Kosonsoy tumani toponimik pasporti

Yuklangan vaqt

2024-03-11

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

41,6 KB


“O‘zbek tili onomastikasi masalalari” tanlov fanidan “Kosonsoy tumani toponimik pasporti” mavzusidagi oraliq nazorat ishi Namangan – 2023 “O‘zbek tili onomastikasi masalalari” tanlov fanidan “Kosonsoy tumani toponimik pasporti” mavzusidagi oraliq nazorat ishi Namangan – 2023
M u n d a r i j a 1. Kosonsoy tumani nomining lisoniy tahlili ............................................... 2. Tuman toponimiyasining umumiy ro‘yxati (kartotekasi)........ 3. Oykonimlar tahlili ...................................................................... 4. Agitoponimlar tahlili ................................................................. 5. Nekronimlar tahlili ..................................................................... 6. Tuman toponimiyasidagi o‘zgarishlar tahlili .......................... 7. Tuman toponimiyasiga doir manbalar .................................... M u n d a r i j a 1. Kosonsoy tumani nomining lisoniy tahlili ............................................... 2. Tuman toponimiyasining umumiy ro‘yxati (kartotekasi)........ 3. Oykonimlar tahlili ...................................................................... 4. Agitoponimlar tahlili ................................................................. 5. Nekronimlar tahlili ..................................................................... 6. Tuman toponimiyasidagi o‘zgarishlar tahlili .......................... 7. Tuman toponimiyasiga doir manbalar ....................................
Tuman nomining lisoniy tahlili Kosonsoy – Namangan viloyati tarkibidagi shahar va tuman nomi. Kosonsoy shahri O‘zbekiston hududidagi qadimiy shaharlardan biri. Kosonsoyning har ikki sohilida joylashgan shahar dastlab Koson deb atalgan. Keyinchalik shahar nomiga soy so‘zi qo‘shilib, oykonim gidrooykonimga aylangan. Shaharga miloddan avvalgi IV-III asrlarda asos solingan. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, shahar miloddan avvalgi I asrda Kushonlar saltanatining poytaxti bo‘lgan. Kushonlar saltanati barham topganidan keyin ham Kosonsoy bir necha asr davomida Farg‘ona vodiysining yirik shaharlaridan biri bo‘lib turgan. V-VII asrlarga kelib, Buyuk Ipak yo‘li tarmog‘ining Farg‘onadan o‘tishi bilan shaharda savdo va hunarmandchilik yana ravnaq topdi. Kosonsoy tarixiga oid dastlabki ma’lumotlar qadimiy Xitoy sayyohi Chjan Syan (miloddan avvalgi 128-yil), arab geograflari Ya’qubiy, Muqaddasiy asarlarida uchraydi. Xususan, arab sayyohi va geografi Ya’qubiy asarida arablar bosqini davrida Kosonsoy poytaxt sifatida tilga olingan. Bobur davrida Kosonsoy Farg‘onadagi sakkiz shahardan biri bo‘lgan. Shahar nomi qadimiy Xitoy manbalarida “kesay” yoki “Gessay” shaklida qayd qilingan. S.Qorayevning yozishicha, Koson nomi aslida kas (kat) - “qishloq” so‘zidan olingan. Balki u sug‘dcha kat (kass) - “qishloq”, “shahar” so‘zidan kelib chiqqandir, deb yozadi akademik A.Muhammadjonov.1 Bizning fikrimizcha, shaharning tarixidan va u yerdagi arxeologik yodgorliklardan kelib chiqib, Kosonsoy nomi Kushon so‘zining lisoniy taraqqiyoti mahsulidir. Kosonsoy tumani 1926-yil 29-sentabrda tashqil etilgan. 1962-yil 24- dekabrda Chust tumani bilan birlashtirilgan. 1973-yil 28-dekabrda yana qaytadan tuzilgan. Kosonsoy tumani viloyatning shimoliy qismida, Qoratogʻ etaqlarida, oʻrtacha 790 m balandlikda joylashgan. Janubidan Namangan shahri, sharqdan viloyatning Yangiqoʻrgʻon, janubi-gʻarbdan Chust tumanlari, shimoliy va gʻarbdan Qirgʻiziston Respublikasi bilan chegaradosh. Maydoni 0,51 ming km². Aholisi 270 ming dan ko'proq kishi (2023). Tumanda 1 shahar 1 Xudoyberganov R., Uluqov N. va boshqalar. O‘zbekiston joy nomlarining izohli lug‘ati. 1- nashr. – Toshkent,2022. – 212 b. Tuman nomining lisoniy tahlili Kosonsoy – Namangan viloyati tarkibidagi shahar va tuman nomi. Kosonsoy shahri O‘zbekiston hududidagi qadimiy shaharlardan biri. Kosonsoyning har ikki sohilida joylashgan shahar dastlab Koson deb atalgan. Keyinchalik shahar nomiga soy so‘zi qo‘shilib, oykonim gidrooykonimga aylangan. Shaharga miloddan avvalgi IV-III asrlarda asos solingan. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, shahar miloddan avvalgi I asrda Kushonlar saltanatining poytaxti bo‘lgan. Kushonlar saltanati barham topganidan keyin ham Kosonsoy bir necha asr davomida Farg‘ona vodiysining yirik shaharlaridan biri bo‘lib turgan. V-VII asrlarga kelib, Buyuk Ipak yo‘li tarmog‘ining Farg‘onadan o‘tishi bilan shaharda savdo va hunarmandchilik yana ravnaq topdi. Kosonsoy tarixiga oid dastlabki ma’lumotlar qadimiy Xitoy sayyohi Chjan Syan (miloddan avvalgi 128-yil), arab geograflari Ya’qubiy, Muqaddasiy asarlarida uchraydi. Xususan, arab sayyohi va geografi Ya’qubiy asarida arablar bosqini davrida Kosonsoy poytaxt sifatida tilga olingan. Bobur davrida Kosonsoy Farg‘onadagi sakkiz shahardan biri bo‘lgan. Shahar nomi qadimiy Xitoy manbalarida “kesay” yoki “Gessay” shaklida qayd qilingan. S.Qorayevning yozishicha, Koson nomi aslida kas (kat) - “qishloq” so‘zidan olingan. Balki u sug‘dcha kat (kass) - “qishloq”, “shahar” so‘zidan kelib chiqqandir, deb yozadi akademik A.Muhammadjonov.1 Bizning fikrimizcha, shaharning tarixidan va u yerdagi arxeologik yodgorliklardan kelib chiqib, Kosonsoy nomi Kushon so‘zining lisoniy taraqqiyoti mahsulidir. Kosonsoy tumani 1926-yil 29-sentabrda tashqil etilgan. 1962-yil 24- dekabrda Chust tumani bilan birlashtirilgan. 1973-yil 28-dekabrda yana qaytadan tuzilgan. Kosonsoy tumani viloyatning shimoliy qismida, Qoratogʻ etaqlarida, oʻrtacha 790 m balandlikda joylashgan. Janubidan Namangan shahri, sharqdan viloyatning Yangiqoʻrgʻon, janubi-gʻarbdan Chust tumanlari, shimoliy va gʻarbdan Qirgʻiziston Respublikasi bilan chegaradosh. Maydoni 0,51 ming km². Aholisi 270 ming dan ko'proq kishi (2023). Tumanda 1 shahar 1 Xudoyberganov R., Uluqov N. va boshqalar. O‘zbekiston joy nomlarining izohli lug‘ati. 1- nashr. – Toshkent,2022. – 212 b.
(Kosonsoy), 7 qishloq fuqarolar yigʻini (Yoshlik, Koson, Tergachi, Chinovul, Shirin, Qorasuv, Koʻkumboy) bor. Markazi — Kosonsoy shahri Tabiati. Tuman hududi togʻli rayonlar zonasiga kiradi. Kosonsoy va uning irmoqlari oqib oʻtgan Qoratogʻ, Mugʻ, Koʻkumboy qirlari, Dam, Isporan, Yoyiq, Qisiq, Qorankoʻl, Sarson va Yertikan, Boyoston adirlari bor. Tuman qududining qariyb 1/3 qismi adir. Iqlimi keskin kontinental. Yillik oʻrtacha temperatura 12°, yanvarning oʻrtacha temperaturasi — G, minimal temperatura — 14°, maksimal temperatura 39-4G. Vegetatsiya davri 219 kun. Yillik oʻrtacha yogʻin 315 mm. Tuman iqlimining shakllanishida shimolidan keladigan Arktika havo oqimi, Markaziy Osiyo hududida hosil boʻladigan moʻtadil quruq havo va janubidan harakatlanuvchi tropik havo oqimlari ishtirok etadi. Tuman hududidan Kosonsoyning qariyb 40 km qismi hamda Chust (16 km), Teshiktosh (41 km), Qoʻqumboy (12 km) kanallari oʻtgan. Ulardan sugʻorishda foydalaniladi. Kosonsoy (O‘rtatoʻqay), Qorasuv, Yertikan suv omborlari qurilgan. Tuprogʻi, asosan, boʻz tuproq, shimoliy qismida qisman qoʻngʻir va togʻ oldi tuproqlari. Daryo vodiylarida jiyda, tol, terak, turangʻil, yulgʻun, oqtikan, maymunjon va boshqa oʻsadi. Togʻlarda doʻlana, sirach, pista, yongʻoq, naʼmatak, archa, lola, gulbarra, ravoch, qir va adirlarda shuvoq, shoʻra, yantoq, qoʻytikan, tekislik joylarda kurmak, qamish, ajriq, ariq boʻylarida esa yalpiz uchraydi. Yovvoyi hayvonlardan tulki, boʻri, sugʻur, quyon, olmaxon, qumsichqon, turli xil ilonlar, toshbaqa, kaltakesaqlar, qushlardan lochin, burgut, qirgʻovul, oqbosh, soʻfitoʻrgʻay, kakku, koʻkqargʻa, qizilishton, qir qaldirgʻochi, musicha, boyoʻgʻli, chumchuq, olaqanot, sassiqpopishak, bulbul va oʻrdaqlar yashaydi. Kosonsoy soyida, asosan, zarda baliq (marinka) uchraydi. Foydali qazilmalardan qurilish materiallari — tosh, arzik, ohaktosh va boshqa mavjud. Aholisi, asosan, tojiklar, shuningdek, o'zbek,qirgʻiz, rus, tatar va boshqa millat vakillari ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km² ga 277 kishi. Tuman aholisining 70,8% qishloqlarda, 29,2% shaharda (Kosonsoy) istiqomat qiladi. Xoʻjaligi. Hunarmandchilik va savdo sotiq. Qishloq xoʻjaligida yetakchi tarmoq — paxtachilik va gʻallachilik. Shuningdek, chorvachilik, bogʻdorchilik, sabzavotchilik ham rivojlangan. Tuman toponimiyasining umumiy ro‘yxati (kartotekasi) (Kosonsoy), 7 qishloq fuqarolar yigʻini (Yoshlik, Koson, Tergachi, Chinovul, Shirin, Qorasuv, Koʻkumboy) bor. Markazi — Kosonsoy shahri Tabiati. Tuman hududi togʻli rayonlar zonasiga kiradi. Kosonsoy va uning irmoqlari oqib oʻtgan Qoratogʻ, Mugʻ, Koʻkumboy qirlari, Dam, Isporan, Yoyiq, Qisiq, Qorankoʻl, Sarson va Yertikan, Boyoston adirlari bor. Tuman qududining qariyb 1/3 qismi adir. Iqlimi keskin kontinental. Yillik oʻrtacha temperatura 12°, yanvarning oʻrtacha temperaturasi — G, minimal temperatura — 14°, maksimal temperatura 39-4G. Vegetatsiya davri 219 kun. Yillik oʻrtacha yogʻin 315 mm. Tuman iqlimining shakllanishida shimolidan keladigan Arktika havo oqimi, Markaziy Osiyo hududida hosil boʻladigan moʻtadil quruq havo va janubidan harakatlanuvchi tropik havo oqimlari ishtirok etadi. Tuman hududidan Kosonsoyning qariyb 40 km qismi hamda Chust (16 km), Teshiktosh (41 km), Qoʻqumboy (12 km) kanallari oʻtgan. Ulardan sugʻorishda foydalaniladi. Kosonsoy (O‘rtatoʻqay), Qorasuv, Yertikan suv omborlari qurilgan. Tuprogʻi, asosan, boʻz tuproq, shimoliy qismida qisman qoʻngʻir va togʻ oldi tuproqlari. Daryo vodiylarida jiyda, tol, terak, turangʻil, yulgʻun, oqtikan, maymunjon va boshqa oʻsadi. Togʻlarda doʻlana, sirach, pista, yongʻoq, naʼmatak, archa, lola, gulbarra, ravoch, qir va adirlarda shuvoq, shoʻra, yantoq, qoʻytikan, tekislik joylarda kurmak, qamish, ajriq, ariq boʻylarida esa yalpiz uchraydi. Yovvoyi hayvonlardan tulki, boʻri, sugʻur, quyon, olmaxon, qumsichqon, turli xil ilonlar, toshbaqa, kaltakesaqlar, qushlardan lochin, burgut, qirgʻovul, oqbosh, soʻfitoʻrgʻay, kakku, koʻkqargʻa, qizilishton, qir qaldirgʻochi, musicha, boyoʻgʻli, chumchuq, olaqanot, sassiqpopishak, bulbul va oʻrdaqlar yashaydi. Kosonsoy soyida, asosan, zarda baliq (marinka) uchraydi. Foydali qazilmalardan qurilish materiallari — tosh, arzik, ohaktosh va boshqa mavjud. Aholisi, asosan, tojiklar, shuningdek, o'zbek,qirgʻiz, rus, tatar va boshqa millat vakillari ham yashaydi. Aholining oʻrtacha zichligi 1 km² ga 277 kishi. Tuman aholisining 70,8% qishloqlarda, 29,2% shaharda (Kosonsoy) istiqomat qiladi. Xoʻjaligi. Hunarmandchilik va savdo sotiq. Qishloq xoʻjaligida yetakchi tarmoq — paxtachilik va gʻallachilik. Shuningdek, chorvachilik, bogʻdorchilik, sabzavotchilik ham rivojlangan. Tuman toponimiyasining umumiy ro‘yxati (kartotekasi)
Hozirda Kosonsoy tumanida 59 ta mahalla fuqarolar yig‘ini mavjud bo‘lib, ularning tarkibiga 288 ta ko‘cha kiritilgan. Ushbu mahalla fuqarolar yig‘inlarining va ko‘chalarning nomlanishi bevosita tilda toponimlar miqdorining oshishiga xizmat qiladi. 1. Chorbog‘ mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Saxovat, Tong yulduzi, Chamanzor, Mehrigiyo ko‘chalari; 2. O‘rikzor mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Chorkoʻcha, Uzumzor, Xumxona ko‘chalari; 3. Bog‘ishamol -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Xumxona, Oltinmeros ko‘chalari; 4. Navbahor -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Istiqlol, Omilkor, Umid ko‘chalari; 5. Obod mahalla fuqarolar yig‘ini 4ta: Zilolsuv, Mugʻ qal'a, Navo, Xalqlar doʻstligi ko‘chalari; 6. Guliston -2 mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Doʻstlik, Karvonsaroy-1, Karvonsaroy-2, Karvonsaroy-3 ko‘calari; 7. Guliston -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Gulzor, Teshiktosh ko‘chalari; 8. Hurriyat mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Ulugʻchinor, Xovuz ravonak, Naqqoshlik, Kosiblar, Bogʻi eram ko‘chalari; 9. Alisher Navoiy mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Xalqlar doʻstligi, Qadriyat Vatandosh ko‘chalari; 10. Sa’diy Sheroziy mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Al.Fargʻoniy, Mexmondoʻst, Muruvvat, Sarchashma, Oltinkoʻl, Oltin diyor, Sharshara ko‘chalari; 11. Sadacha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Saodat, Nurobod, Istiroxat, Soyboʻyi, Bogʻ ko‘chalari; 12. Navro‘z mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Gulshan, Bogʻ kucha, Tinchlik, Madaniyat ko‘chalari; 13. Movarounnahr mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Koʻklam, Zabardast, Beshikchilar ko‘chalari; 14. Gulobod mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Roxat, Sadarayhon, Yuksalish, Farovon, Qadrdon ko‘chalari; 15. Al – Jomiy mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Qal'a, Chor, Orom baxsh ko‘chalari; Hozirda Kosonsoy tumanida 59 ta mahalla fuqarolar yig‘ini mavjud bo‘lib, ularning tarkibiga 288 ta ko‘cha kiritilgan. Ushbu mahalla fuqarolar yig‘inlarining va ko‘chalarning nomlanishi bevosita tilda toponimlar miqdorining oshishiga xizmat qiladi. 1. Chorbog‘ mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Saxovat, Tong yulduzi, Chamanzor, Mehrigiyo ko‘chalari; 2. O‘rikzor mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Chorkoʻcha, Uzumzor, Xumxona ko‘chalari; 3. Bog‘ishamol -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Xumxona, Oltinmeros ko‘chalari; 4. Navbahor -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Istiqlol, Omilkor, Umid ko‘chalari; 5. Obod mahalla fuqarolar yig‘ini 4ta: Zilolsuv, Mugʻ qal'a, Navo, Xalqlar doʻstligi ko‘chalari; 6. Guliston -2 mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Doʻstlik, Karvonsaroy-1, Karvonsaroy-2, Karvonsaroy-3 ko‘calari; 7. Guliston -1 mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Gulzor, Teshiktosh ko‘chalari; 8. Hurriyat mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Ulugʻchinor, Xovuz ravonak, Naqqoshlik, Kosiblar, Bogʻi eram ko‘chalari; 9. Alisher Navoiy mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Xalqlar doʻstligi, Qadriyat Vatandosh ko‘chalari; 10. Sa’diy Sheroziy mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Al.Fargʻoniy, Mexmondoʻst, Muruvvat, Sarchashma, Oltinkoʻl, Oltin diyor, Sharshara ko‘chalari; 11. Sadacha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Saodat, Nurobod, Istiroxat, Soyboʻyi, Bogʻ ko‘chalari; 12. Navro‘z mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Gulshan, Bogʻ kucha, Tinchlik, Madaniyat ko‘chalari; 13. Movarounnahr mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Koʻklam, Zabardast, Beshikchilar ko‘chalari; 14. Gulobod mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Roxat, Sadarayhon, Yuksalish, Farovon, Qadrdon ko‘chalari; 15. Al – Jomiy mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Qal'a, Chor, Orom baxsh ko‘chalari;
16. Mahdumi A’zam mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Nurafshon, Ezgulik, Dahbet Degrez, Shohchinor ko‘chalari; 17. Bog‘ishamol -2 mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Shakarbuloq, Navroʻz, Bogʻ Isiriqsoy ko‘chalari; 18. Sohibkor mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Yaxshiniyat, Govkush, Paxtakor, Navbahor ko‘chalari; 19. Soycha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Soycha, Eshonbobo, Mantipaz, Vodiy Qayirma ko‘chalari; 20. Shayxon mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Shayxon, Shayxon-1, Dehqon ko‘chalari; 21. O‘rta ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Bolo, Istiqlol, Uzumzor, Mazorbogʻko‘chalari; 22. Taxtako‘prik mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bolo, Sadacha, Doʻmir, Soy boʻyi, Doʻstlik ko‘chalari; 23. Bog‘ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Zakovat, Rayhon, Bogʻko‘cha, Gumbaz, Nokzor ko‘chalari; 24. Qo‘qumboy mahalla fuqarolar yig‘ini 9 ta: Namangan, Qoʻqumboy, Guliston, Toshloq-1, Toshloq-2, Chamanzor, A.Qodiriy, A.Qahhor, Navbahor ko‘chalari; 25. Ozod mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Kamolot, Yangiobod, Hunarmand, Chorsahoba ko‘chalari; 26. Guzar mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: R.Safaev, Tergachi-1, Tergachi-2, Chustko‘cha, Oqyer, Tepa ko‘chalari; 27. Soybo‘yi mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: R.Safaev-1, Olmazor-1, Olmazor, Soy, Chustko‘cha, Yangi mahalla ko‘chasi; 28. Chindovul mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Gʻazalkent, Abdullaqahhor, Boʻston, Yangi avlod ko‘chalari; 29. Chust ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Namuna, Chust kucha, Mirishkor, Dukurtepa ko‘chalari; 30. Majnuntol mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Shoʻrxok, Soyboʻyi, Yalama, Majnuntol, Chustko‘cha, Gulbogʻ, Nurafshon ko‘chalari; 31. Yangi shahar mahalla fuqarolar yig‘ini 9 ta: At -Termiziy-1, At -Termiziy- 2, Semurgʻ, Bedil-1, Bedil-2, Bobodehqon, Gulxan-1, Gulxan-2, Yangi joy ko‘chalari; 16. Mahdumi A’zam mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Nurafshon, Ezgulik, Dahbet Degrez, Shohchinor ko‘chalari; 17. Bog‘ishamol -2 mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Shakarbuloq, Navroʻz, Bogʻ Isiriqsoy ko‘chalari; 18. Sohibkor mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Yaxshiniyat, Govkush, Paxtakor, Navbahor ko‘chalari; 19. Soycha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Soycha, Eshonbobo, Mantipaz, Vodiy Qayirma ko‘chalari; 20. Shayxon mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Shayxon, Shayxon-1, Dehqon ko‘chalari; 21. O‘rta ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Bolo, Istiqlol, Uzumzor, Mazorbogʻko‘chalari; 22. Taxtako‘prik mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bolo, Sadacha, Doʻmir, Soy boʻyi, Doʻstlik ko‘chalari; 23. Bog‘ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Zakovat, Rayhon, Bogʻko‘cha, Gumbaz, Nokzor ko‘chalari; 24. Qo‘qumboy mahalla fuqarolar yig‘ini 9 ta: Namangan, Qoʻqumboy, Guliston, Toshloq-1, Toshloq-2, Chamanzor, A.Qodiriy, A.Qahhor, Navbahor ko‘chalari; 25. Ozod mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Kamolot, Yangiobod, Hunarmand, Chorsahoba ko‘chalari; 26. Guzar mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: R.Safaev, Tergachi-1, Tergachi-2, Chustko‘cha, Oqyer, Tepa ko‘chalari; 27. Soybo‘yi mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: R.Safaev-1, Olmazor-1, Olmazor, Soy, Chustko‘cha, Yangi mahalla ko‘chasi; 28. Chindovul mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Gʻazalkent, Abdullaqahhor, Boʻston, Yangi avlod ko‘chalari; 29. Chust ko‘cha mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Namuna, Chust kucha, Mirishkor, Dukurtepa ko‘chalari; 30. Majnuntol mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Shoʻrxok, Soyboʻyi, Yalama, Majnuntol, Chustko‘cha, Gulbogʻ, Nurafshon ko‘chalari; 31. Yangi shahar mahalla fuqarolar yig‘ini 9 ta: At -Termiziy-1, At -Termiziy- 2, Semurgʻ, Bedil-1, Bedil-2, Bobodehqon, Gulxan-1, Gulxan-2, Yangi joy ko‘chalari;
32. Yangiyo‘l mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Kumushtola, Navnihol, Zavqiy Sumbula, Qatortol, Muqaddas Vatan, Oʻqituvchilar ko‘chalari; 33. Musoariq (Beshketmon) mahalla fuqarolar yig‘ini 14 ta: Bobur, Mamarizaev, Yoshlik, Shodlik, Namangan, Musoariq, Yertikan, Kosonsoy, Baxt, Baxt-1, Navbahor, Navroʻz, Furqat. A.Navoiy ko‘chalari; 34. Bo‘ston mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Tinchlik, Istiqlol-1, Istiqlol-2, Boʻston, Bogʻko‘cha, Namangan ko‘chalari; 35. Semiztepa (Navbahor) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Firdavsiy, Semiztepa, Buloq, Yakkachinor, Navbaxor-2 ko‘chalari; 36. Qozoqovul mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Ranginkamon, Sayavul, Ziyolilar, Beshqorgʻon, Madadkor, Oltinvodiy ko‘chalari; 37. Yoshlik mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Zamondosh, Navobod ko‘chalari; 38. Go‘rmiron mahalla fuqarolar yig‘ini 8 ta: Kasrati, Togʻay, Boytup, Toshloq, Sakkizqorgʻon, Oʻrtako‘cha, Marjonsoy, Shirin ko‘chalari; 39. Tagijar mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Qoʻshchinor, Soyboʻyi, Yoshlik, Mustaqqillik ko‘chalari; 40. Hurriyat mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Hurriyat-1, Hurriyat-2, Hurriyat -3 ko‘chalari; 41. Bomraha mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Mehnatobod, Shodlik, Shaxrav, Ma’rifat, Mustaqillik, Gulobod ko‘chalari; 42. Jar mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Bodom, Jiyda, Tinchlik, Istiqlol ko‘chalari; 43. Shirinbuloq mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Qoʻlmoʻmin-1, Qoʻlmoʻmin-2 Goʻzalkent, Birlik ko‘chalari; 44. Dam (Uchqo‘rg‘on) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Dehqonobod, Doston, Ibrat, Dam, Ulugʻvor ko‘chalari; 45. Uzunqishloq mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Oʻngbuloq, Qilich, Sohilboʻyi, Hamkor, Xonko‘cha ko‘chalari; 46. Rovot mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Qoronkoʻl, Istiqlol, Mustaqillik, Rovot, Navbaxor, Jiyda ko‘chalari; 47. Obodon mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bodomzor, Doʻstlik, Istiqlol, Xojakorgʻon, Oʻzbekiston ko‘chalari; 32. Yangiyo‘l mahalla fuqarolar yig‘ini 7 ta: Kumushtola, Navnihol, Zavqiy Sumbula, Qatortol, Muqaddas Vatan, Oʻqituvchilar ko‘chalari; 33. Musoariq (Beshketmon) mahalla fuqarolar yig‘ini 14 ta: Bobur, Mamarizaev, Yoshlik, Shodlik, Namangan, Musoariq, Yertikan, Kosonsoy, Baxt, Baxt-1, Navbahor, Navroʻz, Furqat. A.Navoiy ko‘chalari; 34. Bo‘ston mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Tinchlik, Istiqlol-1, Istiqlol-2, Boʻston, Bogʻko‘cha, Namangan ko‘chalari; 35. Semiztepa (Navbahor) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Firdavsiy, Semiztepa, Buloq, Yakkachinor, Navbaxor-2 ko‘chalari; 36. Qozoqovul mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Ranginkamon, Sayavul, Ziyolilar, Beshqorgʻon, Madadkor, Oltinvodiy ko‘chalari; 37. Yoshlik mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Zamondosh, Navobod ko‘chalari; 38. Go‘rmiron mahalla fuqarolar yig‘ini 8 ta: Kasrati, Togʻay, Boytup, Toshloq, Sakkizqorgʻon, Oʻrtako‘cha, Marjonsoy, Shirin ko‘chalari; 39. Tagijar mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Qoʻshchinor, Soyboʻyi, Yoshlik, Mustaqqillik ko‘chalari; 40. Hurriyat mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Hurriyat-1, Hurriyat-2, Hurriyat -3 ko‘chalari; 41. Bomraha mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Mehnatobod, Shodlik, Shaxrav, Ma’rifat, Mustaqillik, Gulobod ko‘chalari; 42. Jar mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Bodom, Jiyda, Tinchlik, Istiqlol ko‘chalari; 43. Shirinbuloq mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Qoʻlmoʻmin-1, Qoʻlmoʻmin-2 Goʻzalkent, Birlik ko‘chalari; 44. Dam (Uchqo‘rg‘on) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Dehqonobod, Doston, Ibrat, Dam, Ulugʻvor ko‘chalari; 45. Uzunqishloq mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Oʻngbuloq, Qilich, Sohilboʻyi, Hamkor, Xonko‘cha ko‘chalari; 46. Rovot mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Qoronkoʻl, Istiqlol, Mustaqillik, Rovot, Navbaxor, Jiyda ko‘chalari; 47. Obodon mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bodomzor, Doʻstlik, Istiqlol, Xojakorgʻon, Oʻzbekiston ko‘chalari;
48. Takarang mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Fitrat, Ziyokor ko‘chalari; 49. Shirin mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Mustaqillik, Shotut, Gulbogʻ ko‘chalari; 50. Cho‘ngbosh mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Shirin, Nihol, Markaziyko‘cha, Moʻyi Muborak, Panixon ko‘chalari; 51. Yangi shahar mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Navbahor, Oʻzbekiston-1, Oʻzbekiston-2, Oʻzbekiston-3, Isparon, Iftixor ko‘chalari; 52. Qo‘tan (Qorasuv) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Qorasuv, Gulzor, Olmazor Yoshlik-1,Yoshlik-2 ko‘chalari; 53. Bahoriston mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Oltin zamin-1, Oltin zamin-2, Matonat, Toshqorgʻon ko‘chalari; 54. Olmazor mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Nuroniy, Oq oltin, Shabboda, Sharshara, Oʻrikzor, Juvdam ko‘chalari; 55. Yumaloq Shayx Mozor mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Guzar, Qardoshlik, Zang Tabib, Qurama ko‘chalari; 56. Bog‘ mahalla mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: R.Safaev, Konchilar, Bodomzor, Bogʻko‘cha, Soy ko‘chalari; 57. Odamteppa mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Moynoq, Odam tepa, Chak, Chakobod, Oqtepa ko‘chalari; 58. Ko‘ktosh mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Yangiobod, Koʻktosh, To‘pterak, Buloqboshi, Soyboʻyi ko‘chalari; 59. Qaytmas (Xonqo‘rg‘on) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bogʻdod, Novobod, Doʻstlik, Qaytmas, Xonqorgʻon ko‘chalari. Tuman Farģona vodiysining shimoliy qismida joylashgan bơlib, shimolda Qirģiziston Respublikasining Jalolobod viloyati Ala-buqa tumani bilan, sharqdan Namangan viloyati Yangiqurģon tumani bilan, Ģarbdan Chust tumani bilan va janubda Namangan shahri va Tơraqơrģon tumanlari bilan chegaradosh bơlib, Qirģiziston Respublikasi bilan umumiy chegara uzunligi 47,5 km. Shundan 16 km toģlik, 22 km tekislik va 9 km ekin maydonlaridan iborat. Kosonsoy tumani markazi Kosonsoy shahri bơlib, tuman hududida 7 ta qishloq fuqarolar yiģinlari va 63 ta mahalla fuqarolar yiģinlari mavjud. Shundan 16 ta mahalla fuqarolar yiģinlari tuman markazida, 47 tasi esa 48. Takarang mahalla fuqarolar yig‘ini 2 ta: Fitrat, Ziyokor ko‘chalari; 49. Shirin mahalla fuqarolar yig‘ini 3 ta: Mustaqillik, Shotut, Gulbogʻ ko‘chalari; 50. Cho‘ngbosh mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Shirin, Nihol, Markaziyko‘cha, Moʻyi Muborak, Panixon ko‘chalari; 51. Yangi shahar mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Navbahor, Oʻzbekiston-1, Oʻzbekiston-2, Oʻzbekiston-3, Isparon, Iftixor ko‘chalari; 52. Qo‘tan (Qorasuv) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Qorasuv, Gulzor, Olmazor Yoshlik-1,Yoshlik-2 ko‘chalari; 53. Bahoriston mahalla fuqarolar yig‘ini 4 ta: Oltin zamin-1, Oltin zamin-2, Matonat, Toshqorgʻon ko‘chalari; 54. Olmazor mahalla fuqarolar yig‘ini 6 ta: Nuroniy, Oq oltin, Shabboda, Sharshara, Oʻrikzor, Juvdam ko‘chalari; 55. Yumaloq Shayx Mozor mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Guzar, Qardoshlik, Zang Tabib, Qurama ko‘chalari; 56. Bog‘ mahalla mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: R.Safaev, Konchilar, Bodomzor, Bogʻko‘cha, Soy ko‘chalari; 57. Odamteppa mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Moynoq, Odam tepa, Chak, Chakobod, Oqtepa ko‘chalari; 58. Ko‘ktosh mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Yangiobod, Koʻktosh, To‘pterak, Buloqboshi, Soyboʻyi ko‘chalari; 59. Qaytmas (Xonqo‘rg‘on) mahalla fuqarolar yig‘ini 5 ta: Bogʻdod, Novobod, Doʻstlik, Qaytmas, Xonqorgʻon ko‘chalari. Tuman Farģona vodiysining shimoliy qismida joylashgan bơlib, shimolda Qirģiziston Respublikasining Jalolobod viloyati Ala-buqa tumani bilan, sharqdan Namangan viloyati Yangiqurģon tumani bilan, Ģarbdan Chust tumani bilan va janubda Namangan shahri va Tơraqơrģon tumanlari bilan chegaradosh bơlib, Qirģiziston Respublikasi bilan umumiy chegara uzunligi 47,5 km. Shundan 16 km toģlik, 22 km tekislik va 9 km ekin maydonlaridan iborat. Kosonsoy tumani markazi Kosonsoy shahri bơlib, tuman hududida 7 ta qishloq fuqarolar yiģinlari va 63 ta mahalla fuqarolar yiģinlari mavjud. Shundan 16 ta mahalla fuqarolar yiģinlari tuman markazida, 47 tasi esa
qishloqlarda joylashgan. Kosonsoy tumani relefi asosan tekislik-toģ mintaqalilik xarakteriga ega. Yer yuzasi shimoldan janubga va ģarbdan sharqqa tomon pasayib boradi. Dengiz sathidan ơrtacha balandligi 650-950 m. Tumanning umumiy maydoni 512 kv.km, doimiy aholisi 177,8 shundan shaharda 111,9 ming kishi, qishloqda 65,9 ming kishi istiqomat qilmoqda. Tuman markazi Kosonsoy shahri bơlib, unda aholi soni 51,2 ming kishini tashkil etadi. Tumandan 15 dan ortiq millat vakillari yashaydi. Aholining umumiy miqdorida ơzbeklarning salmoģi 37,3 foiz, tojiklar 60,9 foiz, ruslar 0,06 foiz, qirģizlar 0,9 foiz, tatarlar 0,1 qolgan 0,6 foizini boshqa millatlar tashkil etadi. Aholining zichligi 1 kv. kilometrga 347 kishi tơģri keladi. Kosonsoy tumani asosan suģoriladigan dehqonchilik regionidir. Tuman qishloq xơjaligini asosiy tarmoq - paxtachilik va ģallachilik tashkil etadi. Shuningdek, boģdorchilik, sabzavotchilik, chorvachilik, parrandachilik, baliqchilik va asalarichilik sohalari ham keng rivojlanib bormoqda. Tuman hududida 3 ta suv ombori: Kosonsoy, Yertikan va Qorasuv suv omborlari mavjud. Kosonsoy suv omborining maydoni 840 ga, tơģon balandligi 64 m, uzunligi 290 m bơlib, 165 mln.m.kub suv tơplash imkoniyatiga ega. Viloyatning Kosonsoy va Chust tumanlarida ekin maydonlarini sug‘oriladigan suv bilan ta'minlaydi. Qulay iqlim iqtisodiyotning agrar tarmog‘ini hamda sog‘lomlashtirish muassasalarini hamda sayohatchilikni rivojlantirishga keng imkoniyatlarni yaratadi. Ekologik jihatdan sifatli qishloq xơjaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash sanoatini rivojlantirish imkoni mavjud. Kosonsoy nafaqat betakror tabiati, balki bir necha ming yillik tarixi, qadimiy ơtroq dehqonchilik madaniyatiga xos xususiyatlarni hamda ơzbek va tojik xalqlarning kơp asrlik boy milliy qadriyatlarini ơzida mujassam etgan yurt sifatida nom qozongan. Kosonsoy tumani hududida kơplab arxeologik yodgorliklar mavjud bơlib, ular turli tarixiy davrlarga tegishli tepaliklar majmuini tashkil etadi. Kosonsoy Respublikamizning eng xushmanzara gơshalaridan bơlgani uchun xalqning dam olishi, hordiq chiqarishiga alohida e'tibor beriladi. Tumandagi "Kosonsoy", "Obi xayot", "Faxriylar" sihatgohlari kabi ơnlab oromgohlarda har yili davlatimizning turli hududlaridan minglab hamyurtlarimiz hordiq chiqarib, dardlariga darmon topmokdalar; "Kosonsoy" ma'danli shifobaxsh suvi, ayniqsa, ularga asqotmoqda. Bu ơrinda mamlakatimizning turli dam olish oromgohlari orasida ơzining inson dardiga shifo beruvchi, toza havosi, sơlim tabiati va turli tuman shifobaxsh davolash usullari bilan ma'lum va qishloqlarda joylashgan. Kosonsoy tumani relefi asosan tekislik-toģ mintaqalilik xarakteriga ega. Yer yuzasi shimoldan janubga va ģarbdan sharqqa tomon pasayib boradi. Dengiz sathidan ơrtacha balandligi 650-950 m. Tumanning umumiy maydoni 512 kv.km, doimiy aholisi 177,8 shundan shaharda 111,9 ming kishi, qishloqda 65,9 ming kishi istiqomat qilmoqda. Tuman markazi Kosonsoy shahri bơlib, unda aholi soni 51,2 ming kishini tashkil etadi. Tumandan 15 dan ortiq millat vakillari yashaydi. Aholining umumiy miqdorida ơzbeklarning salmoģi 37,3 foiz, tojiklar 60,9 foiz, ruslar 0,06 foiz, qirģizlar 0,9 foiz, tatarlar 0,1 qolgan 0,6 foizini boshqa millatlar tashkil etadi. Aholining zichligi 1 kv. kilometrga 347 kishi tơģri keladi. Kosonsoy tumani asosan suģoriladigan dehqonchilik regionidir. Tuman qishloq xơjaligini asosiy tarmoq - paxtachilik va ģallachilik tashkil etadi. Shuningdek, boģdorchilik, sabzavotchilik, chorvachilik, parrandachilik, baliqchilik va asalarichilik sohalari ham keng rivojlanib bormoqda. Tuman hududida 3 ta suv ombori: Kosonsoy, Yertikan va Qorasuv suv omborlari mavjud. Kosonsoy suv omborining maydoni 840 ga, tơģon balandligi 64 m, uzunligi 290 m bơlib, 165 mln.m.kub suv tơplash imkoniyatiga ega. Viloyatning Kosonsoy va Chust tumanlarida ekin maydonlarini sug‘oriladigan suv bilan ta'minlaydi. Qulay iqlim iqtisodiyotning agrar tarmog‘ini hamda sog‘lomlashtirish muassasalarini hamda sayohatchilikni rivojlantirishga keng imkoniyatlarni yaratadi. Ekologik jihatdan sifatli qishloq xơjaligi mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlash sanoatini rivojlantirish imkoni mavjud. Kosonsoy nafaqat betakror tabiati, balki bir necha ming yillik tarixi, qadimiy ơtroq dehqonchilik madaniyatiga xos xususiyatlarni hamda ơzbek va tojik xalqlarning kơp asrlik boy milliy qadriyatlarini ơzida mujassam etgan yurt sifatida nom qozongan. Kosonsoy tumani hududida kơplab arxeologik yodgorliklar mavjud bơlib, ular turli tarixiy davrlarga tegishli tepaliklar majmuini tashkil etadi. Kosonsoy Respublikamizning eng xushmanzara gơshalaridan bơlgani uchun xalqning dam olishi, hordiq chiqarishiga alohida e'tibor beriladi. Tumandagi "Kosonsoy", "Obi xayot", "Faxriylar" sihatgohlari kabi ơnlab oromgohlarda har yili davlatimizning turli hududlaridan minglab hamyurtlarimiz hordiq chiqarib, dardlariga darmon topmokdalar; "Kosonsoy" ma'danli shifobaxsh suvi, ayniqsa, ularga asqotmoqda. Bu ơrinda mamlakatimizning turli dam olish oromgohlari orasida ơzining inson dardiga shifo beruvchi, toza havosi, sơlim tabiati va turli tuman shifobaxsh davolash usullari bilan ma'lum va
mashhur bơlgan "Kosonsoy" sanatoriyasida Respublikamiz mehnatkashlarining eng sevimli sihatgohiga aylangan. Kosonsoy tumani ơzining buyuk allomalari bilan bashariyat tamadduni rivojiga kata hissa qơshgan. Xususan, tumanning turli hududlarida tavallud topgan juda kơp diniy va dunyoviy allomalar, davlat arboblari hamda mashhur kishilar yetishib chiqqan. Abdulloh Abdulhamid Sa'dning "Ơrta Osiyo olimlari" qomusi kitobida kơhna Kosondan X-XVI asrlarda yetishib chiqqan ơn bitta kosoniy taxallusli fiqx donishmandlari, muhandis hamda adabiyotshunos olimlar zikr etilgan. Jumladan, mashhur hadisshunos Ahmad Sulaymon ibn Nasr, Muhammad al-Kosoniy, fiqx donishmandi, qorilik san'ati islom dunyosi ulamolaridan Abu Bakr al-Kosoniy va boshqa kơplab kosoniy olim va ulamolar ơtmish Sharq xalqlari ma'naviyati, ma'rifati va tarixida juda muhim mavqega ega bơlganlar. Tumanda juda kơplab tarixiy yodgorliklari va muqaddas qadamjolari, me'morlik obidalari va ziyoratgohlari mavjud bơlib,vodiydagi eng mashhur yodgorliklardan bơlgan, XVIII asrda bunyod qilingan "Jome' masjidi", eski Koson shahri ơrnidagi Muģqal'a xarobalari yaqinidagi "Sadpiri Komil" qabristoni, Shayxon qishloģidagi XVIII asrga mansub "Yusufxon to‘ra maqbarasi", "Chinor bobo", "Mahdumi A'zam ziyoratgohi", "Sulton Malik Merbaxsh" maqbaralari shular jumlasidandir. III. Oykonimlar tahlili Oykonim deganda, shahar, qishloq, ovul va boshqa aholi punktlari tushuniladi. Shahar yirik aholi punkti bo‘lib, iqtisodiy, ma’muriy va madaniy markaz sanaladi. Shahar so‘zi sanskritcha «davlat», «mutlaqi hokimning qarorgohi» ma’nosini anglatadi. Qadimda har qanday yirik aholi punkti, xususan shahar atrofi devor, hatto ichma-ich ikki qavat devor bilan o'ralgan edi. Ichki shahaming (Xorazmda Icharj^rg) — shahri darun, tashqi shahar (Xorazmda Dishan qal’a) — shahar berun deyilishi shundan. Qadimgi turk tilida shahar — baliq deyilgan. Mahmud Koshg‘ariy turkiy tilda «shahar» o‘miga kend so‘zi ishlatilishini, lekin o‘g‘iz qabilasi vakillari kend deganda qishloqni mashhur bơlgan "Kosonsoy" sanatoriyasida Respublikamiz mehnatkashlarining eng sevimli sihatgohiga aylangan. Kosonsoy tumani ơzining buyuk allomalari bilan bashariyat tamadduni rivojiga kata hissa qơshgan. Xususan, tumanning turli hududlarida tavallud topgan juda kơp diniy va dunyoviy allomalar, davlat arboblari hamda mashhur kishilar yetishib chiqqan. Abdulloh Abdulhamid Sa'dning "Ơrta Osiyo olimlari" qomusi kitobida kơhna Kosondan X-XVI asrlarda yetishib chiqqan ơn bitta kosoniy taxallusli fiqx donishmandlari, muhandis hamda adabiyotshunos olimlar zikr etilgan. Jumladan, mashhur hadisshunos Ahmad Sulaymon ibn Nasr, Muhammad al-Kosoniy, fiqx donishmandi, qorilik san'ati islom dunyosi ulamolaridan Abu Bakr al-Kosoniy va boshqa kơplab kosoniy olim va ulamolar ơtmish Sharq xalqlari ma'naviyati, ma'rifati va tarixida juda muhim mavqega ega bơlganlar. Tumanda juda kơplab tarixiy yodgorliklari va muqaddas qadamjolari, me'morlik obidalari va ziyoratgohlari mavjud bơlib,vodiydagi eng mashhur yodgorliklardan bơlgan, XVIII asrda bunyod qilingan "Jome' masjidi", eski Koson shahri ơrnidagi Muģqal'a xarobalari yaqinidagi "Sadpiri Komil" qabristoni, Shayxon qishloģidagi XVIII asrga mansub "Yusufxon to‘ra maqbarasi", "Chinor bobo", "Mahdumi A'zam ziyoratgohi", "Sulton Malik Merbaxsh" maqbaralari shular jumlasidandir. III. Oykonimlar tahlili Oykonim deganda, shahar, qishloq, ovul va boshqa aholi punktlari tushuniladi. Shahar yirik aholi punkti bo‘lib, iqtisodiy, ma’muriy va madaniy markaz sanaladi. Shahar so‘zi sanskritcha «davlat», «mutlaqi hokimning qarorgohi» ma’nosini anglatadi. Qadimda har qanday yirik aholi punkti, xususan shahar atrofi devor, hatto ichma-ich ikki qavat devor bilan o'ralgan edi. Ichki shahaming (Xorazmda Icharj^rg) — shahri darun, tashqi shahar (Xorazmda Dishan qal’a) — shahar berun deyilishi shundan. Qadimgi turk tilida shahar — baliq deyilgan. Mahmud Koshg‘ariy turkiy tilda «shahar» o‘miga kend so‘zi ishlatilishini, lekin o‘g‘iz qabilasi vakillari kend deganda qishloqni
tushunishlarini aytgan, hozir ham o‘g‘iz guruhiga kiradigan ozarboyjon tilida qishloq o‘rniga kend so‘zi ishlatiladi. Qishloq aslida kichikroq aholi punkti. Qishloq «qishlanadigan joy» ma’nosida bo‘lib, yayloq (yaylov) — «yozda turiladigan joy» so'zining aksi. Aholi punktlari aholisining soni va iqtisodiy ma’muriy ahamiyatiga qarab shaharcha (posyolka), ovul (kichik qishloq yoki chorvadorlar qishlog'i), qo‘rg‘oncha (katta qishloqdan ajralib chiqqan qishloq), mahalla (mustaqil qishloq yoki katta qishloqning bir bo‘lagi) kabi turlarga bo'linadi. 0 ‘zbekistonda taxminan 13000 aholi punkti bor. Bundan bir necha o‘n yil ulaming soni bundan ancha ko‘p bo'lgan. Ko‘pincha qishloqlar yiriklashtirilgan yoki aholisi boshqa joylarga ko‘chirilgan. Biroq «ko‘l qurisa ham nomi qurimaydi» deganday, bunday maskanlaming nomlari turli yozma yodgorliklarda, arxivlarda saqlanib qolgan. Shunday qilib, 0 ‘zbekiston oykonimlarining umumiy soni 25-30 mingga yetgan. Bunday katta miqdordagi toponimlarni ilmiy tahlil qilish oson emas. Oykonimlar toponimiyaning eng o‘zgaruvchan tarmog'idir. 0 ‘lka tabiatining xususiyatlari, jamiyat hayotida asrlar davomida ro‘y bergan tarixiy, ijtimoiy va siyosiy hodisa-voqealar, aholining kasb-hunarlari nomlari, aholi punktini birinchi bo‘lib o‘zlashtirgan yoki unga asos solgan kishining ismi, yoyinki, unda qanday qavm vakillari yashagani yoki yashayotganiga qarab umg‘-qabilaning nomi — etnonim shahar-qishloq nomlarida o‘z aksini topadi. 0 ‘rta Osiyo, jumladan, 0 ‘zbekiston qadimiy dunyo madaniyat markazlaridan biridir. Tarixi uzoq mamlakatlaming toponimlari ham qadimiy bo‘ladi. Buxoro, Samarqand, Romitan, Choch, Termiz, Xiva, Zomin, Ishtixon, Shopurkon kabi shahar va qishloqlaming nomlari ming yilliklar bilan o‘lchanadi. Oykonimlar barcha toponimlar orasida tarixiy, lisoniy (lingvistik) jihatdan eng qimmmatli yodgorliklar sanaladi. Bu nomlarning ma’nosi, qaysi tilga oidligi haqida tushunishlarini aytgan, hozir ham o‘g‘iz guruhiga kiradigan ozarboyjon tilida qishloq o‘rniga kend so‘zi ishlatiladi. Qishloq aslida kichikroq aholi punkti. Qishloq «qishlanadigan joy» ma’nosida bo‘lib, yayloq (yaylov) — «yozda turiladigan joy» so'zining aksi. Aholi punktlari aholisining soni va iqtisodiy ma’muriy ahamiyatiga qarab shaharcha (posyolka), ovul (kichik qishloq yoki chorvadorlar qishlog'i), qo‘rg‘oncha (katta qishloqdan ajralib chiqqan qishloq), mahalla (mustaqil qishloq yoki katta qishloqning bir bo‘lagi) kabi turlarga bo'linadi. 0 ‘zbekistonda taxminan 13000 aholi punkti bor. Bundan bir necha o‘n yil ulaming soni bundan ancha ko‘p bo'lgan. Ko‘pincha qishloqlar yiriklashtirilgan yoki aholisi boshqa joylarga ko‘chirilgan. Biroq «ko‘l qurisa ham nomi qurimaydi» deganday, bunday maskanlaming nomlari turli yozma yodgorliklarda, arxivlarda saqlanib qolgan. Shunday qilib, 0 ‘zbekiston oykonimlarining umumiy soni 25-30 mingga yetgan. Bunday katta miqdordagi toponimlarni ilmiy tahlil qilish oson emas. Oykonimlar toponimiyaning eng o‘zgaruvchan tarmog'idir. 0 ‘lka tabiatining xususiyatlari, jamiyat hayotida asrlar davomida ro‘y bergan tarixiy, ijtimoiy va siyosiy hodisa-voqealar, aholining kasb-hunarlari nomlari, aholi punktini birinchi bo‘lib o‘zlashtirgan yoki unga asos solgan kishining ismi, yoyinki, unda qanday qavm vakillari yashagani yoki yashayotganiga qarab umg‘-qabilaning nomi — etnonim shahar-qishloq nomlarida o‘z aksini topadi. 0 ‘rta Osiyo, jumladan, 0 ‘zbekiston qadimiy dunyo madaniyat markazlaridan biridir. Tarixi uzoq mamlakatlaming toponimlari ham qadimiy bo‘ladi. Buxoro, Samarqand, Romitan, Choch, Termiz, Xiva, Zomin, Ishtixon, Shopurkon kabi shahar va qishloqlaming nomlari ming yilliklar bilan o‘lchanadi. Oykonimlar barcha toponimlar orasida tarixiy, lisoniy (lingvistik) jihatdan eng qimmmatli yodgorliklar sanaladi. Bu nomlarning ma’nosi, qaysi tilga oidligi haqida
qancha fikrlar bildirilgan bo‘lsa ham kelib chiqishi uzil-kesil hal qilingan deb bo‘lmaydi. Toponimlarning etimologiyalari haqida bayon etilgan fikrlar soni ulaming aniqlik darajasiga to‘g‘ri mutanosib emas, degan qarash bor. Buning ma’nosi shuki, aytilgan mulohazalar ko‘paygan sari etimologiyaning aniqlik darajasi ham orta boradi. Aholi punktlari ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Shuning uchun ham shahar-qishloqlaming tarkib topishi, joylashishi, atalish qonuniyatilarini konkret tabiiy-tarixiy va siyosiy sharoit bilan uzviy bogiiq holda o‘rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Qishloq-shaharlar nomlarini ayrim-ayrim o'rganishdan ko'ra, ularni guruh-guruhlarga bo‘lib, tasniflash va tahlil qilish maqsadga muvofiq. Aholi punktlari nomlarini asosan 2 yirik guruhga bo‘lish mumkin: 1 .Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar. 2. Ijtimoiy-iqtisodiy oykonimlar. 1. Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar deganda, suv obyektlari nomlariga, joyning geomorfololik shakllariga, o‘simlik-hayvon nomlariga va boshqa tabiiy-geografik sharoitga qarab atalgan aholi punktlari tushuniladi. 2 Demak, turar-joylar nomlari oykonim deyiladi. Oykonimlarning ba’zi nomlari vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi. Jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy o‘zgarishlar ko‘proq oykonimlarda aks etadi. Oykonimlar ma’nosiga ko‘ra ham qiziqarli bo‘lib, tahlil etilganda ular qanday so‘zlar asosida yaratilganligini aniqlash va nomlanish prinsiplarini belgilash muhim ahamiyatga egadir. Ularning ba’zilari aholining etnik tarkibini ifodalaydigan urug‘-qabila, xalq nomlaridan(Qozoqovul, arabchek) kelib chiqsa, ayrimlari kishi ismi va laqablari (Musoariq, Mahdumi A’zam, Furqat), o‘simlik (Yertikan, Navnihol) va hayvonga bog‘liq holda qo‘yilgan.3 2 Кораев С. Топонимика. Тошкент. 2006. 50-бет. 3 Р.Абдумажидов. Ҳаёт лабиринтлари.Тошкент.’’Муҳаррир’’ 2012. 17-бет. qancha fikrlar bildirilgan bo‘lsa ham kelib chiqishi uzil-kesil hal qilingan deb bo‘lmaydi. Toponimlarning etimologiyalari haqida bayon etilgan fikrlar soni ulaming aniqlik darajasiga to‘g‘ri mutanosib emas, degan qarash bor. Buning ma’nosi shuki, aytilgan mulohazalar ko‘paygan sari etimologiyaning aniqlik darajasi ham orta boradi. Aholi punktlari ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Shuning uchun ham shahar-qishloqlaming tarkib topishi, joylashishi, atalish qonuniyatilarini konkret tabiiy-tarixiy va siyosiy sharoit bilan uzviy bogiiq holda o‘rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Qishloq-shaharlar nomlarini ayrim-ayrim o'rganishdan ko'ra, ularni guruh-guruhlarga bo‘lib, tasniflash va tahlil qilish maqsadga muvofiq. Aholi punktlari nomlarini asosan 2 yirik guruhga bo‘lish mumkin: 1 .Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar. 2. Ijtimoiy-iqtisodiy oykonimlar. 1. Tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar deganda, suv obyektlari nomlariga, joyning geomorfololik shakllariga, o‘simlik-hayvon nomlariga va boshqa tabiiy-geografik sharoitga qarab atalgan aholi punktlari tushuniladi. 2 Demak, turar-joylar nomlari oykonim deyiladi. Oykonimlarning ba’zi nomlari vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi. Jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy o‘zgarishlar ko‘proq oykonimlarda aks etadi. Oykonimlar ma’nosiga ko‘ra ham qiziqarli bo‘lib, tahlil etilganda ular qanday so‘zlar asosida yaratilganligini aniqlash va nomlanish prinsiplarini belgilash muhim ahamiyatga egadir. Ularning ba’zilari aholining etnik tarkibini ifodalaydigan urug‘-qabila, xalq nomlaridan(Qozoqovul, arabchek) kelib chiqsa, ayrimlari kishi ismi va laqablari (Musoariq, Mahdumi A’zam, Furqat), o‘simlik (Yertikan, Navnihol) va hayvonga bog‘liq holda qo‘yilgan.3 2 Кораев С. Топонимика. Тошкент. 2006. 50-бет. 3 Р.Абдумажидов. Ҳаёт лабиринтлари.Тошкент.’’Муҳаррир’’ 2012. 17-бет.