KORXONANING UZOQ MUDDATI INVESTITSIYALARI HAMDA
ULARNING TAHLILI
MUNDARIJA:
Kirish
Asosiy qism
I
BOB.
Investitsion
risklarning
mazmun
mohiyati
hamda
ularni
boshqarishning nazariy va uslubiy jihatlari
1.1. Investitsion loyihalarda risklar, ularni tuzilishi va kelib chiqish sabablari
1.2. Investitsiya loyihalarini ishlab chiqishda risklarni hisobga olish va ularning
turlari
1.3. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda risklarni aniqlash va baholashning
nazariy-uslubiy asoslari
II BOB Investitsion risklarni baholash va boshqarish amaliyoti tahlili
2.1. Rivojlangan mamlakatlarda investitsion loyihalarni moliyalashtirishda
risklarni boshqarish va baholash amaliyoti tahlili
2.2. O'zbekistonda investitsion loyihalarini moliyalashtirishda risklar tahliliIII
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1
KIRISH
Bozor iqtisodiyotining asosiy iqtisodiy tushunchalari sifatida investitsiyalar
tushunchasining bugungi hayotimizga keng va tez kirib kelishining o‘zi uning
mohiyati va ahamiyatini, zarurligini ko‘rsatib, uni ochib berishga bo‘lgan
zaruriyatni keltirib chiqaradi. Bu tushuncha o‘zi bilan bir qatorda investitsiya
siyosati, investitsiya loyihasi, investitsiya dasturi tushunchalari, investitsiya
siyosatini olib borish, ular bilan bog’liq bo’lgan risklar, investitsiyalarni
moliyalashtirish ularning samaradorligi kabi tushuncha va bilimlarni kashf
etilishi ularning bugungi iqtisodiy hayotimizda naqadar muximligini anglab
olishimizga sabab bo‘lmoqda.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ustuvor tarmoqlarni texnik-texnologik
qayta qurollantirish, jahon bozorida raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarish,
mamlakat eksport salohiyatini oshirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi. Bu vazifalarni amalga oshirishni investitsiyalarsiz tasavvur etib
bo'lmaydi. Shuning uchun ham mamlakatimiz investitsiya jarayonini
takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratib kelmoqda. Chunki investitsiyalar
iqtisodiyotning o'sishini, ishlab chiqarishning rivojlanishini ta'minlovchi muhim
omildir. Investitsiyalarni faol jalb etish borasida amalga oshirilayotgan tadbirlar
natijasida iqtisodiyotda amalaga oshirilayotgan investitsiya loyihalarini soni
oshib bormoqda.
Shuni alohida ta'kidlash joizki, investitsiya loyihalarini amalga oshirish
juda katta risklilikni talab etadi, bu esa ularni bartaraf etishining samarali va
optimal variantlarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Shuningdek bunda loyiha
risklarini uning ishtirokchilari o'rtasida mos taqsimlash imkoniyati mavjud
bo'lishini ham ko'zda tutishi zarur. Har qanday investitsiya loyihalari turli
noaniqliklar, risklar bilan bog'liq. Har bir investitsiya ishtirokchisi risklar, risk
turlarining vujudga kelishi sabablari, ularning tasnifi hamda risk ehtimollarini
oldini olish bo'yicha tadbirlar haqida aniq ma'lumotlarga ega bo'lishlari lozim.
2
Shundagina ular investitsiya loyihasini muvaffaqiyatli amalga oshirishga o'z
hissalarini qo'shishlari mumkin.
Bugungi kunda respublikamizda investitsiya loyihalarini moliyalashtirish,
ularni ekspertizadan o'tkazish, risklilik darajasini baholash borasida ko'pgina
tajribalar to'plandi. Biroq, resurslar bazasining va mamlakatimizda bozor
infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, amaliyotda ma'muriy aralashuv
holatlarining hali ham to'liq barham topib ulgurmaganligi va boshqalar sabab
loyiha risklari ortib ketadi. Bu esa investitsiyalash moyilligini so'ndiruvchi eng
muhim omillardan biri hisoblanadi.
Shu jihatdan ham O'zbekiston sharoitida investitsiya loyihalarini ishlab
chiqishda ularning risklilik darajasini hisobga olish, baholash va aniqlash,
ehtimolligi mavjud bo'lgan risk hamda noaniqliklarni pasaytirish yoki bartaraf
etish yo'llarini aniqlash eng muhim vazifalardan hisoblanadiki, aynan mana shu
masala hozirgi paytdagi ahamiyati va dolzarbligini tasdiqlab beradi.
O'zbekistonda investitsion loyihalarni moliyalashtirish, ularning riskini
baholashning tashkiliy-iqtisodiy masalalarikurs ishining obyekti hisoblanadi.
I BOB. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklar hamda ularni
boshqarishning nazariy va uslubiy jihatlari
1.1. Investitsion loyihalarda risklar, ularni tuzilishi va kelib chiqish sabablari
Investitsiyalar ssuda, aktsiyadorlik, tadbirkorlik, pul, tovar, ishlab chiqarish
kapitalidan farq qilgan holda jami risklar majmuini o'zida mujassam etadi va
kapitalni yo'qotish, boy berish riskini minimallashtirishni nazarda tutadi.
Kapitaldan farq qilgan holda investitsiyalar ongli ravishda aniq va aniq
bo'lmagan risklar bilan bog'lanadi. Investitsiyalar ssudalardan birqancha
yo'nalishlar bo'yicha farq qiladi. Birinchidan, ssuda g'oyasi qaytarishlik asosida
imkoni bo'lgan juda ko'p mablag'lar manbalaridan foydalanishni nazarda tutadi,
investitsiyalar esa nisbatan uzoq davom etadigan vaqt mobaynida qo'yilgan
kapital o'z egasiga qaytishiga qadar mablag'lar oqimini ta'minlash maqsadlarida
kapital qo'yishni bildiradi. Ikkinchidan, kreditlashda kelishuv tashabbuskori,
odatda, qarzdor hisoblanadi, investitsiyalashda esa tashabbus investordan
3
chiqadi. Uchinchidan, kredit moliyalashtirishning manbalaridan biri hisoblanadi,
investitsiyalar esa muayyan vaqt davomida aniq jarayonlarga ongli ravishda
bog'lanib, risklarning turlari ko'pligi bilan ajralib turadi. Investitsiya kapitalini
moliyalashtirish manbalarining turlicha nisbatlariga qarab risklar majmui ham
har xil bo'ladi. Bank investitsiyalariga bank, kredit, bozor, foiz va boshqa risklar
xos bo'lsa, investitsiyalarda risklar diapazoni ancha keng bo'lishi mumkin.
To'rtinchidan, kredit kelishuvlarida kreditor yagona, investitsiya jarayonida esa,
qoida tarzida, kreditor ko'plardan biri hisoblanadi. Kredit o'z negiziga ko'ra
qaytarishlik munosobatlariga ega, investitsiyalar esa taqsimot va takror ishlab
chiqarish munosobatlariga asoslanadi va qiymatning saqlanishini va (yoki) uni
kapitalizatsiyalash munosobatlarini tavsiflaydi. Va, nihoyat, kreditga uning
ajralmas, belgisi foiz ko'rinishidagi to'lov xos bo'lsa, investitsiyalarni dividend,
foyda, foiz, daromad, ijtimoiy, ekologik va boshqa samaralar ko'rinishidagi
natijalar kutadi. Shuningdek, kredit investitsiyalardan o'zining kreditlash
tamoyillariga ko'ra ham farq qiladi. Investitsiyalashning fundamental printsipi
diversifikatsiyalash va aniq maqsadlarga erishish uchun investitsiya kiritish
maqsadlarini murosaga keltirish, muvofiqlashtirishdan iborat bo'lsa, kreditlashda
esa kreditni qaytarishlik, to'lovlilik kabi maqsadlar ko'zlanadi.
Investitsiyalashning asosiy maqsadi - kapitalning joriy qiymatini saqlab qolish va
loyihani boshqarishda ishtirok etish yo'li bilan jamg'arishni amalga oshirishidan
iborat, kredit esa bevosita boshqarishda ishtirok etmasligi ham mumkin. Ayrim
tarjima nashrlarda «investitsiyalar - bu daromadlarning doiraviy aylanishiga
mablag'larni qo'yish (qo'shish)dir» degan fikrlar ham uchraydi. Bizning
nazarimizda, resurslarni band etishga bunday dinamik yondashuvlarni o'rinli deb
hisoblash mumkin.
Ayrim iqtisodchilar uzoq muddatli investitsiyalar tushunchasini
ishlatganlarida kapital qo'yilmalarni nazarda tutadilar va bu
bilaninvestitsiyalarning mazmuni va mohiyatini ochib berishni o'zlaridan soqit
4
qiladilar.1 Ayrim manbalarda2 investitsiyalarni yangi korxonalarni tashkil etish,
ishlab turgan korxonalarni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish, ishlab chiqarishni
texnik tayyorlash, foyda va boshqa pirovard natijalar, masalan, tabiat mahofazasi,
ijtimoiy natijalar olish maqsadlarida loyihalarga mablag'lar kiritish tarzida
izohlash ham uchraydi. Investitsiyalashga yo'naltirilishi mumkin bo'lgan
narsalarni sanab o'tish bilan investitsiyalarning mohiyatini aniqlab bo'lmaydi.
Investitsiyalarning qayerga yo'naltirilganini, qanday jarayonlarga
biriktirilganini va ularning maqsadlari qanday ekanligini bilgan holdagina
ularning mohiyatini anglash mumkin. Investitsiyalar, bizning nazarimizda,
umuman kapitalning xozirgi qiymatini saqlash va (yoki) bu qiymatni
jamg'armalarni ko'paytirish maqsadlarida kapitalga aylantirish payida bo'ladi.
Shu sababli, ular shu vaqt oralig'ida iste'mol qilinmaydi va muayyan muddatga
konkret ob'ekt va jarayonlarga biriktiriladi, ularda band qilinadi, bunda ular aniq
va aniq bo'lmagan risklarga duch keladi.
J. Keyns investitsiyalarni «ushbu davrning ishlab chiqarish faoliyati
natijasida kapital mulk bahosining joriy ortishi» tarzida, «ushbu davrda topilgan
daromadning iste'molga ishlatilmagan qismi» tarzida ta'riflaydi.3 Nazarimizda, bu
o'rinda gap kapital mulkdan unumli foydalanish haqida bormoqdaki, bu aslida
reinvestitsiyalashning o'zidir.
Bozor iqtisodiyotida moliyalashtirish manbalarining ishonchliligi,
xavfsizligi, riskliligi, daromaddorligi, likvidligi, aniq maqsadlari va ularga
erishish usullari o'rtasida chambarchas aloqadorlik bor. Ko'zlangan samaraga
xavfsizlik, daromaddorlik, kapital o'sishi va investitsiyalar likvidligi oqilona
qo'shilganda investitsiya maqsadlarini kelishtirish, murosaga keltirish orqali
erishiladi.
"Risk" so'zi Yevropaning ko'p tillarida mavjud. Misol uchun greklarda
ridsikon so'zi mavjud bo'lib, u qoya, cho'qqi ma'nosini bildiradi. Italiyaliklar
1 Полфреман Д., Форд Ф. Основи банковского дела. - М.: Инфра - М, 1996 (пер. с англ.), 141 бет.
М.Ф. Овсийчук, Сиделникова Л.Б. Методи инвестирования капитала. - М.: Буквица, 1996, 57 с.
2 Золотогоров В.Г. Инвестиционное проектирование: Учебное пособие.-М.: ИП Экоперспектива», 1998, 11
с.
3 Кейнс Дж. Обшчая теория занятости, процента и денег. - М.: Прогресс, 1978, 117 с.
5
tilida risiko so'zi xatar, tahdid ma'nosini, risicare so'zi qoyadan mohirona o'tish
ma'nosini bildiradi. Frantsuzlardagi risdoe so'zi taxdid, qoyani aylanib o'tmoq
ma'nosini beradi. P.G. Grabova risk tushunchasini ilmiy jihatdan tadqiq qilgan
olimlardan biri bo'lib, riskni daromadlarning, resurslarning bir qismini yo'qotish
xavfi sifatida talqin qiladi4.
Granaturov.V.M. ning fikricha, "Risk - bu muqarrar tanlov sharoitidagi
noaniqlikni bartaraf qilish bilan bog'liq faoliyat bo'lib, bu jarayonda
mo'ljallangan natijaga erishishni, muvaffaqiyatsizlik va mo'ljaldan farqlanishlarni
miqdoriy va sifat jihatdan baholash imkoniyati mavjud"5. O'zbek iqtisodchi
olimlaridan i.f.d. M. Sharifxujaev, Yo. Abdullaevlarning hammualliflikdagi
"Menejment: 100 savol va javob" kitobida ham mantiqiy, ham lug'aviy ma'nodan
kelib chiqib yondashilgan.
Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklar mazmuniga ko'ra
moliyaviy risklar hisoblanadi.
Moliyaviy risklar deganda moliyaviy resurslarni, ya'ni pul shaklidagi
resurslarni yo'qotish xavfi tushuniladi. Iqtisodiy adabiyotlarda
risktushunchasining talqini bo'yicha munozarali fikr va mulohazalar mavjud
emas. Ammo moliyaviy risklarning tarkibi xususida iqtisodchi olimlar o'rtasida
jididy munozaralar mavjud. Masalan, V.Moskvin moliyaviy risklarning tarkibiga
inflyatsion riskni, deflyatsion riskni, valyuta riskini va likvidlilik riskini kiritadi5.
Boshqa bir taniqli iqtisodchi olim I. Balabanova moliyaviy risklarning tarkibiga
quyidagilarni kiritadi7:
-inflyatsion risk;
-deflyatsion risk;
-valyuta riski;
-likvidlilik riski;
-investitsion
risk; -kredit
4 Грабова П.Г. Риск в современном бизнесе.-Москва:Аланс, 1994.- с. 58. 5 Гранатуров.В.В. Економический риск:
сушчност, методи измерения, пути снижения. - М.: "Дело и сервис". 1999. 46-с.
5 В.А.Москвин. Управление рисками при реализации инвестиционних проектов.-М.:ФиС, 2004.-
с.69 7 И.Т.Балабанова. Риск-менежмент.-М.:Дело, 1996.-с.с. 22-27.
6
riski; -foiz
riski.
Hozir turli mamlakatlar va mintaqalar o’rtasidagi investitsiya uchun avj
olayotgan raqobat kurashi nuqtai nazaridan investitsiya riski tushunchasini ko’rib
o’tish zarur. Investitsiya oqimlarining u yoki bu mamlakatlarga yo’nalganligi,
shuningdek ularning real hajmlari oxir-oqibat shu risklar bilan belgilanadi.
Umuman olganda investitsiya riskini uch toifaga bo’lish mumkin: 1. Asosiy
(yoki mamlakat bilan bog’liq) risk:
-investitsiya kiritiladigan mamlakatdagi siyosiy va ijtimoiy barqarorlik;
-hukumat o’tkazadigan makroiqtisodiy siyosatning izchilligi va barqarorligi
(inflyatsiya darajasini nazorat qilish, byudjet, kredit siyosati va boshqalar);
-tadbirkorlik faoliyatidan olingan foyda va boshqa daromadlarning
investitsiya qo’yilgan mamlakatdan xorijga o’tkazish imkoniyatlari va sharoitlari;
-investitsiyalashning o’zga huquqiy sharoitlari (xorijiy investorlar huquqini
himoya qiladigan qonun va qonun doirasidagi harakatlarning mavjudligi).
2. Shartnoma yoki investitsiyaga qadar risk:
-murakkab jarayonlarning davomiyligi va samaradorligi;
-shartnoma shartlarini kelishish va ma’qullash jarayoni, shuningdek
tomonlarning shartnomalarda nazarda tutilgan shartlarga rioya etishlarini nazorat
qiladigan muassasalarning bo’lishi va samarali ishlashi;
-munosib mahalliy sherik topish imkoniyati;
-yangi tashkil etiladigan korxona nizom jamg’armasiga uskuna–jihozlar,
texnologiyalar, nou-xau, xomashyo, materiallar va boshqa ko’rinishida
qo’shiladigan hissani baholash tizimining mavjudligi;
-intellektual mulkni himoya qilishning xuquqiy asoslari, shu jumladan
texnologiyalarni transfertlash (o’tkazish) masalalari.
3. Operatsion yoki investitsiyadan keyingi risklar:
-operatsion (harakat) qarorlarni qabul qilish jarayoni tartib-qoidalari va
davomiyligi;
7
-foyda va uni taqsimlash masalalari bo’yicha qaror qabul qilish jarayonida
ta’sir ko’rsatish darajasi;
-menejmentni tashkil etish masalalari, shu jumladan investitsiya loyihasi
infratuzilmasini, xodimlarni boshqarish, moliyaviy menejmentni tashkil etish;
-mahalliy xomashyodan foydalanish imkoniyatlari va uni olish tartiblarini
hal qilishning davomiyligi;
-mahalliy bozor marketingi;
-malakali mahalliy ish kuchining topilishi;
-jamoat havfsizligi, shu jumladan ushbu mamlakatda ishlayotgan xorijlik
xodimlar uchun xavf-xatarsiz ishlash sharoitlari.
Har bir kompaniya o’zining investitsiyalash strategiyasi, raqobat
kurashidagi o’z o’rnidan kelib chiqqan holda investitsiya riski majmuini mustaqil
baholaydi va u yoki bu mamlakatga investitsiya kiritadi. Keyingi o’n yillarda
rivojlangan mamlakatlardagi kompaniyalar bilan sanoat jihatidan jadal
rivojlanayotgan mamlakatlarning kompaniyalari o’rtasidagi farqlar yaqqol ko’zga
tashlana boshladi.
Rivojlangan mamlakatlardagi kompaniyalar g’oyat sinchkov va pishiqligi
bilan ajralib turadilar. Ular mamlakatdagi siyosiy– iqtisodiy vaziyatni uzoq
o’rganadi, tahlil etadi va shundan keyingina bu mamlakatga investitsiyalar
kiritish yoki kiritmaslik haqida bir qarorga keladi. Yangi sanoati rivojlangan
mamlakatlardagi kompaniyalar ularga qaraganda faolroq. Ularning strategiyasi
hujumkorligi va tezkorligi bilan ajralib turadi. Bu kompaniyalar uchun yangi
bozorlarga tez kirish hamda u erda etakchi mavqeni egallash asosiy masala
hisoblanadi.
Bozorga kirishning ham birinchi, ham ikkinchi strategiyasiga ko’plab
misollar keltirish mumkin. Ammo ularning qaysi biri yaxshi, qaysi biri yomon
degan savolga javob berish qiyin. Bu strategiyalar umuman boshqa-boshqa, har
biri mazkur mamlakatlarning tarixiy tajribasi, biznes olami an’analari,
kishilarning mentaliteti (dunyoqarashi) asosida shakllangan.
8
O’zbekistonda mustaqillikka erishgandan so’ng xorijiy investitsiyalarni
milliy iqtisodiyotga jalb qilish tizimini yaratishga kirishildi. Bu borada bir qator
qonunlar va Prezident farmonlari chiqarildi. "Tashqi iqtisodiy faoliyat
to’g’risida", "Chet el investitsiyalari va xorijiy investorlar faoliyatining
kafolatlarini takomillashtirish to’g’risida"gi qonun va farmonlari shular
jumlasidandir. Bu qonun va farmonlar ma’lum ma’noda xorijiy investitsiyalarni
jalb etishning huquqiy asosini tashkil etadi.
Jahon statistikasining dalolat berishicha, uch yildan ortiq faoliyat ko’rsatgan
firmalarning 30 foizi muassislarning o’zaro da’volari hal etilmasligi oqibatida
yopilib qolmoqda. Tadbirkorlarning professional bilimlari yetarli emasligi
mazkur firmalar tugatilishining yana bir sababidir.
O’sishning mutanosib emasligi, qarz majburiyatlarining ko’payib borishi
o’z kapitali, odatda, venchur investitsiyalar hisobiga shakllanadi. Venchur
kapitalning investori o’zining barcha mablag’idan mahrum bo’lishi mumkin,
ammo bu kapital 10 va hatto 50 baravar ko’payish ehtimoli ham bor. Venchur
kapitalidan foydalanish imkoniyati esa fond bozorining holatiga bevosita
bog’liqdir. Venchur kapital egalari hamisha hayotiy qobiliyatga ega bo’lgan va
faol kapital bozorini izlash jarayonida bo’ladilar. Ularni doimiy ravishda yuksak
texnologiya sohasidagi loyihalar qiziqtiradi.
An’anaviy biznes sohasidagi kichik korxonalar kengayish maqsadini
ko’zlamaydi. Odatda, ular bir-ikki korchalonga juda qaram bo’ladi va ularning
ixtisoslashuvi uchun deyarli imkoniyat bo’lmaydi. Qabul etiladigan qarorlar esa
bir yoki bir necha menejerlarning xohish-irodasiga bo’ysunadi, istiqbolda esa
strategik maqsadlarni aniqlash juda qiyin vazifaga aylanadi. Qarorlarning ko’p
qismi durustroq tahlil etilmay qabul qilinadi.Kapital korxona egalarining
mablag’i hisobidan shakllantiriladi, ularda esa mablag’ etishmasligi sezilib
turadi.
V. Shenaev va B. Irniyazovlarning fikriga ko'ra, investitsiyalarga xos
bo'lgan moliyaviy risklarning asosiy turi loyihaviy risklar bo'lib, ular
9
tarkibigaloyihalarning iqtisodiy samaradorligiga xavf soladigan, pul
mablag'larining oqimiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan risklar kiradi6.
Yuqorida bayon etilgan nazariy qoidalardan ko'rinib turibdiki, iqtisodchi
olimlar o'rtasida moliyaviy risklarning tarkibi xususida yagona fikrlilik mavjud
emas. Lekin, shuni e'tirof etish joizki, moliyaviy risklar tarkibiga ko'pchilik
iqtisodchi olimlar tomonidan (V. Moskvin, I.Balabanova, D.G'ozibekov va b.q.)
moliya-pul munosabatlariga bevosita aloqador bo'lgan risk turlari kiritilgan. Shu
sababli, moliyaviy risklarni tadqiq qilishda moliya-kredit munosabatlarining
mohiyatidan kelib chiqish maqsadga muvofiqdir. Quyida moliyaviy risklardan
bir nechtasini mohiyati keltiriladi. Kredit riskini olaylik. Investitsion
loyihalarning asosiy qismi investitsion kreditlar hisobidan moliyalashtiriladi.
Kredit riskini chuqurlashishi natijasida investitsion kreditni qaytmaslik holati
yuzaga keladi. Buning natijasida investitsion loyihaning samaradorligi pasayadi,
to'g'ridan- to'g'ri moliyaviy yo'qotish sodir bo'ladi. Bu esa, investitsion risk
muammosini chuqurlashishiga sabab bo'ladi. Demak, moliyaviy risklar moliya-
pul munosabatlariga xos bo'lib, bir-biriga kuchli ta'sir ko'rsatadi.
Inflyatsiya riski - bu inflyatsiyaning o'sishi natijasida olinadigan pul
shaklidagi daromadlarning qadrsizlanishidir. Bunda tadbirkorlar sezilarli
darajada moliyaviy yo'qotishlarga duchor bo'ladilar.
Deflyatsion risk riskning shunday turiki, bunda deflyatsiyaning o'sishi
natijasida baholar darajasi va daromadlar miqdori pasayadi, tadbirkorlikning
iqtisodiy shart-sharoitlari yomonlashadi.
Valyuta riski - bu valyutalarning almashuv kurslarini tebranishi natijasida
zarar ko'rish xavfidir.
Likvidlilik riski-bu qimmatli qog'ozlar va tovarlarning sifati va iste'mol
qiymatining pasayishi natijasida zarar ko'rish xavfidir. Investitsion risk o'z
ichiga quyidagilarni oladi:
6 Шенаев В., Ирниязов Б. Проектное кредитование. Зарубежний опит и возможности его исползования в Россия.
- Москва: Консалтбанкир, 1996. - с.53.
10
-to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy yo'qotishlar
riski; -daromadlarni pasayish riski; -qo'ldan
chiqarilgan yutuqlar riski.
Investitsion loyihalarning o'zini oqlamasligi, rentabellik darajasini pasayishi
to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy yo'qotishlarga olib keladi.
1-rasm. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi moliyaviy
risklarning tasnifalnishi
Ushbu tasniflash tizimida asosan, risklarning barcha turlari o'z ifodasini
topgan.
Portfelli investitsiyalar bo'yicha dividendlar va foizlar miqdorining
kamayishi, depozitlar va kreditlar foiz stavkalarining pasayishi daromadlar
pasayish riskining namoyon bo'lish shakllari hisoblanadi.
Qo'ldan chiqarilgan yutuqlar riski deganda ma'lum bir investitsion tadbirni
amalga oshmay qolishi natijasida foyda olmay qolish riski tushuniladi. Masalan,
moliyalashtirilayotgan ob'ektni sug'urta qilinmaganligi oqibatida sug'urta
to'lovini olishdan mahrum bo'lish.
11
1-
jadval O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta
moliyalashtirish stavkalari va So’mdagi muddatli depozitlar bo’yicha
majburiy zaxira stavkalari
Manba: O’zbekiston Markaziy bankining hisobot ma’lumotlari asosida
tuzilgan.
Foiz riskiga tijorat banklari, kredit muassasalari va investitsion
institutlarning jalb qilgan resurslari stavkalarining ular bergan kreditlarning foiz
stavkalaridan yuqori bo'lishi natijasida zarar ko'rish xavfi kiradi. Bundan
tashqari, foiz riskiga aktsiyalar bo'yicha olinadigan dividendlarning,
obligatsiyalar, depozit sertifikatlari va boshqa qimmatli qog'ozlar bozor
bahosining pasayishi natijasida investorlarning zarar ko'rish xavfi ham kiradi.
Foizlar bozor stavkalarining o'sishi qimmatli qog'ozlar bo'yicha kurs
farqining kamayishiga olib keladi. Foizlarning ko'tarilishi past foiz stavkalarida
emissiya qilingan qimmatli qog'ozlarning yirik miqdorda sotilishiga olib keladi.
Investorlar qat'iy belgilangan stavkaga ega bo'lgan o'rta va uzoq muddatli
qimmatli qog'ozlarga investitsiya qilgan bo'lsalar, u holda, qimmatli qog'ozlar
o'rtacha bozor bahosining qat'iy belgilangan baholarga nisbatan oshishi natijasida
ushbu investorlar zarar ko'radilar. Kredit riski deganda qarzdor tomonidan
olingan kreditning asosiy miqdori va foizlarining to'lanmasligi natijasida zarar
ko'rish xavfi tushuniladi.
12
Investitsion loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog'liq
risklar doimo mavjud bo'ladi, ularning ayrim turlari paydo bo'ladi va kuchayadi,
boshqa bir turlari esa asta-sekin kamayib boradi va yo'qolib ketadi, uchinchi
guruhi esa, o'zaro birlashib, sifat jihatdan yangi riskni yuzaga keltiradi. Shu bilan
birga, investitsion loyihaning butun bir hayotiy tsikli davomida risklarning
yuzaga keladigan to'rt davriy holatini aniq ajratib ko'rsatish mumkin:
1.Biznes g'oyaning paydo bo'lishi;
2.Investitsion loyihaning ishlab chiqilishi.
3.Biznes rejaning ishlab chiqilishi va uning amalga oshirilishi.
4.Investitsion loyihani amalga oshirishning nihoyasiga etkazilishi, ya'ni
tayyor mahsulotlarning ishlab chiqilishi va sotilishi.
Investitsion loyihalarni amalga oshirishning turli bosqichlarida ko'p sonli
har xil ishtirokchilar ishtirok etishlari mumkin. Ular uchun ham, investorlar
uchun ham risk to'g'risidagi umumiy tushuncha zarar ko'rish yoki ma'lum
moliyaviy yo'qotishga duchor bo'lish xavfidan iboratdir. Agar investorda
shartnoma ishlari to'g'ri yo'lga qo'yilgan bo'lsa, taqdim etilgan biznes rejani sifatli
qilib baholab bera oladigan malakali mutaxassislar mavjud bo'lsa, qarz
oluvchining kredit to'loviga layoqatliligi to'g'risidagi ma'lumotlar aniq va
ishonchli bo'lsa, u holda, investitsiya qilingan pul mablag'larini yo'qotish xavfi
minimal bo'ladi. Masalan, tijorat banki investitsion kreditni berish jarayonini
to'g'ri rasmiylashtirgan bo'lsa, kreditni oluvchining balansidagi yuqori likvidli
garov ob'ektlarini kreditning ta'minoti sifatida qabul qilgan bo'lsa, u holda, mijoz
hatto to'lovga noqobil bo'lib qolganda ham bank bergan kreditlarining ma'lum
qismini qaytarish imkoniyatiga ega bo'ladi. Demak, investitsion kreditni
olayotgan sub'ektning kredit to'loviga layoqatliligini to'g'ri baholash, uning
moliyaviy hisobotlarida va biznes rejasida keltirilgan ma'lumotlarning
ishonchliligi va asoslanganligi, likvidli garov ob'ektlarining ta'minot sifatida
qabul qilinganligi investitsion loyihani moliyalashtirish jarayonidagi risklarni
kamaytirish imkonini beradi.
13
Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga kelish
sabablarini ikki yirik guruhga ajratish mumkin:
1. Tashqi sabablar.
2. Ichki sabablar.
Tashqi sabablarga quyidagilar kiradi:
-davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tadbirlarining o'zgarishi;
-mamlakatda siyosiy vaziyatning o'zgarishi;
-tabiiy halokatlar;
-ekologik muhitning buzilishi;
-iqtisodiyotning investitsiya kiritilayotgan tarmog'idagi shart-sharoitlarning
yomonlashuvi.
O'z navbatida tashqi sabablarning namoyon bo'lish shakllariga quyidagilar
kiradi:
-moddiy-texnika ta'minoti;
-atrof-muhitni qo'riqlash tadbirlari;
-loyihaviy normativlarning o'zgarishi;
-ishlab chiqarish me'yorlarining o'zgarishi;
-eksport-import tartibining o'zgarishi;
-baholarni shakllantirish mexanizmining o'zgarishi;
-soliqqa tortish tizimidagi o'zgarishlar;
-loyiha bo'yicha pudratchilarning bankrot bo'lishi;
-banklarning inqirozi;
-xom-ashyo va energiya bahosining oshishi;
-iste'molchilar talablarining o'zgarishi;
-raqobatning kuchayishi;
-valyutalar almashuv kursining o'zgarishi;
-
inflyatsiyaning kuchayishi.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga keltiruvchi
ichki sabablarga quyidagilar kiradi:
-boshqarish samaradorligining pastligi;
14
-samarasiz marketing;
-mahsulotlarning noraqobatbardoshligi;
-ishlab chiqarish salohiyatining etarli
emasligi;
-moliyaviy
holatning
yomonlashuvi; -huquqiy risklar.
Korxonada rejalashtirish va nazorat holatining qoniqarsiz ekanligi, rahbarlar
bilim va malakasining pastligi, korxona moliyaviy holatini baholash tizimining
takomillashmaganligi boshqarish samaradorligining past bo'lishiga olib keladi.
Korxonada quyidagi elementlarning buzilishi ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning raqobatbardoshligini pasaytiradi:
-sifatni boshqarish;
-tannarxni boshqarish;
-raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish;
-kooperatsiya va hamkorlik;
-standart va me'yorlarga rioya qilish;
-raqobatbardoshlikni ta'minlash strategiyasi.
Korxonani asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, aylanma mablag'lar bilan
ta'minlash tizimi holatining yomonlashuvi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil
qilishning qoniqarsiz holatda ekanligi korxona ishlab chiqarish salohiyatining
yetishmasligiga olib keladi.
O'z navbatida, huquqiy risklarning manbalariga quyidagilar kiradi: -
litsenziyalar;
-patent huquqi;
-shartnomalarning bajarilmasligi;
-tashqi hamkorlar bilan sud
jarayonlari; -ichki sud jarayonlari; -
fors-major holatlar.
Fikrimizcha, kredit riski va kreditlash riski o'rtasidagi farqni unutmaslik
lozim. Bu ikkala tushuncha bir xil ma'noni anglatadigan tushunchalar emas.
Xalqaro banklar o'zlarining xalqaro kreditlar portfelini boshqarishda ichki
15
kreditlashda hech qachon uchramaydigan ikki turdagi riskka duchor bo'ladilar: a)
regional risk;
b) valyuta riski.
Ssuda bo'yicha to'lovsizlik riski ichki kreditlashda ham, xalqaro kreditlashda
ham hisobga olinadi.
1.2. Investitsiya loyihalarini ishlab chiqishda risklarni hisobga olish va
ularning turlari
Investitsiya loyihalarini ishlab chiqish va amalga oshirish iqtisodiyotning
muayyan bir soha yoki tarmog'ida yangi ishlab chiqarish yoki xizmat
ko'rsatishning, yangi tadbirkorlarning kelishiga imkon beradi. Bunda investitsiya
loyihalarni muvaffaqiyatli tarzda ishlab chiqish va amalga oshirishning
samaraliligi muhim ahamiyat kasb etadi.
O'zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalarni muvaffaqiyatli jalb etish ma'lum
darajada uch guruh omillarga bog'liq bo'ladi.
Birinchidan, investitsiya quvvatining mavjudligiga. Uni tabiiy, mehnat
zahiralari, shuningdek, ishlab chiqarish, iste'mol, moliyaviy, innovatsiya,
institutsional va infratuzilmaviy quvvatlar tashkil qiladi.
Ikkinchidan, mamlakatdagi mavjud investitsiya sharoitlari muhim
ahamiyatga egadir. Bularga: umumiqtisodiy, siyosiy, me'yoriy-huquqiy, axborot
bilan ta'minlanish, ekologik, ijtimoiy va madaniy shart-sharoitlar kiradi.
Uchinchidan, investitsiya tavakkalchiligi omillaridir. Ular xorijiy
investorlarning investitsiya quvvati va investitsiya sharoitlarining qulay
afzalliklaridan foydalanish bo'yicha vazifalariga qarama-qarshi turadi.
Barcha guruhlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'ladi. Misol uchun,
etarli darajada jalb qiluvchi bo'lmagan investitsiya sharoitlari, hatto, yuqori
quvvatli investitsiya loyihalarini amalga oshirish imkoniyatlarini ham pasaytirib
yuboradi.
Investitsion loyihalar kelajakka tegishli bo'lganligi sababli, ularni amalga
oshirish natijalarini aniq taxmin qilish muammodir. Bunday loyihalar kutilishi
16
mumkin bulgan risklar va noaniqliklarni hisobga olgan holda bajarilishi kerak.
Investitsion qaror bir qator kutilishi mumkin bo'lgan oqibatlarga ega bo'lgan
hollarda, qaror riskli yoki noaniqliklarga ega deb ataladi.
2-
jadval Bozor munosabatlarini shakllantirayotgan mamlakatlar uchun
investitsiya risklari turlarini baholash
Risk turlari
Bozor munosabatlarini shakllantirayotgan
mamlakatlar
Sharqiy
Yevropa
mamlakatlari
Boltiq-
bo'yi
mamlakatlari
MDH
mamlakatlari
Qonunchilik riski:
Qonunchilik asoslari
nomukammalligi
*
*
**
Me'yoriy-huquqiy hujjatlardagi
doimiy o'zgarishlar
*
*
***
Hujjatlarni talqin etishdagi ko'p
ma'nolilik
*
*
**
Ijtimoiy risk:
Ishsizlik darajasi
**
*
***
Aholini ijtimoiy himoyalash
xarajatlari
***
**
*
Aholi real daromadlari dinamikasi
*
*
***
Har bir band kishiga nisbatan ish
haqi bo'yicha o'rtacha yillik
qarzdorlik darajasi
*
*
***
Siyosiy risk:
17
Aholining davlat siyosatiga
ishonchi
**
*
*
Ichki va tashqi xavfsizlik
**
*
**
Jinoiy risk:
Mulkni o'g'irlash bilan bog'liq
jinoyatlar soni
*
*
**
Korruptsiya bilan bog'liq
jinoyatlar soni
*
*
***
Iqtisodiy risk:
Davlat byudjeti tanqisligi holati
*
*
**
Yillik inflyatsiya darajasi
**
**
***
YaIM o'sishi
*
**
***
To'lov balansi holati
*
*
**
Sanoat ishlab chiqarish dinamikasi
*
*
**
Zarar bilan ishlayotgan korxonalar
ulushi
*
*
***
va bankrot bo'lgan korxonalar soni
Asosiy fondlarning eskirishi
*
*
**
Korxonalar debitorlik-kreditorlik
*
*
***
qarzlarining aylanma mablag'larga
nisbati
Ekologik risk:
Ekologik noqulay hududlar
mavjudligi
*
*
***
Zararli chiqindilarni chiqarib
tashlash natijasida atrof-muhitning
zararlanishi
**
*
***
Radiaktiv fon o'rtacha darajasi
*
*
**
18
Manba: ETTB va Jahon bankining alohida mamlakatlar bo'yicha olib
borgan tadqiqotlariga asoslangan yillik hisobotlaridan olingan tahliliy
materiallaridan foydalanilgan holda baholandi.
Izoh: * - eng kam xatar, ** - o'rtacha xatar, *** - yuqori xatar.
Loyiha riski - bu investitsion loyihani amalga oshirishga halaqit beradigan
yoki loyiha samaradorligini pasaytiradigan risklarning yig'indisidir.
Risk tushunchasiga juda ham yaqin bo'lgan noaniqlik tushunchasi ham
mavjud bo'lib, u riskning anik turlarini tasniflash uchun "risk" atamasining
sinonimi sifatida qo'llaniladi. Noaniqlik deganda, investitsion loyihani amalga
oshirish shart-sharoitlari haqidagi ma'lumotlarni to'la yoki aniq emasligi
tushuniladi. Masalan, inflyatsiya haqidagi, texnika va texnologiyalardagi
o'zgarishlar haqidagi, loyiha quvvatining, ob'ektning qurilish va foydalanishga
topshirish muddatlari, xarajat va natijalarning noto'g'ri hisob-kitobi kabi
ma'lumotlarning to'la yoki aniq emasligi natijasida noaniqlik kelib chikadi.
Bundan tashqari noaniqlik deganda, mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy holatga
etarlicha baho bermaslik va boshka shu kabilar tushuniladi. Loyihani amalga
oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog'liq ko'ngilsiz holatlar va
oqibatlar noaniqligi risk tushunchasi bilan izohlanadi.
Risk bilan noaniqlikning farqi shundaki, natijalar ehtimolligi joriy davr
ma'lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e'tiborga olinadi. Noaniqlik esa
bunday ehtimollik o'tgan va kelasi davr ma'lumotlari etishmasligi yoki to'la
emasligi sababli sub'ektiv aniqlangan vaqtda e'tiborga olinadi. har qanday holda
ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflyatsiya, foiz stavkasi,
talab va taklif, ishlab chiqarish va sotish va boshqalar) kelajakning ma'lum
emasligi sababli faqat taxminiy va noaniq natijalar bo'lishi mumkin. Chunki
o'tgan davr ma'lumotlari asosida faqat noma'lum kelajakda yuz berishi mumkin
bo'lgan o'tgan rivojlanish tendentsiyasini aniqlash mumkin.
Noaniqlik va risklarning har ikkalasi ham loyihadagi yo'qotish va
zararlarga bog'liq bo'lganligi uchun ularning bir-biri bilan uzviy aloqadorligini 2–
chizma
19
2-rasm. Noaniqlik va risklarning investitsiya loyihasidagi
yo'qotishlarga bog'liqligi Manba: ShodmonovSh., Jo‘raevT.
Iqtisodiyot nazariyasi. T.: TDIU, 2001.527b.
orqali ifodalash mumkin.
Iqtisodiy kategoriya sifatida risk - bu bo'lishi mumkin bo'lgan yoki
bo'lmaydigan hodisa. Agar bu hodisa bo'lsa ijobiy (foyda, daromad yoki boshqa
tushum) va salbiy (xarajatlar, zarar, yo'qotish) natija bo'lishi yoki hech qanday
natija bo'lmasligi mumkin.
Moliyaviy operatsiyalar risk darajasini baholashni, uning miqdorini aniqlashni va
uni kamaytirish chora-tadbirlarini qo'llashni talab qiladi.
Investitsiya loyihasini risklarini tasnifini turli tizimlari mavjud. Umuman
esa, risklarni to'rt guruhga ajratgan holda quyidagicha tasniflash mumkin (3-
chizma).
20
3- rasm. Investitsion risklarning to'rt guruhga ajratilgan tasnifi
Manba: ShodmonovSh., Jo‘raevT. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: TDIU,
2001.527b.
Yuqorida keltirilgan risklarning tasnifi shartli ravishda bo'lib, har bir loyiha
uchun ahamiyatli risklarni aniqlash nuqtasiga yo'naltirish sifatida qaraladi.
Bunday risklar aniq holatlarda mutaxassislar va ekspertlar tomonidan tarmoqqa
tegishliligi, masshtablari, tanlangan texnologiya, loyihani amalga oshirayotgan
mamlakat va boshqa loyihaning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda
aniqlanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, investitsiya loyihasini ishlab chiqishda
mazkur jarayon va loyihani amalga oshirish davrida yuzaga kelishi mumkin
bo'lgan risklarning har bir turini alohida hisobga olish, o'rganish, aniqlash va
21
tahlil qilish, ularni pasaytirish choralarini ishlab chiqish zarur bo'ladiki, bu
risklarga qarshi kurashishning eng o'rinli, foydali vaqti va samarali usuli
hisoblanadi. Bunda risklarning o'ziga hos xususiyatlarini ham e'tiborga olish
maqsadga muvofiqdir.
Masalan, ularning alohida turlari bir-birini qoplovchi "umumiy doira"ga ega.
1.3. Investitsiya loyihalarini amalga oshirishda risklarni aniqlash va
baholashning nazariy-uslubiy asoslari
Investitsion loyihalarni amalga oshirishning maqsadga muvofiqlik
masalasini hal etishda risk tahlili asosiy o'rinni egallab, bu asosida loyiha
yuzasidan mumkin bo'lgan barcha yo'qotishlar o'rganilib, ularning oldini olish
yoki tegishli vaziyatlarda ularni benuqson hal etish yoki pasaytirish choralari
ishlab chiqiladi. Riskdan keladigan yo'qotishlarni kamaytirish yoki barham
toptirish va ular bilan bog'liq salbiy oqibatlarni kamaytirish usullarini taklif etish
uchun, eng avvalo, risklarning vujudga kelishiga imkon beruvchi omillarni
aniqlash, ularning ahamiyatini baholash, ya'ni "risk tahlili" deb nomlanuvchi
ishni bajarish lozim bo'ladi.
Risk tahlilining maqsadi investorga investitsiya loyihasini amalga oshirishda
qatnashishning maqsadga muvofiqligi to'g'risidagi qarorlarni qabul qilish va
mumkin bo'lgan moliyaviy yo'qotishlardan himoyalanish bo'yicha chora-tadbirlar
ishlab chiqish uchun kerakli ma'lumotlarni taqdim etishdan iborat. Shunga ko'ra,
risk tahlilini loyihaning barcha ishtirokchilari mustaqil tarzda olib borishlari
maqsadga muvofiqdir. Risk tahlili investitsion loyihaning barcha ishtirokchilari -
buyurtmachilar, pudratchilar, bank, sug'urta kompaniyalari, lizing kompaniyalari,
mol etkazib beruvchilar tomonidan olib borilishi lozim. U, odatda, bir-birini
to'ldiruvchi ikki turga:
- risklarning turlari, omillari va doirasini aniqlash maqsadini ko'zlovchi sifat
tahlili;
- alohida risklar kabi loyihalarning ham hajmini hisoblash imkonini
beruvchi
miqdoriy tahlil.
22
Risklarning sifat tahlili - risk omillarni va turlarini aniqlash maqsadiga ega.
Loyihaviy risklarning sifat tahlilini o'tkazish jarayonida loyiha bo'yicha aniq risk
turlari aniqlanadi, ularni paydo bo'lish sabalari o'rganiladi, risklarni pasaytirish
barcha takliflarda loyihani amalga oshirish oqibatlari tahlil qilinadi. Loyiha
risklarining sifat tahlilida, eng avvalo, loyiha bo'yicha bari risk turlari aniqlanadi,
ya'ni loyiha riski tarkibidagi texnik risklar, loyiha qatnashchilari riski, siyosiy
risklar, huquqiy risklar, moliyaviy risklar, marketing risklar, ekologik risklar,
xarbiy risklar, qurilish-ekspluatatsion risklar va boshqalar.
Risklarning miqdor tahlili - alohida risklar hajmini miqdor jihatdan aniqlash
imkonini beradi Loyiha risklarini miqdor jihatdan tahlil qilishda quyidagi usullar
qo'llaniladi:
- sezgirlik tahlili
- stsenariy tahlili
- Monte-Karlo ulushida risklarni imitatsion modellashtirish.
Loyihaviy risklarning miqdoriy tahlilini o'tkazishda loyihaning hisob-
kitoblariga asoslanadi.
Miqdoriy tahlilning vazifasi loyiha samaradorligi mezonlariga asosan riskli
omillarning o'zgarishiga ta'sirini miqdor jihatdan o'lchash. Sezgirlik tahlili usuli
loyiha risklarini baholashdagi imkon beruvchi eng oddiy usul zararsizlik nuqtasi
tahlilidir. Zararsizlik tahlili deganda loyiha bo'yicha ishlab chiqarish jarayonida
ishlab chiqarish hajmi, mahsulot tannarxi va foydaning bir-biriga bog'liqligini
tadqiq qilish tushuniladi. Loyihaning sezgirligi tahlilini o'tkazishning yana bir
usuli matematik dasturlashdir.
23
4- rasm. Investitsion loyihalarda risklar tahlili
Manba: BocharovV.V. Investitsioniy menedjment. –SPb.:
Piter, 2000. –169s.
Risklar tahlilida tashqi omillarga moddiy resurslarga bo'lgan narxning
tebranishi, iqtisodiy o'sish va kelgusi mahsulotga bo'lgan talabning o'sishi,
inflyatsiya, bank foiz stavkasining o'zgarishi, texnologiyaning rivojlanishi,
siyosiy holat, iqtisodiy siyosat, shu jumladan, soliq siyosati, ekologik
qonunchilik, tabiiy omillar va boshq. Ichki omillarga esa loyihalashtirilayotgan
ob'ektning qurilish grafigi, joriy va ekspluatatsion xarajatlar, ishlab chiqarish
quvvatlarining o'zlashtirilishi kabilar kiradi.
Risklarni baholash deganda risk darajasini sifat va miqdor jihatdan aniqlash
tushuniladi. Risklarni pasaytirish usullari turlicha bo'lib, ular risk turiga va risk
guruxiga qarab tanlanadi. Birinchi bosqichda risklar tahlili loyiha
24
tashabbuskorlariga investitsiya kiritish yoki kiritmaslik haqida sodir bo'lishi
mumkin bo'lgan zararlar xaqida ma'lumot beradi. Ammo risklar loyiha hayotini
barcha bosqichlarida bo'lganligi sababli risklar tahlili loyiha tugagunga kadar
davom etadi.
Umuman olganda, risklarni aniqlash - sifat tahliliga; risklarni baholash -
miqdor tahliliga taaluqlidir.
Risk tahlilining miqdor usullari orasida ommabop usullar quyidagilardir:
statistik usul, statistik tajribalar usuli; maqsadga muvofiq keladigan xarajatlar
tahlili; ekspert baholash; analitik usullar va boshqalar.
Risk tahlilining ahamiyati investitsiya loyihasining salohiyatli
ishtirokchisiga, investorlarga loyihani maqsadga muvofiq tarzda amalga oshirish
haqidagi qarorlarini qabul qilishi uchun zaruriy ma'lumotlarni berishi bilan
izohlanadi.
Bugungi kun amaliyotida loyiha risklarini tahlil qilishda bir qancha
usullardan foydalaniladi. Jumladan:
- ekspert baholash usuli;
- zararsizlik nuqtasi (sezgirlik) tahlili; - qarorlar daraxtini
barpo etilishi usuli; - Monte-Karlo usuli va boshq.
1. Ekspert baholash usuli.
Bu usul riskni tahlil qiluvchi iqtisodchi (ekspert)ning malaka darajasiga
asoslanadi. Ehtimollik subektiv tarzda aniqlanganida har bir kishi bitta
hodisasining qiymatini turlicha belgilashi va u haqda turlicha qaror qabul qilishi
mumkin. Bu usulda bankning faoliyatida o'tkazilgan barcha operatsiyalar
bo'yicha mavjud statistik malumotlar tahlil qilinishi lozim. Bunda imkoni boricha
ko'proq yo'qotishlarga olib kelishi mumkin bo'lgan operatsiyalarni tahlil qilish
ko'zda tutiladi. Bank riski aniqlanganida bankning o'zidagi va bo'lish ehtimoli
bo'lgan yo'qotishlar va ularning davr oralig'ini aniqlab olmoqlari lozim. Bu
oraliqni aniqlash ham risk darajasini kamaytirishga yordam beradi. Yo'qotishlar
oralig'ini quyidagi tenglama bo'yicha aniqlash mumkin:
Y = YX / S
(1)
25
bu erda: Y - yo'qotishlar oralig'i darajasi;
YX - yo'qotishlarga olib keluvchi holatlar soni;
S - statistik tahlil qilinayotgan holatlarning umumiy soni.
Bu erda S - bankning faqat yo'qotish, zararlarga olib kelishi mumkin bo'lgan
operatsiyalarning soni emas, balki barcha operatsiyalarni, jumladan foyda
keltiruvchi operatsiyalarni ham o'z ichiga oladi. Agar shu qoida inobatga
olinmasi, bankning oraliq yo'qotishlar darajasi va u bilan bog'liq risk darajasi
juda yuqori chiqishi mumkin, yani Y - yo'qotishlar oralig'i darajasi 0< Y < 1
oralig'ida bo'lib, ushbu "Y" qancha "0" soniga yaqin bo'lsa, risk darajasi shuncha
kichik bo'ladi. Agar "Y" qanchali "1" soniga yaqin bo'lsa, risk darajasi shunchali
yuqori bo'ladi.
Shuni ta'kidlash mumkinki, bu usul risk darajasini yoki yo'qotishlar bo'lishi
ehtimolini statistik ma'lumotlarga asoslanib yuqori aniqlikda matematik ifodalab
beradi. Risk darajasini aniq son jihatdan aniqlab berish uchun barcha
operatsiyalarning ehtimoliy natijasi va uning oqibatlarini oldindan ko'ra bilish
lozim.
Loyiha risklarini ekspert baholash algoritmi quyidagilarni qamrab oladi:
-
loyiha hayotiyligi tsiklidagi fazalarda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan
risklar tarkibini ishlab chiqish;
-
risklarni muhimlik darajasi bo'yicha himoyalash. Bu maqsadda
risklarning
ehtimolligi, ushbu riskning xavflilik darajasi ekspert yo'li bilan aniqlanadi.
Investitsion risklarni ekspert baholash usulining asosiy afzalligi, loyiha
tahlili jarayonida ekspertlar tajribasini qo'llash imkoniyatining mavjudligi va turli
xil sifat omillarining ta'sirini hisobga olishda namoyon bo'ladi. Loyiha rahbari
(firma) ekspert so'rovnomalari ko'rinishida baholash mezonlarini ishlab chiqadi,
kompyuter yordamida hisoblab chiqadi. Bunday yondashuv investitsiyalarning
qoplash davri yoki boshlang'ich investitsion harajatlarni qaytish davrini
aniqlashga mo'ljallangan. Investitsion loyihaga pul mablag'larini qo'yish
yuzasidan qaror qabul qiluvchi shaxslarga investitsiyalarni qoplash davri bo'yicha
26
zarur ma'lumotlarga ega bo'lish kerak va bu loyiha riskini aniqlashga
ko'maklashadi.
2. Zararsizlik nuqtasi (sezgirlik) tahlili.
Zararsizlik tahlili deganda loyiha bo'yicha ishlab chiqarish jarayonida ishlab
chiqarish hajmi, mahsulot tannarxi va foydaning bir-biriga bog'liqligini tadqiq
qilish tushuniladi. Ba'zi hollarda bunday tahlil harajatlar, ishlab chiqarish hajmi
va foydaning bir-biriga nisbatini tahlil qilish db ham ataladi. Bunda eng asosiy
maqsad harajatlarni qoplash uchun zarur bo'lgan ishlab chiqarish hajmini
aniqlashdan iborat va bu holat korxona rahbarlariga va loyiha menejerlariga
quyidagi omillarning o'zgarishi foydaga ta'sirini aniqlash imkoniyatini beradi:
-
doimiy harajatlar (miqdori ishlab chiqarish hajmiga qarab
o'zgarmaydigan
harajatlar, masalan, qarz foizi, garov puli, ijara haqi, renta to'lovari va boshqalar);
-
o'zgaruvchan xarajatlar (miqdori ishlab chiqarish hajmiga nisbatan
to'g'ri mutanosiblikda o'zgarib turuvchi harajatlar, masalan, ish haqi, xom
ashyo, yoqilg'i, yuk tashish harajatlari va boshqalar);
-
sotish hajmi;
-
mahsulot tannarxi;
-
sotilishi ko'zda tutilgan mahsulot assortimenti.
Harajatlarni qoplash uchun zarur bo'lgan sotish hajmi maxsus nuqtani
tavsiflaydi, ya'ni u ishlab chiqarish hajmining kritik nuqtasini ifodalaydi. Mana
shuning uchun ham bunday tahlil zararsizlik nuqtasi db nomlanadi. Bunda
korxona foyda ham olmaydi, zarar ham ko'rmaydi, ya'ni mahsulot sotishdan
tushgan tushum mahsulotning to'liq tannarxiga (harajatlarga) barobardir.
Zararsizlikni tahlil etish mahsulotni sotishdan tushgan tushumning sotilgan
mahsulot ishlab chiqarish xarajatlariga teng bo'lgandagi, algebraik va grafik yo'l
bilan topiladigan tenglik nuqtasini aniqlashdan iboratdir. Agar mahsulot sotish
hajmi ushbu nuqtadan past bo'lsa (mahsulot tannarxidan past bo'lsa), u holda
korxona ko'rgan zarari uchun chidashga majbur bo'ladi, agarda sotishdan tushgan
27
tushum ishlab chiqarish xarajatlariga teng bo'lsa, bu holat uning o'z faoliyatini
zararsiz yuritayotganidan dalolat beradi.
Zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun, eng avvalo, sotish hajmi (Q)
o'zgarishining foydaga (P) ta'sirini aniqlash lozim bo'ladi. Bunday o'zgarishlar
nisbatini aniqlashdagi elementlar bo'lib, mahsulot birligi narxi (P), mahsulot
birligidagi o'zgaruvchan xarajatlar (V) va mahsulot birligidagi doimiy harajatlar
(C). Formula quyidagi ko'rinishga ega:
P = P*Q - (V*Q + C)
(2)
bu erda: Q - sotish hajmi; P - foyda; P - mahsulot birligi narxi;V - mahsulot
birligidagi o'zgaruvchan xarajatlar; C - mahsulot birligidagi doimiy harajatlar.
Ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasida P = 0 ga teng bo'ladi va bundan
zararsizlik nuqtasi kelib chiqadi:
Q = C / P -V
Shunday qilib, zararsizlik nuqtasini aniqlashda sotish narxi, mahsulot
birligiga ketgan o'zgaruvchan harajatlar hamda ma'lum vaqt (yil yoki oy)
davomidagi doimiy harajatlar eng muhim omillardandir.
Shunday qilib, zararsizlik tahlilidan quyidagi amaliy xulosalarni qilish
mumkin:
-
yuqori zararsizlik nuqtasi istalmas bo'lib, u firma ishlab chiqarish
(mahsulot sotish) darajasining o'zgarishiga bog'liq bo'ladi;
-
doimiy xarajatlar qanchalik yuqori bo'lsa, zararsizlik nuqtasi
shunchalik
yuqori bo'ladi;
-
sotiladigan mahsulot birligi bahosi va o'zgaruvchan nisbiy xarajatlar
o'rtasidagi farq qanchalik katta bo'lsa, zararsizlik nuqtasi shanchalik kichik
bo'ladi.
3. Qarorlar daraxtini barpo etilishi usuli.
Bu usul loyiiha rivojlanishining turli xil variantlari mavjud bo'lganda uning
eng optimal variantlarini tanlash va tegishli qarorlar qabul qilish, shuningdek,
loyiha bo'yicha turli xil oraliqlarda qarorlar qabul qilinishi avvalgi qabul qilingan
28
qarorlarga bevosita bog'liqligi va uni istiqbolda yanada rivojlantirish holatini
aniqlab beradi. Bunda riskni tahlil qiluvchi barcha ma'lumotlarga ega bo'lishi
kerak.
Qoida tariqasida, loyihani amalga oshirish davomida qilingan harajatlar bir
martalik moliyaviy qo'yilmalarni amalga oshirishni talab qilmasdan, uzoq
muddat davomida amalga oshirishni taqozo etadi. Bu holat loyiha menejeriga
kapital qo'yilmalarni qayta baholash zaruriyatini hamda loyihani amalga
oshirishdagi o'zgarishlarga tezkorlik bilan munosabat bildirishni talab qiladi.
Mablag'larni investitsiyalashni amalga oshirish uzoq muddat talab etsa, loyiha
bo'yicha risklar, ko'p hollarda, qarorlar daraxti usuli yordamida baholanadi.
"Qarorlar daraxti"ni barpo etish uchun ma'lumotlar to'plashning ketma-
ketligi quyidagicha: loyiha hayotiyligi tsiklining davomiyligi va tarkibini
aniqlash; loyihaning istiqboldagi rivojlanishiga ta'sir etuvchi asosiy holatlarni
aniqlash; asosiy holatlarning sodir bo'lish vaqtini aniqlash; asosiy holatlarning
sodir bo'lishi natijasida qabul qilinishi mumkin bo'lgan qarorlarni shakllantirish;
har bir qabul qilingan qarorlarning ehtimolligini aniqlash; loyihani amalga
oshirish har bir bosqichining qiymatini aniqlash hamda olingan ma'lumotlar
asosida "Qarorlar daraxti"ni barpo etiladi.
4. Monte-Karlo usuli.
O'zbekiston Respublikasida xozirgi davrda Monte-Karlo usulini qo'llash
katta ahamiyatga ega. Chunki ushbu davr loyihalarni amalga oshirishda
noaniqlikni yuqori darajasi bilan, bozor iqtisodiyoti qonunlari to'liq amal
qilinmasligi bilan va mutaxassislarni tahlil natijalari sub'ektiv ekanligi bilan
belgilanadi. Monte - Karlo usuli - bu loyiha sezgirligini tahlil qilish usuli va
stsenariylar usulining uyg'unlashtiruvchi usul bo'lib, uni asosi bo'lib ehtimollar
nazariyasi xizmat qiladi.
Agar stsenariylar tahlilida mutahassis 3 xil variantdagi stsenariy tuzsa, Monte-
Karlo usulida bu variantlar soni 500 ta va minglab stsenariylarni tashkil etadi.
Ba'zi bir (yoki bir nechta) loyiha parametrlarini o'zgartirib tahlilchi ularni uchta
variantdan ko'rib chiqadi va har bir variantga loyiha natijasini hisoblab chiqadi.
29
Ushbu natijalar yig'indisi asosida qaror qabul qilinadi.
Bu usulni yana immitatsion modellashtirish yoki statistik modellashtirish
deb ham atashadi. Immitatsiya deganda ushbu loyihani ma'lum parametrlarini va
shart- sharoitlarini o'zgartirib, loyihani turli xil variantalari yaratish, amaliyotdagi
vaziyatni immitatsiya qilish tushuniladi. Barcha immitatsiyalar natijasi statistik
usulda son jihatidan hisoblab chiqiladi. Monte-Karlo usuli tashqi omillarni
o'zgarishini maksimal darajada hisobga olinishini ta'minlaydi.
Monte-Karlo usulini qo'llashda zamonaviy kompyuter texnologiyalari
bo'lishi zarur. Ularsiz hisob-kitoblar juda ko'p vaqtni oladilar va mutaxassis bu
murakkab jarayonda xatolarga yo'l qo'yishi mumkin. Ulardan Risk Master, Risk,
Crystall Ball va boshqa kompyuter dasturlari tahlilga katta yordam beradi. Ko'p
xollarda kompyuterlarni o'zi bir nechta parametrlarni o'zgargan miqdorini olib,
loyihaning tasodif variantlarini ishlab chiqadilar.
Monte-Karlo usulining asosiy bosqichlari:
- usul modelini tayyorlash, ya'ni tahlil uchun asos qilib olingan
ko'rsatkichlarni (NPV, IRR, sof foyda, naxt pul oqimi yoki boshq.)
matematik ko'rinishini kompyuterga kirgizish lozim;
- ehtimollarni taqsimlash bosqichi, ya'ni parametrlarni o'zgarish
chegaralarini
va ehtimollik qonuniyatlarini aniqlash;
- korreletsiya shartlarini belgilash -o'zgaruvchan miqdorlarni o'zaro
bog'lanishini ko'rsatib berish;
- immitatsiya natijalarini yig'ish;
- natijalarini statistik tahlil qilish.
Har bir loyiha stsenariysi ma'lum ehtimol miqdorini anglatadi.
Masalan, loyiha bo'yicha kompyuter 500 stsenariy tuzgan bo'lsa, ularning
har bittasi vujudga kelish ehtimoli 0,2% teng.
R=100/n
n- stsenariylar soni; r-
stsenariy ehtimoli.
30
Agar 5000 stsenariy tuzgan bo'lsa, ehtimollik ko'rsatkichi 0.02% teng.
Agar ushbu 500ta stsenariylar ichida 304tada NPV noldan yuqori bo'lsa,
60,8% ehtimoli bilan loyiha samarali bo'lishi kutilmoqda va risk 39.8% variantni
tashkil qiladi.
Bu usulning afzalliklari deb quyidagilar hisoblanadi: bozorni turli
ko'rinishlari va o'zgarishlarini modellashtirish imkoniyati; modellarni
kengaytirish imkoniyati va vaqt bilan chegaralanmaganligi (faqat loyiha xayoti
davrida emas); tashqi omillarni barchasini hisobga olish imkonini beradi.
Usulni kamchiliklari: hisob-kitoblar serquvvat kompyuter programmalarini
talab qiladi; tahlilchi ma'lum matematik va statistik bilim va tushunchalarga ega
bo'lishi lozim; hatolar ehtimoli mavjudligi.
Ko'p xollarda tahlil natijalari bo'yicha diagramma yoki gistogramma
tuziladi. Ularda tahlil natijasi yaqqol namoyon bo'ladi.
Xulosa qilib aytganda, risklar barcha investitsiya loyihalari uchun xos
hisoblanadi. Riskni bartaraf etish uni loyiha ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash,
daromad va yo'qotishlar, samaradorlikning pasayishi kabi holatlar bo'yicha
risklar tahlilini olib borish orqali zaruriy choralar ko'rish bilan amalga oshiriladi.
II BOB. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishda risklarni baholash va
boshqarish amaliyoti tahlili
2.1. Rivojlangan mamlakatlarda investitsion loyihalarni moliyalashtirishda
risklarni boshqarish va baholash amaliyoti tahlili
Rivojlangan mamlakatlarda (AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya,
Yaponiya, Fransiya va Italiyada) investitsion loyihalarni moliyalashtirish
maqsadlariga berilgan kreditlar bo'yicha kredit riskini boshqarish bir qator aniq
tamoyillarga asoslanadi. Ulardan asosiylari quyidagilardan iborat:
1. Investitsion loyihalar bo'yicha ishlab chiqilgan biznes rejalarning
mukammal ishlanganligi.
Biznes rejalarning mukammal ishlanganligi uning har bir bo'limi bo'yicha
investitsion risklarning to'liq hisobga olinganligida, ishlab chiqariladigan
mahsulotlarni sotish strategiyasining to'g'ri tanlanganligida, investitsion
31
loyihaning samaradorligiga ta'sir qiluvchi har bir asosiy omilning ta'sir
mexanizmining inobatga olinganligida namoyon bo'ladi.
Biznes rejada mahsulot sotiladigan bozor chuqur tahlil qilingan bo'lishi
lozim. Chunki rivojlangan sanoat mamlakatlarida tovarlarning taqchilligi mavjud
emas, balki tovarlarni sotish muammosi mavjud. Shu sababli, mazkur
mamlakatlarda investitsion loyihalar bo'yicha tuzilgan biznes rejalarda asosiy
e'tibor mahsulot sotiladigan bozorlarni o'rganishga qaratiladi.
Biznes rejalardagi asosiy bo'limlardan yana biri ishlab chiqarishni tashkil
etilishidir. Ishlab chiqarishning to'g'ri tashkil etilganligi pirovard natijada
mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlarini sezilarli darajada oshib ketishining
oldini oladi. Bu esa, ularning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi.
Rivojlangan mamlakatlarda, biznes rejalarni tuzishda investitsion loyihani
boshqarish samaradorligiga alohida e'tibor qaratiladi. Buning sababi shundaki,
rivojlangan mamlakatlar bo'yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarning natijalariga
ko'ra, investitsion loyihalarni amalga oshirishdagi muvaffaqiyatsizliklarning 98
foizi korxonaning o'ziga bog'liq sabablar tufayli yuz bergan, 2 foizigina esa,
korxona faoliyatiga bog'liq bo'lmagan omillar ta'sirida yuz bergan. AQShda
o'tkazilgan shu boradagi tadqiqotlarning natijalari investitsion loyihalarni amalga
oshirishdagi muvaffaqiyatsizliklarning asosiy sabablari quyidagilardan iborat
ekanligini ko'rsatdi:
-boshqaruvchilarning uquvsizligi - 45 %;
-mahsulotning ushbu assortimentini ishlab chiqarishda tajribaning yetarli
emasligi - 9 %;
-boshqarish tajribasining yetishmasligi - 18 %;
-nisbiy tajriba doirasining torligi - 20 %;
-o'z majburiyatlarini bajarmaslik - 3 %; -
aldash - 2 %;
-tabiiy ofatlar - 1 %.
2. Tijorat banklari tomonidan beriladigan investitsion kreditlarning
ta'minoti uchun yuqori likvidli garov ob'ektlarining mavjudligi.
32
