korxona, tarmoq va butun milliy iqtisodiyotining kuch-quvvatini belgilab beradi. Investitsiyalar avvaldan o`ylab kurilgan maqsad va birinchi urinda investitsion loyiha asosida korxona ishlab chiqarish potensialini mustaxkamlash va rivojlantirish vazifasini bajaradi. Iqtisodiy kategoriya sifatida investitsiya quyidagicha tasniflanadi: - avaylangan (birlamchi jamg‘arilgan) kapitalni ko‘paytirish maksadida kapitalni tadbirkorlik ob’ektlariga joylashtirish; - investitsion loyixalarni amalga oshirish jarayonida investitsiya faoliyati ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan iktisodiy munosabatlardir. Investitsiya kiritishda, avvalo: - investitsiya faoliyati sub’ektlarning mustakilligi va tashabbuskorligi; - kiritilayotgan moddiy ne’matlarga investitsiya maqomini berish (fuqaro o‘zining ehtiyojlarini qondirish uchun olgan buyumlari investitsiya bo‘la olmaydi); - qonun bilan belgilangan investitsiya faoliyatini amalga oshirish imkoniyati yaratilishi zarur bo‘lib hisoblanadi. Deyarli barcha faoliyat ko‘rsatuvchi korxonalar davlatga tegishli bolgan sobik ma’muriy-buyrukbozlik tizimi sharoitlarida investitsiyalarning asosiy manbai davlat (byudjet) mablag‘laridan tashkil topar edi. Garchi o‘sha sharoitlarda xam jamgarma fondlar - asosiy investitsion manbalar korxonalar foydasi (daromadi) xisobiga amalga oshirilgan bo‘lsada, korxonalarning mablag‘larni kaerdan olish va kaerga joylashtirish to‘grisida "boshi" og‘rimas edi. Ko‘shimcha manba sifatida korxonalarning amortizatsiya fondi xizmat kilardi. Mazkur tushunchalar (jamg‘arma fondi, amortizatsiya fondi, foyda) hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, investitsiyalarning asosiy manbai hisoblanadi. Masalan, davlat korxonalari uchun asosiy investitsiya manbai quyidagilar: foyda, amortizatsiya fondi va byudjet mablag‘lari, qo‘shma korxonalar uchun - foyda, amortizatsiya fondi va kredit resurslari. Rejalashtirish va boshqaruv tizimida shuningdek, investitsiya manbalarini aniqlashning ichki va tashqi turlaridan ham foydalaniladi. Investitsiyalarning ichki manabalari quyidagilar: - ishlab turgan asosiy kapitalga hisoblanuvchi amortizatsiya ajratmalari natijasida shakllanuvchi, korxonaning o‘z moliyaviy vositalari; - foydaning investitsiya ehtiyojlariga ajratiluvchi qismi; - sug‘urta kompaniyalari va muassasalari tomonidan tabiiy ofat va boshqa hodisalarda to‘lanuvchi mablag‘lar; - korxonaning aksiyalar chiqarishi va sotishi natijasida olinuvchi mablag‘lar; - yuqori turuvchi va boshqa organlar tomonidan qaytarib bermaslik asosida ajratiluvchi mablag‘lar; - hayriya va shu kabi boshqa mablag‘lar. Investitsiyalarning tashqi manbalari quyidagilar: - markaziy va maxalliy byudjetdan, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlovchi turli xil fondlar tomonidan ajratiluvchi qaytarib bermaslik asosidagi mablag‘lar; - korxonalar Nizom jamgarmasida moliyaviy yoki boshqa moddiy va nomoddiy ishtirok shaklida, shuningdek, xalqaro moliya institutlari va alohida shaxslarning to‘gridan-to‘gri ko‘yilmalari shaklida kiritiluvchi xorijiy investitsiyalar; - davlat va turli xil fondlar tomonidan qaytarib berish sharti bilan beriluvchi kreditlar, jumladan imtiyozli kreditlar. Korxonalarning mustaqil xo‘jalik faoliyati sharoitlarida ichki mablag‘lar tarkibida amortizatsiya ajratmalari asosiy o‘rinni egallaydi. Uning korxona investitsion resurslaridagi ulushi 50% va undan kuprokni tashkil etadi. Investitsion maqsadlarga yo‘naltiriluvchi mablag‘lar tankisligi sharoitida lizing investitsion faoliyatni faollashtiruvchi muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Lizing - moliyaviy-kredit munosabatlarining shakllaridan biri bo‘lib, korxonalarning qurilma va asbob-uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonalar yoki maxsus tashkil qilingan lizing kompaniyalaridan uzoq muddatga ijaraga olishini anglatadi. Lizing bitimida ko‘rsatilgan tomonlardan tashkari investitsion loyihalarni moliyalashtirish xamda ularni buning uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar bilan ta’minlash imkoniyatiga ega bo‘lgan tijorat yoki investitsion banklar xam ishtirok etishi mumkin. Investitsiyalardan (kapital ko‘yilmalardan) foydalanishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilar xisoblanadi: - yangi kurilish; - korxonani kengaytirish va qayta tiklash; - ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish va texnik jihatdan qayta qurollantirish; - harakatdagi quvvatlarni takomillashtirish. YAngi qurilishga yangi maydonlarda maxsus ishlab chiqilgan loyihalar asosida kuriluvchi korxona, bino, inshoot va qurilmalar mansubdir. Faoliyat yuritayotgan korxonani kengaytirish qo‘shimcha ishlab chiqarish majmualarining navbatdagi qismlarini yangi loyiha asosida qurish yoki asosiy, qo‘shimcha, yordamchi va xizmat ko‘rsatuvchi ishlab chiqarishning amaldagi sexlarini kengaytirish yoki qurishni anglatadi. U asosan, faoliyat yuritayotgan korxona hududida yoki unga tutash maydonlarda amalga oshiriladi. Qayta tiklash bu, faoliyat yuritayotgan korxonani ma’naviy va jismoniy eskirgan qurilma va asbob-uskunalarni ishlab chiqarishni mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish, texnologik bo‘g‘inlar va yordamchi xizmatdagi nomutanosibliklarni yo‘qotish yo‘li bilan almashtirish yordamida to‘liq yoki qisman o‘zgartirishni anglatadi. Qayta tiklashda eski sexlar o‘rniga yangi sexlarni kurishga ruxsat beriladi. Texnik qayta qurollantirish alohida ishlab chiqarish turlarini zamonaviy talablarga asosan yangi texnika va texnologiyalarni kiritish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish, eskirgan kurilma va uskunalarni yangilash va almashtirish, ishlab chiqarish tuzilmasi va tashkil etilishini yaxshilash yo‘li bilan, korxonaning texnik darajasini oshirish bo‘yicha chora- tadbirlar majmuasidir. U ishlab chiqarish intensivligini kuchaytirish, ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish va ishlab chikarilayotgan maxsulotlar sifatini yaxshilashga yo‘naltirilgan. Moliyaviy resurslar va er tankisligi sharoitlarida, ikkinchi tomondan esa, mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan unumlirok foydalanish uchun yangi kurilishni nisbatan cheklangan xolatda, asosan juda zarur xollardagina amalga oshiriladi. SHu sababli bugungi kunda investitsiyalarning eng ko‘p tarkalgan yo‘nalishlari sifatida, umuman olganda yangi turdagi maxsulot ishlab chiqarishni xam ko‘zda tutuvchi mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta tiklash va texnik jixatdan qayta qurollantirishni ko‘rsatish mumkin. YAngi kurilish xamda mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta tiklashga yo‘naltiriluvchi kapital ko‘yilmalar asosan kuyidagi elementlardan iborat bo‘ladi: " kurilish-montaj ishlari xarajatlari; " mashina va uskunalar sotib olishga sarflanuvchi xarajatlar; " loyiha kidiruv va boshqa ilmiy ishlanmalarga sarflanuvchi xarajatlar. Kapital ko‘yilmalarning yuqoridagi turlari investitsiyalarning texnologik tuzilmasini tavsiflaydi. Hozirgi paytda iqtisodiyot rivojlanishiga kiritiluvchi kapital qo‘yilmalarning umumiy hajmida quyidagi tuzilma vujudga keldi: qurilish-montaj ishlari xarajatlari - 55-60%, mashina va uskunalar sotib olishga sarflanuvchi xarajatlar - 35-30%, loyiha qidiruv va boshqa ilmiy ishlanmalarga sarflanuvchi xarajatlar - 10%. Kapital qo‘yilmalarning mulk shakliga ko‘ra tuzilmasi bu, investitsiyalarning davlat, aksiyadorlik, qo‘shma, ijara va boshqa turdagi jamoa korxonalari o‘rtasida taqsimlanishidir. Kapital qo‘yilmalarning samarali tuzilmasi ularni tejash, eng kam xarajatlar bilan eng ko‘p foyda olishga tengdir. Investitsiyalarning takror ishlab chiqarish tuzilmasi yangi kurilish hamda mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta tiklash va texnik jixatdan qayta qurollantirishga sarflanuvchi harajatlari o‘rtasidagi o‘zaro nisbatni ifodalaydi. 2 Investitsion loyihalarining samaradorligini baholashning uslubiy asoslari. Samaradorlikni aniqlovchi ko‘rsatkichlar. Investitsiya loyixasi kapitalni korxonani uning ishlab chiqarish kuvvati va boshka sifat kursatkichlarini kuchaytirish maksadida rivojlantirish va kengaytirishga kiritishni rejalashtirish va amalga oshirish buyicha chora-tadbirlar majmuasidir. Investitsiya loyixasini tayyorlash va amalga oshirish kuyidagilarni uz ichiga oladi: - investitsiyaviy g‘oya (fikr)ni shakllantirish; - g‘oyaning dastlabki asoslanishi; - loyihada ko`zda tutilgan texnik qarorning tahlili; - sertifikat talablarining bajarilishini tekshirish; - investitsiya loyihasi bo`yicha davlat boshqaruv idoralari bilan kelishuv yuzaga keltirish; - axborot memorandumini tayyorlash. YUqorida ko‘rsatilganlarni amalga oshirgandan so`ng loyihani ishlab chiqish va texnik-iqtisodiy asoslab berish (tushuntirish xatidan to investitsion muljallarning maqsad va vazifalari hamda kutilayotgan natijalar aks ettiriluvchi loyiha-smeta hujjatlarigacha) zarurati tug`iladi. Investitsiyalar avvaldan o‘ylab ko‘rilgan maqsad va birinchi o‘rinda investitsion loyiha asosida korxona ishlab chiqarish potensialini mustahkamlash va rivojlantirish vazifasini bajaradi. Korxonalar uchun investitsiya jarayonining so‘nggi bosqichi muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu bosqichda amalga oshirilgan yangiliklar ekspluatatsion sinovlardan o‘tkazilib, amaldagi va loyiha ko‘rsatkichlari baxolanadi xamda investitsiya jarayonining xuddi shu jarayonida xal kilinishi lozim bo‘lgan chetga og‘ish va kamchiliklar aniqlanadi. Samaradorlik muayyan natijalarga erishishni anglatadi. U saraflangan xarajatlar va olingan natijalar nisbati asosida aniqlanadi. Xarajatlar kanchalik kam va natijalar kanchalik ko‘p bo‘lsa, samaradorlik xam shunchalik yuqori bo‘ladi. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi butun ishlab chiqarish samaradorligining tarkibiy qismidir. Turli darajadagi xo‘jalik faoliyatida investitsiyalarning iloji boricha ko‘prok foyda, kaytim keltirishi asosiy vazifa kilib belgilanadi. Bu qoidadan chetga chiqish resurslarni yo‘kotish, jamiyatning ilgarigi va xozirgi mehnatini yo‘kka chiqarishga olib kelishi mumkin. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baxolash zarurati, ko‘shimcha kapital ko‘yilmalar kiritilishini talab kiluvchi yangi kurilish, mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish, qayta tiklash va texnik jixatdan qayta qurollantirish, ishlab chiqarishni zamonaviylashtirish va tashkiliy-texnik chora-tadbirlarni ishlab chiqish kabi barcha xollarda yuzaga keladi. Ba’zan maxsulotlarning yangi turini ishlab chiqarish xam investitsiya va boshqa mablag‘lar kiritilishini, demak, xarajat va natijalar nisbatini avvaldan baxolashni talab qiladi. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baxolashda korxonalar ikkita vazifani xal qilishlari lozim: " kapital ko‘yilmalarning koplanish muddati va daromadliligi nuktai nazaridan, eng makbul variant tanlash imkoniyatini yaratuvchi investitsion loyiha samaradorligini baxolash; " mavjud ishlab chiqarishga ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini yaxshilash maqsadida kiritiluvchi investitsiyalar samaradorligini baxolash (ko‘shimcha maxsulot ishlab chiqarish, tannarxni kamaytirish, foydani oshirish va xokazo). Birinchi vazifaning echimi mos keluvchi marketing tadqiqotlarini amalga oshirishni ko‘zda tutib, bu tadqiqot davomida talab va undan kelib chikuvchi taklif, bozor segmentasiyasi, baxoni shakllantirish strategiyasi, moliyalashtirish manbalari va boshqalar aniqlanishi lozim. Investitsion loyihalarning samaradorligini baxolashda kuyidagilar asosiy ko‘rsatkich xisoblanadi: 1) Sof diskontlangan daromad (SDD) - butun xisobot davri uchun joriy samaralar yigindisining boshlangich kadamga keltirilgan miqdori yoki integral natijalarning integral xarajatlardan oshib ketishi. U kuyidagi formula asosida xisoblanadi: bu erda: Nt – xisob-kitoblarning t- kadamida erishiluvchi natijalar; Xt – xuddi shu kadamda amalga oshiriluvchi xarajatlar; T – xisob-kitoblarning vaqt muddati; E - diskont normasi. SHu bilan birga koplanish muddati loyihaning daromadliligi kursatkichi xisoblanmaydi. SHu sababli amaliyotda investitsiyalar birlamchi kapital         T t t t t E Х Н СДД 0 1 1 (kuyilma)ga nisbatan daromadlilik kursatkichi orqali kurib chiqiladi xamda kuyidagi formula asosida xisoblanadi: Bu erda: Du – investitsiyalar daromadi, % da; Mn – soliklar tulangandan sung kolgan foyda, so‘m; K - investitsiyalar (boshlang‘ich). U yoki bu investitsion loyihani tanlash tugrisida qaror qabul qilishda korxonalar quyidagi savollarga javob berishi lozim: * ishlab chiqarishdagi bugungi xolat kancha davom etishi mumkin va bozorda maxsulotga (ish, xizmatga) bulgan talab qanday; * kapital kiritish uchun imkoniyatlar qanday; * raqobatchilik faoliyati qanday; * qanday muvaffakiyat omillari mavjud; * yangi bozorga kirish uchun qanday imkoniyatlar mavjud. 3.Iqtisodiy samaradorlik. Investitsiyalarning qoplanish muddati. Samaradorlik – muhim o‘lchov birlikdir. Ishlab chiqarish samaradorligi har bir korxona faoliyatining eng asosiy vazifasi hisoblanadi. U xo‘jalik yuritishning sifat va miqdor ko‘rsatkichlarini, shuningdek, buyumlashgan va jonli mehnat harajatlari hamda olingan natijalar o‘rtasidagi munosabatni ifodalaydi. Samarali ishlash degani, mo‘ljallangan foydani olish, ishlab chiqarish quvvatlari va ish kuchidan yaxshiroq foydalanish, noishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish, mehnat samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilashdir. Samara - ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki ko‘rsatilayotgan xizmatning foyda va daromad hajmini oshirish, maxsulot tannarxini kamaytirish kabi ijobiy natijalardir. Natural shaklda ishlab chiqarish samarasini, pul shaklida iqtisodiy samarani ifodalanadi. 100  К M Д н u Samaradorlik - bu, foydalilik, natijalilikdir. Ma’lumki, qandaydir natija olish uchun mehnat qilish, ishlash, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish va ma’lum miqdorda harajat qilish kerak. Samaradorlikni aniqlash uchun natijani shu natijaga erishishga sarflangan harajatlar yoki resurslar bilan taqqoslash kerak. Samaradorlik, ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan ularga erishish uchun sarflangan mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarning o‘zaro nisbatidir. Korxona o‘zining xo‘jalik, ilmiy-texnik va investitsion siyosatini belgilashda samaradorlikdan kelib chiqadi. Samaradorlikning iqtisodiy va ijtimoiy turlari mavjud. Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarishning iqtisodiy natijasini ko‘rsatadi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish - boshqaruv, yangi texnika va texnologiyani joriy etish, mehnat sifatini oshirish va xokazolarning natijasi. Iqtisodiy samara - material, mehnat, pul va boshqa resurslarni tejash tufayli erishilgan miqdor. Ijtimoiy samaradorlik - ishlab chiqarish samaradorligining mehnat sharoitlarini, uning ijodkorlik mazmunini boyitish, aqliy va jismoniy mehnat o‘rtasidagi farqni yo‘kotishni ifodalaydi. Iqtisodiy samaradorlik ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi xisoblanadi, chunki iqtisodiy yutuklar korxonaning ijtimoiy muammolarini xal qilishga yordamlashadi. Samaradorlik tufayli korxona kuyidagilarga ega bo‘ladi: - o‘zining iqtisodiy barqarorligini va raqobatbardoshliligini ta’minlaydi; - ‘z imidjini yaxshilaydi va xamkorlar bilan alokalarini mustahkamlaydi; - xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini yaxshilaydi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish quyidagi omillar bilan bog‘liq bo‘ladi: - bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli maxsulot ishlab chiqarishda eng kam harajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta’minlovchi, optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash; - iste’molchilar talabini qondiradigan mahsulot ishlab chiqarib sotish va foyda olish; - aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish zahiralarini yaratish. Xo‘jalik samaradorligini baholash, korxonada foydalaniladigan resurs turlari bo‘yicha amalga oshirilishi va miqdor jixatidan o‘lchanishi mumkin. Masalan: ish kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat unumdorligi va maxsulotning mehnat sig‘imi ko‘rsatkichlari yordamida baxolash mumkin. Mehnat unumdorligi – inson mehnatining muayyan vaqt ichida ozmi - ko‘pmi maxsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir. bu erda: Mu – mehnat unumorligi; Q - maxsulot xajmi qiymat ko‘rinishida; Is - ishchilar soni. Mahsulotning mehnat sig‘imi - mehnat unumdorligiga teskari kattalik bo‘lib, sarflangan mehnat miqdorining ishlab chikarilgan maxsulot xajmiga nisbati bilan aniqlanadi. Mehnat unumdorligi - insonning muayyan vaqt ichida ozmi-ko‘pmi maxsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir. Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi maxsulotning fond sig‘imi va fond kaytimi ko‘rsatkichlari yordamida aniqlanadi. Fond kaytimi korxona asosiy fondlarining bir birligiga to‘g‘ri keluvchi ishlab chikarilgan maxsulotni anglatadi. U maxsulot sotishdan tushgan bir yillik tushumni asosiy ishlab chiqarish fondlarining o‘rtacha yillik qiymatiga nisbati sifatida aniqlanadi. s u I Q M  Q I T s  F fq  Q bu erda: Q- maxsulot xajmi, qiymat pul ko‘rinishida; F - asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati Fond sig‘imi bir birlik yangi asosiy fondlarni tashkil qilish uchun zarur bo‘lgan kapital ko‘yilmalarni anglatadi. Fond qaytimi kanchalik yuqori va fond sig‘imi qanchalik past bo‘lsa, mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi va aksincha. Fond qaytimini ko‘paytirishning muhim zahirasi, asbob-uskunalardan unumli foydalanish, texnologiyalarni takomillashtirish va xodimlar malakasini oshirishdir. Mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi, mahsulotlarning material sig‘imi yordamida sarflangan xomashyo, material, yoqilg‘i, energiya va mehnat predmetlarining umumiy qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbati orqali aniqlanadi. bu erda: m- maxsulotlarning material sig‘imi; MX- moddiy xarajatlar miqdori, so‘m; Q- maxsulot xajmi, so‘m Samaradorlikni oshirish omillari kuyidagilar: maxsulotning mehnat sig‘imi, material sig‘imi, fond sig‘imini kamaytirish va fond qaytimini oshirish, tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va vaqtni tejash. Bularni amalga oshirish uchun ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning barcha omillarini ishlab chiqarishni rivojlantirish va takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha guruhlash kerak. Bu yo‘nalishlarga quyidagilar kiradi: - ishlab chiqarish strukturasini yaxshilash; - fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ishlab chiqarish va maxsulotning texnik-iqtisodiy darajasini ko‘tarish; Q F fs  Q m  MX - ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish, kooperatsiyalash, kombinatlashtirish va xududiy joylashtirish darajasini oshirish; - inson omilini kuchaytirish asosida mehnatkashlarning ijodiy faolligini va tashabbusini oshirishni yo‘lga ko‘yish ; - xomashyo va materiallarning zamonaviy turlarini yaratish va ulardan foydalanish; - ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil etish. Sanoat va uning barcha bo‘g‘inlari ishini tavsiflovchi sifat ko‘rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foydaning asosiy vazifasi ishlab chiqarish faoliyatining natijasidan olingan iqtisodiy samarani tavsiflaydi, chunki u so‘nggi moliyaviy natijani ifodalaydi. Keyingi jadvalda modernizatsiyaning samaradorlik ko‘rsatkichlari dinamikasi ko‘rsatilgan. Foyda sanoat, tarmoq va korxonaning hamma, ishlab chiqarish, xo‘jalik faoliyati natijalarini umumlashtiruvchi ko‘rsatkichdir. Balansdagi foyda yoki foydaning umumiy summasi - tovar maxsulotini sotishdan, ishlab chiqarishdan tashkari, bajarilgan ishlar va xizmatlardan olingan daromadlardan, korxona yordamchi xo‘jaliklarining maxsulotlarini sotishdan olingan daromadlardan tashkil topadi. Maxsulotni sotishdan olingan yalpi foyda (YaF) - bu, sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. bu erda: YaF – yalpi foyda; SST – sotishdan tushgan sof tushum; MT – maxsulotning tannarxi. MT SST YaF   Sof foyda (SF) – bu solik to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi subyekt ixtiyorida koladi,soliklar to‘langunga kadar olingan foydadan minus daromad soliklari va boshqa solik va to‘lovlar ayirmasi sifatida aniqlanadi. bu erda: SF – sof foyda; DS – daromaddan to‘lanadigan soliq; BS - boshqa soliq va to‘lovlar. Sof foyda – korxona ixtiyorida qoladigan foyda. U soliq to‘langungacha foydadan soliqlarni ayirish orqali aniqlanadi Korxonada sof foydadan korxona texnik rivojlanishi, rezerv fondi va dividendlar uchun foydalaniladi. Foyda olishning asosiy manbalari: - korxonani maxsulotning u yoki bu turini ishlab chiqishdagi monopoliya xolati yoki maxsulotning nodirligi hisobiga shakllanadi; - ishlab chiqarish va tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq, bozor konyunkturasini bilish xamda ishlab chiqarishning rivojlanishini, doimiy ravishda o‘zgarib turuvchi bozor konyunkturasiga moslashtirish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Foyda miqdori korxonaning maxsulot ishlab chiqarish bo‘yicha yo‘nalishini to‘g‘ri tanlash, maxsulotlarni sotish va xizmat ko‘rsatish uchun raqobatbardosh sharoitlarni yaratish, ishlab chiqarish xajmi, ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish bilan bog‘liq. - korxonaning innovatsion faoliyatidan kelib chikib, texnologiyalarni takomillatirish, ishlab chikarilayotgan maxsulotlarni yangilash, raqobatbardoshliligini ta`minlash, sotish xajmi va foyda miqdorini oshirishni anglatadi. Foydani taqsimlash deganda uning bir qismini byudjetga jo‘natish tushuniladi. BS DS STF SF    Foydani taqsimlash tamoyillari quyidagilardan iborat: - korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyati natijasida olingan foydasi davlat va korxona o‘rtasida xo‘jalik subyekti sifatida taksimlanadi; - foydaning davlatga to‘lanuvchi bir qismi solik va yig‘imlar ko‘rinishida byudyetga kelib tushadi. Soliklar tarkibi va foizi, ularni xisoblash tartibi va byudjetga to‘lanuvchi boshqa to‘lovlar qonunchilik tomonidan belgilanadi; - soliklar to‘langandan so‘ng korxona tasarrufida koluvchi foyda miqdori, uning ishlab chiqarish xajmini oshirish xamda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat natijalarini yaxshilashdan manfaatdorligini kamaytirmasligi lozim. Foydani oshirishning asosiy yo‘llari: - ishlab chiqarilayotgan maxsulot miqdorini, sifatini oshirish; - ortiqcha asbob-uskunalar va boshqa mulkni sotib yuborish yoki ijaraga berish; - moddiy resurslar, ishlab chiqarish quvvatlari va maydonlari, ish kuchi va ish vaqtidan unumlirok foydalanish xisobiga maxsulot tannarxini pasaytirish; - ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish; - mahsulot bozorini kengaytirish va x.k. 4. Xatarlar va ularning investitsion loyihadagi zarari. O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalarni muvaffaqiyatli jalb etish ma’lum darajada uch guruh omillarga bog`liq buladi. Birinchidan, investitsiya quvvatining mavjudligiga. Uni tabiiy, mehnat zaxiralari, shuningdek ishlab chiqarish, itse’mol, moliyaviy, innovatsiya, insitutsional va infratuzilmaviy quvvatlar tashkil kiladi. Ikkinchidan, mamlakatdagi mavjud investitsiya sharoitlari muhim ahamiyatga egadir. Bularga: umumiqtisodiy, bozor, me’yoriy-huquqiy, axborot bilan ta’minlanish, ekologik, ijtimoiy- madaniy sharoitlar kiradi. Uchinchidan, investitsiya tavakkalchiligi omilidir, ular xorijiy investorlarning investitsiya quvvati va investitsiya sharoitlarining qulay afzalliklaridan foydalanish buyicha vazifalarga qarama-qarshi turadi. Barcha guruhlar bir-biri bilan chambarchas bog`liq buladi. Misol uchun, etarli darajada jalb qiluvchi bo`lmagan investitsiya sharoitlari, hatto yuqori quvvatli investitsiya loyihalarini amalga oshirish imkoniyatlarini ham pasaytirib yuboradi. O`tish iqtisodida bo`lgan, ichki va tashqi investitsiyalarni jalb kilish bo`yicha sharoitlarni shakllantirayotgan davlatlar uchun investitsiya riski riskning muxim turlaridan biridir. Investitsion loyihalar kelajakka tegishli bo`lganligi sababli, ularni amalga oshirish natijalarini ani` taxmin `ilish muammodir. Bunday loyihalar kutilishi mumkin bulgan risklar va noaniqliklarni hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Investitsion qaror bir qator kutilishi mumkin bulgan oqibatlarga ega bulgan hollarda, qaror riskli yoki noanikliqlarga ega deb ataladi.. Riskni ma’lum bir qarorni qabul qilish natijasida zaxiralarni yoqotish imkoniyati, daromadlarni ololmaslik yoki qo`shimcha harajatlar zarurati sifatida belgilash mumkin. Risk – bu bashorat qilinayotgan loyihani amalga oshirishga xalaqit beradigan yoki loyiha samadorligini pasaytiradigan risklarning yigindisidir. Risk, boshqacha qilib aytganda, kutilishi mumkin bulgan xatar- bu investitsiyadan muljallangan foydani olish jarayoniga xos bulgan noumidsizlikdir. SHu bilan birga potensial investor tomonidan qo`yilgan pul mablag`larini yo`kotish mumkinligi hamdir. Investitsion rivojlanishga quyidagilar ta’sir ko`rsatadi: siyosiy, ijtimoiy, savdo va ishga aloqador muhitdagi ko`pgina o`zgarishlar; texnika-texnologiyadagi, mehnat unumdorligi va va baholardagi o`zgarishlar; atrof muxit holati; amaldagi soliqqa tortish, huquq bo`yicha va boshqalar bo`yicha muammolar ta’sir ko`rsatadi. Bularning barchasi loyihalarda aniq riskning mavjudligi - loyihani muvaffaqiyatsizlikka uchrash xatarini yoki foydani o`rniga zarar olish mumkinligini oldindan aniqlab beradi. Iqtisodiy kategoriya sifatida risk- bu bo`lishi mumkin bulgan yoki bo`lmaydigan hodisa.Agar bu hodisa bo`lsa ijobiy va salbiy natija bulishi yoki hech qanday natija bo`lmasligi mumkin. Investitsiya loyihasini risklarni tasnifini turli tizimlari mavjud. Birinchidan, loyiha faoliyatining bosqichlari va fazalari bo`yicha tasniflash: investitsiya oldi fazasidagi, investitsiyalash fzasidagi, ishlab chikarish fazasidagi risklar. Ikkinchidan, loyiha faoliyati ishtirokchilari uchun risk tahdidlariga ta’sir etishining imkoniyatlarini mezonlari buyicha tasniflash. SHu nuqtai-nazar bo`yicha riskni: ichki va tashqi risklarga ajratish mumkin. Tashqi risklarga siyosiy risklar va fors-major risklari kiradi. Fors-major riskiga tabiiy ofatlar: yong`in, suv toshqini, qurg`oqchilik kabilar kiradi. Tashqi risklar loyiha faoliyatining barcha faza va bosqichlarida mavjud. Uchinchidan, riskdan himoyalash imkoniyatlari nuqtai-nazaridan tasniflash: 1) Sug`urtalanadigan risklar; 2) Sug`urtalanmaydigan risklar. Sugurtalanadigan risklar o`z navbatida: a) kafolat b) sugurta v) zahira fondi hisobiga qoplanadigan risklarga bo`linadi. Bundan tashqari, loyiha faoliyatining haqiqiy amaliyotiga asoslangan, eng ko`p uchraydigan risklar ham bo`lib, ularga loyiha ishtirokchilari e’tibor bersalar ham, xech bir guruhlash mezoni doirasiga kirmaydigan risklar ham mavjud. Ular: - Iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy holatning o`zgarib turishi, investitsiyalash va foydadan foydalanish shartlari bilan bog`lik risklar; - tashqi iqtisodiy risklar- savdo va mahsulot etkazib berishga cheklashlar kiritish, chegaralarning berkitilishi va shu kabi ehtimolliklar riski; - siyosiy xolatning noaniqligi, hududdagi yoki mamlakatdagi noma’qul ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar riski; - tabiiy iqlim sharoitlarining, tabiiy ofatlar ehtimolining o`zgarib turishi; -ishlab chiqarish texnik risklari – asbob- uskunalarning buzilishi va tuxtab qolishi, ishlab chiqarishdagi braklar va boshqalar; - loyiha ishtirokchilarining o`zlarini tutishlari, qiziqishlari, maqsadlarning noaniqligi, ularning moliyaviy holati va ishdagi obro`si haqidagi ma’lumotlarning tuo`lik emasligi, noaniqligi. YUqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan xolda, loyiha faoliyatidagi risklarni quyidagi guruhini keltirish mumkin: 1. Loyiha ishtirokchilari riski; 2. Loyiha smeta qiymatining oshish riski; 3. Qurilishni o`z vaqtida tugamaslik riski; 4. Ish va ob’ekt sifatining pastligi riski; 5. Konstruksion va texnik risklar; 6. Ishlab chiqarish riski; 7. Boshqaruv riski; 8. Sotish riski; 9. Moliyaviy risk; 10. Mamlakat riski; 11. Ma’muriy risk; 12. Huquqiy risk ; 13. Fors-major riski. Oxirgi o‘n yillarda loyihani tayyorlash va amalga oshirish malakaviy faoliyatning alohida bir ko‘rinishiga aylandi. Ko‘pgina sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining davlat va xususiy sektorlarida loyihani tayyorlash va amalga oshirish bo‘yicha tajribalar to‘plana boshlandi. Loyihani boshqarish doirasida echiladigan masalalardan biri - bu loyiha faoliyatining riskini boshqarishdir. Bu masala loyihani boshqarishning boshqa funksiyalaridan alohida emas. Moliyaviy talabni aniqlashda ham, smeta va byudjetni hisoblashda ham, shartnomalarni tayyorlash va tuzishda ham loyiha faoliyati ishtirokchilarini turli xil risklardan himoyalash bilan bog‘liq masalalar echiladi. Risklar loyiha faoliyatining barcha bosqichlarida bo‘lganligi sababli, loyiha risklarini boshqarish funksiyasi loyiha tugagunga qadar davom etadi. Loyiha risklarini boshqarishda quyidagi masalalarga e’tibor qaratiladi: - loyiha risklarining tasnifi; loyiha risklarini aniqlash va baholash usullari; loyiha risklarini boshqarishning axborot ta’minoti; risklarning monitoringi va itsiqbolini belgilash; risklarni kamaytirish texnologiyalari; risklarni boshqarishni tashkil etish; risklarni boshqarish Harajatlarining optimal darajasini asoslash va samaradorlikni baholash. Riskni boshqarish turli faoliyat doiralarida riskni kamaytirish bo‘yicha texnologiyalarni va bilimni talab qiladi. Hozirgi vaqtda riskni boshqarish faoliyatini quyidagi asosiy bosqichlarga bo‘lish mumkin:  Riskni aniqlash.  Riskni baholash.  Riskni boshqarish choralari va usullarini tanlash.  Riskni oldini olish va nazorat qilish.  Riskni moliyalash.  Natijalarni baholash. Riskni aniqlash va uni baholash bosqichlari riskni tahlili deb, ham ataladi. Bunda riskni aniqlash sifat tahliliga, riskni baholash miqdor tahliliga kiradi. Risk tahlilining miqdor usullari orasida riskni boshqarish nazariyasida eng mashhurlari quyidagilar: satitsik usul, statistik tajribalar usuli; maqsadga muvofiq keladigan harajatlar tahlili; ekspert baholari usuli; analitik usullar va boshqalar. Risk tahlilining ahamiyati loyihaning potensial ishtirokchisiga loyihani maqsadga muvofiq tarzda amalga oshirish haqidagi qarorlarini qabul qilishi uchun zaruriy ma’lumotlarni berishdir. Riskni boshqarish choralari va usullarini tanlash juda muhim bosqich hisoblanadi. Aniq tanlangan usul doirasida aniq chora-tadbirlarni qo‘llash mumkin. Bu bosqich loyihani amalga oshirishni boshlash haqidagi qarorni qabul qilishdan avval o‘tkazilishi kerak. Tanlashda kechikish loyiha ishtirokchisi uchun jiddiy salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi yoki ishtirokchilar o‘rtasida jiddiy kelishmovchiliklar kelib chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Riskni boshqarishda chora va usullarni optimal variantini tanlash barcha loyiha ishtirokchilari o‘rtasida jiddiy muzokaralar bo‘lishini talab qiladi. Riskni oldini olish va nazorat qilish bosqichi ma’lum reja va datsurlar asosida aniq tashkiliy-texnik tadbirlarni ko‘rib chiqadi. Bu bosqichda quyidagi tadbirlar amalga oshiriladi: risklar monitoringi; riskni itsiqbolini belgilash; tahdid soluvchi xatarlar Haqida rahbarlarga ma’lumot berish va bu bilan bog‘liq ko‘rsatmalarni ishlab chiqish; riskni oldini olish va nazorat qilish datsuri doirasida maxsus tashkiliy-texnik tadbirlar. Ko‘p risklarni oldini olish va nazorat qilish mumkin. Lekin shunday risklar mavjudki, ularni oldini olish yoki kamaytirish mumkin emas, ya’ni ular loyiha ishtirokchilari ta’siridan tashqarida bo‘ladi. SHunday risklar ko‘p harajat talab qilganligi sababli, ularni moliyalash usuli qo‘llaniladi. Bunda loyiha ishtirokchilarini O‘z-O‘zini sug‘urtalash, tajribali sug‘urtachi yordamida sug‘urtalanishga mablag‘ ajratishi tushuniladi. Sug‘urta shartnomalarida riskning ko‘pgina turlari bo‘yicha sug‘urtachining zaruriy chora-tadbirlarni amalga oshirishi ko‘rib o‘tilgan moddalar mavjud bo‘ladi. Riskni boshqarishda loyiha ishtirokchilaridan tashqari, sug‘urta tashkilotlari ham bevosita ishtirok etadi. Ular riskni baholashda o‘z usullari va yo‘llarini amalga oshiradilar, bu amalga oshirish reja - dasturlarini nazorat qilib boradilar. YUqorida ko‘rib o‘tilgan riskni boshqarish bosqichlari va riskni baholash usullari yordamida risk sababli bo‘ladigan yo‘qotishlarni pasaytirish, ular bilan bog‘liq ko‘ngilsiz oqibatlarni kamaytirish quyidagi usullari qo‘llaniladi. Loyihalarni moliyalashtirishda riskni taqsimlash usullari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: kafolatlar; harid haqidagi forvard kelishuv; ishlab chiqarish to‘lovlari; xedjirlashtirish, sug‘urta va svoplar. Odatda, kafolat beruvchi tomonlar sifatida yoki loyiha egalari-homiylar yoki manfaatdor tomonlar bo‘lishi mumkin. Loyiha egalari-homiylar. Davlat, sho‘‘ba korxonalarini nazorat qiladigan kompaniyalar, qo‘shma korxonalardagi ichki va tashqi investorlar va boshqa egalar- homiylar loyihani ishlab chiquvchi kompaniya qarzining kafolatini berishlari mumkin. Agar kompaniya loyihani o‘z hisobidan moliyalashtirish uchun kapitali etishmasa yoki etarli tajribaga ega bO‘lmasa, kreditorlar, odatda, ushbu shakldagi kafolatni talab qiladilar. Manfaatdor tomonlar. Bu juda muhim guruhga quyidagilar kiradi: Uskuna va materiallarni sotuvchilar. Loyiha uchun uskuna va materiallarni sotishda, zavodni yoki uskunani ijaraga berishda manfaatdor tomonlar kafolat berishga tayyor bo‘ladilar. Masalan, o‘zida ortiqcha uskunaga ega bo‘lgan kompaniya, shu uskunaga muhtoj loyihani kafolatlashi mumkin. Xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlarni etkazib beruvchilar. Mol etkazib beruvchilar loyiha tugagandan keyin o‘zlarini bozor bilan ta’minlash uchun kafolat berishlari mumkin. Ular loyihani amalga oshish mobaynida yaratilgan yangi quvvatlarda foydalanishdan yutishlari Ham mumkin. Loyihaning yakuniy mahsulotidan foydalanuvchilar. Bular kafolat berishlari va hatto bevosita moliyalashtirishlari mumkin. Barqaror mol etkazib berilishidan manfaatdor aniq bir xom ashyo itse’molchilarini misol qilib keltirish mumkin. Qurilish tashkilotlari. Loyihada ishtirok etadigan pudratchilar, odatda qurilish bilan bog‘liq ishlarni bajaradilar va kelgusida buyurtma qabul qilish maqsadida kafolat berishga tayyor bo‘ladilar. Milliy Hukumat va xalqaro agentliklar. Bu tashkilotlar mamlakatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy talablari bilan qiziqadilar. Hukumat kafolatlari, loyihaning boshqa ishtirokchilari qoplay olmaydigan risklarni qoplash uchun juda zarur va shu sababli, moliyalashtirishning yutug‘i uchun hayotiy jihatdan muhimdir. Boshqa tomonlar. Ko‘p hollarda, yuqorida sanalganlardan tashqari, loyiha qurilishidan aniq bir daromad oladigan boshqa tomonlar ham bo‘ladi va ular kafolat berishga tayyor bo‘ladilar. Masalan, loyiha bilan bir qatorda amal qilayotgan kompaniya loyiha amaliyotida rivojlangan infratuzilmadan yutishi mumkin, shuningdek loyiha amalga oshishi natijasida milliy iqtisodiyotni rivojlanishidan Ham yutishi mumkin. Riskni taqsimlashda kafolat eng ahamiyatli usul, lekin bundan boshqa usullar Ham bor. Ko‘p hollarda harid haqidagi forvard kelishuv va ishlab chiqarish to‘lovlari qo‘llaniladi. Harid haqidagi forvard kelishuv. Forvard harid haqidagi oddiy kelishuvni moliyalashtirishda, kreditor etkazib berilmagan yoki yaratilmagan minerallar yoki boshqa resurslarni sotib olish uchun kredit beradi. Loyiha ishga tushgandan keyin va minerallar qazib olinishi boshlangandan keyin, kreditorlar qarzni uzish jadvaliga muvofiq keladigan miqdorni olish huquqiga egalar. Forvard shartnomalaridan olinadigan daromadlar qat’iy foizga va barqaror tushumga ega emas. CHunki ulardan olinadigan daromadlar bitim valyutasining spot kursini O‘zgarishiga bog‘liq. Nazorat uchun savollar. 1. Investitsiyalarning qanday turlari mavjud? 2. Xorijiy investitsiyalarga qanday omillar ta’sir etadi? 3. Investitsiyalarning ichki manabalari nima? 4. Investitsiyalarning tashki manbalari nima? 5. Investitsiyalardan foydalanishning asosiy yo‘nalishlari qanday? 6. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini baxolashda korxonalar qanday vazifani xal qilishlari lozim? 7. Investitsion loyihalarning samaradorligini baxolash ko‘rsatkichlari nima? 8. Xatarlar va ularning investitsion loyihadagi zarari.