"Kosmonim va uning terminologiyasi" K o s m o n i m v a u n i n g t e r m i n o l o g i y a s i 1. Sayyoralar haqida umumiy ma'lumot 2. Quyosh, oy, kraterga oid terminlar 3. Sayyoralar nomi bilan bog’liq kosmonimlar 4. Nazorat savollari 5. Foydanilgan adabiyotlar ro'yxati Atoqli nomlar butun olamni qurshab olgan bir davrda koinot ham chetda qolmagan. Insoniyat qadimdan " ilmi nujum" ga qiziqqan. Aniqlagan sayyoralariga o‘zi bilganicha nom bergan. Dastlab, bu ish bilan qadimgi rimliklar shug‘ullangani uchun kosmonim va unga oid terminlar rim ilohiyotiga oid bo‘lgan. Bu soha " Kosmonavtika" deyilgan va unga oid atoqli nomlar " kosmonimlar" hisoblangan. Yunonlardan keyin bu sohaga qadimgi yunonlar, hindlar, arablar, chinliliklar qiziqqani ma'lum. Sayyora— arabcha so‘z bo‘lib, " harakchan, sayyor" degan ma'noni anglatadi. Sayyoralar doimo harakatda bo'lgani uchun ham shu termin qo'llangan. A r a b t i l i d a n o ‘ z l a s h g a n t e r m i n Sayyoralarning kashf etilishi Qadimda barcha Sayyora va Quyosh Yer atrofida aylanadi deb notoʻgʻri talqin qilingan. 16-asr boshlarida polyak astronomi N. Kopernik Sayyoraning Quyosh atrofida aylanish tartibini aniqladi. Italyan olimi G. Galiley oʻzi yasagan teleskopda Sayyorani kuzatib, ular sharsimon jismlar ekanligini aniqladi. U Venerani ham xuddi Oy kabi turli fazalarda koʻrinishini kuzatib, Sayyora oʻzidan nur chiqarmasligini, balki Quyosh nurlarini qaytarishi hisobiga yulduzlarga oʻxshab ravshan koʻrinishini aniqladi. Teleskop ixtiro qilingach, Quyosh sistemasida yana 3 ta yirik sayyora topildi: 1781-yilda ingliz astronomi V. Gershel Uranni, 1846-yil fransuz astronomi U. Leverye hamda ingliz astronomi J. Adams Neptunni va 1930- yilda amerikalik astronom Tombo Plutonni kashf etdi. Qadimgi rimliklar osmon jismlarini kuzatganlar va ma'lum yutuqlarga erishganlar. Keyinchalik kashf etilgan sayyoralarga rim dinidagi ilohlar nomlarini qo‘yib atashgan. Ularning bu terminlar fanda saqlanib, mavjud 8 ta sayyoraning barchasi shu nomlar bilan atalib kelinmoqda. Bu sohaning umumiy nomi " Kosmonim" Sayyoralar nomlari YUPITER—Xudolarning shohi va osmon va yomg'irning xudosi MARS— Urush xudosi Merkuriy— Xudolar, savdo va moliya elchisi NEPTUN— Dengiz Xudosi PLUTON— Yer osti dunyosining Xudosi SATURN— O'rim-yig'im va qishloq xo'jaligi Xudosi VENERA Sevgi va go'zallik Q u y o s h , y e r , o y g a o i d t e r m i n l a r Kosmonimlar haqida so‘z yuritsak, ularning hammasi ham sayyora emasligini bilib olamiz. Quyoshning oʻzi esa sayyora emas, u yulduzdir, chunki yorugʻlikni qaytarmaydi, balki oʻzi chiqaradi. Oy ham sayyora emas — u Yer yoʻldoshi. Hozirda mavjud 8 ta sayyoraning barchasi quyosh sistemasidagi sayyoralar hisoblanadi. Ularning ilmi nomi ingliz tilida " the planets of the sun", ya'ni quyosh tizimidagi sayyoralardir. Selenonimlar— Oy yuzasidagi har qanday obyektning atoqli oti.Oy xaritasiga qaralsa, nom berilgan kraterlar soni 1608ta ekanini ko‘rish mumkin. Ammo ularning faqat 1577 tasi real shaxslarning ismi bilan bog‘liq. Selenonimlar: Faylasuf Platon, astronom Galileo Galiley va matematik Isaak Nyuton – kraterlarga ismi berilgan mashhur insonlardir. Shuningdek, istisno tariqasida, Oyning Yer tomoni deb ataluvchi mintaqasida joylashgan Lacus Somniorum yoki «Orzular ko‘li» atrofidagi kraterga mashhur pop yulduzi Jon L e n n o n n i n g i s m i b e r i l g a n . Ayollar nomi bilan bog‘liq selenonimlar (kraterlarga berilgan n o m l a r ) : Seleno- nimlar Tereshkova— koinotga birinchi bo‘lib chiqqan sobiq SSSR kosmonavti. Antonia Mori— amerikali antronom. Hiptiya— qadimgi Misr olimasi. "ASTRONOMIYA QONUNLARI" kitobini yozgan. Shu o‘rinda kosmonimlarning aksariyat qismi kraterlar berilgan nomlar ekanini ta'kidlab o‘tmoqchiman . Buni selenonimlar misolida ham ko'rdik. Kraterning o‘zi ham kosmonimlarga kiruvchi bir termin. KRATER—yunoncha so‘z bo‘lib, "katta kosa" degan ma'noni anglatadi. U kosmik predmet yuzasidagi botiqlikdir. Sayyorlar asosan keyingi asrlarda kashf etishgan. Nomlash masalasida esa qadimgi yunon tilidagi ilohlar nomidan foydanishgan. Sharqda k o s m o n i m l a r n i n g g ‘ a r b d a g i d a n a l o h i d a n o m i b o r . Masalan, Venera kosmonimi sharqda Zuhro yulduz nomi bilan atalib kelinadi. Quyosh tizimidagi sayyoralarning eng kattasi bu yupiterdir. U qadimgi rim imperiyasining bosh ilohi hisoblangan. Shunga nisbat berilib, eng katta sayyoraga yupiter nomi berilgan. Yupiter aloqador atoqli nomlar yupiteronimlar d e y i l a d i . Kosmonimlarning sayyoralar bilan bog‘liq terminlari quyidagilar va ular o‘z ichida millionlab atoqli nomlarni birlashtiruvchi makroko‘lam hisoblanadi: 1. Yupiteronimlar 2.Marsonimlar 3.Merkuronimlar 4. Venusonimlar 5. Neptunonimlar 6. Saturonimlar 7. Plutonimlar va hokazo. Nazorat savollari: 1. Kosmioniml tushunchasiga ta'rif bering. 2. Sayyora termini qaysi tilga oid? 3. Sayyora nomi bog‘liq terminlar asosan qaysi tildan olingan? 4. Krater terminiga ta‘rif bering. 5. Selenonim atamasi qaysi tildan olingan? 7. Ayollar ismi bilan bog'liq asosan qaysi selenonimlarrni bilasiz? Foydanilgan adabiyotlar ro'yxati: 1. Vikipediya 2. Ziyo.uz sayti 3. " O‘zbek tili antroponimikasi" .Ernest Begmatov 4. Milliy ensiklopediya E'TIBOR UCHUN TASHAKKUR!