KREDIT MUNOSABATLARI VA ULARNING IQTISODIYOTNING RIVOJLANISHIDA ROLI
Yuklangan vaqt
2024-03-30
Yuklab olishlar soni
19
Sahifalar soni
30
Faytl hajmi
252,3 KB
“IQTISODIYOT” FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: “KREDIT MUNOSABATLARI VA
ULARNING IQTISODIYOTNING
RIVOJLANISHIDA ROLI”
1
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………3
I BOB. KREDITNING MOHIYATI, ZARURIYATI, FUNKSIYALARI
VA UNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI……………………….….5
1.1.
Kreditning mazmun-mohiyati va uning funksiyalari…………….……. 5
1.2.
Kreditning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni…………………………….……7
II BOB. KREDIT SHAKLLARI VA TURLARI, UNGA TA’SIR
QILUVCHI OMILLAR, BOZOR IQTISODIYOTDAGI ROLI.…................13
2.1. Kredit munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari, shakllari va
turlari………………………………………………………………………………………13
2.2. Kredit foizi va unga ta’sir qiluvchi omillar……………………………..….22
2.3. Kreditning bozor iqtisodiyotdagi rolini oshirish…………………….…….23
XULOSA……………………………………………………………………27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI……….……………28
ILOVA………………………………………………………………………30
2
KIRISH
Ma’lumki, jamiyat faoliyatining asosini ishlab chiqarish tashkil etadi. Ishlab
chiqarishni o‘zluksizligini ta’minlashda esa kreditning o‘rni muhim hisoblanadi.
Boshqacha aytganda korxonalarning bozor iqtisodiyoti sharoitida ish
yuritishida ishlab chiqarish jarayonining o‘zluksizligini ta’minlash, korxonaning
asosiy va aylanma fondlarining aylanishini to‘xtab kolishiga yo‘l qo‘ymaslik,
korxonalarni moliyaviy resurslari bilan ta’minlash, korxonalar tomonidan tovar
mahsulotini sotganda, sotilgan tovar uchun to‘lov summmasini olish va boshqa
obyektiv va subyektiv sabablar kreditning zarurligiga olib keladi.
Kredit (lotincha – ishonish – verit, doveryatsya) deganda o‘z egalari qo‘lida
vaqtincha bo‘sh turgan ayrim qiymat yoki pul mablag’larining boshqalar tomonidan
ma’lum muddatga xaq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan
kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi.
Kredit qadimdan ma’lum bo‘lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo
bo‘lgan bo‘lib, u avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan boђliq. Bunga sabab
haridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo‘lmaydi, u tovar sotilsa
tushadi, tovar sotuvchi esa uni tushishini kutib turolmaydi (shu davrda tovarning
qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin.). Shu va boshqa xolatlar
tovarlarni kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar
muomilasining ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan boђliq.
Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo bo‘ldi.
Keyinchalik kredit berish mustaqil faoliyatga aylanib, uning asosiy funksiyasi
bo‘lib
pul
egalari
va
unga
vaqtincha
muxtoj
bo‘lganlar
o‘rtasidagi
vositachilikdir. Ќozir bu faoliyat maxsus malaka va texnikaga ega bo‘lgan maxsus
ixtisoslashgan muassasalar-banklar tomonidan amalga oshirilmoqda.
Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog’liqki korxonalar mahsulot
sotishda, xodimlarga mehnat xaki hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o‘z
3
pullarini banklarda saklashi va boshqa xollarda vaqtinchalik bo‘sh bo‘lgan pul
mablag’lari bo‘lgani xolda boshqa korxona va tashkilotlarda o‘z faoliyatlarini
o‘zluksizligini ta’minlash uchun tegishli pul mablag’iga ehtiyoj sezadi. Bu xolat
qishloq xo‘jalik korxonalariga ham tegishli bo‘lib, bu ishlab chiqarishni
mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish vaqti bilan uni sotish xajmini ko‘pchilik
mahsulotlar bo‘yicha mos kelmasligi, sotilgan mahsulotlarga pulni o‘z vaqtida kelib
tushmasligi va boshqa xolatlar ularni kreditdan foydalanishni takozo etadi.
4
I BOB. KREDITNING MOHIYATI, ZARURIYATI, FUNKSIYALARI
VA UNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI.
1.1. Kreditning mazmun-mohiyati va uning funksiyalari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning ahamiyatini oshishi quyidagilar bilan
bog’liq:
1. Naqd puldan foydalanishni kamaytirib, muomila harajatlarini, pul
emissiyasini kamayishini ta’minlaydi.
2. Korxonalar va axolining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag’lari kredit
muassasalarida saqlanishi tufayli ulardan unumli foydalanish ta’minlanadi.
3. Bank muassasalariga tuplangan pullar xalq xujaligi tarmoqlari,
korxonalarning asosiy va aylanma mablaglarining tuldirishning qarzga olingan
manbai sifatida muhim ahamiyatga ega.
4. Kredit tufayli xujaliklar urtasidagi shartnoma majburiyatlarining bajarilishi
ta’minlanadi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining o‘zluksizligi
ta’minlanadi va boshqalar.
Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalar
bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi
faoliyatining muayyan ravishda namoyon bo‘lishidir.
Kreditning funksiyalari:
1. Qarzga beriluvchi qiymatni vaqtincha foydalanishga berish. Bunda
kreditor va qarz oluvchi o‘rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki, kreditor qarz
oluvchiga resurslarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu resurslarni ishlatadi va bunda
qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o‘rtasida aylanadi.
2. Qayta taqsimlash. Kredit takror ishlab chiqarish jarayonining barcha
bosqichlariga – ta’minot, ishlab chiqarish, taksimlash, muomila va iste’molga
xizmat kiladi.
Ushbu funksiya yordamida korxonalar, tashkilotlar, davlat va shaxsiy
sektorning bo‘sh pul mablag’lari va daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi va
5
vaqtincha foydalanishga, muayyan to‘lov asosida beriladi. Bu funksiya yordamida
ishlab chiqarishdagi proporsiyalar va pul kapitali harakati boshqarilib turiladi.
3. Muomila harajatlarini tejash. Bu funksiya yordamida nakt pulsiz hisob-
kitoblar rivojlantirilib, hisob-kitoblarni tezligini va kam harajatliligi ta’minlanadi.
Kapitalning muomilada bo‘lish vaqtini tejalishi uning ishlab chiqarishda bo‘lish
vaqtini oshiradi va ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydani ortishiga olib keladi.
4. Kapital to‘planishining jadallashuvi va markazlashuvi. Kapital
to‘planishi jarayoni iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuvi va xo‘jalik yurituvchi
subyektning o‘z maqsadiga erishishining muhim sharti hisoblanadi. Bu ishlab
chiqarishni kengaytirish uchun kredit yordamida katta xajmdagi mablag’ga ega
bo‘lishga imkon yaratadi. Ushbu funksiya xozirgi sharoitda rejali iqtisodiyot davrida
rivojlanmagan va mablag’lar bilan ta’minlanmagan faoliyat jabhalarini moliyaviy
mablag’lar bilan ta’minlash jarayonini sezilarli tezlashtiradi.
5. Muomilaga to‘lov vositalarini chiqarish. Bu funksiyani amalga oshirish
jarayonida kredit faqatgina tovar emas, balki pul muomilasining jadallashuviga,
undan naqd pullarni siqib chiqarib, to‘lovlar aylanishining tezlashuviga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Kredit tufayli pul muomilasi doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari
kabi vositalar kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni, naqd pulsiz hisob-kitoblarga
almashtiradi. Bu esa ichki va tashki bozordagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmini
osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani hal etishda tijorat krediti zamonaviy
tovar almashinishining kerakli elementi sifatida muhim o‘rin tutadi.
Kreditning obyekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga
beriladigan qiymatdir. Boshqacha aytganda kredit aynan qaysi maqsad uchun
berilsa, shu kredit obyekti hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida banklar dehqonchilik va
chorvachilik harajatlari - mineral o‘g’it, yoqilg’i va moylash materiallari va boshqa
harajatlar kreditlanadi. Kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib (qarz beruvchi)
va qarzdor (qarz oluvchi)lar hisoblanadi.
Boshqacha aytganda kreditlash subyektlari bo‘lib davlat korxona va
tashkilotlari, qurilish tashkilotlari, savdo tashkilotlari, fermer va shirkat
6
xo‘jaliklari, yakka mehnat faoliyati bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlar,
qo‘shma korxonalar, mikro firmalar, birlashmalar, tijorat banklar va
boshqalar hisoblanadi.
Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faoliyat ko‘rsatsa, tijorat
banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida
namoyon bo‘ladi.
1.2. Kreditning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni
Kredit qadimdan ma’lum bo‘lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo
bo‘lgan bo‘lib, u avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan boђliq. Bunga sabab
haridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo‘lmaydi, u tovar sotilsa
tushadi, tovar sotuvchi esa uni tushishini kutib turolmaydi (shu davrda tovarning
qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin.). Shu va boshqa xolatlar tovarlarni
kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar
muomilasining ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan boђliq.
Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo
bo‘ldi.Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog’liqki korxonalar mahsulot
sotishda, xodimlarga mehnat xaki hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o‘z
pullarini banklarda saklashi va boshqa xollarda vaqtinchalik bo‘sh bo‘lgan pul
mablag’lari bo‘lgani xolda boshqa korxona va tashkilotlarda o‘z faoliyatlarini
o‘zluksizligini ta’minlash uchun tegishli pul mablag’iga ehtiyoj sezadi. Bu xolat
qishloq xo‘jalik korxonalariga ham tegishli bo‘lib, bu ishlab chiqarishni
mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish vaqti bilan uni sotish xajmini ko‘pchilik
mahsulotlar bo‘yicha mos kelmasligi, sotilgan mahsulotlarga pulni o‘z vaqtida kelib
tushmasligi va boshqa xolatlar ularni kreditdan foydalanishni takozo etadi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida kreditning ahamiyatini oshishi quyidagilar bilan bog’liq:
1.Naqd puldan foydalanishni kamaytirib, muomila harajatlarini, pul emissiyasini
kamayishini ta’minlaydi. 2.Korxonalar va axolining vaqtinchalik bo‘sh pul
mablag’lari kredit muassasalarida saqlanishi tufayli ulardan unumli foydalanish
ta’minlanadi.
7
3. Bank muassasalariga to‘plangan pullar xalq xo‘jaligi tarmoqlari,
korxonalarning asosiy va aylanma mablag'larining to"ldirishning qarzga olingan
manbai sifatida muhim ahamiyatga ega. 4.Kredit tufayli xo‘jaliklar o‘rtasidagi
shartnoma majburiyatlarining bajarilishi ta’minlanadi, mahsulot ishlab chiqarish va
sotish jarayonining uzluksizligi ta’minlanadi va boshqalar. Ijtimoiy iqtisodiy
tizimda kreditning o‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi.
Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyatining muayyan
ravishda namoyon bo‘lishidir. Kreditning funksiyalari: 1. Qarzga beriluvchi
qiymatni vaqtincha foydalanishga berish. Bunda kreditor va qarz oluvchi o‘rtasidagi
munosabat shunday aniqlanadiki, kreditor qarz oluvchiga resurslarni taklif qiladi,
qarz oluvchi bu resurslarni ishlatadi va bunda qarzga beriluvchi qiymat kreditor va
qarz oluvchi o‘rtasida aylanadi. 2. Qayta taqsimlash. Kredit takror ishlab chiqarish
jarayonining barcha bosqichlariga – ta’minot, ishlab chiqarish, taksimlash, muomila
va iste’molga xizmat kiladi.Ushbu funksiya yordamida korxonalar, tashkilotlar,
davlat va shaxsiy sektorning bo‘sh pul mablag’lari va daromadlari kapitaliga
aylantiriladi va vaqtincha foydalanishga, muayyan to‘lov asosida beriladi. Bu
funksiya yordamida ishlab chiqarishdagi proporsiyalar va pul kapitali harakati
boshqarilib turiladi. 3. Muomila harajatlarini tejash. Bu funksiya yordamida naqt
pulsiz hisob-kitoblar rivojlantirilib, hisob-kitoblarni tezligini va kam harajatliligi
ta’minlanadi. Kapitalning muomilada bo‘lish vaqtini tejalishi uning ishlab
chiqarishda bo‘lish vaqtini oshiradi va ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydani
ortishiga olib keladi. 4. Kapital to‘planishining jadallashuvi va markazlashuvi.
Kapital to‘planishi jarayoni iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuvi va xo‘jalik
yurituvchi subyektning o‘z maqsadiga erishishining muhim sharti hisoblanadi. Bu
ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kredit yordamida katta xajmdagi mablag’ga
ega bo‘lishga imkon yaratadi. Ushbu funksiya xozirgi sharoitda rejali iqtisodiyot
davrida rivojlanmagan va mablag’lar bilan ta’minlanmagan faoliyat jabhalarini
moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlash jarayonini sezilarli tezlashtiradi. 5.
Muomilaga to‘lov vositalarini chiqarish. Bu funksiyani amalga oshirish jarayonida
kredit faqatgina tovar emas, balki pul muomilasining jadallashuviga, undan naqd
8
pullarni siqib chiqarib, to‘lovlar aylanishining tezlashuviga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kredit tufayli pul muomilasi doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari kabi
vositalar kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni, naqd pulsiz hisob-kitoblarga
almashtiradi. Bu esa ichki va tashki bozordagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmini
osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani hal etishda tijorat krediti zamonaviy
tovar almashinishining kerakli elementi sifatida muhim o‘rin tutadi. Kreditning
obyekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan qiymatdir.
Boshqacha aytganda kredit aynan qaysi maqsad uchun berilsa, shu kredit obyekti
hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik harajatlari -
mineral o‘g’it, yoqilg’i va moylash materiallari va boshqa harajatlar kreditlanadi.
Kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib (qarz beruvchi) va qarzdor (qarz
oluvchi)lar hisoblanadi. Boshqacha aytganda kreditlash subyektlari bo‘lib davlat
korxona va tashkilotlari, qurilish tashkilotlari, savdo tashkilotlari, fermer va shirkat
xo‘jaliklari, yakka mehnat faoliyati bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlar, qo‘shma
korxonalar, mikro firmalar, birlashmalar, tijorat banklar va boshqalar hisoblanadi.
Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faoliyat ko‘rsatsa, tijorat banklari yoki
boshqa kredit muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida namoyon bo‘ladi.[1]
O‘zining tarixiy rivojlanishida kredit quyidagi bosqichlarni bosib o‘tgan:
Boshlang’ich shakllanish. Bu bosqichning asosiy belgisi ssuda kapitali bozorida
maxsus vositachilarning yo‘qligi. Kredit munosabatlari, bo‘sh pul mablag’larining
egasi va qarz oluvchi o‘rtasida bevosita amalga oshirilgan. Bu yerda kredit
sudxo‘rlik kapitali sifatida namoyon bo‘ladi. Uning harakterli xususiyati bo‘lib: -
Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasida to‘g’ridan to‘g’ri kelishuvga asoslangan
qarz munosabatlarining to‘liq markazlashmaganligi. - Mablag’larni taqsimlashning
cheklanganligi. - Qarz mablag’laridan foydalanganligi uchun juda yuqori foiz
normalarining belgilanganligi va boshqalar. Bu bosqichning tugallanishiga ishlab
chiqarishning tobora rivojlanib borishi tufayli qarz resurslariga bo‘lgan ehtiyojni
keskin oshganligi va alohida olingan sudxo‘rlar kapitalini bu talablarni qondirishga
yetarli bo‘lmaganligi. Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Bu bosqich ssuda kapitali
bozorida kredit-moliya tashkilotlari kabi maxsus vositachilarning paydo bo‘lishi
9
bilan harakterlanadi.Kapital sudxo‘rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga
kelgan dastlabki banklar keyinchalik kredit institutlariga an’anaviy bo‘lib qolgan
quyidagi funksiyalarni o‘z zimmasiga oldi: - bo‘sh moliyaviy mablag’larni o‘z
vaqtida foiz bilan to‘lash majburiyati asosida qarz oluvchiga berish.
- yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to‘lov va hisob-kitoblar bo‘yicha
xizmat ko‘rsatish (keyinchalik davlat uchun ham). - qator maxsus moliyaviy
operasiyalarni o‘tkazish (veksel va boshqalar). Bu bosqichning asosiy belgisi –
iqtisodiyotda kredit munosabatlarini davlat tomonidan markazlashgan holda
boshqarilishidir.Davlat mikiyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir
davlatning Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki milliy davlat
kredit institutlarining paydo bo‘lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish uchun
qo‘l keldi, hamda tijorat banklarining operasiyalari va xizmat ko‘rsatish ko‘lamining
kengayishiga olib keldi. Kredit munosabatlarining takomillashuvi. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida kredit munosabatlari yangi sifat darajaga ko‘tarilib bu
iqtisodiyotda informasion texnologiyaning rivojlanishi, global bank tarmoqlarining
kompyuter texnologiyalari va ma’lumotlar bazalarining shakllanishining, mijozga
xizmat ko‘rsatishining yaxshilanishi va kredit munosabatlarini xalqaro bozorga ham
tarkalishi va boshqa sifat o‘zgarishlar bilan bog’liq.[2] Kreditlashning asosiy
manbalari (resurslari) bo‘lib, quyidagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag’lari
hisoblanadi: 1.Tovarlarni sotish va kerakli moddiy qiymatlarni sotib olish
vaqtlarining bir-biriga mos kelmasligi tufayli yuzaga keladigan bo‘sh pul
mablag’lari. 2.Hisoblangan ish xaki bilan uni to‘lash vaqtlari orasidagi vaqtincha
bo‘sh pul mablag’lari. 3.Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida
yig’iladigan va kapitallashtirish uchun mo‘ljallangan mablag’lar. 4. Shaxsiy sektor
daromadlari, jamg’armalari. 5.Korxonalar faoliyati natijasida yuzaga keluvchi
taksimlanmagan foyda yoki undan foydalanish jarayonida paydo bo‘luvchi bo‘sh
pul mablag’lari (to‘lanmagan devident va boshqalar) va boshqa bo‘sh pul
mablag’lari. Kredit munosabatlari ma’lum tamoyillarga asoslanadi. Iqtisodiy
kategoriya sifatida kredit quyidagi tamoyillarga ega: 1.Kreditning qaytarilishi. Bu
tamoyil kreditning umumiy belgisi hisoblanadi, lekin u o‘z-o‘zidan vujudga
10
kelmaydi. U moddiy jarayonlarga, qiymat aylanishining tugashiga asoslanadi.
Ammo doiraviy aylanishning tugashi – bu qaytarib berish emas, qaytarib berish
uchun zamin tayyorlash hisoblanadi. qaytarib berishlik obyektiv belgi hisoblanadi
va bu tamoyil boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu jumladan moliyadan farq
qiladi.Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz
summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. Shu yo‘l
bilan banklar kredit resurslarini qayta tiklanishini ta’minlaydi. Sobiq ittifoq davrida
«qaytarilmaydigan ssuda» tushunchasi mavjud bo‘lib, u qishloq xo‘jaligida ham
keng tarqalgan edi. Bu banklarni korxonalar moliyaviy axvolini hisobga olmagan
xolda berilib, aslida u byudjet subsidiyasining qo‘shimcha shakli sifatida namoyon
bo‘ladi. 2. Kreditning muddatliligi. Bu kreditning ma’lum muddatga berilishini
anglatib, u qisqa va uzoq mudatli kreditga bo‘linadi. Bu muddat qarzdor uchun
xoxlagan muddatda emas, balki u shartnomada belgilangan muddat hisoblanadi.
Kreditni o‘z vaqtida qaytarilishi ikkala tomon uchun ham muhim hisoblanadi. Qarz
bergan tomon uchun kreditni o‘z vaqtida foiz bilan kaytarilishi uni yana kreditga
berish imkoniyatini yaratadi, qarzdorni esa shartnomada ko‘zda tutilgan jazo
choralaridan qutultiradi.Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli
va qayta ishlatish muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo‘natish muddatiga,
tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylanma mablag’larni doiraviy
aylanishini tezligiga bog’liqdir. 3.Kreditni tovar-moddiy boyliklar bilan
ta’minlanganligi. Bu tamoyilning moxiyati shuki, bunda xo‘jalik aylanmasida
ishtirok etuvchi bank mablag’larining bir so‘miga muayyan boyliklarning har bir
sumi qarama-qarshi turishi kerak. Berilgan kreditlar tovar-moddiy boyliklari va
ma’lum harajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Ta’minlanmagan kreditlarning
berilishi kreditlarni bankga qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi.Buning uchun
xozirgi sharoitda qarz oluvchilar bankga tovar yoki tovar xujjatlarini, mulkni
garovga qo‘yadi. Kredit varrant (garov uchun xizmat qiluvchi xujjat) yoki uchinchi
shaxs kafolati asosida ham berilishi mumkin. Kreditning bu tamoyili qarz oluvchi
o‘ziga olgan majburiyatlarini buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik
manfaatlarini ximoya kilishni ta’minlaydi va o‘zining amaliy aksini kreditning biror
11
garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiqtisodiy
barkamolikka erishish davrida muhimdir.[3] 4.To‘lovlilik. Bu tamoyilga asosan
korxonalar foydalanilgan qarz mablag’larini hisoblangan foizi bilan to‘liq
o‘tkazadilar. Kredit uchun xak to‘lashning iqtisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz
oluvchi o‘rtasidagi qo‘shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda
namoyon bo‘ladi. Xozirgi sharoitda ssuda foizi mikdori shartnomada o‘z aksini
topadi va u kreditlashning o‘rtacha normasi va bank marjasidan tashkil topadi.
5.Kreditning maqsadliligi. Bu shu bilan bog’liqki, qarz oluvchi olingan kreditni
ma’lum maksadga (tovar moddiy boyliklar sotib olish, ishlab chiqarish harajatlarini
koplash va boshqalar) yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bu maksadlar kredit beruvchi va
kredit oluvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomada o‘z aksini topadi. Korxona olgan
kreditni faqatgina kredit shartnomasida ko‘rsatilgan ishni bajarishga (sotib olishga
va boshqalar) sarflashi kerak. 6.Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit
va foiz summasini bankga qaytarib to‘lashni, balki shu kredit yordamida
kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona kancha
samaradorlikka erishishini ifodalashi zarur. Shuning uchun har bir loyixa kredit
hisobiga bajariladigan boshqa tadbirlar samara beradigan bo‘lsagina ularga mablag’
ajaratilishi lozim. Binobarin samardorlik kreditning zaruriy tamoyillaridan biri
bo‘lib unga rioya qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos
hisoblanadi
12
II BOB. KREDIT SHAKLLARI VA TURLARI, UNGA TA’SIR
QILUVCHI OMILLAR, BOZOR IQTISODIYOTDAGI ROLI
2.1. Kredit munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari, shakllari va
turlari.
O‘zining tarixiy rivojlanishida kredit quyidagi bosqichlarni bosib o‘tgan:
Boshlang’ich shakllanish. Bu bosqichning asosiy belgisi ssuda kapitali bozorida
maxsus vositachilarning yo‘qligi. Kredit munosabatlari, bo‘sh pul mablag’larining
egasi va qarz oluvchi o‘rtasida bevosita amalga oshirilgan. Bu yerda kredit
sudxo‘rlik kapitali sifatida namoyon bo‘ladi. Uning harakterli xususiyati bo‘lib:
- Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasida to‘g’ridan to‘g’ri kelishuvga
asoslangan qarz munosabatlarining to‘liq markazlashmaganligi.
- Mablag’larni taqsimlashning cheklanganligi.
- Qarz mablag’laridan foydalanganligi uchun juda yuqori foiz normalarining
belgilanganligi va boshqalar.
Bu bosqichning tugallanishiga ishlab chiqarishning tobora rivojlanib borishi
tufayli qarz resurslariga bo‘lgan ehtiyojni keskin oshganligi va alohida olingan
sudxo‘rlar kapitalini bu talablarni qondirishga yetarli bo‘lmaganligi.
Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Bu bosqich ssuda kapitali bozorida kredit-
moliya tashkilotlari kabi maxsus vositachilarning paydo bo‘lishi bilan
harakterlanadi.
Kapital sudxo‘rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga kelgan dastlabki
banklar keyinchalik kredit institutlariga an’anaviy bo‘lib qolgan quyidagi
funksiyalarni o‘z zimmasiga oldi:
- bo‘sh moliyaviy mablag’larni o‘z vaqtida foiz bilan to‘lash majburiyati
asosida qarz oluvchiga berish.
- yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to‘lov va hisob-kitoblar bo‘yicha
xizmat ko‘rsatish (keyinchalik davlat uchun ham).
- qator maxsus moliyaviy operasiyalarni o‘tkazish (veksel va boshqalar).
13
Bu bosqichning asosiy belgisi – iqtisodiyotda kredit munosabatlarini davlat
tomonidan markazlashgan holda boshqarilishidir.
Davlat mikiyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir davlatning
Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki milliy davlat kredit
institutlarining paydo bo‘lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish uchun qo‘l
keldi, hamda tijorat banklarining operasiyalari va xizmat ko‘rsatish ko‘lamining
kengayishiga olib keldi.
Kredit munosabatlarining takomillashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit
munosabatlari yangi sifat darajaga ko‘tarilib bu iqtisodiyotda informasion
texnologiyaning rivojlanishi, global bank tarmoqlarining kompyuter texnologiyalari
va ma’lumotlar bazalarining shakllanishining, mijozga xizmat ko‘rsatishining
yaxshilanishi va kredit munosabatlarini xalqaro bozorga ham tarkalishi va boshqa
sifat o‘zgarishlar bilan bog’liq.
Kreditlashning asosiy manbalari (resurslari) bo‘lib, quyidagi vaqtinchalik
bo‘sh pul mablag’lari hisoblanadi:
1. Tovarlarni sotish va kerakli moddiy qiymatlarni sotib olish vaqtlarining bir-
biriga mos kelmasligi tufayli yuzaga keladigan bo‘sh pul mablag’lari.
2. Hisoblangan ish xaki bilan uni to‘lash vaqtlari orasidagi vaqtincha bo‘sh pul
mablag’lari.
3. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida yig’iladigan va
kapitallashtirish uchun mo‘ljallangan mablag’lar.
4. Shaxsiy sektor daromadlari, jamg’armalari.
5. Korxonalar faoliyati natijasida yuzaga keluvchi taksimlanmagan foyda yoki
undan foydalanish jarayonida paydo bo‘luvchi bo‘sh pul mablag’lari (to‘lanmagan
devident va boshqalar) va boshqa bo‘sh pul mablag’lari.
Kreditlashning ko‘lami va rivojalanishi kredit resurslarining xajmiga bog’liq.
Kredit munosabatlari ma’lum tamoyillarga asoslanadi. Iqtisodiy kategoriya
sifatida kredit quyidagi tamoyillarga ega:
1. Kreditning qaytarilishi. Bu tamoyil kreditning umumiy belgisi hisoblanadi,
lekin u o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. U moddiy jarayonlarga, qiymat aylanishining
14
tugashiga asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi – bu qaytarib berish
emas, qaytarib berish uchun zamin tayyorlash hisoblanadi. qaytarib berishlik
obyektiv belgi hisoblanadi va bu tamoyil boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu
jumladan moliyadan farq qiladi.
Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz
summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. Shu yo‘l
bilan banklar kredit resurslarini qayta tiklanishini ta’minlaydi. Sobiq ittifoq davrida
«qaytarilmaydigan ssuda» tushunchasi mavjud bo‘lib, u qishloq xo‘jaligida ham
keng tarqalgan edi. Bu banklarni korxonalar moliyaviy axvolini hisobga olmagan
xolda berilib, aslida u byudjet subsidiyasining qo‘shimcha shakli sifatida namoyon
bo‘ladi.
2. Kreditning muddatliligi. Bu kreditning ma’lum muddatga berilishini
anglatib, u qisqa va uzoq mudatli kreditga bo‘linadi. Bu muddat qarzdor uchun
xoxlagan muddatda emas, balki u shartnomada belgilangan muddat hisoblanadi.
Kreditni o‘z vaqtida qaytarilishi ikkala tomon uchun ham muhim hisoblanadi. Qarz
bergan tomon uchun kreditni o‘z vaqtida foiz bilan kaytarilishi uni yana kreditga
berish imkoniyatini yaratadi, qarzdorni esa shartnomada ko‘zda tutilgan jazo
choralaridan qutultiradi.
Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli va qayta ishlatish
muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo‘natish muddatiga, tovarlarni sotish
muddatiga va pirovard natijada aylanma mablag’larni doiraviy aylanishini tezligiga
bog’liqdir.
3. Kreditni tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi. Bu tamoyilning
moxiyati shuki, bunda xo‘jalik aylanmasida ishtirok etuvchi bank mablag’larining
bir so‘miga muayyan boyliklarning har bir sumi qarama-qarshi turishi kerak.
Berilgan kreditlar tovar-moddiy boyliklari va ma’lum harajatlar bilan ta’minlangan
bo‘lishi kerak. Ta’minlanmagan kreditlarning berilishi kreditlarni bankga qaytib
kelmasligiga asos hisoblanadi.
15
Buning uchun xozirgi sharoitda qarz oluvchilar bankga tovar yoki tovar
xujjatlarini, mulkni garovga qo‘yadi. Kredit varrant (garov uchun xizmat qiluvchi
xujjat) yoki uchinchi shaxs kafolati asosida ham berilishi mumkin.
Kreditning bu tamoyili qarz oluvchi o‘ziga olgan majburiyatlarini buzish
sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini ximoya kilishni ta’minlaydi
va o‘zining amaliy aksini kreditning biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida
berishda topadi. Bu umumiqtisodiy barkamolikka erishish davrida muhimdir.
4. To‘lovlilik. Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz
mablag’larini hisoblangan foizi bilan to‘liq o‘tkazadilar. Kredit uchun xak
to‘lashning iqtisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi qo‘shimcha
olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo‘ladi. Xozirgi sharoitda
ssuda foizi mikdori shartnomada o‘z aksini topadi va u kreditlashning o‘rtacha
normasi va bank marjasidan tashkil topadi.
5. Kreditning maqsadliligi. Bu shu bilan bog’liqki, qarz oluvchi olingan
kreditni ma’lum maksadga (tovar moddiy boyliklar sotib olish, ishlab chiqarish
harajatlarini koplash va boshqalar) yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bu maksadlar kredit
beruvchi va kredit oluvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomada o‘z aksini topadi. Korxona
olgan kreditni faqatgina kredit shartnomasida ko‘rsatilgan ishni bajarishga (sotib
olishga va boshqalar) sarflashi kerak.
6. Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini
bankga qaytarib to‘lashni, balki shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki
moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona kancha samaradorlikka erishishini
ifodalashi zarur. Shuning uchun har bir loyixa kredit hisobiga bajariladigan boshqa
tadbirlar samara beradigan bo‘lsagina ularga mablag’ ajaratilishi lozim.
Binobarin samardorlik kreditning zaruriy tamoyillaridan biri bo‘lib unga rioya
qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos hisoblanadi.
Jahon amaliyotida kreditlarni yagona, umumlashgan tasnifi yo‘q. Chunki
kreditlarning turli xil shakllari har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga,
uning urf-odatlariga, axoli orasida kreditlarni berish va qaytarish buyicha tarixan
16
shakllangan (tovar shaklida, pul shaklida, boshqa shakllar va shartlarda) usullariga
bog’liq bo‘ladi.
Umuman kreditning shakllari uning turi va usullariga ko‘p jihatdan bog’liq.
Kreditning asosiy turlari:
1. Bank krediti.
2. Davlat krediti.
3. Iste’mol krediti.
4. Tijorat krediti.
5. Lizing krediti.
6. Xalqaro kredit.
Iqtisodiyotda keng tarqalgan kredit munosabatlarining biri bank kreditidir.
Bank kreditini beruvchi kredit muassasalari kreditlash jarayonini amalga oshirish
uchun Markaziy bankdan maxsus lisenziya olgan bo‘lishi zarur. Bunda kredit
munosabatlarining asosini kredit shartnomasi tashkil etadi.
Bank kreditlari quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlanadi:
1. Kreditlash obyektlarining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra
a) tovar-moddiy boyliklar uchun beriladigan kredit.
b) ishlab chiqarish harajatlari (xom-ashyo va boshqalar) uchun beriladigan
kredit.
2. To‘lash muddatiga ko‘ra (qisqa, o‘rta va uzoq muddatli)
a) Muddatli
b) Muddati kechiktirilgan
c) Muddati o‘tgan.
3. Kreditni to‘lash manbalariga ko‘ra.
a) Qarz oluvchining o‘z mablag’lari hisobiga.
b) Garant mablag’lari hisobidan
c) Yangi kreditlar jalb qilish hisobidan.
4. Ta’minlanganlik tamoyilining amal qilishiga qarab.
a) Bevosita to‘g’ri ta’minlangan (o‘z mulki va mablag’i hisobiga).
b) Bilvosita ta’minlangan kreditlar (uchinchi shaxs kafolati)
17
c) Ta’minlangan kreditlar (sug’urta va yuqori tashkilotlar)
5. To‘lanadigan foiz darajasiga ko‘ra
a) Past foiz stavkali.
b) O‘rta foiz stavkali
c) Yuqori foizli
d) Foizsiz (hukumat qaroriga ko‘ra ayrim sohalarni rivojlantirish yoki
tadbirlarni amalga oshirish uchun).
Bank krediti qaytarish muddatiga ko‘ra qisqa, o‘rta va uzoq muddatli
kreditlarga bo‘linadi. Bu mezon turli mamlakatlarda turli muddatni o‘z ichiga oladi.
Jumladan:
Muddati
Rossiya
AQSh
Buyuk
Britaniya
Fransiya
O‘zbekiston
Qisqa
1 yilgacha
1 yilgacha
3 yilgacha
1 yilgacha
1 yilgacha
O‘rta
1-3 yil
1-6 yil
3-10 yil
2-7 yil
1-3 yil
Uzoq
3 yildan ortiq
6 yildan ortiq
10
yildan
ortiq
7
yildan
ortiq
3 yildan ortiq
Qisqa muddatli kreditlar asosan aylanma mablag’larni moliyalashtirishga,
o‘rta va uzoq muddatli kreditlar asosiy kapitalni moliyalashtirishga beriladi.
Davlat kreditining asosiy xususiyati kredit munosabatlarida davlatning
qatnashuvidir. Davlat kreditida davlatning bir tomondan qarz beruvchi va ikkinchi
tomondan qarz oluvchi sifatida ishtirok etishi, qarz beruvchi vazifasini bajara turib
davlat davlat kredit institutlari, jumladan Markaziy bank orqali iqtisodiyotning har
xil sohalarini kreditlashni o‘z zimmasiga oladi. Bu markazlashgan kreditlar
iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini kreditlash, davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan aniq
tarmoq va sohalarga, agar byudjetdan moliyalashtirish imkoniyati bo‘lmaganda
vaqtincha foydalanishga mablag’ ajratilishi mumkin.
Undan tashqari tijorat banklariga banklararo kreditlar bozorida kredit
resurslarini kim oshdi savdo yo‘li bilan yoki to‘g’ridan to‘g’ri sotish jarayonida
davlat tomonidan mablag’lar vaqtincha foydalanish uchun berilishi mumkin.
18
Davlatning qarzlari ko‘paygan hollarda davlat byudjeti kamomadini
moliyalashtirish maqsadida davlat qarz oluvchi sifatida davlat qarzlarini
joylashtirish jarayonini amalga oshiradi.
Davlat xazina majburiyatlarini chiqarish, moliya bozorlarida davlat qimmatli
qog’ozlarini joylashtirish, davlat zayomlarini chiqarish va sotish yo‘li bilan
banklarning, aholining va boshqa moliya-kredit institutlarining pul mablag’larini
yig’adi va ularni davlat qarzi va byudjet kamomadini qoplashga sarflaydi. Davlat
o‘z qarzidan voz kechishi ham mumkin.
Bundan tashqari davlatni ichki va tashqi qarzlari, davlat kafil va kreditor
sifatida ham bo‘lishi mumkin.
Iste’mol kreditining xususiyati u jismoniy shaxslarga beriladi. Kreditning bu
shaklida kredit beruvchi sifatida maxsus kredit muassasalari bilan birga savdo va
xizmatlarni sotishni amalga oshiradigan jismoniy shaxslar ham bo‘lishi mumkin.
Iste’mol krediti ikki shaklda: pul shaklida va tovar shaklida berilishi mumkin.
Jismoniy shaxslarga bunday kreditlar ko‘chmas mulkka egalik qilish uchun, har xil
tovar va xizmatlar, uy jixozlarini sotib olish va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun
beriladi.
O‘zbekistonda hozirgi vaqtda bunday kreditlar uy-joy sotib olish va qurishga,
avtomobil sotib olishga va boshqa maqsadlarga berilmoqda. Mamlakatimizda 2001-
2002 o‘quv yilidan boshlab talabalarga o‘qish xizmati uchun «Oltin davrim» krediti
berilmoqda.
AQShda bu sohaga kam foizli yiliga 2500 dollar, oxirgi kursda 5000 dollar
miqdorida kredit berilib talaba uni o‘qishni tugatib ishlash davomida uzadi.
Tijorat krediti iqtisodiyotda kredit munosabatlarining vujudga kelishining
dastlabki shakllaridan hisoblanadi. Tijorat kreditining obyekti bo‘lib sotiladigan
tovarlar, subyekti bo‘lib mol yetkazib beruvchi va mol sotib oluvchi korxonalar
hisoblanadi. Bu kreditning asosiy maqsadi tovarlarni sotishni tezlashtirish va shu
orqali foyda olishdan iborat.
Tarixan tijorat kreditining quyidagi usullari mavjud:
1. Veksel usuli
19
2. Ochiq schyot orqali
3. Chegirma berish.
4. Mavsumiy
5. Konsignasiya
Veksel bu qarz majburiyati bo‘lib, qarz oluvchi o‘z zimmasiga qarzni
ko‘rsatilgan so‘mmada, ko‘rsatilgan shartlarda, belgilangan muddatda to‘lash
majburiyatini oladi.
Amaliyotda vekselni oddiy va o‘tkazma turlari mavjud.
Oddiy vekselni qarz oluvchi korxona qarz beruvchi korxonaga beradi va
tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun unga to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga
oladi.
O‘tkazma vekselda (bu hujjat tratta ham deyiladi) kreditor tomonidan
belgilangan tovar va xizmatlar so‘mmasi uning topshirig’iga asosan uchinchi
shaxsga yoki vekselni ko‘rsatuvchiga o‘tkazilishi lozim va hokazo.
Ochiq schyot orqali hisoblashilganda haridor tovarga buyurtma berilishi bilan
yuklab jo‘natiladi, to‘lov esa o‘rnatilgan muddatlarda kelishilgan summa
chegarasida vaqti-vaqti bilan amalga oshirilib boriladi. Bunda haridor har gal tovar
olishda kreditni rasmiylashtirib o‘tirmaydi, ya’ni kreditga murojaat qilmaydi.
Chegirma berish usulida haridor to‘lov hujjatlari yozilgandan so‘ng,
shartnomada kelishilgan ma’lum davr ichida to‘lovni amalga oshirsa to‘lov
yig’indisidan chegirma beriladi. Agar ushbu davrda to‘lay olmasa, unda belgilangan
muddatda to‘lovni to‘liq amalga oshiradi.
Mavsumiy kredit odatda o‘yinchoqlar, suvenirlar va boshqa xalq iste’mol
mollarini sotishda qo‘llaniladi. Masalan, o‘yinchoqlarni vaqtidan oldin olib yangi
yil o‘tgach yanvar-fevral oyida to‘laydi. Buni ishlab chiqaruvchilar uchun qulayligi
ular o‘yinchoqlarni omborlarda saqlash harajatlaridan xolos bo‘ladilar.
Konsignasiya usulida tovarni sotib oluvchilar hyech qanday majburiyatsiz
sotib oladilar, ya’ni tovarlar sotilganidan keyin puli to‘lanadi, agar u sotilmay qolsa
egasiga qaytarib beriladi.
20
Xorijiy
mamlakatlarda tijorat kreditidan keng foydalaniladi. MDH
mamlakatlari amaliyotida tijorat kreditidan kam foydalaniladi. Umuman jaxon
amaliyotida ham tijorat kreditining ochiq schyot, konsignasiya, chegirma berish
usullari kengroq foydalaniladi.
Tijorat kreditining salbiy tomoni bo‘lib tovarlarni kreditga bergan tashkilot
unga pul tushgunga qadar mablag’ga muxtoj bo‘lishi, uni o‘zi kreditga murojaat
qilishga majbur bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham korxonalarni tijorat kreditidan
foydalanishi bank kreditidan foydalanishni inkor qilmaydi.
Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarni hisobga olmagan holda tijorat krediti
tovarlar sotish jarayonini tezlashtirishda va korxonalarning aylanma mablag’larini
xo‘jalik faoliyatidan tezroq bo‘shashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega.
Kreditning xalqaro kredit shakli bilan fanning «Xalqaro kredit va uning tashqi
iqtisodiy munosabatlarining riojlantirishdagi o‘rni» mavzusida, lizing krediti bilan
fanning «Banklar va bank tizimi» mavzularida batafsil tanishish mumkin.
2.2. Kredit foizi va unga ta’sir qiluvchi omillar.
Kredit munosabatlarining subyektlarga yoki kreditlarning turlariga nisbatan
aniq ko‘rsatkichlar shaklida belgilab qo‘yiladigan kreditdan foydalanishning qat’iy
chegarasi kreditlash chegarasi deyiladi. Masalan, kreditning hajmi va yalpi ijtimoiy
mahsulot hajmi o‘rtasidagi nisbatdan foydalanib kredit chegarasini belgilash
mumkin. Bu ko‘rsatkichning optimal darajasi korxonani kreditga layoqatligini
hisobga olgan holda kreditlashdir. Bunga har xil normativlarni qo‘llash, bir mijozga
beriladigan kredit miqdorini cheklash kabi tadbirlarni kiritish mumkin. Kreditning
quyidagi chegaralari mavjud:
Kreditning ichki chegarasi - kreditning turli shakllarga ega ekanligidan kelib
chiqadi (banklar, tijorat va boshqalar). Kreditning ichki chegarasi miqdor jihatdan
kreditning har bir shakliga bo‘lgan talabga, korxona va xalq xo‘jaligining ehtiyojiga
va kredit resurslarining mavjudligiga bog’liq