“O‘zbek tili onomastikasi masalalari” tanlov fanidan
“Kosonsoy tumani toponimik pasporti” mavzusidagi
oraliq nazorat ishi
Namangan – 2023
M u n d a r i j a
1. Kosonsoy tumani nomining lisoniy tahlili ...............................................
2. Tuman toponimiyasining umumiy ro‘yxati (kartotekasi)........
3. Oykonimlar tahlili ......................................................................
4. Agitoponimlar tahlili .................................................................
5. Nekronimlar tahlili .....................................................................
6. Tuman toponimiyasidagi o‘zgarishlar tahlili ..........................
7. Tuman toponimiyasiga doir manbalar ....................................
Tuman nomining lisoniy tahlili
Kosonsoy – Namangan viloyati tarkibidagi shahar va tuman nomi.
Kosonsoy shahri O‘zbekiston hududidagi qadimiy shaharlardan biri.
Kosonsoyning har ikki sohilida joylashgan shahar dastlab Koson deb atalgan.
Keyinchalik shahar nomiga soy so‘zi qo‘shilib, oykonim gidrooykonimga
aylangan. Shaharga miloddan avvalgi IV-III asrlarda asos solingan. Tarixiy
ma’lumotlarga ko‘ra, shahar miloddan avvalgi I asrda Kushonlar saltanatining
poytaxti bo‘lgan. Kushonlar saltanati barham topganidan keyin ham Kosonsoy
bir necha asr davomida Farg‘ona vodiysining yirik shaharlaridan biri bo‘lib
turgan. V-VII asrlarga kelib, Buyuk Ipak yo‘li tarmog‘ining Farg‘onadan
o‘tishi bilan shaharda savdo va hunarmandchilik yana ravnaq topdi. Kosonsoy
tarixiga oid dastlabki ma’lumotlar qadimiy Xitoy sayyohi Chjan Syan
(miloddan avvalgi 128-yil), arab geograflari Ya’qubiy, Muqaddasiy asarlarida
uchraydi. Xususan, arab sayyohi va geografi Ya’qubiy asarida arablar bosqini
davrida Kosonsoy poytaxt sifatida tilga olingan. Bobur davrida Kosonsoy
Farg‘onadagi sakkiz shahardan biri bo‘lgan. Shahar nomi qadimiy Xitoy
manbalarida “kesay” yoki “Gessay” shaklida qayd qilingan. S.Qorayevning
yozishicha, Koson nomi aslida kas (kat) - “qishloq” so‘zidan olingan. Balki u
sug‘dcha kat (kass) - “qishloq”, “shahar” so‘zidan kelib chiqqandir, deb
yozadi akademik A.Muhammadjonov.1
Bizning fikrimizcha, shaharning tarixidan va u yerdagi arxeologik
yodgorliklardan kelib chiqib, Kosonsoy nomi Kushon so‘zining lisoniy
taraqqiyoti mahsulidir.
Kosonsoy tumani 1926-yil 29-sentabrda tashqil etilgan. 1962-yil 24-
dekabrda Chust tumani bilan birlashtirilgan. 1973-yil 28-dekabrda yana
qaytadan tuzilgan. Kosonsoy tumani viloyatning shimoliy qismida, Qoratogʻ
etaqlarida, oʻrtacha 790 m balandlikda joylashgan. Janubidan Namangan
shahri, sharqdan viloyatning Yangiqoʻrgʻon, janubi-gʻarbdan Chust tumanlari,
shimoliy va gʻarbdan Qirgʻiziston Respublikasi bilan chegaradosh. Maydoni
0,51 ming km². Aholisi 270 ming dan ko'proq kishi (2023). Tumanda 1 shahar
1 Xudoyberganov R., Uluqov N. va boshqalar. O‘zbekiston joy nomlarining izohli lug‘ati. 1- nashr. – Toshkent,2022. –
212 b.
(Kosonsoy), 7 qishloq fuqarolar yigʻini (Yoshlik, Koson, Tergachi, Chinovul,
Shirin, Qorasuv, Koʻkumboy) bor. Markazi — Kosonsoy shahri
Tabiati. Tuman hududi togʻli rayonlar zonasiga kiradi. Kosonsoy va uning
irmoqlari oqib oʻtgan Qoratogʻ, Mugʻ, Koʻkumboy qirlari, Dam, Isporan,
Yoyiq, Qisiq, Qorankoʻl, Sarson va Yertikan, Boyoston adirlari bor. Tuman
qududining qariyb 1/3 qismi adir. Iqlimi keskin kontinental. Yillik oʻrtacha
temperatura 12°, yanvarning oʻrtacha temperaturasi — G, minimal
temperatura — 14°, maksimal temperatura 39-4G. Vegetatsiya davri 219 kun.
Yillik oʻrtacha yogʻin 315 mm. Tuman iqlimining shakllanishida shimolidan
keladigan Arktika havo oqimi, Markaziy Osiyo hududida hosil boʻladigan
moʻtadil quruq havo va janubidan harakatlanuvchi tropik havo oqimlari
ishtirok etadi. Tuman hududidan Kosonsoyning qariyb 40 km qismi hamda
Chust (16 km), Teshiktosh (41 km), Qoʻqumboy (12 km) kanallari oʻtgan.
Ulardan sugʻorishda foydalaniladi. Kosonsoy (O‘rtatoʻqay), Qorasuv,
Yertikan suv omborlari qurilgan. Tuprogʻi, asosan, boʻz tuproq, shimoliy
qismida qisman qoʻngʻir va togʻ oldi tuproqlari. Daryo vodiylarida jiyda, tol,
terak, turangʻil, yulgʻun, oqtikan, maymunjon va boshqa oʻsadi. Togʻlarda
doʻlana, sirach, pista, yongʻoq, naʼmatak, archa, lola, gulbarra, ravoch, qir va
adirlarda shuvoq, shoʻra, yantoq, qoʻytikan, tekislik joylarda kurmak, qamish,
ajriq, ariq boʻylarida esa yalpiz uchraydi.
Yovvoyi hayvonlardan tulki, boʻri, sugʻur, quyon, olmaxon, qumsichqon, turli
xil ilonlar, toshbaqa, kaltakesaqlar, qushlardan lochin, burgut, qirgʻovul,
oqbosh, soʻfitoʻrgʻay, kakku, koʻkqargʻa, qizilishton, qir qaldirgʻochi,
musicha, boyoʻgʻli, chumchuq, olaqanot, sassiqpopishak, bulbul va oʻrdaqlar
yashaydi. Kosonsoy soyida, asosan, zarda baliq (marinka) uchraydi. Foydali
qazilmalardan qurilish materiallari — tosh, arzik, ohaktosh va boshqa mavjud.
Aholisi, asosan, tojiklar, shuningdek, o'zbek,qirgʻiz, rus, tatar va boshqa
millat vakillari ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km² ga 277 kishi.
Tuman aholisining 70,8% qishloqlarda, 29,2% shaharda (Kosonsoy) istiqomat
qiladi.
Xoʻjaligi. Hunarmandchilik va savdo sotiq. Qishloq xoʻjaligida yetakchi
tarmoq —
paxtachilik
va
gʻallachilik.
Shuningdek,
chorvachilik,
bogʻdorchilik, sabzavotchilik ham rivojlangan.
Tuman
toponimiyasining
umumiy
ro‘yxati
(kartotekasi)
Hozirda Kosonsoy tumanida 59 ta mahalla fuqarolar yig‘ini mavjud
bo‘lib, ularning tarkibiga 288 ta ko‘cha kiritilgan. Ushbu mahalla fuqarolar
yig‘inlarining va ko‘chalarning nomlanishi bevosita tilda toponimlar
miqdorining oshishiga xizmat qiladi.
1. Chorbog‘ mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Saxovat, Tong yulduzi, Chamanzor,
Mehrigiyo ko‘chalari;
2. O‘rikzor mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Chorkoʻcha, Uzumzor, Xumxona
ko‘chalari;
3. Bog‘ishamol -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Xumxona, Oltinmeros
ko‘chalari;
4. Navbahor -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Istiqlol, Omilkor, Umid ko‘chalari;
5. Obod mahalla fuqarolar yig‘ini 4ta: Zilolsuv, Mugʻ qal'a, Navo, Xalqlar
doʻstligi ko‘chalari;
6. Guliston -2 mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Doʻstlik, Karvonsaroy-1,
Karvonsaroy-2, Karvonsaroy-3 ko‘calari;
7. Guliston -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Gulzor, Teshiktosh ko‘chalari;
8. Hurriyat mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Ulugʻchinor, Xovuz ravonak,
Naqqoshlik, Kosiblar, Bogʻi eram ko‘chalari;
9. Alisher Navoiy mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Xalqlar doʻstligi, Qadriyat
Vatandosh ko‘chalari;
10.
Sa’diy Sheroziy mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Al.Fargʻoniy,
Mexmondoʻst, Muruvvat, Sarchashma, Oltinkoʻl, Oltin diyor, Sharshara
ko‘chalari;
11.
Sadacha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Saodat, Nurobod, Istiroxat,
Soyboʻyi, Bogʻ ko‘chalari;
12.
Navro‘z mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Gulshan, Bogʻ kucha, Tinchlik,
Madaniyat ko‘chalari;
13.
Movarounnahr mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Koʻklam, Zabardast,
Beshikchilar ko‘chalari;
14.
Gulobod mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Roxat, Sadarayhon, Yuksalish,
Farovon, Qadrdon ko‘chalari;
15.
Al – Jomiy mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Qal'a, Chor, Orom baxsh
ko‘chalari;
16.
Mahdumi A’zam mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Nurafshon, Ezgulik,
Dahbet Degrez, Shohchinor ko‘chalari;
17.
Bog‘ishamol -2 mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Shakarbuloq, Navroʻz, Bogʻ
Isiriqsoy ko‘chalari;
18.
Sohibkor mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Yaxshiniyat, Govkush, Paxtakor,
Navbahor ko‘chalari;
19.
Soycha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Soycha, Eshonbobo, Mantipaz,
Vodiy Qayirma ko‘chalari;
20.
Shayxon mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Shayxon, Shayxon-1, Dehqon
ko‘chalari;
21.
O‘rta ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Bolo, Istiqlol, Uzumzor,
Mazorbogʻko‘chalari;
22.
Taxtako‘prik mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bolo, Sadacha, Doʻmir, Soy
boʻyi, Doʻstlik ko‘chalari;
23.
Bog‘ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Zakovat, Rayhon, Bogʻko‘cha,
Gumbaz, Nokzor ko‘chalari;
24.
Qo‘qumboy mahalla fuqarolar yig‘ini 9 ta: Namangan, Qoʻqumboy,
Guliston, Toshloq-1, Toshloq-2, Chamanzor, A.Qodiriy, A.Qahhor, Navbahor
ko‘chalari;
25.
Ozod mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Kamolot, Yangiobod, Hunarmand,
Chorsahoba ko‘chalari;
26.
Guzar mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: R.Safaev, Tergachi-1, Tergachi-2,
Chustko‘cha, Oqyer, Tepa ko‘chalari;
27.
Soybo‘yi mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: R.Safaev-1, Olmazor-1,
Olmazor, Soy, Chustko‘cha, Yangi mahalla ko‘chasi;
28.
Chindovul mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Gʻazalkent, Abdullaqahhor,
Boʻston, Yangi avlod ko‘chalari;
29.
Chust ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Namuna, Chust kucha,
Mirishkor, Dukurtepa ko‘chalari;
30.
Majnuntol mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Shoʻrxok, Soyboʻyi, Yalama,
Majnuntol, Chustko‘cha, Gulbogʻ, Nurafshon ko‘chalari;
31.
Yangi shahar mahalla fuqarolar yig‘ini 9 ta: At -Termiziy-1, At -Termiziy-
2, Semurgʻ, Bedil-1, Bedil-2, Bobodehqon, Gulxan-1, Gulxan-2, Yangi joy
ko‘chalari;
32.
Yangiyo‘l mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Kumushtola, Navnihol, Zavqiy
Sumbula, Qatortol, Muqaddas Vatan, Oʻqituvchilar ko‘chalari;
33.
Musoariq (Beshketmon) mahalla fuqarolar yig‘ini 14 ta: Bobur,
Mamarizaev, Yoshlik, Shodlik, Namangan, Musoariq, Yertikan, Kosonsoy,
Baxt, Baxt-1, Navbahor, Navroʻz, Furqat. A.Navoiy ko‘chalari;
34.
Bo‘ston mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Tinchlik, Istiqlol-1, Istiqlol-2,
Boʻston, Bogʻko‘cha, Namangan ko‘chalari;
35.
Semiztepa (Navbahor) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Firdavsiy,
Semiztepa, Buloq, Yakkachinor, Navbaxor-2 ko‘chalari;
36.
Qozoqovul mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Ranginkamon, Sayavul,
Ziyolilar, Beshqorgʻon, Madadkor, Oltinvodiy ko‘chalari;
37.
Yoshlik mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Zamondosh, Navobod ko‘chalari;
38.
Go‘rmiron mahalla fuqarolar yig‘ini 8 ta: Kasrati, Togʻay, Boytup,
Toshloq,
Sakkizqorgʻon, Oʻrtako‘cha, Marjonsoy, Shirin ko‘chalari;
39.
Tagijar mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Qoʻshchinor, Soyboʻyi, Yoshlik,
Mustaqqillik ko‘chalari;
40.
Hurriyat mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Hurriyat-1, Hurriyat-2, Hurriyat -3
ko‘chalari;
41.
Bomraha mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Mehnatobod, Shodlik, Shaxrav,
Ma’rifat, Mustaqillik, Gulobod ko‘chalari;
42.
Jar mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Bodom, Jiyda, Tinchlik, Istiqlol
ko‘chalari;
43.
Shirinbuloq mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Qoʻlmoʻmin-1, Qoʻlmoʻmin-2
Goʻzalkent, Birlik ko‘chalari;
44.
Dam (Uchqo‘rg‘on) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Dehqonobod, Doston,
Ibrat, Dam, Ulugʻvor ko‘chalari;
45.
Uzunqishloq mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Oʻngbuloq, Qilich, Sohilboʻyi,
Hamkor, Xonko‘cha ko‘chalari;
46.
Rovot mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Qoronkoʻl, Istiqlol, Mustaqillik,
Rovot, Navbaxor, Jiyda ko‘chalari;
47.
Obodon mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bodomzor, Doʻstlik, Istiqlol,
Xojakorgʻon, Oʻzbekiston ko‘chalari;
48.
Takarang mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Fitrat, Ziyokor ko‘chalari;
49.
Shirin mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Mustaqillik, Shotut, Gulbogʻ
ko‘chalari;
50.
Cho‘ngbosh mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Shirin, Nihol, Markaziyko‘cha,
Moʻyi Muborak, Panixon ko‘chalari;
51.
Yangi shahar mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Navbahor, Oʻzbekiston-1,
Oʻzbekiston-2, Oʻzbekiston-3, Isparon, Iftixor ko‘chalari;
52.
Qo‘tan (Qorasuv) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Qorasuv, Gulzor,
Olmazor Yoshlik-1,Yoshlik-2 ko‘chalari;
53.
Bahoriston mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Oltin zamin-1, Oltin zamin-2,
Matonat, Toshqorgʻon ko‘chalari;
54.
Olmazor mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Nuroniy, Oq oltin, Shabboda,
Sharshara, Oʻrikzor, Juvdam ko‘chalari;
55.
Yumaloq Shayx Mozor mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Guzar, Qardoshlik,
Zang Tabib, Qurama ko‘chalari;
56.
Bog‘ mahalla mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: R.Safaev, Konchilar,
Bodomzor, Bogʻko‘cha, Soy ko‘chalari;
57.
Odamteppa mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Moynoq, Odam tepa, Chak,
Chakobod, Oqtepa ko‘chalari;
58.
Ko‘ktosh mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Yangiobod, Koʻktosh, To‘pterak,
Buloqboshi, Soyboʻyi ko‘chalari;
59.
Qaytmas (Xonqo‘rg‘on) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bogʻdod,
Novobod, Doʻstlik, Qaytmas, Xonqorgʻon ko‘chalari.
Tuman Farģona vodiysining shimoliy qismida joylashgan bơlib, shimolda
Qirģiziston Respublikasining Jalolobod viloyati Ala-buqa tumani bilan,
sharqdan Namangan viloyati Yangiqurģon tumani bilan, Ģarbdan Chust
tumani bilan va janubda Namangan shahri va Tơraqơrģon tumanlari bilan
chegaradosh bơlib, Qirģiziston Respublikasi bilan umumiy chegara uzunligi
47,5 km. Shundan 16 km toģlik, 22 km tekislik va 9 km ekin maydonlaridan
iborat.
Kosonsoy tumani markazi Kosonsoy shahri bơlib, tuman hududida 7 ta
qishloq fuqarolar yiģinlari va 63 ta mahalla fuqarolar yiģinlari mavjud.
Shundan 16 ta mahalla fuqarolar yiģinlari tuman markazida, 47 tasi esa
qishloqlarda joylashgan. Kosonsoy tumani relefi asosan tekislik-toģ
mintaqalilik xarakteriga ega. Yer yuzasi shimoldan janubga va ģarbdan
sharqqa tomon pasayib boradi. Dengiz sathidan ơrtacha balandligi 650-950 m.
Tumanning umumiy maydoni 512 kv.km, doimiy aholisi 177,8 shundan
shaharda 111,9 ming kishi, qishloqda 65,9 ming kishi istiqomat qilmoqda.
Tuman markazi Kosonsoy shahri bơlib, unda aholi soni 51,2 ming kishini
tashkil etadi.
Tumandan 15 dan ortiq millat vakillari yashaydi. Aholining umumiy
miqdorida ơzbeklarning salmoģi 37,3 foiz, tojiklar 60,9 foiz, ruslar 0,06 foiz,
qirģizlar 0,9 foiz, tatarlar 0,1 qolgan 0,6 foizini boshqa millatlar tashkil etadi.
Aholining zichligi 1 kv. kilometrga 347 kishi tơģri keladi. Kosonsoy tumani
asosan suģoriladigan dehqonchilik regionidir. Tuman qishloq xơjaligini asosiy
tarmoq - paxtachilik va ģallachilik tashkil etadi. Shuningdek, boģdorchilik,
sabzavotchilik, chorvachilik, parrandachilik, baliqchilik va asalarichilik
sohalari ham keng rivojlanib bormoqda.
Tuman hududida 3 ta suv ombori: Kosonsoy, Yertikan va Qorasuv suv
omborlari mavjud. Kosonsoy suv omborining maydoni 840 ga, tơģon
balandligi 64 m, uzunligi 290 m bơlib, 165 mln.m.kub suv tơplash
imkoniyatiga ega. Viloyatning Kosonsoy va Chust tumanlarida ekin
maydonlarini
sug‘oriladigan
suv
bilan
ta'minlaydi.
Qulay
iqlim
iqtisodiyotning agrar tarmog‘ini hamda sog‘lomlashtirish muassasalarini
hamda sayohatchilikni rivojlantirishga keng imkoniyatlarni yaratadi. Ekologik
jihatdan sifatli qishloq xơjaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash
sanoatini rivojlantirish imkoni mavjud. Kosonsoy nafaqat betakror tabiati,
balki bir necha ming yillik tarixi, qadimiy ơtroq dehqonchilik madaniyatiga
xos xususiyatlarni hamda ơzbek va tojik xalqlarning kơp asrlik boy milliy
qadriyatlarini ơzida mujassam etgan yurt sifatida nom qozongan.
Kosonsoy tumani hududida kơplab arxeologik yodgorliklar mavjud bơlib, ular
turli tarixiy davrlarga tegishli tepaliklar majmuini tashkil etadi. Kosonsoy
Respublikamizning eng xushmanzara gơshalaridan bơlgani uchun xalqning
dam olishi, hordiq chiqarishiga alohida e'tibor beriladi. Tumandagi
"Kosonsoy", "Obi xayot", "Faxriylar" sihatgohlari kabi ơnlab oromgohlarda
har yili davlatimizning turli hududlaridan minglab hamyurtlarimiz hordiq
chiqarib, dardlariga darmon topmokdalar; "Kosonsoy" ma'danli shifobaxsh
suvi, ayniqsa, ularga asqotmoqda. Bu ơrinda mamlakatimizning turli dam
olish oromgohlari orasida ơzining inson dardiga shifo beruvchi, toza havosi,
sơlim tabiati va turli tuman shifobaxsh davolash usullari bilan ma'lum va
mashhur
bơlgan
"Kosonsoy"
sanatoriyasida
Respublikamiz
mehnatkashlarining eng sevimli sihatgohiga aylangan.
Kosonsoy tumani ơzining buyuk allomalari bilan bashariyat tamadduni
rivojiga kata hissa qơshgan. Xususan, tumanning turli hududlarida tavallud
topgan juda kơp diniy va dunyoviy allomalar, davlat arboblari hamda mashhur
kishilar yetishib chiqqan. Abdulloh Abdulhamid Sa'dning "Ơrta Osiyo
olimlari" qomusi kitobida kơhna Kosondan X-XVI asrlarda yetishib chiqqan
ơn bitta kosoniy taxallusli fiqx donishmandlari, muhandis hamda
adabiyotshunos olimlar zikr etilgan. Jumladan, mashhur hadisshunos Ahmad
Sulaymon ibn Nasr, Muhammad al-Kosoniy, fiqx donishmandi, qorilik san'ati
islom dunyosi ulamolaridan Abu Bakr al-Kosoniy va boshqa kơplab kosoniy
olim va ulamolar ơtmish Sharq xalqlari ma'naviyati, ma'rifati va tarixida juda
muhim mavqega ega bơlganlar. Tumanda juda kơplab tarixiy yodgorliklari va
muqaddas qadamjolari, me'morlik obidalari va ziyoratgohlari mavjud
bơlib,vodiydagi eng mashhur yodgorliklardan bơlgan, XVIII asrda bunyod
qilingan "Jome' masjidi", eski Koson shahri ơrnidagi Muģqal'a xarobalari
yaqinidagi "Sadpiri Komil" qabristoni, Shayxon qishloģidagi XVIII asrga
mansub "Yusufxon to‘ra maqbarasi", "Chinor bobo", "Mahdumi A'zam
ziyoratgohi", "Sulton Malik Merbaxsh" maqbaralari shular jumlasidandir.
III. Oykonimlar tahlili
Oykonim deganda, shahar, qishloq, ovul va boshqa aholi punktlari tushuniladi.
Shahar yirik aholi punkti bo‘lib, iqtisodiy, ma’muriy va madaniy markaz
sanaladi. Shahar so‘zi sanskritcha «davlat», «mutlaqi hokimning qarorgohi»
ma’nosini anglatadi. Qadimda har qanday yirik aholi punkti, xususan shahar
atrofi devor, hatto ichma-ich ikki qavat devor bilan o'ralgan edi. Ichki
shahaming (Xorazmda Icharj^rg) — shahri darun, tashqi shahar (Xorazmda
Dishan qal’a) — shahar berun deyilishi shundan. Qadimgi turk tilida shahar
— baliq deyilgan. Mahmud Koshg‘ariy turkiy tilda «shahar» o‘miga kend
so‘zi ishlatilishini, lekin o‘g‘iz qabilasi vakillari kend deganda qishloqni
tushunishlarini aytgan, hozir ham o‘g‘iz guruhiga kiradigan ozarboyjon tilida
qishloq o‘rniga kend so‘zi ishlatiladi. Qishloq aslida kichikroq aholi punkti.
Qishloq «qishlanadigan joy» ma’nosida bo‘lib, yayloq (yaylov) — «yozda
turiladigan joy» so'zining aksi. Aholi punktlari aholisining soni va iqtisodiy
ma’muriy ahamiyatiga qarab shaharcha (posyolka), ovul (kichik qishloq yoki
chorvadorlar qishlog'i), qo‘rg‘oncha (katta qishloqdan ajralib chiqqan
qishloq), mahalla (mustaqil qishloq yoki katta qishloqning bir bo‘lagi) kabi
turlarga bo'linadi. 0 ‘zbekistonda taxminan 13000 aholi punkti bor. Bundan
bir necha o‘n yil ulaming soni bundan ancha ko‘p bo'lgan. Ko‘pincha
qishloqlar yiriklashtirilgan yoki aholisi boshqa joylarga ko‘chirilgan. Biroq
«ko‘l qurisa ham nomi qurimaydi» deganday, bunday maskanlaming nomlari
turli yozma yodgorliklarda, arxivlarda saqlanib qolgan. Shunday qilib, 0
‘zbekiston oykonimlarining umumiy soni 25-30 mingga yetgan. Bunday katta
miqdordagi toponimlarni ilmiy tahlil qilish oson emas. Oykonimlar
toponimiyaning eng o‘zgaruvchan tarmog'idir. 0 ‘lka tabiatining xususiyatlari,
jamiyat hayotida asrlar davomida ro‘y bergan tarixiy, ijtimoiy va siyosiy
hodisa-voqealar, aholining kasb-hunarlari nomlari, aholi punktini birinchi
bo‘lib o‘zlashtirgan yoki unga asos solgan kishining ismi, yoyinki, unda
qanday qavm vakillari yashagani yoki yashayotganiga qarab umg‘-qabilaning
nomi — etnonim shahar-qishloq nomlarida o‘z aksini topadi. 0 ‘rta Osiyo,
jumladan, 0 ‘zbekiston qadimiy dunyo madaniyat markazlaridan biridir. Tarixi
uzoq mamlakatlaming toponimlari ham qadimiy bo‘ladi. Buxoro, Samarqand,
Romitan, Choch, Termiz, Xiva, Zomin, Ishtixon, Shopurkon kabi shahar va
qishloqlaming nomlari ming yilliklar bilan o‘lchanadi. Oykonimlar barcha
toponimlar orasida tarixiy, lisoniy (lingvistik) jihatdan eng qimmmatli
yodgorliklar sanaladi. Bu nomlarning ma’nosi, qaysi tilga oidligi haqida
qancha fikrlar bildirilgan bo‘lsa ham kelib chiqishi uzil-kesil hal qilingan deb
bo‘lmaydi. Toponimlarning etimologiyalari haqida bayon etilgan fikrlar soni
ulaming aniqlik darajasiga to‘g‘ri mutanosib emas, degan qarash bor. Buning
ma’nosi shuki, aytilgan mulohazalar ko‘paygan sari etimologiyaning aniqlik
darajasi ham orta boradi. Aholi punktlari ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir.
Shuning uchun ham shahar-qishloqlaming tarkib topishi, joylashishi, atalish
qonuniyatilarini konkret tabiiy-tarixiy va siyosiy sharoit bilan uzviy bogiiq
holda o‘rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Qishloq-shaharlar
nomlarini ayrim-ayrim o'rganishdan ko'ra, ularni guruh-guruhlarga bo‘lib,
tasniflash va tahlil qilish maqsadga muvofiq. Aholi punktlari nomlarini asosan
2 yirik guruhga bo‘lish mumkin: 1 .Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar.
2. Ijtimoiy-iqtisodiy oykonimlar. 1. Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar
deganda, suv obyektlari nomlariga, joyning geomorfololik shakllariga,
o‘simlik-hayvon nomlariga va boshqa tabiiy-geografik sharoitga qarab atalgan
aholi punktlari tushuniladi. 2
Demak, turar-joylar nomlari oykonim deyiladi. Oykonimlarning ba’zi nomlari
vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi. Jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy
o‘zgarishlar ko‘proq oykonimlarda aks etadi. Oykonimlar ma’nosiga ko‘ra
ham qiziqarli bo‘lib, tahlil etilganda ular qanday so‘zlar asosida
yaratilganligini aniqlash va nomlanish prinsiplarini belgilash muhim
ahamiyatga egadir. Ularning ba’zilari aholining etnik tarkibini ifodalaydigan
urug‘-qabila, xalq nomlaridan(Qozoqovul, arabchek) kelib chiqsa, ayrimlari
kishi ismi va laqablari (Musoariq, Mahdumi A’zam, Furqat), o‘simlik
(Yertikan, Navnihol) va hayvonga bog‘liq holda qo‘yilgan.3
2 Кораев С. Топонимика. Тошкент. 2006. 50-бет.
3 Р.Абдумажидов. Ҳаёт лабиринтлари.Тошкент.’’Муҳаррир’’ 2012. 17-бет.
Kosonsoy oykonimlarining ham har biri o‘ziga xos toponimik ma’noga,
nomlanish asosi, etimologiyasiga ega. Kosonsoy oykonimlarini qanday turar
joy ekanligiga ko‘ra dastlab ikki guruhga ajratish mumkin:
1. Qishloq nomlari: Kuymozor, Go‘rmiron, Soybo‘yi, Xo‘jaqo‘rg‘on,
Qizilmo‘ri, Qozoqovul kabi;
2. Qishloq fuqarolar yig‘ini nomlari: Yoshlik, Shirin, Chindovul,
Xonqo‘rg‘on kabi;
3. Shahar nomi: Kosonsoy kabi.
Aholi punktlari tumanda jami 41 ta bo‘lib, ular quyidagilar: Musoariq,
Boʻston, Tinchlik, Navbahor, Semiz tepa, Yakka chinor, Buloq, Qozoqovul,
Yoshlik, Goʻrmiron, Tagijar, Hurriyat, Bomraha, Jar, A.Dadaxonov, Dam,
Uzunqishloq, Ravot, Obodon, Shirin, Takarang, Choʻngbosh, Isparon,
Oʻzbekiston, Yangi shahar, Qorasuv, Qoʻtan, Baxoriston, Yumaloq Shayx
Mozor, Bogʻ mahalla, Odam tepa, Chak, Chakobod, Oq tepa, Moʻynoq,
Buloqboshi, Koʻk tosh, To‘pterak, Qaytmas, Xonqoʻrgʻon.
Kosonsoy tumani agitoponimlari (Ziyoratgohlar) tahlili
Bu borada qadimgi Koson shahri joylashgan "Muģqal'a" yodgorligidan
tashqari Tergachi qishloģida "Noģortepa", Gơrmiron qishloģida Eski
qabriston, Ravot qishloģida "Navjartepa", "Dukortepa" kabi tepalar
ơtmishning guvohi bơlgan va xalqimizning uzoq kơhna tarixidan xikoya
qiluvchi arxeologik yodgorliklar hisoblanadi.
Kosonsoy tumani nekronimlari tahlili
Nekronim yunoncha “nekros” – qabriston, “onoma” – nom degan ma’noni
bildiradi. Mozorlar, qabristonlar va boshqa shu tipdagi qadamjoylarning atoqli
oti sanaladi.
1. Isparon kabristoni - Kosonsoy tuman, O‘zbekiston MFY. Isparon-
qishloq nomidan
2. Kal'a Kabristoni - Kosonsoy tuman, O‘zbekiston MFY
3. Mazorcha kabristoni - Kosonsoy tuman, Gulbog‘ MFY
4. Oromgox kabristoni - Kosonsoy tuman, Go‘rmiron MFY
5. Tilla tepa kabristoni - Kosonsoy tuman, , O‘zbekiston MFY
6. Toshmozor kabristoni - Kosonsoy tuman, O‘zbekiston MFY
7. Tumanmozor kabristoni - Kosonsoy tuman, Go‘rmiron MFY
8. Uzbekiston kabristoni - Kosonsoy tuman, O‘zbekiston MFY
9. Yangishaxar kabriston - Kosonsoy tuman, Yangishaxar MFY
10.
Qorasuv kabristoni - Kosonsoy tuman, Qorasuv MFY
11.
Oyqiron kabristoni - Kosonsoy tuman, Qorasuv MFY
12.
Boydovul kabristoni - Kosonsoy tuman, Qorasuv MFY
13.
Taftuqota kabristoni - Kosonsoy tuman, Guzar MFY
14.
Changal mazor kabristoni - Kosonsoy tuman, Chak MFY
15.
Oqtepa kabristoni - Kosonsoy tuman, Chak MFY
16.
Muynok kabristoni - Kosonsoy tuman, Chak MFY
17.
Dustlik kabristoni - Kosonsoy tuman, Xonqo‘rg‘on MFY
18.
Adolat kabristoni - Kosonsoy tuman, Chindovul MFY
19.
Guliston kabristoni - Kosonsoy tuman, Uchqo‘rg‘on MFY
20.
Sarimozor kabristoni - Kosonsoy tuman, Shirinbuloq MFY
21.
Xorazm kabristoni - Kosonsoy tuman, Obodon MFY
22.
Shanxay kabristoni - Kosonsoy tuman, Rovot MFY
23.
Ququmboy kabristoni - Kosonsoy tuman, Ququmboy (Boshkent) MFY
24.
Semiztepa kabristoni - Kosonsoy tuman, Navbahor MFY
25.
Buloq kabristoni - Kosonsoy tuman, Navbahor MFY
26.
Navbaxor kabristoni - Kosonsoy tuman, Navbahor MFY
27.
Tinchlik kabristoni - Kosonsoy tuman, Bo‘ston MFY
28.
Bozorchaoldi kabristoni - Kosonsoy tuman, Qozoqovul MFY
29.
Eski kabriston karistoni - Kosonsoy tuman, Qozoqovul MFY
30.
Yangi shaxar kabristoni - Kosonsoy tuman, Yangi shaxar MFY
31.
Kuyuk mozor kabristoni - Kosonsoy tuman, Qozoqovul MFY
32.
Yangi obod kabristoni - Kosonsoy tuman, Yangiyo‘l MFY
33.
Ganda bulok kabristoni - Kosonsoy tuman, Yangiyo‘l MFY
34.
Nomaxon bobo kabristoni - Kosonsoy tuman, Tagijar MFY
35.
Tagijar kabristoni - Kosonsoy tuman, Tagijar MFY
36.
Gurmiron kabristoni - Kosonsoy tuman, Go‘rmiron MFY
37.
Boytup kabristoni - Kosonsoy tuman, Go‘rmiron MFY
38.
Qo‘chqor mozor abristoni - Kosonsoy tuman, Bog’ishamol MFY
39.
Xotira kabristoni - Kosonsoy tuman, OlmazorMFY
40.
Chor gumbaz kabristoni - Kosonsoy tuman, Olmazor MFY
41.
Dulanamazor kabristoni - Kosonsoy tuman, Taxtako’prik MFY
42.
Eshonbobo kabristoni - Kosonsoy tuman, Shayxon MFY
43.
Eski mozor kabristoni - Kosonsoy tuman, Bog’ko’chaMFY
44.
Langarbobo kabristoni - Kosonsoy tuman, Yumaloqshayxmozor MFY
45.
Navruz-2 kabristoni - Kosonsoy tuman, Yumaloqshayxmozor MFY
46.
Yumalokshayxmozor kabristoni - Kosonsoy tuman, Yumaloqshayxmozor
MFY
47.
Zang kabristoni - Kosonsoy tuman, Yumaloqshayxmozor MFY
48.
Mamayusuf ota kabrisoni - Kosonsoy tuman, Chak MFY
49.
Koraxon avliyo kabristoni - Kosonsoy tuman, Buloqboshi MFY
50.
Birodarlik kabristoni - Kosonsoy tuman, Qaytmas MFY
51.
Xayitvoy kabristoni - Kosonsoy tuman, Buloqboshi MFY
52.
Shaxidmozor qabristoni - Kosonsoy tuman, Hurriyat MFY
53.
Jarroru Mullox qabristoni - Kosonsoy tuman, Hurriyat MFY
54.
Doston qabristoni - Kosonsoy tuman, Obodon MFY
55.
Jar kabristoni - Kosonsoy tuman, Jar MFY
56.
Xazrati mozor kabristoni - Kosonsoy tuman, M. A’zam MFY
57.
Sadpiri komil kabrisoni - Kosonsoy tuman, Guliston MFY
58.
Juyqul kabristoni - Kosonsoy tuman, Movoraunnahr MFY
59.
Beshketmon kabristoni - Kosonsoy tuman, Beshketmon MFY
60.
Yoshlik kabristoni - Kosonsoy tuman, Yoshlik MFY
61.
M.A'zam ziyoratgohi - Kosonsoy tuman, M. A’zam MFY
Nekronimlarning hozirgi holati yuzasidan tahlil
Qa'la-qadimiy qabriston, bitta qabr qolgan, ishlamaydi.
Mazorcha, eski qabriston, Oʻrta asrlar, Sayyid Burhoniddin qabrlari bor
degan taxmin mavjud.Maxdumi A'zam katta bobolari
Oromgoh - ellik yillik tarixga ega, mangu orom oladigan maskan.
Til la tepa-yoʻq boʻlib ketgan, 40-50yillarda
Toshmozor-1ta qabr qolgan.Yoʻq boʻlib ketgan.Qabrlar toshdan tiklangan
boʻlgan.Taxminlarga koʻra, qoraxitoyliklar istilosida halok boʻlgan
dushman askarlari qoʻyilgan.1100yillar.
Tumanmozor-qadimda bundan ikki asr oldin qabriston boʻlgan.Hozir
15sotixcha maydon qolgan.
Oʻzbekiston- oʻtgan asrning 70-yillarida yopilgan.
Yangishahar- mahalla qabristoni.Mahalla nomidan kelib chiqib qoʻyilgan.
Qorasuv-mahalla qabristoni yangi.
Oyqiron-eski
qabriston,
300yillik
tarixga
ega.20sotix
maydon.Dallillarmavjud emas.
Boydovul- oxirgi marta oʻtg.asrning 40yillarida jasad qoʻyilgan.
Taftuq ota qabristoni, ilmli, taqvoli kishi boʻlgan.Tarixi Safed bulon tarixi
bilan chambarchas.Bu qabriston 5-7asrlarda, ham noislomiy a'analar bilan
jasad koʻmilgan.Jasadlar bilan sopol buyumlar bunga shohidlik
beradi.Arxeologik tadqiqot oʻtkazish roʻyxatida turadi.
Changal mozor-18-19asrlarga taall.Ishlamaydi.Tarixi oʻrganilmagan.
Oqtepa-mahalla qabristoni, qishloq nomidan kelib chiqib ataladi.
Muynoq qabristoni-oʻzbekni( ,turkni) 92boʻgʻinining bir urugʻi nomiga
qoʻyilgan.Yangi qabrist.
Doʻstlik-turli millat musulmon ahlining mangu koʻnimgohi.
Adolat-eski, mahalla qabristoni,
Guliston-mahalla qabristoni.Guliston majoziy ma'noda, obod maskan, bogʻ
rogʻ, v.h
Sari mozor, mozor boshi-ikki asr yoshda, hozir faoliyat yuritmaydi.
Xorazm-xorazmdan kelib, togʻ etagida makon qilib yashagan avliyo inson
koʻmilgan.
Shanxay-mahalliy aholi qishloq nomidan kelib chiqib, Rovot qabristoni
deb atashadi.Shanxay nomi yoʻq.
Qoʻqimboy-mahalliy qabriston. Qoʻqimboy17-18asrlarda yam yashil
oʻtloqzorlar boʻlgan qishloqqa aholi koʻchib kelib yashagan.Birinchi
kelganlardan Koʻkkaboy degan kishi boʻlgan.Qishloq dastlab shu inson
nomida atalib keyinchalik Qoʻqimboy nomini olgan.Qabriston nomi qishloq
nomidan kelib chiqqan
Semiztepa-Namangan shahriga oʻtib ketgan
Buloq qabristoni-Buloq mahallasiniki. Qishloqda buloqlar koʻpligidan shu
nom bilan ataladi
Navbahor-mahallaniki, mahalla nomidan kelib chiqqan
Tinchlik-tinch, osuda maskan.Yangi qabriston.
Bozorcha oldi-19-asr, bozor oldidagi qabriston.Hozir faoliyat koʻrsatmaydi.
Eski qabriston, mahalla ichida, Oxirgi marta 30-yillarda odam jasadi
qoʻyilgan.
Yangishahar-, yangi joy
Kuyuk mozor-eski qabriston, faoliyat koʻrsatmaydi.
Yangi obod-mahalla qabristoni, yangi oʻzlashtirilgan erda qabriston tashk
et.
Ganda buloq-yoʻq boʻlib ketgan.
Nomaxon bobo 17-18- asrlar, shu ismli ulamo nomiga qoʻyilgan
Tagijar90-yillarda tashkil topgan.Qishloq nomidan kelib chiqib qoʻyilgan
Mahalla nomiga qoʻyilgan
Yuldoshali nomli odam 1- qoʻchqorni soʻyib koʻmgan
Yangi tashkil etilgan qabrimton
4 ta gumbazi boʻlgan shuni ichida Sulton Vali zarbasbuva qabri boʻlgan
1 katta doʻlona daraxti boʻlgan
Eshonboboni zurriyotlari shu qabristonga qoʻyilgan
Eski mozor boʻlganligi sababli
Togʻlar koʻtarilganda langarlari toʻsib qoʻyilgan
1-chi qoʻyilgan qabr navruz bayramigda qoʻyilgan
Shayx odam boʻlgan
Mahalla nomiga qoʻyilgan
Mamayusuf ota kabrisoni
Koraxon avliyo boʻlganlar nomlariga qoʻyilgan
100 yil oldlin ziyoratga kelgan otani qabri oʻsha erga qoʻyilgan
Xayitvoy otani nomiga qoʻyilgan
eski qabriston, shahidlar koʻmilgan
Jarroru Mullox kabristoni
Doston nomiga qoʻyilgan
Qishloq nomiga qoʻyilgan
Aslida Xonaqoh mozori boʻlgan nomdan nomga oʻtib shu nom bilan atalgan
100 ta piri komil shu erda shaxid boʻlgan
Juykul kabristoni
Beshketmon kabristoni
Qishloq nomiga qoʻyilgan
M.A'zam otalari yotgan qabrlari boʻlgan
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Xudoyberganov R., Uluqov N. va boshqalar. O‘zbekiston joy
nomlarining izohli lug‘ati. 1- nashr. – Toshkent,2022.
2. Кораев С. Топонимика. Тошкент. 2006.
3. Р.Абдумажидов. Ҳаёт лабиринтлари.Тошкент.’’Муҳаррир’’
2012.
4. H. Homidiy, Ashirov A., Umaraliyev M. Kosonsoy tarixi.
Toshkent. - 2010.
5. Shodmonova
Sh.
Kosonsoy
tumani
toponimlarining
sotsiolingvistik tadqiqi. Namangan. - 2009
