KREDIT MODUL TIZIMIDA TALABALAR BILIMINI BAHOLASH TARTIBI Reja: 1. Kredit-modul tizimida fanlardan talabalar bilimini baholash mezonini shakllantirish 2. Oraliq nazorat 3. Yakuniy nazorat 4. Mustaqil ta’lim Baholashni shartli ravishda 2 qismga bo‘lamiz: dastlabki baholash va asosiy baholash. 1. Dastlabki baholash. 1.1. Ma’ruza mashg’uloti nazorati. 1.2. Amaliy, tajriba mashg‘ulotlari nazorati. 1.3. Mustaqil ta’lim nazorati. 1.4. KI, KL, HGI nazorati. 1. Talaba nazorat uchun qo‘yilgan talablarning kamida 60 % ni bajarsa ijobiy baholanadi. Masalan ma’ruza mashg’uloti nazorati savollariga kamida 60 % to‘g‘ri javob bergan bo‘lsa, lekin KI, KL, HGI larini 100 % bajarishi shart. 2. KI, KL, HGI larini bajarmagan talaba Yakuniy nazorat topshirishga kiritilmaydi va qarzdor hisoblanadi. 3. Dastlabki baholashda fandan talabaning olgan baholarini rasmiylashtirish uchun fakultet dekanatlarida dastlabki baholash qaydnomasi tashkil etiladi. Unda barcha nazoratlar bo‘yicha baholar qo‘yiladi va o‘rtachasi aniqlanadi, o‘rtacha baho ijobiy bo‘lsa Yakuniy nazoratga ruxsat beriladi. Birta nazoratdan qoniqarsiz baho olganda ham o’rtacha baho hisoblanmaydi va talaba Yakuniy nazoratga kiritilmaydi. 2. Asosiy baholash. Talaba fandan yakuniy nazorat topshiradi, bunda ham kamida 60 % to‘g‘ri javob bergan bo‘lsa ijobiy baholanadi. Masalan 30 ta test savoliga javob berganda: 18 tadan 21 tagacha to‘g‘ri javob (60 dan 72 % gacha) – 3 baho; 22 tadan 25 tagacha to‘g‘ri javob (73 dan 85 % gacha) – 4 baho; 26 tadan 30 tagacha to‘g‘ri javob (86 dan 100 % gacha) –5 baho. Rivojlanayotgan O‘zbekiston dunyo nigohida kelajagi porloq mamlakat sifatida ko‘zga tashlanmoqda. Hozirgi davrda mamlakatda turli sohalarda, jumladan oliy ta’lim tizimida ham, mamlakatning kelajagi uchun mustahkam poydevor qurish va rivojlangan mamlakatlar darajasiga erishish uchun ko‘plab islohotlar va ishlar amalga oshirilmoqda. Kelajak avlodning bilimli va barkamol bo‘lib yetishishi, ularga berilayotgan imkoniyatlarning dunyo bo‘ylab keng qamrovli bo‘lishini ta’minlash maqsadida mamlakat ta’lim tizimiga yangi ta’lim texnologiyalari, xorij tajribalari joriy etilmoqda va mos tarzda o‘zgarishlar amalga oshirib kelinmoqda. Jumladan, 1999 yil iyun oyida Italiyaning Bolonya shahrida dunyoning 29 ta mamlakati o‘rtasida imzolangan, ayni paytda dunyoning 48 ta mamlakati ishtirokchisiga aylangan Bolonya deklarasiyasiga O‘zbekistonning qo‘shilishi va ta’lim tizimiga kredit-modul tizimini joriy etish borasida ishlarning boshlab yuborilishi mamlakat oliy ta’lim tizimida zamonaviy o‘zgarishlar davrini boshlab berdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoniga ko‘ra 2017-2021 yillarda oliy va oliy ta’limdan keyingi ta’lim tizimida O‘zbekistonning Bolonya deklarasiyasiga qo‘shilishiga shart- sharoitlar yaratiladi va oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayoniga kredit-modul tizimi joriy etiladi. Kredit-modul tizimi bizning ta’lim tizimimiz uchun o‘qitishning yangi tizimi bo‘lib, bu borada yetarlicha tajriba ega emasmiz. Shu sababli mamlakatimizning yetakchi olimlari va mutaxassislari tomonidan xorij mamlakatlarining, ko‘proq e’tibor Yevropa mamlakatlariga qaratilgan, tajribalari o‘rganilib, bizning milliy mentalitetimizga xos bo‘lgan, shu bilan birga dunyo mamlakatlari ham tan oladigan yangi o‘qitish tizimini yaratish borasida ishlar olib borilmoqda. Ayni damda mamlakatning oliy ta’lim tizimidagi yetakchi 33 ta oliy o‘quv yurtlarida, jumladan Toshkent irrigasiya va qishloq xo‘jaligini mexanizasiyalash muhandislari institute (TIQXMMI) va uning joylardagi filiallarida ham, o‘qitishning kredit-modul tizimiga o‘tish borasida ishlar olib borilmoqda. TIQXMMI Qarshi filialida 1-kurs talabalarini o‘qitish jarayoni kredit- modul tizimida tashkil etilgan bo‘lib, dars mashg‘ulotlari haftasiga 26 soatdan oshmagan miqdorda olib borilmoqda. Shuningdek bir o‘quv yili 3 semestrdan, ya’ni tristrdan iborat bo‘lib, har bir semestr 10 haftani tashkil etadi. Bir semestrda 4-5 ta fandan dars mashg‘ulotlari o‘tilishi rejalashtirilgan. Haftada 5 kun dars mashg‘uloti o‘tkaziladi, shanba kuni esa talabalarning mustaqil ish bilan shug‘ullanishi uchun ajratilgan va shu kuni darslar o‘tilmaydi. Kredit-modul tizimi uchun zarur bo‘ladigan barcha me’yoriy hujjatlar, jumladan fanlarning o‘quv dasturi va fanlar bo‘yicha sillabuslari ishlab chiqilib, har bir fan uchun kreditsoatlar miqdori belgilab berilgan. Talabalarning mustaqil ishlarni bajarishlari uchun barcha zaruriy shart- sharoitlar yaratib berilmoqda. Mavzuga oid adabiyotlar tahlili. Biz uchun yangilik bo‘lgan kredit-modul tizimi, uning mazmun-mohiyati, tizimda qo‘llaniladigan atamalar va tushunchalar hamda ularning mazmuni, tizimda o‘quv jarayonini tashkil etish, talabalar bilimini baholash masalalarini o‘rganish va ularning mohiyatini yoritib berish borasida olimlarimiz va yetakchi mutaxassislar tomonidan qo‘llanmalar, maqolalar chop etilmoqda. Jumladan, 2020 yilda B.Sh.Usmonov, R.A.Xabibullayevlar tomonidan “Oliy o‘quv yurtlarida o‘quv jarayonini kredit- modul tizimida tashkil qilish” nomli o‘quv qo‘llanma chop etilgan bo‘lib, unda kreditmodul tizimi haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. O‘quv qo‘llanmada kredit- modul tizimida talabalar bilimini baholash tartibi va uning o‘ziga xosligi bayon etilgan1 . O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 31 dekabrdagi 824- son qaroriga asosan qabul qilingan “Oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayoniga kreditmodul tizimini joriy etish tartibi to‘g‘risida Nizom”da quyidagicha ko‘rsatib o‘tilgan: “Bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklarida talaba odatda bir semestrda 30 kredit, bir o‘quv yilida 60 kredit to‘plashi belgilanadi. Semestr davomida talaba tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan kreditlar hajmi o‘quv rejasida ko‘rsatilgan majburiy va tanlov fanlarni o‘z ichiga oladi”1 . Mamlakatimizning yetakchi universitetlaridan biri bo‘lgan Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetida qabul qilingan “Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti va uning filiallarida ta’limning kredit tizimi to‘g‘risida Nizom”2 da fan dasturida (sillabusda) belgilangan baholash tartibi hamda tegishli ilovada keltirilgan ijobiy baholar doirasida baholangan ta’lim oluvchilarga sinov birliklari berilishi, talaba belgilangan ta’lim olish natijalariga erisha olmagan taqdirda, sinov birliklari berilmasligi ta’kidlab o‘tilgan. Nizomda “Baholash usullari fan yoki modul doirasidagi talabaning yutuqlarini aks ettiruvchi va tasdiqlovchi yozma, og‘zaki, amaliy ish, loyiha, portfolio va nazoratlar kabi turlarni o‘z ichiga qamrab oladi. Baholash mezoni ta’lim olish natijasiga erishilganligini aks ettirishi shart” deb ko‘rsatib o‘tilgan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 31 dekabrdagi 824- son qaroriga asosan qabul qilingan “Oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayoniga kreditmodul tizimini joriy etish tartibi to‘g‘risida Nizom”da shunday deyilgan: “Kredit-modul tizimida 1 kredit o‘rtacha 25-30 akademik soatlik o‘quv yuklamasiga teng. Ya’ni talaba muayyan fandan tegishli kreditlarni to‘plashi uchun ma’lum miqdordagi o‘quv yuklamasini o‘zlashtirishi zarur. O‘quv yuklamasi bakalavriatda - 40-50% auditoriya soati, 50-60% mustaqil ish soatiga, magistraturada – 30-40% auditoriya soati, 60-70% mustaqil ish soatiga (malakaviy amaliyot va bitiruv malakaviy ishlari bundan mustasno) bo‘linadi. Kreditning soatlardagi miqdori va o‘quv yuklamasi miqdori oliy ta’lim muassasasi kengashi tomonidan belgilanadi va oliy ta’lim muassasasi veb-sahifasida shaffof tarzda joylashtiriladi” Yuqorida aytib o‘tilgan o‘quv qo‘llanmada ham, Nizomlarda ham talaba fan bo‘yicha bir kreditni qanday qilib to‘plash tartibi, aniq yo‘l-yurig‘i ko‘rsatilmagan. Maqolaning maqsadi. Ushbu maqolada kreditmodel tizimida talabalar bilimini baholash, uning ahamiyati, baholash jarayonida e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlar, baholash jarayonining adolatli va shaffofligini ta’minlash masalalari ko‘rib chiqilgan. Shuningdek talabalarning fanlardan kreditlarni to‘plash tartibi haqida muallifning takliflari keltirilgan. Maqolaning ilmiy yangiligi. O‘zbekistonda kredit ta’lim tizimiga asoslangan milliy modelni ishlab chiqishda, Yevropa ECTS krediti va Amerika kredit soatlari tizimlarining yutuqlarini inobatga olgan holda yuqori ta’lim sifatini va dunyo ta’lim jarayonlariga integrasiyalashish uchun ishonchli asosni tanlash maqsadga muvofiqdir. Kredit-modul tizimini amalga oshirish sermashaqqatli va murakkab tizimdir. Kredit-modul tizimida ahamiyat beriladigan asosiy masalalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: ● talabalarning mustaqil ishlashini ta’minlash va imkoniyatlar yaratib berish; ● talabalar bilimini kredit-modul tizimiga mos reyting asosida baholash. ● o‘qitishning modulli texnologiyasini ishlab chiqish va takomillashtirish; ● talabalarning o‘z ustida mustaqil ishlashini ta’minlash uchun fanning metodik ta’minotini yanada takomillashtirish. Kredit-modul tizimining ahamiyatga molik tomonlaridan biri talabalar bilimini baholashda kredit-soatlardan foydalanilishidir. Asosiy natijalar. Credit, Credit-hour (kredit, kredit-soat) – o‘quv ishlari hajmini o‘lchashning yagonalashtirilgan birligi. Bir kredit bir semestr davomida har haftada o‘tiladigan bir akademik soatni va uni o‘zlashtirish uchun belgilangan mustaqil ta’lim soatlarini o‘z ichiga oladi . Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, mamlakatimizning oliy o‘quv yurtlarida joriy etilayotgan ECTS tizimida 1 kredit-soat = 30 soat deb olinadi. Demak talaba ushbu 1 kredit-soatni to‘plashi uchun umumiy hajmi 30 akademik soatlik o‘quv yuklamasini bajarishi talab etiladi. Bunda shu narsaga alohida e’tibor qaratish lozimki, bu yuklamaning kamida 50% - 60% miqdorini mustaqil ish soati tashkil etadi. Masalan, 30 soat = 14 soat auditoriya mashg‘uloti + 16 soat mustaqil ish deb olsak, u holda talaba 14 soat auditoriya mashg‘uloti (misol uchun, 6 soat ma’ruza, 4 soat amaliy mashg‘ulot, 4 soat laboratoriya mashg‘uloti) ni o‘zlashtirishi va qo‘shimcha tarzda hajmi 16 soatlik bo‘lgan mustaqil ish topshiriqlarini bajarishi lozim bo‘ladi. Talabaning qo‘lida har bir fandan kreditlarni to‘plash tartibi va qancha kredit to‘plaganligini doimiy tarzda ko‘rsatib turuvchi, uning fanlardan to‘plagan kreditlari miqdori aks etuvchi hujjat bo‘lishi kerak. Bu hujjatni kundalik- yo‘l xaritasi deb atashni taklif etaman. Ana shunday kundalik-yo‘l xaritasining taklif etilayotgan namunasi 1-rasmda keltirilgan. Kundalik-yo‘l xaritasi talabaning imzosi, fan o‘qituvchisi va fakultet dekanati vakili imzosi va muhr bilan tasdiqlanadi. 1-rasmda keltirilgan kundalik-yo‘l-xaritasi oliy o‘quv yurtlarining 5311001 – “Texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va boshqarish (suv xo‘jaligida)” bakalavriat ta’lim yo‘nalishiga o‘qitiladigan “Metrologiya va standartlashtirish” fani uchun ishlab chiqilgan bo‘lib, kredit-modul tizimida fanga ajratilgan o‘quv soatlari miqdori quyidagicha belgilangan: auditoriya soatlari miqdori 60 soat (ma’ruza - 40 soat, amaliy mashg‘ulot – 20 soat)ni tashkil etadi va talabaning mustaqil ishi uchun 60 soat ajratilgan. Kredit-soat birligi – 4 kredit. Demak, talaba kursni o‘zlashtirish uchun 4 kredit to‘plashi lozim. Agar talabaning qo‘lida ushbu fandan tavsiya etilayotgan kundalik-yo‘l xaritasi bo‘lsa, u fandan qaysi mavzuni yoki topshiriqni bajarsa qancha kredit to‘play olishini ochiqoydin ko‘rib turadi va shunga qarab o‘z faoliyatini rejalashtiradi. Kundalik- yo‘l xaritaning mohiyati shundan iboratki, talaba o‘zining bajargan ishi haqida ochiq-oydin ma’lumotga ega bo‘ladi va o‘z faoliyatini shunga qarab rejalashtirib boradi. O‘qituvchi tomonidan esa kundalik-yo‘l xaritasining tegishli katakchasiga talabaning mavzuni o‘zlashtirish darajasiga qarab tegishli baholar (5 balli tizimda) qo‘yiladi. Bu baholar esa o‘z navbatida guruh jurnaliga ham qayd etib borilishi mumkin. Talaba barcha mavzularni o‘zlashtirib, topshiriqlarni bajarib, ONlarni muvaffaqiyatli topshirgach YANga kiritiladi. Bunda talaba barcha topshiriqlarning kamida 90%ini bajarishga erishishi talab etiladi. YAN bahosini qo‘yishda o‘qituvchi yoki komissiya a’zolari talabaning qilgan mehnatini e’tiborga olgan holda baholashni amalga oshirishi tavsiya etiladi. Bunda kundalik – yo‘l xaritaga asoslanishlari mumkin. Talabalarning bilimini 5 balli tizimda baholashning afzalligi shundan iboratki, talabaning fanlardan olgan bahosini 100 ballik tizimga yoki boshqa mamlakatlarning baholash tizimlariga konvertasiya qilishda qulaylik yaratiladi. Masalan, talaba bir fanni o‘zlashtirish jarayonida dars mashg‘ulotlari (ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari, oraliq va yakuniy nazoratlar)da 19 ta “3” baho, 12 ta “4” baho va 10 ta “5” baho olgan bo‘lsin. Bu baholarning o‘rtacha arifmetik qiymati (O‘AQ)ni hisoblaymiz: O‘AQ = (19·3+12·4+10·5)/41 = 155/41 = 3,78. Bu qiymatni 100% lik shkalaga konvertasiya qiladigan bo‘lsak, u 3,76 - 3,80 intervalda yotadi va 76 ballga to‘g‘ri keladi (1-jadvalga qarang). Yevropa mamlakatlari kreditlarini ko‘chirib o‘tish va to‘plash tizimida 3,78 ball “S” darajaga, AQSH baholash tizimi (A-F) da “B” darajaga teng kuchlidir. Shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, ko‘pgina o‘qituvchilar talabaning mustaqil ishi deganda referat, konspekt yoki boshqa bir hujjat ko‘rinishidagi narsalarga ko‘proq e’tibor qaratishadi. Talabaning mustaqil ishini baholash va hisobga olishda uning ma’ruza mavzusiga va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishini, laboratoriya mashg‘ulotlarini bajarish uchun tayyorgarlik ishlarini ham inobatga olish va shundan kelib chiqqan holda talabaga mustaqil tarzda yozib keladigan referat mavzularini berishi lozim, bunda albatta ish hajmining haddan tashqari oshib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Chunki talabaga faqat yozib-chizib keladigan mustaqil ishlar ko‘plab beriladigan bo‘lsa, unda jismoniy va aqliy zo‘riqishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Oddiy hisob-kitob ishlarini o‘tkazaylik. Talaba bir semestrda 5 ta fan o‘qiydi. Har bir fandan mustaqil ish uchun ajratilgan soat miqdorini o‘rtacha 90 soat deb olsak, talaba 5´90=450 soat hajmdagi topshiriqlarni bajarishi kerak. Agar fan o‘qituvchisi har bir referatni 6 soat miqdorda belgilab, talabalarga referat yozib kelish topshirig‘ini bersa, ular 15 ta referat yozishi kerak bo‘ladi. Har bir referatni o‘rtacha 15 betdan iborat desak, 225 betlik ma’lumot yozishi kerak. 225 betni fanlar soni 5 ga ko‘paytirsak, 1225 bet ma’lumot yozishi kerak bo‘ladi! Bu bir semestrda! Faqat yozish-chizish bilan shug‘ullanish talabalarning erkin ijodiy fikrlashiga, o‘z g‘oyalarini ifodalashiga to‘sqinliklarni keltirib chiqaradi, hamda ularning vaqt potensialidan samarali foydalanishini cheklab qo‘yadi. Shuning uchun fanlardan talabalarning bajaradigan yozma shakldagi mustaqil ishlari soni va hajmi kafedra yig‘ilishida va fakultet o‘quv- uslubiy kengashlarida ko‘rib chiqilishi lozim deb hisoblayman. An’anaviy ta’limga nisbatan kredit-modul tizimida talabaning mustaqil ishlariga alohida e’tibor qaratiladi va uning bajarilishi shakli keng qamrovlidir. Talabaning bajaradigan mustaqil ishlari quyidagi guruhlarga ajratilishi mumkin: – talabaning bevosita o‘zi mobil qurilmasi orqali amalga oshiriladigan mustaqil ish turlari (darsga tayyorlanish, axborot izlash, FAQ (ko‘p so‘raladigan savollar), forum, test yechish, nazorat ishiga tayyorlanish); – an’anaviy shakldagi o‘qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil ishi (masala yechish, referat tayyorlash, kollokvium, esse, taqdimot, keys-stadi, kurs ishi, kurs loyihasi, hisob-grafik ishlari va boshqalar); – elektron shakldagi o‘qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil ishi. Talabalarga mustaqil ishlarni bajartirishda motivasiya muhim o‘rin tutadi. Bunda o‘qituvchi talabani rag‘batlantirgan va qiziqtirgan holda topshiriqlarni bajarishga yo‘naltirishi, ularda innovasion g‘oyalarni shakllantira olishi kerak. Demak, kredit-modul tizimida ham o‘qituvchining talabani to‘g‘ri yo‘naltira olishi va rag‘batlantirishi muhim ahamiyatga ega. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, kredit-modul tizimi joriy etilayotgan OTMlarda talabalarning fanlardan belgilangan kreditlarni yig‘ish bosqichlarini o‘zida aks ettiradigan va talabalarning mustaqil ta’lim olishlarida ularning faolligini ta’minlaydigan mukammal harakat mexanizmi to‘liq shakllantirilmagan. Shuningdek ko‘pchilik talabalar fanlar bo‘yicha belgilangan kreditlarni qanday tartibda to‘plash, bunda nimalarga e’tibor berish lozimligi va o‘zlarining majburiyatlari, zimmasidagi mas’uliyat haqida yetarlicha tushunchalarga to‘liq ega emaslar. Ushbu xulosalardan kelib chiqqan holda quyidagi takliflarni berishni lozim topdim: 1. Har bir fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda talabalarning belgilangan kreditlarni to‘plash tartibi aniq ishlab chiqilishi lozim; 2. Har bir talaba o‘zining o‘qish jarayonidagi holati va o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini doimiy tarzda bilib turishini, ya’ni ma’lumotlar shaffofligini ta’minlash. Buning uchun yuqorida tavsiya etilgan kundalik-yo‘l xaritadan foydalanishni tavsiya etaman; 3. Kredit-modul tizimida fanga ajratilgan o‘quv soatlarining kamida 50-60% qismi talabaning mustaqil ta’lim olishiga ajratilganligini e’tiborga olib, talabalarning mustaqil ta’lim olishga intilishini va mustaqil harakatini kuchaytiruvchi mexanizmni yaratish va amalga joriy etish lozim; 4. Dars mashg‘ulotlarida talaba bilimiga qo‘yilgan baholarni konvertasiya qilishda muammolar kelib chiqmasligini e’tiborga olgan baholash tizimini optimalllashtirish lozim. 5. Har bir fanning sillabusida talabalarning 1 kredit-soatni to‘plashi uchun bajaradigan topshiriqlar turi va hajmi aniq ko‘rsatilishi lozim.