Kredit-modul sistemasında oqiw processin sholkemlestiriw 1-Tema Kredit modul sisteması haqqında tushunsha 1-Tema : Kredit modul sisteması haqqında túsinik Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019 -jıl 8-oktyabr degi Pármanı menen tastıyıqlanǵan “Ózbekstan Respublikası joqarı tálim sistemasın 2030 - jılǵa shekem rawajlandırıw konsepsiyasiga” ga ko're mámleket degi joqarı tálim mákemeleriniń 85 procenti 2030 -jılǵa shekem basqıshpa-basqısh kredit - modul sistemasına o'tiwi jaybarlastırılǵan. Tálim procesin sho'lkemlestiriwdiń kretid-modullı sisteması - bul modullı oqıtıw texnologiyaları hám kredit yamasa kredit tálimi bolındileriniń kombinatsiyasına tiykarlanǵan oqıw procesin sho'lkemlestiriw modeli. Tálim procesin sho'lkemlestiriw hám ámelge asırıw kóp qırlı hám quramalı háreketler hám óz-ara tásir sisteması bolıp tabıladı. Kredit-modul sistemasındaǵı itibar onıń eki o'zgeshelikine qaratılǵan : - studentlerdiń o'zbetinshe jumısına ; - oqıw procesin sho'lkemlestiriwdiń kredit-modullı sistemasın hám studentlerdiń tálim jetiskenliklerin bahalawdıń reyting sistemasın támiyinlew. Dáslepki bar kredit-saat sisteması, AQShda payda bolǵan hám rawajlanǵan. 1869 jılda Amerika táliminiń belgili ǵayratkeri, Garvard universiteti prezidenti Charlz Eliot tárepinen «kredit saati» túsinigin kirgizildi hám 1870-80 jıllarda kredit saatlarında o'lchangan akademikalıqalıq jumıs muǵdarı engizildi. 1892 jıldan «kredit-saat» sisteması rawajlanıwınıń eginwi basqıshına start berildi. AQSh Milliy tálim komiteti tárepinen «kollej-mektep» baylanısın jaqsılaw, oqıw programmaların standartlastırıw maqsetinde umum tálim mekteplerinde tekǵana kolledjlerde, bálki orta mekteplerde de «kredit»túsinigi engizildi. Mektepler, bakalavr, magistratura hám doktorantura tálim programmaları mazmunı ko'lemin bahalaw ushın kredit sistemasına ótildi. Kredit-modul sisteması - Ózbekstandaǵı joqarı tálimdiń o'lshem birligi bolsaplanadı. Oǵan ko're, universitette o'tiletuǵın hár bir pán odaǵı oqıw júklemesi muǵdarına qaray, kreditlerde sawlelenedi. Mısalı, hár bir pán ortasha 5, 6 yamasa 7, 5 kreditlerde sawleleniwi múmkin. Student bolsa hár semestr, oqıw jılında arnawlı bir muǵdarda kreditler taplap barıwı múmkin jáne bul muǵdarǵa qaray, oǵan bakalavr yamasa magistr dárejesi beriledi. Kredit-modul sistemasında bir jıllıq kreditler muǵdarı 60 ni quraydı. Bir oqıw jılı 2 semestrden ibaratlıǵın bolsapqa alsaq, student oqıwı dawamında hár semestrde 30 kredit taplap barıwı kerek baladı. Bakalavr programması ádetde 4 jıllıǵı bolsapqa alınsa, student bul dárejeni qolǵa kirgiziw ushın jámi 240 kredit, magistratura programmasın tamamlaw ushın bolsa 120 kredit taplawı talap etiledi. Kreditler jaysha nomerler emes. Hár bir kredit student orınlawı kerek bolǵan málim muǵdardaǵı oqıw júklemesin ańlatadı. ECTS kredit-modul sistemasında 1 kredit ortasha 25-30 saatlıq oqıw júklemesin ańlatadı. Bul degeni, eger pán 6 kreditli pán bolsa, student bul pán boyınsha belgilengen muǵdardaǵı kreditlerdi qolǵa kirgiziw ushın semestr dawamında 150-180 saatlıq oqıw júklemesin orınlawı kerek baladı 2-Tema : Bahalaw túrleri hám kriteryaları. Qayta tapsırıw hám qayta oqıw. Apellyatsiya shártleri. Studentlerdiń bilimi to'mendegi kriteryalar tiykarında :-student ǵárezsiz juwmaq hám qarar qabıl etedi, do'retiwshilik pikirlay aladı, ǵárezsiz baqlaw júrgizedi, alǵan bilimin ámelde qollay aladı, temanıń mánisin túsinedi, biladi, ańlatpalay aladı, aytıp byeradi hám de tema boyınsha ayda sawlelendiriwge iye dep tabılǵanda — 5 (artıqmash) baha ;-student ǵárezsiz baqlaw júrgizedi, alǵan bilimin ámelde qollay aladı, temanıń mánisti túsinedi, biladi, ańlatpalay aladı, aytıp byeradi hám de tema boyınsha ayda sawlelendiriwge iye dep tabılǵanda — 4 (jaqsı) baha ;-student alǵan bilimin ámelde qollay aladı, temanıń mánisti túsinedi, biladi, ańlatpalay aladı, aytıp beredi hám de tema boyınsha ayda sawlelendiriwge iye dep tabılǵanda — 3 (qanaatlanǵan ) baha ;-student pán programmasın o'zlestirmegen, temanıń mánisin tushunmaydi hám de tema boyınsha ayda sawlelendiriwge iye emes dep tabılǵanda — 2 (qaniqarsiz) baha menen bahalanadı. Studentler bilimin bahalaw 5 bahalıq sistemada ámelge asıriladı. Student keshirimli sebeplerge ko're aralıq yamasa juwmaqlawshı qadaǵalaw túrine kirmagan táǵdirde bul studentke tiyisli qadaǵalaw túrin qayta tapsırıwǵa fakultet dekanınıń buyrıqı tiykarında ruxsat beriledi. Aralıq qadaǵalaw semestr dawamında jumısshı pán programmasınıń tiyisli bólimi tawsılǵannan keyin studenttiń bilim hám ámeliy ko'nlikpelerin bahalaw maqsetinde oqıw shınıǵıwları dawamında o'tkeriledi. Aralıq qadaǵalaw túri hár bir pán boyınsha pánniń o'zgeshelikinen kelip shıqqan halda 2-retge shekem o'tkeriliwi múmkin. Semestr dawamında háptesine 2 akademikalıqalıq saattan (medicina joqarı tálim mákemelerinde 4 akademikalıqalıq saattan) kem bolǵan pánler boyınsha aralıq qadaǵalaw túri o'tkerilmaydi. Studentti aralıq qadaǵalaw túri boyınsha bahalawda, onıń oqıw shınıǵıwları dawamında alǵan bahaları inabatqa alınadı. Aralıq qadaǵalaw túri boyınsha studenttiń bilimin bahalaw oqıw shınıǵıwların alıp barǵan professor -oqıtıwshı tárepinen ámelge asıriladı. Tiyisli oqıw jılı juwmaǵı boyınsha pánler boyınsha «3» (qanaatlanǵan ) yamasa «4» (jaqsı) yoxud «5» (artıqmash) baha menen bahalanǵan student keyingi kursqa o'tkeriledi. Student tiyisli pán boyınsha juwmaqlawshı qadaǵalaw túri o'tkeriletuǵın múddetke shekem aralıq qadaǵalaw túrin tapsırǵan bolıwları shárt. Aralıq qadaǵalaw túrin tapsırmaǵan, sonıń menen birge bul qadaǵalaw túri boyınsha «2» (qaniqarsiz) baha menen bahalanǵan student juwmaqlawshı qadaǵalaw túrine kiritilmaydi. Juwmaqlawshı qadaǵalaw túrin o'tkeriw hám usı qadaǵalaw túri boyınsha studenttiń bilimin bahalaw oqıw shınıǵıwların alıp barmaǵan professor -oqıtıwshı tárepinen ámelge asıriladı. Tiyisli pán boyınsha oqıw shınıǵıwların alıp barǵan professor -oqıtıwshı juwmaqlawshı qadaǵalaw túrin o'tkeriwde qatnasıwı qadaǵan etiledi. Juwmaqlawshı qadaǵalaw túrine kirmagan yamasa kiritilmegen, sonıń menen birge bul qadaǵalaw túri boyınsha «2» (qaniqarsiz) baha menen bahalanǵan student akademikalıqalıq qarızdar bolsaplanadı. Bir kúnde 1 den artıq pán boyınsha juwmaqlawshı qadaǵalaw túri o'tkeriliwine jol qoyılmaydı. Juwmaqlawshı qadaǵalaw túrlerin o'tkeriw keminde 2 kún aralıǵinda belgileniwi kerek. 3 danege shekem pánnen akademikalıqalıq qarızdarlıǵı bolǵan pitkeriwshi kurs bolmaǵan studentlerge 1 ay múddet beriledi. Bahalaw nátiyjesinden narazı bolǵan studentler fakultet dekanı tárepinen sho'lkemlestirilediǵan Apellatsiya komissiyasına apellatsiya beriw huqıqına iye. Apellatsiya komissiyası quramına studentti bahalawda qatnasıw etpegen tiyisli pán professor -oqıtıwshıları arasından komissiya baslıǵı hám keminde tórt dana aǵza kiritiledi. Student bahalaw nátiyjesinden narazı bolǵan táǵdirde, bahalaw nátiyjesi daǵaza etilgen waqıttan baslap 24 saat dawamında apellatsiya beriwi múmkin. Student tárepinen berilgen apellatsiya Apellatsiya komissiyası tárepinen 2 kún ishinde ko'rip shıǵilıwı kerek. Studenttiń apellatsiyasini ko'rip shıǵıwda student qatnasıw huqıqına iye. 3-Tema : Instituttıń elektron platformasi. Jeke kabinet, qaytar baylanıstı ámelge asırıw. Maǵlıwmatlardı jaylastırıw Joqarı tálim jańa informaciya texnologiyaların isletiw tiykarında tálimdiń túrli ko'rinisleri, formaları hám usılların rawajlandırıw ushın úlken múmkinshiliklerdi usınıs etpekte. Usılardı bolsapqa alǵan halda elektron tálim sistemasında tálim procesin sho'lkemlestiriw anıq tayarlıqtı talap etedi, yaǵnıy zárúrli tálim dárejesine hám materiallıq-texnikalıq támiynatqa ıyelewdi talap etedi. Elektron tálimdi qáliplestiriwde Moodle platformasi úlken áhmiyetke iye. Moodle platformasining tiykarına L. S. vigotskiy, Djon Dyui, Jan Piaje, Ernst fon Glazerfeld sıyaqlı ilimpazlar tárepinen islep shıǵılǵan principler qoyılǵan. Bul principler tiykarında Martin Dujiamas (Martin Dougiamas) (Moodle tálimdi basqarıw sistemasın jaratıw boyınsha jaybar avtorı hám baslıǵı ) ulıwma " social konstruktivizm" (insan iskerliginde social haqıyqatlıqtıń social -psixologiyalıq qurılısı processlerin úyrenetuǵın sotsiologik hám psixologiyalıq teoriya ) atı astında sistema tiykarına jatqızılǵan bes principti qáliplestirdi. Bul principlerdi bolsapqa alıp, elektron tálimdiń tálim sub'ektleri, alar arasındaǵı baylanıs sistemaları hám tálim procesi orınlanatuǵın tarawdıń sıyaqlı tiykarǵı komponentalarini ko'rip shıǵıw múmkin. Elektron tálim modeli tiykarǵı komponent retinde informaciyanı arnawlı informaciya hám tálim ortalıǵında (virtual ) uzatıwdı názerde tutadı. Tarawdıń ayriqshalıǵı oqıw iskerliginiń barlıq strukturalıq bólimlerine tupten tásir etedi: oqıw motivatsiyası, oqıw jaǵdayı, studentler bilimin baqlaw hám bahalaw. Oqıw iskerliginiń barlıq strukturalıq bólimleri birinshi náwbette Moodle platformasi arqalı oqıtıwshı - student munasábetleriniń ko'rinisi bolsaplanadı. Elektron tálimde aralıqlı kurstıń tabısı ko'binese oqıw materialın tuwrı sho'lkemlestiriwge baylanıslı baladı. Eger aralıqlı kurs oqıtıwǵa jo'neltirilgen bolsa, al halda kurs ushın zárúr bolǵan materiallardı taplaw, saralaw hám jaylastırıw ko'binese oqıtıwshı hám student serikligi tiykarında sho'lkemlestiriledi jáne bul kurs strukturalıq bo'leginiń didaktik qásiyetleri menen belgilenedi. Aralıqlı kurstı jaratıw studentlerde ǵárezsiz túrde bilim alıw qábiletin qáliplestiriwge jo'neltiriliwi kerek. Bunday halda, oqıtıwshı oqıw procesin, ko'nlikpe hám ilimiy tájriybelerdi baqlawı kerek. Aralıqlı kurs ushın oqıw materialın tayarlaw quralları oqıw rejege muwapıq túrde saylanadı. Moodle platformasi ushın kurs strukturası to'mendegi elementlerden ibarat bolıwı kerek: 1. Motivatsiya blokı nátiyjeli kognitiv iskerlikke, tiykarǵı quramdı aktiv o'zlestiriwge qızıǵıwshılıqtı xoshametlentiredi. Motivatsiya - aralıqlı kurstıń zárúr bo'legi bolıp, pútkil tálim procesi dawamında saqlanıp turıwı kerek. Bul jerde úlken itibar studentlerge qoyılǵan anıq maqsetke qaratıladı. Eger qoyılǵan másele dárejesi student tayınlıǵı dárejesine uyqas kelmese, motivatsiya joǵaladı. 2. Jollama blokı oqıw procesi urıs qatnasıwshısıları ushın zárúrli bolǵan jollamalar hám stilistik ko'rsetpeler, normativ hújjetler, anketa nátiyjeleri, aralıqlı kurs kesteinen (kurs bólimleri, testler, o'zbetinshe jumıslar ) ibarat bolıp, anıq, túsinikli tárzde beriliwi kerek. 3. Informaciya blokı óz ishine baspa sabaqlıqlar hám oqıw qollanbalar, elektron sabaqlıqlar hám stilistik ko'rsetpeler, laboratoriya hám ámeliy islerdi orınlaw ushın tapsırmalar, tiykarǵı hám qosımsha ádebiyatlar dizimi, kurs boyınsha qosımsha materiallardı aladı. Moodle platformasida bul blokda maǵlıwmatlardı jaylastırıw ushın lekciya, glossariy, Flash video, Scorm paketi sıyaqlı elementler hám veb -bet, giperhavola sıyaqlı resurslar bar. 4. Qadaǵalaw blokı oqıw procesin qadaǵalaw etiwshi maǵlıwmatlardı óz ishine aladı : ámeldegi, aralıq hám juwmaqlawshı qadaǵalaw testleri, ǵárezsiz, temalar maydanınan qadaǵalaw tapsırmaları. Bunda qadaǵalaw jumısları studenttiń aralıqlı kurs daǵı tálim resurslarini o'zlestiriwin baqlaw, o'zbetinshe islew ko'nlikpelerin qáliplestiriw ushın zárúrli faktor bolsaplanadı. 5. Kommunikativ hám konsultatsiya blokı ózinde aralıqlı kurs studentleriniń oqıtıwshı menen ınteraktiv baylanısin suwretleydi. Moodle platformasida oqıtıwshı hám student ortasında ınteraktiv baylanıstı ámelge asırıw ushın lekciya, forum, chat sıyaqlı qurallar bar. 4-Tema : Qadaǵalaw sınaqları (test, tapsırmalar, jaybarlar hám basqalar menen islew) ni elektron platforma arqalı orınlaw shártleri, máseleler hám sheshimler. Belgilengen múddetli saqlaw. Oqıwshılardıń bilim dárejesi hám o'zlestiriw dárejesiniń mámleket tálim standartlarına muwapıqlıǵın anıqlaw ushın yuridikalıq texnikumda aralıq hám juwmaqlawshı qadaǵalaw yamasa tek juwmaqlawshı qadaǵalaw o'tkeriledi. Moduldıń qadaǵalaw túrleri hám formaları, qadaǵalawlar sanı hám de tiyisli qadaǵalaw túri ushın maksimal hám saralaw balları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar oqıw programmasında belgilenedi. Oqıw programması tálim procesin basqarıwdıń informaciya sistemasına (endigiden tekstte elektron tálim platformasi dep júritiledi) oqıw semestri baslanıwınan aldın kiritiledi. Qadaǵalaw túrlerin o'tkeriw kesteleri hár semestrdiń eginwi háptesinen keshiktirmey Oqıw -metodikalıq bólim tárepinen islep shıǵıladı hám direktordıń oqıw jumısları boyınsha birinshi orınbasarı tárepinen tastıyıqlanadi. Qadaǵalaw túrlerin o'tkeriw kesteleri tastıyıqlanǵannan keyin bir jumıs kúni ishinde fakultet dekanı tárepinen elektron tálim platformasiga jaylastırılıwı hám de oqıwshılar itibarına jetkeziliwi támiyinlenedi. Aralıq qadaǵalaw semestr dawamında modul oqıw programmasınıń tiyisli (moduldıń bir neshe temaların óz ishine alǵan ) bólimi tawsılǵanınan keyin oqıwshınıń o'zlestirgen bilim hám ámeliy ko'nlikpesi dárejesin anıqlaw hám bahalaw usılı bolsaplanadı. Juwmaqlawshı qadaǵalaw arnawlı bir modul boyınsha oqıwshınıń teoriyalıq bilim hám ámeliy ko'nlikpelerdi o'zlestirganlik dárejesin, alarda modullar boyınsha iyelewi zárúr bolǵan kompetensiyalar qálipleskenligin anıqlaw hám bahalaw usılı bolsaplanadı. Qadaǵalaw túrleri oqıwshınıń oqıw ádebiyatları, normativlik-huqıqıy hújjetler menen islew, protsessual hújjetler jaybarların dúziw boyınsha ámeliy ko'nlikpeleri, shınıǵıwalalı jaǵdaylardı sheshiw (case-study), logikalıq pikirlew, óz pikirlerin izbe-ız hám anıq bayanlaw qábiletin bahalawǵa qaratılǵan. Qadaǵalaw túrleri boyınsha sorawlar hám tapsırmalar modul basshısı hám de sabaq shınıǵıwların alıp baratuǵın pedagog xızmetker tárepinen birgelikte islep shıǵıladı. Kafedra basqarıwshıı qadaǵalaw túrleri boyınsha sorawlardıń sapalı tayarlanishi hám hár semestrdiń birinshi háptesinde fakultet dekanına usınıs etiliwin támiyinleydi. Fakultet dekanı qadaǵalaw túrleri boyınsha sorawlardı qabıl etken kúnden baslap bes jumıs kúni ishinde onıń oqıw programmasında belgilengen talaplarǵa muwapıqlıǵın teksergen halda Oqıw -metodikalıq bólimge usınıs etedi. Qadaǵalaw túrleri boyınsha sorawlar, qaǵıyda jol menende, logikalıq sorawlar hám shınıǵıwalalı jaǵdaylardı yamasa tek shınıǵıwalalı jaǵdaynı (case-study) óz ishine aladı. Sorawlar : oqıwshılardıń o'tken oqıw jıllarında tayarlanǵan jazba jumıslardan paydalanıw múmkinshiligin bolsaptan tısqarı qılıw ushın zárúriyatqa ko're jańalanıwı ;- oqıwshılardıń oqıw programması sheńberinde o'zlestirgen bilimlerin ańlatıwı ;- shınıǵıwalalı jaǵdaylar boyınsha tartısqa kirisiwge qaratılǵan bolıwı ;-anıq, normativlik-huqıqıy hújjetler ko'rsetpelerine tiykarlanǵan hám ámeliyat penen tikkeley baylanıslı bolıwı ;-mazmunı oqıw programmasına muwapıq bolıwı ;- óz ishine oqıw programmasınıń tiyisli bólimlerin tolıq qamtıp alıwshı maǵlıwmatlardı sáwlelengen etken bolıwı ;-huqıqıy derekler tiykarında óz kózqarasın tiykarlash hám protsessual hújjetler jaybarların dúziw ko'nlikpeleri qálipleskenligin anıqlawǵa qaratılǵan bolıwı ;-oqıwshılardıń moduldı o'zlestiriw dárejesin, analiz qılıw ko'nlikpelerin, ǵárezsiz pikirlew hám keleshektegi kásiplik xızmetlerinde ǵárezsiz qararlar qabıllaw qábiletlerin anıqlawǵa qaratılǵan bolıwı kerek. 5-Tema : Plagiat haqqında túsinik, antiplagiat haqqında huqıqıy hám normativ hújjetler Plagiat - bul basqalardıń sózleri yamasa ideyaları ushın kredit alıw háreketi. Bul intellektuallıqlıq nadurıs háreket bolıp tabıladı jáne bul saldamlı aqıbetlerge alıp keledi. Bul universitettiń dańq hám ataq kodekslarini buzadı hám insannıń abıraysına tiklenmasli zálel etkazishi múmkin. Plagiariyalangan tapsırıw nadurıs dárejege, toqtatıp turıwǵa yamasa ekspulsatsiyaga alıp keliwi múmkin. Plagiat túrleri: Tuwrıdan-tuwrı plagiatlik - basqa shaxstıń jumıs sózin nusqa ko'shiriw akti bolıp tabıladı. Kitap yamasa maqaladan xatni do'retpege kirgizip, atribut yamasa tırnaq belgileri kiritilmegen halda, tuwrıdan-tuwrı plagiatlik. Sizdi do'retpe jazıw ushın birovga pul to'lew hám do'retpeni ózińizdiń jumısıńız dep tapsırıw de tikkeley plagiatizm bolıp tabıladı. Eger siz tuwrıdan-tuwrı plagiatlik qılsańız, Turnitin sıyaqlı programmalıq támiynat hám qurallar járdeminde sizdi qolǵa alıwıńız múmkin. Paraphrase plagiat, birovning jumisına bir neshe o'zgeris (ko'binese kozmetik) qılıwdı óz ishine aladı, keyin onı ózińiznikidan o'tedi. Eger pikirińiz keń tarqalǵan bolsa, siz onı maqalangizga kiritpesten, hátte tikkeley tırnaqlardı kiritpesangiz de, onı qaǵazǵa qosıp bolmaydı. Informacion-kommunikaciya texnologiyalarınıń rawajlanıwı, Internet tarmaǵınıń turmısımızdıńǵa dúbeleydey kirip keliwi, elektron resurslarınıń kúnden-kunga ko'beyip barıwı bir tárepden, túrli forma daǵı hám ko'rinistege informaciyalarǵa kirisiw, ıyelewdi ańsatlashtirgan bolsada, eginwi tárepden, bir Katar shınıǵıwalalardi de júzege keltirdi. Alardan biri bul «mualliflik huqıqı»menen baylanıslı máseleler bolıp tabıladı. Studentlerdiń ko'bisi Internet tarmaǵından nátiyjeli paydalanıp, berilgen tapsırmalardı sapalı orınlawǵa háreket etediler. Biraq ayırım jaǵdaylarda, «kurs ishi», «bitiruv qaniygelik ishi» jazayınotganda hám hátte «magistrlik» ilimiy dárejesin alıw ushın háreket qılıp atırǵan hám de dissertatsiya tayarlap atırǵan studentnlar arasından de «mualliflik huqıqıni» itibardan shette qaldırayotganlar ushırasıp turadı. Bul jaǵday, ásirese, «bitiruv qaniygelik jumıslar» jazayınotgan studentler arasında ko'birek ushraydı. Sanday eken, Internet tarmaǵına jaylastırılǵan elektron -resurslardan paydalanıwda «mualliflik huqıqı»ga ámel etiliwin támiyinlew búgingi kúnde aktual máselelerden birine aynalǵan. Studentler tárepinen jazılǵan «kurs ishi», «bitiruv qaniygelik ishi», «magistrlik dissertatsiyasi», izertlewshilerdiń tárepinen tayarlargan dissertatsiyalar, ilimiy maqalalar hám monografiyalar tekstleriniń neshe procenti kemde-kem ushraytuǵın hám neshe procenti basqa dereklerden alınǵanlıǵın anıqlaw kadrlar tayarlaw sapasına úlken tásir ko'rsetedi. Ko'shirmechilikning aldın alıw studentlerdiń o'zbetinshe jumısların sapalı orınlawların támiyinleydi. To'mende Internet tarmaǵında jaylastırılǵan uqsas tekstlerdi izlep tabıwǵa mo'lsherlengen eki programma múmkinshilikleri tuwrısında óz ay-o'rislerimizni ko'rsetiwchimiz. «Etxt Antiplagiat» programması Internet tarmaǵında jaylastırılǵan elektron resurslar arasından originallikka tekseriliyotgan tekstke uqsas bolǵan tekstlerdi anıqlawǵa mo'lsherlengen. Programmanıń islewin tekserip ko'riw ushın Al. Karimov hám O'. Karimov tárepinen infoCOM. UZ jurnalındaǵı «Joqarı tálim sistemasında korporativ elektron kitapxanadan paydalanıw» atlı maqalanı Internet tarmaǵındaǵı elektron -resurslar arasından izlep ko'reylik. Onıń ushın maqala tekstin «Etxt Antiplagiat» programmasınıń «tekst» maydanına jaylastıramız. Universitetke oqıwǵa kirgeningizdan keyin student retinde onda áyne qaysı pánlerdi úyreniwdi bo'lekan bolsa -de, ózińiz tańlawıńız múmkinligin hesh ayda sawlelendiriw etkenmisiz? Hár bir oqıtıwshı semestr basında studentlerine óz páni boyınsha programmasın usınıs etip, al jaǵdayda bul pán ne haqqındalıǵı, studentler bul pánni úyreniw nátiyjesinde ámeliyatda neler ete alıwı haqqında tolıq túsintirip, sonnan keyin ǵana sabaqlardı baslawın -ne? Qosımshasına deng, joqarı tálim mákemeleri (OTM) ozıniń hár bir bakalavr yamasa magistratura programmaları boyınsha kataloglar (kitapshalar ) islep shıǵıp, odan siz oqıw dawamında qaysı pánlerdi úyreniwińiz múmkinligi, bul pánlerdi kimler oqıtıwı, programma dawamında siz qánige retinde qanday bilim, ko'nlikpe hám uqıplarǵa ıyelewińiz haqqında tolıq maǵlıwmat alıwıńız múmkin bolıp, sonnan keyin oqıw jılı baslansa-ya! Bul ayrıqshalıqlar mámleketimiz joqarı tálim sistemasına de az-azdanlıq penen kirip kelip atır jáne bul sistemanıń atı — tálimdiń «kredit-modul» sisteması. Ózbekstan Respublikası prezidenttiń 2019 jıl 8 oktyabr degi pármanı menen tastıyıqlanǵan «Ózbekstan Respublikası joqarı tálim sistemasın 2030 jılǵa shekem rawajlandırıw konsepsiyasi»ga ko're, mámleket degi OTMlarning 85 procenti 2030 jılǵa shekem basqıshpa-basqısh kredit-modul sistemasına o'tiwi jaybarlastırılǵan. Mısalı, kiyatırǵan 2020 -21 oqıw jılınıń ózinde mámleketimizdegi 33 ten artıq iri OTMlar kredit-modul sistemasına o'tiwi kútilip atır. Usı OTMlarda tiykarlanıp ECTS kredit-modul sisteması engiziliwi názerde tutılǵan. Al, tálimdiń kredit-modul sisteması ózi ne? Bul sistema studentlerge ne beredi hám nelerdi orınlawdı talap etedi? Onıń ámeldegi tálim sistemasınan abzallıqları nede? To'mende bul sorawlarǵa qısqasha juwap beriwge háreket etemiz. Tálimdiń kredit-modul sisteması ózi ne? Bilgenimizdey, turmısda kóp zatlardı o'lshem birligi bar. Mısalı, waqıt o'lshem birligi — sekund, saat, uzınlıq o'lshewi — metr, salmaqlıq — kilogramm, suyıqlıq — litr, elektr kernewi o'lshewi — volt. Soraw tuwıladı : tálimdiń, atap aytqanda joqarı tálimdiń de o'lshem birligi barma? Siz «ha, bar, joqarı tálimdiń o'lshew birlikleri bul bakalavr, magistr hám doktor» dep aytasiz. Lekin bular tálimdiń o'lshew birlikleri emes, bálki onıń dárejeleri bolsaplanadı. Kredit-modul sisteması eń dáslep mámleketimiz joqarı tálim sistemasına tálimdiń ámeldeginen ko're ádewir jetilisken o'lshem birligin alıp kiredi. Oǵan ko're, universitette o'tiletuǵın hár bir pán keleside odaǵı oqıw júklemesi muǵdarına qaray, kreditlerde sawlelenedi. Mısalı, hár bir pán ortasha 5, 6 yamasa 7, 5 kreditlerde sawleleniwi múmkin. Student bolsa hár semestr, oqıw jılında arnawlı bir muǵdarda kreditler taplap barıwı múmkin jáne bul muǵdarǵa qaray, oǵan bakalavr yamasa magistr dárejesi beriledi. ECTS kredit-modul sistemasında bir jıllıq kreditler muǵdarı 60 ni quraydı. Bir oqıw jılı 2 semestrden ibaratlıǵın bolsapqa alsaq, student oqıwı dawamında hár semestrde 30 kredit taplap barıwı kerek baladı. Bakalavr programması ádetde 4 jıllıǵı bolsapqa alınsa, student bul dárejeni qolǵa kirgiziw ushın jámi 240 kredit, magistratura programmasın tamamlaw ushın bolsa 120 kredit taplawı talap etiledi. Kreditler jaysha nomerler emes. Hár bir kredit student orınlawı kerek bolǵan málim muǵdardaǵı oqıw júklemesin ańlatadı. ECTS kredit-modul sistemasında 1 kredit ortasha 25-30 saatlıq oqıw júklemesin ańlatadı. Bul degeni, eger pán 6 kreditli pán bolsa, student bul pán boyınsha belgilengen muǵdardaǵı kreditlerdi qolǵa kirgiziw ushın semestr dawamında 150-180 saatlıq oqıw júklemesin orınlawı kerek baladı (25*6=150; 30*6=180). Sanday eken, kredit-modul sistemasın ámeldegi etken OTMlarda studentler hár bir pán ushın belgilengen kreditler muǵdarına qaray, oqıw ele baslanmasdanoq hár bir pánni oqıw hám úyreniwge qansha waqıt jumsawları kerekligini bilip aladılar. Bul de tálimde ashıqlıqtıń bir ko'rinisi bolıp tabıladı. 1 kredit oqıw júklemesi (25-30 saat aralıǵinda ) áyne neshe saat bolıwın ádetde hár bir OTM ozıniń ishki qaǵıydalarında belgileydi. Sonı atap o'tiw kerek, 1 kredit ushın belgilengen 25-30 saatlıq oqıw júklemesi bul pánni úyreniw ushın sarplanatuǵın jámi háreketler kompleksi bolıp, oǵan tekǵana sabaq waqtı, bálki studenttiń pánni úyreniw ushın úyde hám kitapxanada sarplaǵan waqtı, imtixanlar waqtı, qoyıngki student bul pánni o'zlestiriw ushın sarplaǵan barlıq sistemalı háreketleri waqtın óz ishine aladı. Sanda studentte bul ulıwma oqıw júklemesiniń áyne qansha bo'legi sabaqǵa, auditoriya saatlarına tuwrı keledi degen soraw tuwılıwı múmkin. Kredit-modul sisteması ámeliyatında auditoriya hám ǵárezsiz oqıw saatları qatnası ortasha 40/60 protsentti quraydı. Bul koefficient, basqasha etip aytqanda, 1/1. 5 ge tuwrı keledi, yaǵnıy student arnawlı bir pán boyınsha belgilengen hár bir saat sabaq ushın sabaqtan tısqarı bir yarım saat ǵárezsiz oqıwı, tayarlanishi kerek baladı. Bunda OTM 1 kredit ushın 30 saatlıq oqıw júklemesi belgilegen bolsa, odan 12 saatı (30*40%=12) auditoriya saatları, 18 saatı (30*60%=18) bolsa studenttiń ǵárezsiz oqıw saatlarına tuwrı keledi. Bul bo'listiriw tiykarında 6 kreditlik pán oqıw júklemesin anıqlaytuǵın bolsaq, student bul pán boyınsha belgilengen kreditlerdi qolǵa kirgiziw ushın semestr dawamında 72 saat ((30*6 ) *40%=72)) auditoriya sabaqların, 108 saat ((30*6 ) *60%=108)) úyde hám kitapxanada ǵárezsiz oqıw júklemesin orınlawı kerek baladı. Joqarıdaǵı qaǵıydalardan sonı túsiniw múmkin, ECTS kredit-modul sistemasında studenttiń bilim alıw waqtı túsinigi sabaq waqtı túsinigi menen sheklenip qalmastan, student oqıw ushın sarplaǵan ulıwma waqıt penen olshenedi. Al jaǵdayda bilimdiń derekyi tek oqıtıwshı yamasa auditoriya emesligine belgi etiledi. Qısqasha aytqanda, kredit-modul sistemasında oqıw waqtı túsinigine oqıtıwshı noqatyi názerinen emes, bálki student noqatyi názerinen yondashiladi. Studenttiń oqıw júklemesiniń bul tárzde bo'listiriliwi student tálim alıw processinde juwapkershilikti málim dárejede óz elkasiga alıwı, pán boyınsha sabaqta hám sabaqtan sırtda úzliksiz túrde oqıp barıwı kerekligini de ańlatadı. Eskertip o'temiz, 1 saat auditoriya waqtı ushın student 1, 5 saat úyde hám kitapxanada oqıwı zárúr. Lekin bul process kóp tárepten oqıtıwshınıń juwapkerligine de baylanıslı. Sebebi studentler óz waqıtlarınan nátiyjeli paydalanıwları ushın alarǵa sabaqtan sırtda oqıw ushın qızıqlı materiallar hám tapsırmalar berip barıw oqıtıwshınıń wazıypası bolıp tabıladı. Sal sebepli kredit-modul sistemasına o'tiw oqıtıwshılardıń jumıs júklemelerin de qayta ko'rip shıǵıwdı, alardıń jumıs júklemeleri alar oqıtatuǵın pán kreditlerinen kelip shıqqan halda belgileniwin talap etedi. Ámeldegi sistemada bolsa oqıtıwshılar jumıs júklemesi tek auditoriya saatlarına baylanıstırıp qoyılǵan. Studenttiń oqıw júklemesi bul tárzde — auditoriya hám ǵárezsiz oqıw saatlarına ajratılıwı OTMlar kitapxanalarında sharayatlardı jaqsılaw, sapalı oqıw qollanbaları ko'lemin jáne de keńeytiwdi de talap etedi. Bulardıń barlıǵı ECTS kredit-modul sistemasınıń muǵdarlıq túsinikleri hám islew mexanizmi haqqındaǵı tiykarǵı qaǵıydalar edi. Endi to'mende kredit- modul sisteması bizge nelerdi beredi, degen sorawǵa anıq mısallar menen juwap beriwge urınıp ko'remiz. Al, tálimdiń kredit-modul sisteması bizge nelerdi beredi? 1. Oqıw júklemesiniń teń salmaqlılıqlı bo'listiriwi Joqarıda aytıp o'tkenimizdek, ECTS kredit-modul sistemasında student hár bir oqıw jılı ushın taplap barıwı kerek bolǵan kreditler muǵdarı aldınan belgilep qoyılǵan. Bul 60 kreditni quraydı. Hár bir semestr ushın belgilengen kreditler muǵdarı bolsa 30 kreditni quraydı. Bunnan tısqarı, student hár bir kreditni qolǵa kirgiziw ushın belgilengen oqıw júklemesi muǵdarı de anıq jáne bul 25- 30 saat aralıǵinda. Sanday eken, studentlerdiń hár oqıw jılı daǵı oqıw júklemesi ortasha 1500-1800 saat (60*25 = 1500; 60*30= 1800), hár semestr degi oqıw júklemesi bolsa ortasha 750-900 saattı quraydı (30*25 = 750; 30*30= 900). Studenttiń bir jıllıq hám bir semestr degi oqıw júklemesi bul muǵdardan kóp de, kem de bolıwı múmkin emes. Sanday eken, studentlerdiń bir oqıw jılı yamasa bir semestr dawamındaǵı oqıw júklemesi ECTS kredit-modul sistemasında iskerlik júrgizetuǵın barlıq universitetlerde derlik birdey baladı. Bul birxillik oqıw programmalarına turaqlılıq hám teń salmaqlılıq alıp kiredi. Keleside OTMlar studentlerge bir semestrde 7 pán, eginwi semestrde bolsa 10 dane pánni oqıwǵa májbúrlashi qıyınlasadı. Ámeldegi sistemada bolsa bunday turaqlılıq hám teń salmaqlılıqǵa kepillik joq edi. Sal sebepli studentler bir semestr dawamında geyde 7, geyde 8, hám taǵı basqa semestrde bolsa 10 pánni oqıwlarına tuwrı kelip atır. Házirde kópshilik jergilikli universitetlerde studentler bir semestr dawamında ádetde 8-10 danege shekem pánni oqıwına tuwrı kelip atır. Tiykarınan 8-10 pánni 4 ay ishinde hár tárepleme úyreniw — shınıǵıwalalı másele. Mámleketimizdegi ámeldegi joqarı tálim standartları tuwrısındaǵı qaǵıydalarda de OTMlar studentlerge háptesine 36 saatǵa shekem auditoriya shınıǵıwları belgilewi múmkinligi belgilengen. Bul 5 kúnlik oqıw háptesinde kúnine 7 akademikalıqalıq saattı ańlatadı. Bunday jaǵdayda akser student pánlerdi shın mániste úyreniw ornına kúnin jaysha sabaqtan sabaqǵa, xanadan xanaǵa júgirip o'tkeredi. Qolaversa, sonsha waqtın auditoriyada o'tkergen student sabaqtan sırtdaǵı waqtın oqıwǵa jumsawına ıseniw qıyın. Kredit-modul sistemasında bolsa kreditlerdiń pánler boyınsha ortasha bo'listiriwi 5, 6 yamasa 7. 5 ni quraydı. Bul degeni student bir semestrde kópi menen 4, 5 yamasa júdá barsa 6 pán úyrenedi (30/7. 5=4; 30/6=5; 30/5=6 ). Bul studentler semestr dawamında úyreniwi zárúr bolǵan pánlerdiń sanı ámeldeginen ko're ádewir qısqarıwın ańlatadı. Yaǵnıy kredit-modul sisteması OTM oqıw programmalarına norma hám sapa alıp kiriwi, tálimdi sho'lkemlestiriwde san ko'rsetkishinen sapa ko'rsetkishine o'tiwine xızmet etedi. Sebebi pánler sanı bul tárzde qısqarıwı studentler óz waqıt hám múmkinshiliklerin sal kem sanlı pánlerdi tereńrek hám hár tárepleme úyreniwlerine múmkinshilik jaratadı. 2. Pánlerdi tańlaw múmkinshiligi Oqıwdıń dáslepki jıllarında tarawdıń boyınsha ulıwma bilimge iye bolǵandan keyin studentlerde ayırım jo'nelis hám pánler boyınsha tereńrek bilimge ıyelew hám keleshekte sal jo'neliste islewge qızıǵıwshılıq payda bolıwı tábiyiy. Studentler jıldan jılǵa qánige retinde qáliplesip barar eken, alar ushın oqıw programması daǵı ayırım pánlerdiń áhmiyeti artıp, ayırım pánlerdiń áhmiyeti azayıp baradı. Házirde universitetler qatań belgilep qoyılǵan oqıw programmaları tiykarında jumıs júrgizedi. Yaǵnıy, studentler oqıwǵa kirgennen baslap tap bitirgunga shekem programmada belgilengen barlıq pánlerdi úyreniwge májbúr. Bul qaysı dárejede tuwrı? OTMda tálim alıp atırǵan studentler qatań belgilengen standart oqıw programması tiykarında tálim alıwı shártmi? Programmadaǵı barlıq pánler hár bir studenttiń qızıǵıwshılıqları, keleshek jobalarına tuwrı kelmese - ne? Tiykarınan, hár bir student óz qızıǵıwshılıqları, múmkinshilikleri, keleshekte qaysı kásipti iyelewi jáne bul ushın kerekli pánlerdi universitet administraciyasınan ko're jaqsılaw biladi. Studentti májbúrlab xanada alıp otırıw múmkin, lekin onıń pikir hám itibarın xanada ustap o'tirib bolmaydı. Kredit-modul sistemasına o'tiwdiń zárúrli táreplerinen taǵı biri bul — oqıw programmasına tańlaw pánleriniń kirip keliwi bolıp tabıladı. Oǵan ko're, studentler oqıwdıń dáslepki jıllarında tarawǵa tiyisli tiykarǵı, ulıwmakásiplik pánlerdi o'zlestirip, tarawdıń boyınsha ulıwma bilimdi iyelep alǵanlarınan keyin, tarawǵa tiyisli arnawlı pánlerdi óz qızıǵıwshılıqlarınan kelip shıǵıp o'zleri tańlaw múmkinshiligine iye baladılar. Bunda OTM studentlerge oqıw jılı dawamında usınıs qılınıp atırǵan tańlaw pánlerdiń dizimin hám alar haqqında tolıq maǵlıwmat usınıs etedi. Studentler bolsa bul dizim hám maǵlıwmatlar tiykarında o'zleri háwesker pánlerdi tańlaydilar. Bul process hár bir student ozıniń bakalavriat yamasa magistratura oqıw programmasın málim mániste ózi qáliplestiriwine múmkinshilik jaratadı. Yaǵnıy, gruppada 50 dana student bolsa, alardıń hár biri óz qızıǵıwshılıqlarına ko're óz oqıw programmalarına ıyelesedi. Tańlaw pánleri sanı kurstan kursqa ko'beyip barıwı zárúr baladı. Sebebi student kurstan kursqa o'tkeni tárepke qánige retinde qáliplesip baradı hám al jaǵdayda ǵárezsiz qarar qabıllaw qábileti de qáliplesip baradı. OTMlar bolsa az-azdanlıq penen studentlerge óz fakultetlerinen sırtda, yaǵnıy basqa fakultetlerden de tańlaw pánleri alıwǵa múmkinshilik jaratıwları zárúr. Pánlerdi tańlaw ámeliyatı tekǵana studentler ushın o'zleri qálegen jo'nelis boyınsha tereńrek bilim alıwlarına múmkinshilik jaratadı, bálki OTM oqıw programması daǵı pánler quramı tábiy saralanıp barıwına de xızmet etedi. Sebebi studentler qızıǵıwshılıq hám mútajliklerine juwap bermeytuǵın pánler programmasın tark etip barıwadı, úyreneip atırǵan pánleri dizimin dáwir talapları hám qızıǵıwshılıqlarına maslastırıwadı. Bunda oqıtıwshı onıń páni ózine jetkilikli muǵdarda studentlerdi tarta alıwı ushın turaqlı túrde óz ústinde islewi, pánniń studentler ushın áhmiyetin saqlap qalıw ushın sabaqlar sapasın turaqlı túrde jaqsılap barıwı zárúr baladı. Keri jaǵdayda bul pán oqıw programmasınan shıǵıp ketiwi hám oqıtıwshı óz jumısın joǵatıp qoyıwı múmkin baladı. Bul process sabaqlar sapası jaqsılanıwına de xızmet etedi. Pánleri tańlaw ámeliyatı rawajlanǵan mámleketlerde ozıniń paydasın tastıyıqlaǵan ámeliyat bolıp tabıladı. Alardaǵı pán rawajlanıwı, rawajlanǵan ekonomika, qánigelerdiń potencialı atap aytqanda tálim degi naǵız ózi tárep penen de baylanıslı. Sonısı anıqki, kredit-modul sisteması tariyxı, onıń payda bolıwı pánlerdi tańlaw ámeliyatı menen bekkem baylanıslı. Yaǵnıy, kredit-modul sistemasınıń júzege keliwine tańlaw pánleri ámeliyatı sebep bolǵan. Sanday eken, eger OTM ózinde kredit-modul sistemasın ámeldegi etse-yu, oqıw programmalarına pánlerdi tańlaw múmkinshiligin alıp kirmasa, bul OTM shın mániste kredit- modul sistemasında iskerlik yurityapti, dep bolmaydı. 3. Oqıw programmalarında pánlerdiń saralanishi Ayda sawlelendiriw etiń, siz palaw pısırıwchisiz. Bunda sizge tiykarlanıp go'sh, may, geshir, piyaz hám gúrish kerek baladı. Siz bul taǵamdı tayarlaw ushın ádetde shalǵam yamasa kartoshka isletmaysiz. Sebebi bular siz tayarlamoqchi bolǵan taǵamǵa tuwrı kelmeydi. Eger siz palaw tayarlawda geshir ornına shalǵam qosıp jibersangiz, taǵamıńız basqasha shıǵıp qaladı, bunnan bolsa sal taǵamdı tutınıw etiwshiler ranjiydi. Sal sıyaqlı, qániyge tayarlaw de qánigelikke tiyisli eń zárúrli bilim, ko'nlikpe hám uqıplardı balajaq qánigede qáliplestiriwden ibarat. Eger studentke zárúr qánigelik bilim hám ko'nlikpeler qalıp, basqa zatlar uyretilse, nátiyjede al jaǵdayda qánigelikke tiyisli tárepler tolıq formalanmay qalsa, jumısqa alıwshı sho'lkem pitkeriwshinen de, onı tayarlaǵan tálim sho'lkeminen de ruxsız pir baladı. Házirde joqarı tálim oqıw programmalarında studenttiń qánigeligine tuwrıdan- tuwrı baylanısı bolmaǵan pánler jetkiliklishe. Mısalı, kópshilik universitetlerde 1-kursda, ayırım jaǵdaylarda joqarı kurslarda de dene tárbiyası, dinshunoslik, etika, estetika hám soǵan uqsas basqa pánler o'tiledi. Bul pánlerdi ádetde studentlerdiń qánigeligine tuwrıdan-tuwrı baylanısı joq bolsada, OTM oqıw programmalarında ádewir jay hám waqtın iyeleydi. Qolaversa, student dene tárbiyası pánin OTMda tek 1-semestr yamasa bir jıl úyreniwi - ájep hal. Bir qánige aytıp o'tkeni sıyaqlı, «go'yoki fizikalıq salamatlıq hám sport studentke tek bir semestr yamasa bir jıl kerek baladı». Názerimizde, bul sıyaqlı pánlerdiń kópshiligi mekteptiń joqarı klass programmalarına tán bolıwı kerek. Eger student bul pánler boyınsha mektepte bilim hám ko'nlikpege iye bolǵan bolsa, alardı universitet dárejesinde taǵı tákirarlawǵa qanday mútajlik bar? Onnansha, student sal waqtın óz salasın tereńrek úyreniwge sarp etiw etkeni jaqsımasmi? Tuwrı, dinshunoslik, etika hám estetika sıyaqlı ulıwma pánler jaslardı shaxs retinde qáliplesiwinde úlken rol aynawı múmkin, lekin házirde mektep pitkeriwshileriniń bar yo'g'i 10 -20 procentigine OTMga kirip atır. Bul degeni, eger bul pánler mektep joqarı klasslarında uyretilmasa, mektep pitkeriwshileriniń kópshiligi bunday bilimge iye bolmaydı. Bul sıyaqlı pánler jaslardı shaxs retinde qáliplesiwi ushın zárúrli dep bolsaplansa, al jaǵdayda alar mekteptiń joqarı klasslarında uyretiliwi maqsetke muwapıq baladı. OTM oqıw programmaların ulıwma, qánigelikke tuwrıdan-tuwrı baylanısı bolmaǵan, ózin tákirarlaytuǵın pánler menen toltırılıwı student universitet degi qısqa hám eń qımbatlı waqtından nátiyjeli paydalana almasligiga alıp kelip atır. Nátiyjede pitkeriwshiler arasında ámeliyatqa barǵannan keyin bizge bunday zatlardı universitette úyretiwmegen degen jaǵdaylar júdá kóp uchramoqda. ECTS kredit-modul sistemasında bolsa OTMlar ozıniń hár bir bakalavr hám magistratura oqıw programması maqsetlerin aldınan anıq belgilep alıwı talap etiledi. Yaǵnıy, alar arnawlı bir qánigelik boyınsha oqıw programmasın jaratıwdan aldın óz aldılarına to'mendegi sorawlardı qoyıwları talap etiledi: Biz qanday qánige tayarlamoqchimiz? Biziń pitkeriwshiler áyne qanday bilimge ıyelewi, nelerdi túsiniwi jáne onı tamamlagandan keyin nelerdi ete alıwı kerek? Hár bir OTM bakalavriat hám magistratura programması túrlishe bolǵanı sebepli, maqsetleri de túrlishe bolıwı tábiyiy. Yaǵnıy, OTMlar o'zleriniń hár bir bakalavr hám magistratura oqıw programmasınıń maqsetlerin pitkeriwshi programma dawamında qolǵa kirgiziwi zárúr bolǵan bilim, ko'nlikpe hám uqıplar formasında aldınan anıq belgilep alıwları zárúr. Bul kredit-modul sisteması tili menen «Program Learning Outcomes» dep ataladı. Oqıw programması maqsetleri belgilep alınǵannan keyin, keleside programmada tek sal maqsetlerge xızmet etiwshi pánlergine saqlap qalınadı yamasa programmaǵa kiritiledi, qalǵan pánler bolsa programmanı ketiwı zárúr. Inchunun, OTMlar óz oqıw programmaların ekonomika, miynet bazarı hám studentler mútajliklerinen kelip shıqqan halda erkin qáliplestiriw múmkinshiligine ıyelewleri ushın 2001 jıl 16 avgustda ministrler Mákemesi tárepinen qabıl etilgen «Joqarı tálimdiń mámleket tálim standartların tastıyıqlaw tuwrısında»gi sheshimge o'zgertiw kiritiliwi hám OTMlarga oqıw programmaların o'zleri erkin qáliplestiriwge múmkinshilik beriliwi kerek. 19 jıl aldın islep shıǵarılǵan standart búgingi zaman talaplarına juwap bermasligi múmkinshiligı joqarı. Zero, ekonomika hám miynet bazarı talapları o'zgergen tárepke OTMlar de óz oqıw programmaların úzliksiz túrde bahalab barıwǵa, zárúr bolsa o'zgertiwge múmkinshiligi bolıwı kerek. 4. Bakalavr hám magistratura programmalarına ashıqlıq kiriwi Kredit-modul sisteması ámeldegi bolsa OTM lar tekǵana hár bir oqıw programmaları maqsetlerin aldınan belgilep alıwları zárúr baladı, bálki bul maqsetlerdi o'zleriniń kelesi hám házir degi studentlerine aldınan, ashıq tárzde jetkiziwi kerek baladı. Házirde jergilikli OTMlarga hújjet tapsırıp atırǵan studentler o'zleri hújjet tapsırıp atırǵan bakalavr yamasa magistratura programmalarında áyne nelerdi úyreniwleri múmkinligi haqqında jetkiliklishe maǵlıwmatqa iye emes. Ko'binese abituriyentlarga tek universitet, fakultet hám programma nomigina málim. Hátte universitette oqıtıp atırǵan studentler keyingi semestrde qaysı pánlerdi oqıwların tek sal semestr basıdagina biladilar. Yaǵnıy, abituriyentlar hám studentlerge bakalavr yamasa magistratura programmalarınıń maqsetleri, al jaǵdayda uyreniletuǵın pánler, programma dawamında qanday bilim, ko'nlikpe hám uqıpǵa ıyelewleri haqqında jetkiliklishe maǵlıwmat berilmaydi. Abituriyent yamasa studentke bul maǵlıwmatlar ne ushın aldınan usınıs etiliwi zárúr? Buǵan júdá kóp sebeplerdi keltiriw múmkin. Mısalı, házirde studentlerge bir waqıttıń ózinde bir neshe universitetke hújjet tapsırıw múmkinshiligi berilip atır. Sanday eken, alar bir waqıttı ózinde bir neshe OTMga qabıl etiliwi múmkin. Kelesi studentler qaysı OTMning qaysı programmasına hújjet tapsırıw hám alarǵa qabıl etilgennen keyin tańlawdı ámelge asırıwı ushın OTM hám alardıń programmaları haqqında jetkiliklishe maǵlıwmatqa ıyelewge haqılıdirlar. Tańlaw ushın OTM yamasa odaǵı programmalardıń atınıń biliwdiń ózigine jetkilikli emes. OTMlar sanı ko'beygen tárepke keleside studentler odaǵı programmalardıń atına qaray emes, bálki sapasına qaray tańlay baslaydı. Yaǵnıy, abituriyentlar turmısların 4 yamasa 2 jılın hám qiynalib tabılǵan pulların nege qarjı qılıp atırǵanliklarini aldınan biliwleri kerek. Qolaversa, hár bir student OTMga ádewir muǵdarda kontrakt aqshası to'liyotgan klient retinde arnawlı bir oqıw programması haqqında tolıq biliwdi qáleydi. Kredit-modul sistemasına o'tkennen keyin universitetler o'zleriniń hár bir bakalavr hám magistratura programmaları boyınsha programma katalogın, yaǵnıy kitapchasini islep shıǵıwına tuwrı keledi. Al jaǵdayda hár bir bakalavr hám magistratura oqıw programmanıń maqsetleri, qabıl qaǵıydaları, OTMdagi oqıw sharayatları, akademikalıqalıq kalendar, studentler 4 jıllıq yamasa 2 jıllıq programma dawamında áyne qaysı pánlerdi oqıwları múmkinligi, bul pánlerdiń qısqasha xarakteristikası, qaysı pán áyne qaysı kursda úyreniliwi, alardı áyne kimler oqıtıwı, OTMda studentler ushın jataqxana múmkinshilikleri, studentlerdiń bir aylıq ortasha jasaw ǵárejetleri, OTMda qollanılatuǵın bahalaw usıl hám kriteryaları haqqında abituriyent hám studentlerge aldınan, ashıq tárzde maǵlıwmat beriliwi zárúr baladı. Bul maǵlıwmatlar hár jańa oqıw jılı basında kitapsha formasında studentlerge tarqatıladı yamasa universitet veb - betsinde júklep alıw múmkin bolǵan formatda jaylastırıladı. 5. Oqıw shınıǵıwların ashıq tárzde sho'lkemlestiriw Házirde mámleketimizdegi kópshilik OTMlarda studentler semestr basında sabaqlar baslanıwı Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde tek sal semestrde o'tiletuǵın pánlerdiń atı, alardı oqıtatuǵın oqıtıwshılar ısımları, sabaqlar qaysı payıt qaysı bo'lmelerde o'tiwi haqqında maǵlıwmatqa iye baladılar, tek. Studentlerge bul pánlerdiń maqsetleri, alardı student qánige bolıp jetiwiwinde tutqan ornı, student bul pánler arqalı qanday bilim, ko'nlikpe hám uqıplarǵa ıyelewi kútilip atırǵanına haqqında maǵlıwmat derlik berilmaydi. Sebebi ámeliyatda universitet pánleri haqqındaǵı bunday maǵlıwmatlar studentlerge sistemalı, pútin hám ashıq tárzde usınıs etilmeydi. Kredit-modul sistemasında bolsa OTMning hár bir oqıtıwshı ozıniń hár bir páni boyınsha 4-5 betli pán programmasına yaǵnıy «sillabus»ga ıyelewi jáne onı semestr basında studentlerge usınıwı kerek baladı. Pán programması óz ishinde bul pánniń maqsetleri, onıń oqıw programmasında tutqan ornı, studenttiń keleshektegi kásiplik iskerligi ushın áhmiyeti, studentler bul pánni úyreniw nátiyjesinde neler ete alıwı, bul pán boyınsha semestr dawamında uyreniletuǵın temalar dizimi, studentler paydalanıwı zárúr hám múmkin bolǵan ádebiyatlar dizimi, bahalaw kriteryaları haqqındaǵı maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Eger pán saylanatuǵın pán bolsa, student ushın bunday maǵlıwmatlardıń áhmiyeti jáne de artadı. Student, joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, pánni tańlaw yamasa tańlamaslik boyınsha sheshimge keliwi ushın pánniń atınıń yamasa onı oqıtatuǵın oqıtıwshınıń atın biliwiniń ózigine jetkilikli etpeydi. Student bunday sheshimge keliwi ushın pán boyınsha jetkilikli maǵlıwmatqa ıyelewi kerek. Pán programmasınan go'zlengen maqset júdá ápiwayı - OTMlarda sabaq processlerin ashıq, maqsetli hám joba tiykarında sho'lkemlestiriwge erisiw. Bul ámeliyat eń dáslep oqıtıwshın ózi oqıtıwshı bolǵan pán maqsetleri hám áhmiyetin ózi túsinip alıwına odaydı. Zero, o'kiniw menen aytamız, ámeliyatda ózi uyretip atırǵan pániniń maqsetlerin bilmegen oqıtıwshılar de jetkiliklishe. Eger oqıtıwshı óz páni maqsetlerin aldınan anıq belgilep alsa, al semestr dawamında barlıq tálim háreketlerin mine sal maqsetlerge erisiwge qaratadı. Imtixanlar de studentlerdiń sal go'zlengen maqsetlerge erisken-eriwmaganini tekseriwge qaratıladı. Eger pánniń maqsetleri belgilenmasa yamasa al studenttiń qánige retinde qáliplesiwine hizmat etpese, bul pán oqıw programmasında qalıwı tuwrı emes. Lekin bul ámeliyat OTM tárepinen oqıtıwshılar ústinen qadaǵalawdı hádden tıs kúsheytip jiberiwine, oqıtıwshılardı sal sıltaw jazalawǵa hám qaǵazbozlikka de alıp kelmewi kerek. Juwmaq Juwmaq ornında sonı aytiwimız múmkin, mámleketimiz OTMlari kredit- modul sistemasına o'tiwi bul arnawlı bir muǵdardaǵı kreditlerdi jıl, semestr hám pánler boyınsha bo'liwlab qoyıwdıń ózinden ibarat emes. Ókiniw menen aytamız, házirde ayırım OTMlar kredit-modul sistemasına o'tiwdi sanday túsiniwip atır. Eger kredit-modul sisteması tuwrı hám tolıq engizilse, al mámleketimiz joqarı tálim sistemasına kútá úlken unamlı ayrıqshalıqlardı alıp kiriwin kútiw múmkin. Atap aytqanda, mámleketimiz joqarı tálim sistemasına tálimdiń jáhán tán alǵan jetilisken o'lshem birliginiń alıp kirilishiga, OTMlar oqıw programmalarında teń salmaqlılıq hám norma payda bolıwına, OTMlarda oqıw procesiniń ashıqlasıwına, oqıw programmaları ekonomika, miynet bazarı hám studentler mútajlikleri tiykarında qáliplesiwine, sabaqlardıń sapası jaqsılanıwına hám aqır-aqıbetde hár bir student málim mániste ozıniń ǵárezsiz oqıw programmasına ıyelewine xızmet etedi. Usınıs etilayogan bul maqala, rawajlanǵan mámleketlikler eksperimentlari tiykarında Ózbekstan OTM oqıtıw ámeliyatında kredit - modul sistemasın engiziw, atap aytqanda, matematika tarawların oqıtıwǵa bul sistemanı nátiyjeni ámelde qollanıw etiw máselelerin jaqtılandıriwge qaratılǵan. Birinshi náwbette, biz talqılaw etiletuǵın túsiniklerdi ashıp beriwimiz kerek. Zero, orta ásirlerde jasap o'tken ingiliz filosofi Frensis Bekon sanday degen edi: kúshli dawlardı saplastırıwdıń tiykarǵı gilti, shınıǵıwala daǵı hár bir terminologiyani logikalıq jaqtan tuwrı analiz etiw bolıp tabıladı. Alardı qalǵanlarǵa tolıqlıǵınsha túsintirip bere alıw bolsa, shınıǵıwalanı aldınan hal etedi [1]. Kredit - modul sisteması - ǵárezsiz tálim alıwǵa qaratılǵan hám individuallıq tiykarında bilimdi do'retiwshilik o'zlestiriw, oqıw procesin qatań belgilengen halda tálim jolin tańlaw hám kredit jaǵdayında bilim ko'lemin belgileytuǵın sistema bolıp tabıladı. Bul sistema házirgi kúnde rawajlanǵan mámleketler tálim sistemasında ulıwma jolǵa qoyılǵan, waqıt sınaqlarında ózin jetkiliklishe aqlaǵan hám bir birinen parq etiwshi, lekin bir- birin óz-ara tolıqlawısh eki - modul hám kredit oqıtıw texnologiyaların qosılıwınan payda bolǵan. Modul - bo'lek oqıw páni (yamasa onıń bo'legi) bolıp, ózinde tiyisli bilim hám de kásiplik táreplerge tiyisli maǵlıwmatlardı óz ishine aladı. Oqıtıwdıń modul sisteması studenttiń pán programmasın úyreniwi nátiyjesinde qáliplesetuǵın bilim, ko'nlikpe hám ilimiy tájriybelerdi baqlawdıń tiyisli túri menen juwmaqlanadı. Mısalı, studentlerdiń bilim dárejesi hám o'zlestiriw dárejesiniń mámleket tálim standartlarına muwapıqlıǵın támiyinlew ushın ámeldegi, aralıq hám juwmaqlawshı qadaǵalaw túrleri o'tkerilinadi. Modullı oqıtıw - tártipli oqıtıw bolıp bolsaplanadı. Bunda oqıw materialı bir oqıw shınıǵıwı ko'leminde, oqıw predmetiniń qandayda bir teması yamasa qandayda bir bólimi dárejesinde, geyde bolsa oqıw pániniń iri strukturalıq bo'leginde, yaǵnıy, bloklar formasında de oqıtıw múmkin, deydi Tashkent mámleket yuridikalıq universitetiniń oqıw stilistik basqarma baslıǵı Ixtiyor Jo'rayev.- Modullar, birinshi náwbette, tálim mazmunına tiyisli túsinikler, qaǵıydalar, teoriyaler, nızamlar hám alar arasındaǵı ulıwma baylanısıwdı ańlatiwshı nizamlıqlardı túsindiriwge nátiyjeli xızmet etedi. Modullı tálimde pedagog tıńlawshınıń o'zlestiriw procesin quraydı, basqaradi, máslahát " Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020 ISSN 2181-063 X 265 http://oac. dsmi-qf. uz beredi, tekseredi. Student bolsa, jo'neltirilgen obiekti tárep ǵárezsiz tálim alıwǵa qaratilinadi [2]. Akademikalıqalıq kredit sisteması bolsa, studenttiń joqarı oqıw jurtında nátiyjeli bilim alıwın anıqlap beretuǵın standartlastırılgan bahalaw sisteması bolıp tabıladı. Kredit - student tárepinen tiyisli oqıw jumısların orınlawǵa ketetuǵın waqıt (saatlar ) den dúziledi. Hár bir modul ǵárezsiz kredit bolsabına iye. Joqarı tálim sho'lkemi kredit quramı, hár bir modul boyınsha kreditler sanı, sonıń menen birge, hár bir kurstı hám ulıwma oqıw dáwirin pıtırıw ushın student tárepinen taplanıwı kerek bolǵan kreditlerdiń ulıwma sanın ǵárezsiz belgileydi. Akademikalıqalıq kredit sistemasınıń ayriqsha táreplerinen taǵı biri, xalıq aralıq ulıwma bilim beriw standartlarına sáykes keliwi hám tálim tuwrısındaǵı hújjetlerdi qabıllaw máseleleri, jáhán tendentsiyaların bolsapqa alǵan universal tálim programmaların proporcionallıǵı bolıp tabıladı. Studentlerde shet el, xalıq mámleketlikler universitet tálim dárejesine erkin kirisiw múmkinshilikleri payda baladı, bakalavr hám magistratura pitkeriwshilerin barlıq mámlekette jumısqa jaylasıw huqıqları payda baladı. Ózbekstan OTM oqıtıw ámeliyatında kredit - modul sistemasın engiziw ne ushın kerek? Bul sorawimizga Ózbekstan OTM iskerliginde házirge shekem ámelde qollanılıp kelinip atırǵan dástúriy sistemasımizning kózge ko'rinetuǵın kemshiliklerin ko'rsetiw arqalı juwap tabamız.- Ózbekstan OTM iskerliginde házirge shekem ámelde qollanılıp kelinip atırǵan dástúriy sistema házirgi operativ informaciya asri talapların atqara almasligi; - Ózbekstan OTM larida studentler tiykarlanıp, tıńlawshı bolıp qalıp atırǵanlıǵı, nátiyjede ámeliyattıń sustligidan jetisip shıqqan kadrlardıń tarawlarda jaqsı nátiyjeler bere almay atırǵanlıǵı ; - Bahalaw sistemasındaǵı boslıqlardıń kópligi, hám bunıń nátiyjesinde bahalaw processlerinde korruptsiyanıń túbir atıwı ; - Studenttiń novatorligi sustligi. Yaǵnıy, bul sistemada studentke wazıypa beriledi, student bolsa onı atqaradı hám sal arqalı baha aladı. Studenttiń do'retiwshilik, o'zbetinshe jumıslarǵa kem pát beriledi; - Eń áhmiyetlisi, bul sistemanıń jáhándıń rawajlanǵan tálim sistemalarına uyqas emesligi. Bul bolsa, alar menen básekine tayın emesligimizge tiykarǵı sebep bolıp atır. Bunday sharayatta biz, Ózbekstan OTM iskerligin kúshli reformalaw, alardı jáhándıń abıraylı universitetleri Katarına kirgiziw, erkin hám do'retiwshilik tálim beriw jetilisken sturukturalarini islep shıǵıw, jáhán standartlarına tolıqlıǵınsha uyqas keliwshi sapalı tálimdi ámelge asırıw ushın dúnya tájiriybesine tiykarlanǵan - kredit - modul sistemasın tańladı. Al, buǵan baylanıslı Ózbekstan tálim sistemasında qanday jumıslar ámelge asırıldı? Mısalı, 2013 - jıldan berli mámleketimizdegi medicina joqarı tálim mákemeleri, 2016 -2017 - oqıw jılınan Tashkent mámleket yuridikalıq universitetinde " Oriental Art and Culture" Scientific- Methodical Journal - (3) III/2020 ISSN 2181-063 X 266 http://oac. dsmi-qf. uz studentler oqıtıwdıń modul sisteması tiykarında tálim alıp atırǵan bolsa, 2019 - jıl 8- oktyabr degi Ózbekstan Respublikasınıń Prezidentiniń “Ózbekstan Respublikası joqarı tálim sistemasın 2030 -jılǵa shekem rawajlandırıw konsepsiyasın tastıyıqlaw tuwrısında”gi PF-5847-san Pármanında joqarı tálim mákemeleriniń oqıw jobaların kredit - modul sistemasına o'tkeriw mexanizmlerin islep shıǵıw hám alardı basqıshma - basqısh usı sistemasına o'tkeriw máseleleri wazıypa etip qoyıldı. Buǵan ko're, 2018 - 2019 -jıldan Muhammad al-Xorezmiy atındaǵı Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universitetinde kredit - modul sistemasına ótildi. Sonıń menen birge, usı waqıtta kredit-modul sisteması engizilgen OTMlar sanı 2 den 85 danege jetkeziliwi jaybarlastırılǵan. Mámleketlik emes, mámleket - menshikli seriklik tiykarındaǵı OTM lar sanı bolsa, 35 danege jetkezilinadi. Bunnan tısqarı, teoriyanı ámeliy ko'nlikpelerge almastırıw boyınsha de pármande bo'lek aytıp o'tken. Házir bizde tálimdiń 40 procentige shekem ǵárezsiz tálim ushın ajıratılǵan bolsa, konsepsiyaǵa ko're, bul ko'rsetkish 2030 - jılǵa shekem 60 procentkeshe jetkezilinadi [3]. Endi, maqalamizning tiykarǵı mazmun - mánisin ashıp beretuǵın sorawdı qoyıwchiman. Áyne, matematika tarawların oqıtıwǵa bul sistemanı nátiyjeni ámelde qollanıw etiw ne ushın kerek? Hámmemizge ekenin aytıw kerek, matematika tarawların úyretiwshi pánler kúshli pikir hám oylawdı talap etedi. Bul pánlerdi oqıtıw bolsa, basqa tarawdıń pánlerin oqıtıwǵa salıstırǵanda quramalılaw process. Bul pánlerdi oqıtıw hám úyreniw ushın OTM larida kredit - modul sistemasın nátiyjeni ámelde qollanıw etiw tálim natiyjeliligin sezilerli dárejede asıradı, matematikanı ámeliyatqa qollaw ushın jay jaratadı. Ózbekstandaǵı matematika salasın úyretiwshi Joqarı tálim mákemelerin jáhán miqiyosdagi abıraylı matematka universitetleri menen serikliklerdi jolǵa qoyıwǵa múmkinshilik jaratadı. Kredit - modul sistemasına o'tiw matematika salasındaǵı studentlerge qanday jeńillikler beredi: Birinshiden, akademikalıqalıq mobillik - studentler kreditlerin saqlaǵan halda, qálegen uyqas joqarı oqıw ornına oqıwdı qıyınshılıqsız ko'shirip o'tiwleri múmkin baladı. Al qále, jáhán universiteti, qále, ózimiz degi qálegen OTM bolıwınıń áhmiyeti joq. Tek, student taplaǵan krediti ko'shirip o'tiw kerditiga yetsa bolǵanı. Eginshiden, studentlerge oqıtıwshın tańlaw erkinshegi beriledi. Bul arqalı, oqıtıwshı hám student ortasında akademikalıqalıq baylanıs támiyinlenedi. Úshinshiden, studentler óz tileklerinen kelip shıqqan halda, pánlerdi tańlaw múmkinshiligine iye baladı. Álbette, bul orında májburiy úyreniliwi kerek bolǵan (qánige) pánler de bar, biraq student ǵárezsiz tańlaw pánlerin belgiley aladı. Matematika salasındaǵı studentler ushın bul áyne múddáhá. Sebebi, alar qánige pánlerin jetilisken úyreniwleri ushın bul alarǵa jetkiliklishe waqıt beredi. " Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020 ISSN 2181-063 X 267 http://oac. dsmi-qf. uz Tórtinshiden, studentlerge tálim programmasın ǵárezsiz qáliplestiriw múmkinshiligin jaratıw hám qoyılatuǵın bahalardıń áshkaralıǵın támiyinlew jolǵa qoyıladı. Bul bolsa, óz - ózinden tálim sistemasındaǵı korruptsiyanı tawsılıwın támiyinleydi. Ámeldegi oqıtıw sistemasınan ayrıqsha bolıp bolsaplanıw, kredit sistemasında májburiy pánlerden tısqarı tańlaw pánleri hám de studenttiń jeke sabaq kestesi baladı. Studentler oqılıwından haydalmaydi yamasa kurstan kursqa qalmaydı. Qaysı pánnen belgilengen kreditlerdi yig'olmasa, sal pánniń ózinden qayta oqıw hám qayta imtixan baladı, tek. Qayta oqıw - bul birinshi sabaqtan tap aqırǵı sabaqǵa shekem o'tilgen lekciya, labaratoriya hám ámeliy shınıǵıwlardı óz ishine aladı. Qayta oqıw pullıq. Onıń kredit summası kontrakt summasınan kelip shıǵıp bolsaplanadı. Joqarı maǵlıwmat alınǵanlıǵı tuwrısındaǵı diplom bolsa, belgilengen kreditler jıynalǵannan sońǵına beriledi. Semestr juwmaǵında studentler bahosining 50 payızın pán oqıtıwshı, 50 payızın OTM administraciyası qoyadı. Yaǵnıy, bir semestr dawamında aralıq qadaǵalaw, uyge wazıypalar hám ámeliy shınıǵıw (labaratoriya) jumısların professor - oqıtıwshılar bahalaydı. Juwmaqlawshı qadaǵalaw OTM administraciyası tárepinen alınadı. Al jaǵdayda oqıtıwshı - professor qatnasıw etpeydi. Qánigeler pikrine qaraǵanda, kreditlerdi jıynaw ushın studentlerden sabaqlarda qatnasıw, berilgen wazıypalardı waqtında orınlaw, óz bilim dárejesin ko'rinetuǵın etiw talap etiledi [4]. Ózbekstandaǵı OTM larini kredit - modul sistemasına o'tkeriw ushın qanday islerdi ámelge asırıw kerek? (Usınıslarım ). • Áwele, onıń ushın hár bir OTM lari ushın Joqarı bilimlendiriw Ministirligi tárepinen islep shıǵılǵan OTM larida kadrlar tayarlaw sistemasın tupten jetilistiriw hám natiyjeliligin asırıw ilaj - ilajları tuwrısında qaǵıyda islep shıǵıw. • jáne bul tiykarda, tálim jedelligin támiyinlew maqsetinde sırt el, xalıq OTM lari ámeliyatınan kelip shıqqan halda, oqıtıw sistematik programmasın islep shıǵıw. • Kredit-modul sistemasınıń eń ka tta abzallıqlarınan biri - pánlerdi tıyanaqlı túrde kemeytiwdi barlıq OTM larda engiziw. Mısal ushın, Muhammad al-Xorezmiy atındaǵı Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universitetinde aldın, oqıw joba boyınsha 43 pán bolǵan bolsa, kredit - modul sistema engizilgennen keyin, alardıń sanı 31 danege kemeydi. • Studentrga berilgen o'zbetinshe jumıs, uyge wazıypa hám labaratoriya tapsırmaları ushın, OTM tárepinen arnawlı sayt jaratılinishini támiyinlew. Bul saytqa studentler, wazıypalardı berilgen tártipte júklep baradılar, oqıtıwshına bolsa onı awızsha qorǵaw etediler. Bunda studenttiń reyting ko'rsetkishi de online, de oqıtıwshı tárepinen deadline belgilenip barıladı. Waqıtında o'zbetinshe jumıs hám uyge wazıypalardı saytqa júklemegen studentler bahalanmaydi. Bul sistemada qayta tapsırıw degen gáp joq. Tek qayta oqıw múmkin. " Oriental Art and Culture" Scientific- Methodical Journal - (3) III/2020 ISSN 2181-063 X 268 http://oac. dsmi-qf. uz • Matematika salasındaǵı studentler ushın hár semestr aqırında dúnya standartları tiykarında dúzilgen qadaǵalaw hám test tapsırmaların sho'lkemlestiriw hám alar tiykarında studentlerdi bilimlerin bekkemlewdi sho'lkemlestiriw. Bul, studentlerimiz bilim dárejesin dúnya standartlarına juwap bere alıwın támiyinleydi. • Matematika salasındaǵı talalabalarga arnawlı matematikalıq járdemshi programmalar (MATlab, MATHcad, geogebra…) den paydalanıw ko'nlikpelerin úyretiw hám alardan ámeliyatda keń ko'lemde paydalanıw shárt - sharayatların jaratıw. Bul alarǵa pán kózqarasınan bolsap - kitaplardı tezlikte orınlaw hám matematikalıq qıyalların keńlew qáliplestiriwde kútá úlken járdemshi bolıp hizmat etedi. • Keń bazalı kitapxana resurslarini de baspa, de elektron formaları menen barlıq OTM larni támiyinlew. Álbette, studentlerimizning bunday sistemaǵa iykemlesiwleri ushın jetkiliklishe waqıt kerek. Alardı buǵan tayarlaw áwele, pedagog ustazlardıń wazıypası. Sal sebepli bunday sistemanı qáliplestiriw ushın, áwele, OTM larini professional hám jetik maman ustazlar menen támiyinash kerek. Usınıń menen birge tálim kredit - modul sisteması oqıw procesin sho'lkemlestiriw principlerıni jetilistiriw, studentlerdi bilimin baqlaw, joqarı tálim mákemeleriniń oqıtıwshı - professorler quramın materiallıq xoshametlew hám miynet haqqini jaqsılaw principlerıni ko'rip shıǵıwdı talap etedi. Bunnan tısqarı, studentlerdi oqıw qollanba hám materiallar menen támiyinlengenlik, ámeldegi normalardı tálim krediti sistemasın talaplarına uyqas bolıwı, zamanago'y úskeneler hám ko'beytiw texnikası menen úskenelestirilgen jeke baspaso'z orayın ámeldegi bolıwı zárúrli bolıp tabıladı. Isenimim kámalki, bunday sistemanı Ózbekstan tálim sistemasına alıp kirisiw mámleketimizdiń hámme tarawlarınıń rawajlanıwı jolındaǵı úlken búklemdi yasaydi. Zotan, joqarı tálimnen jetisip shıqqan bilimli, kreativ kadrlar jurtımız keleshegi tiykarı bolıp tabıladı. Maqala aqırında Muhammad al-Xorezmiy atındaǵı Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universiteti kredit sistemasın basqarıw bólimi baslıǵı Farhod Alisherovni sózlerin keltirmoqchiman:”Bilesizbe, kóp studentler kredit - modul sisteması neligin elege shekem túsinip jetkenleri joq. xattoki, sistemanı xoshlamayotganlar de joq emes. sebebi negaligini mennen ko're jaqsılaw túsinip turıpsız… Hátte, aldınǵı sistema tárepdarları de tabıladı.