“IQTISODIYOT” FANIDAN KURS ISHI MAVZU: “KREDIT MUNOSABATLARI VA ULARNING IQTISODIYOTNING RIVOJLANISHIDA ROLI” 1 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………3 I BOB. KREDITNING MOHIYATI, ZARURIYATI, FUNKSIYALARI VA UNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI……………………….….5 1.1. Kreditning mazmun-mohiyati va uning funksiyalari…………….……. 5 1.2. Kreditning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni…………………………….……7 II BOB. KREDIT SHAKLLARI VA TURLARI, UNGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR, BOZOR IQTISODIYOTDAGI ROLI.…................13 2.1. Kredit munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari, shakllari va turlari………………………………………………………………………………………13 2.2. Kredit foizi va unga ta’sir qiluvchi omillar……………………………..….22 2.3. Kreditning bozor iqtisodiyotdagi rolini oshirish…………………….…….23 XULOSA……………………………………………………………………27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI……….……………28 ILOVA………………………………………………………………………30 2 KIRISH Ma’lumki, jamiyat faoliyatining asosini ishlab chiqarish tashkil etadi. Ishlab chiqarishni o‘zluksizligini ta’minlashda esa kreditning o‘rni muhim hisoblanadi. Boshqacha aytganda korxonalarning bozor iqtisodiyoti sharoitida ish yuritishida ishlab chiqarish jarayonining o‘zluksizligini ta’minlash, korxonaning asosiy va aylanma fondlarining aylanishini to‘xtab kolishiga yo‘l qo‘ymaslik, korxonalarni moliyaviy resurslari bilan ta’minlash, korxonalar tomonidan tovar mahsulotini sotganda, sotilgan tovar uchun to‘lov summmasini olish va boshqa obyektiv va subyektiv sabablar kreditning zarurligiga olib keladi. Kredit (lotincha – ishonish – verit, doveryatsya) deganda o‘z egalari qo‘lida vaqtincha bo‘sh turgan ayrim qiymat yoki pul mablag’larining boshqalar tomonidan ma’lum muddatga xaq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi. Kredit qadimdan ma’lum bo‘lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo bo‘lgan bo‘lib, u avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan boђliq. Bunga sabab haridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo‘lmaydi, u tovar sotilsa tushadi, tovar sotuvchi esa uni tushishini kutib turolmaydi (shu davrda tovarning qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin.). Shu va boshqa xolatlar tovarlarni kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar muomilasining ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan boђliq. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo bo‘ldi. Keyinchalik kredit berish mustaqil faoliyatga aylanib, uning asosiy funksiyasi bo‘lib pul egalari va unga vaqtincha muxtoj bo‘lganlar o‘rtasidagi vositachilikdir. Ќozir bu faoliyat maxsus malaka va texnikaga ega bo‘lgan maxsus ixtisoslashgan muassasalar-banklar tomonidan amalga oshirilmoqda. Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog’liqki korxonalar mahsulot sotishda, xodimlarga mehnat xaki hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o‘z 3 pullarini banklarda saklashi va boshqa xollarda vaqtinchalik bo‘sh bo‘lgan pul mablag’lari bo‘lgani xolda boshqa korxona va tashkilotlarda o‘z faoliyatlarini o‘zluksizligini ta’minlash uchun tegishli pul mablag’iga ehtiyoj sezadi. Bu xolat qishloq xo‘jalik korxonalariga ham tegishli bo‘lib, bu ishlab chiqarishni mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish vaqti bilan uni sotish xajmini ko‘pchilik mahsulotlar bo‘yicha mos kelmasligi, sotilgan mahsulotlarga pulni o‘z vaqtida kelib tushmasligi va boshqa xolatlar ularni kreditdan foydalanishni takozo etadi. 4 I BOB. KREDITNING MOHIYATI, ZARURIYATI, FUNKSIYALARI VA UNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI. 1.1. Kreditning mazmun-mohiyati va uning funksiyalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning ahamiyatini oshishi quyidagilar bilan bog’liq: 1. Naqd puldan foydalanishni kamaytirib, muomila harajatlarini, pul emissiyasini kamayishini ta’minlaydi. 2. Korxonalar va axolining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag’lari kredit muassasalarida saqlanishi tufayli ulardan unumli foydalanish ta’minlanadi. 3. Bank muassasalariga tuplangan pullar xalq xujaligi tarmoqlari, korxonalarning asosiy va aylanma mablaglarining tuldirishning qarzga olingan manbai sifatida muhim ahamiyatga ega. 4. Kredit tufayli xujaliklar urtasidagi shartnoma majburiyatlarining bajarilishi ta’minlanadi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining o‘zluksizligi ta’minlanadi va boshqalar. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyatining muayyan ravishda namoyon bo‘lishidir. Kreditning funksiyalari: 1. Qarzga beriluvchi qiymatni vaqtincha foydalanishga berish. Bunda kreditor va qarz oluvchi o‘rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki, kreditor qarz oluvchiga resurslarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu resurslarni ishlatadi va bunda qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o‘rtasida aylanadi. 2. Qayta taqsimlash. Kredit takror ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlariga – ta’minot, ishlab chiqarish, taksimlash, muomila va iste’molga xizmat kiladi. Ushbu funksiya yordamida korxonalar, tashkilotlar, davlat va shaxsiy sektorning bo‘sh pul mablag’lari va daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi va 5 vaqtincha foydalanishga, muayyan to‘lov asosida beriladi. Bu funksiya yordamida ishlab chiqarishdagi proporsiyalar va pul kapitali harakati boshqarilib turiladi. 3. Muomila harajatlarini tejash. Bu funksiya yordamida nakt pulsiz hisob- kitoblar rivojlantirilib, hisob-kitoblarni tezligini va kam harajatliligi ta’minlanadi. Kapitalning muomilada bo‘lish vaqtini tejalishi uning ishlab chiqarishda bo‘lish vaqtini oshiradi va ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydani ortishiga olib keladi. 4. Kapital to‘planishining jadallashuvi va markazlashuvi. Kapital to‘planishi jarayoni iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuvi va xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘z maqsadiga erishishining muhim sharti hisoblanadi. Bu ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kredit yordamida katta xajmdagi mablag’ga ega bo‘lishga imkon yaratadi. Ushbu funksiya xozirgi sharoitda rejali iqtisodiyot davrida rivojlanmagan va mablag’lar bilan ta’minlanmagan faoliyat jabhalarini moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlash jarayonini sezilarli tezlashtiradi. 5. Muomilaga to‘lov vositalarini chiqarish. Bu funksiyani amalga oshirish jarayonida kredit faqatgina tovar emas, balki pul muomilasining jadallashuviga, undan naqd pullarni siqib chiqarib, to‘lovlar aylanishining tezlashuviga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kredit tufayli pul muomilasi doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari kabi vositalar kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni, naqd pulsiz hisob-kitoblarga almashtiradi. Bu esa ichki va tashki bozordagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmini osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani hal etishda tijorat krediti zamonaviy tovar almashinishining kerakli elementi sifatida muhim o‘rin tutadi. Kreditning obyekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan qiymatdir. Boshqacha aytganda kredit aynan qaysi maqsad uchun berilsa, shu kredit obyekti hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik harajatlari - mineral o‘g’it, yoqilg’i va moylash materiallari va boshqa harajatlar kreditlanadi. Kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib (qarz beruvchi) va qarzdor (qarz oluvchi)lar hisoblanadi. Boshqacha aytganda kreditlash subyektlari bo‘lib davlat korxona va tashkilotlari, qurilish tashkilotlari, savdo tashkilotlari, fermer va shirkat 6 xo‘jaliklari, yakka mehnat faoliyati bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlar, qo‘shma korxonalar, mikro firmalar, birlashmalar, tijorat banklar va boshqalar hisoblanadi. Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faoliyat ko‘rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida namoyon bo‘ladi. 1.2. Kreditning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni Kredit qadimdan ma’lum bo‘lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo bo‘lgan bo‘lib, u avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan boђliq. Bunga sabab haridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo‘lmaydi, u tovar sotilsa tushadi, tovar sotuvchi esa uni tushishini kutib turolmaydi (shu davrda tovarning qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin.). Shu va boshqa xolatlar tovarlarni kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar muomilasining ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan boђliq. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo bo‘ldi.Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog’liqki korxonalar mahsulot sotishda, xodimlarga mehnat xaki hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o‘z pullarini banklarda saklashi va boshqa xollarda vaqtinchalik bo‘sh bo‘lgan pul mablag’lari bo‘lgani xolda boshqa korxona va tashkilotlarda o‘z faoliyatlarini o‘zluksizligini ta’minlash uchun tegishli pul mablag’iga ehtiyoj sezadi. Bu xolat qishloq xo‘jalik korxonalariga ham tegishli bo‘lib, bu ishlab chiqarishni mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish vaqti bilan uni sotish xajmini ko‘pchilik mahsulotlar bo‘yicha mos kelmasligi, sotilgan mahsulotlarga pulni o‘z vaqtida kelib tushmasligi va boshqa xolatlar ularni kreditdan foydalanishni takozo etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning ahamiyatini oshishi quyidagilar bilan bog’liq: 1.Naqd puldan foydalanishni kamaytirib, muomila harajatlarini, pul emissiyasini kamayishini ta’minlaydi. 2.Korxonalar va axolining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag’lari kredit muassasalarida saqlanishi tufayli ulardan unumli foydalanish ta’minlanadi. 7 3. Bank muassasalariga to‘plangan pullar xalq xo‘jaligi tarmoqlari, korxonalarning asosiy va aylanma mablag'larining to"ldirishning qarzga olingan manbai sifatida muhim ahamiyatga ega. 4.Kredit tufayli xo‘jaliklar o‘rtasidagi shartnoma majburiyatlarining bajarilishi ta’minlanadi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining uzluksizligi ta’minlanadi va boshqalar. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyatining muayyan ravishda namoyon bo‘lishidir. Kreditning funksiyalari: 1. Qarzga beriluvchi qiymatni vaqtincha foydalanishga berish. Bunda kreditor va qarz oluvchi o‘rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki, kreditor qarz oluvchiga resurslarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu resurslarni ishlatadi va bunda qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o‘rtasida aylanadi. 2. Qayta taqsimlash. Kredit takror ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlariga – ta’minot, ishlab chiqarish, taksimlash, muomila va iste’molga xizmat kiladi.Ushbu funksiya yordamida korxonalar, tashkilotlar, davlat va shaxsiy sektorning bo‘sh pul mablag’lari va daromadlari kapitaliga aylantiriladi va vaqtincha foydalanishga, muayyan to‘lov asosida beriladi. Bu funksiya yordamida ishlab chiqarishdagi proporsiyalar va pul kapitali harakati boshqarilib turiladi. 3. Muomila harajatlarini tejash. Bu funksiya yordamida naqt pulsiz hisob-kitoblar rivojlantirilib, hisob-kitoblarni tezligini va kam harajatliligi ta’minlanadi. Kapitalning muomilada bo‘lish vaqtini tejalishi uning ishlab chiqarishda bo‘lish vaqtini oshiradi va ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydani ortishiga olib keladi. 4. Kapital to‘planishining jadallashuvi va markazlashuvi. Kapital to‘planishi jarayoni iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuvi va xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘z maqsadiga erishishining muhim sharti hisoblanadi. Bu ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kredit yordamida katta xajmdagi mablag’ga ega bo‘lishga imkon yaratadi. Ushbu funksiya xozirgi sharoitda rejali iqtisodiyot davrida rivojlanmagan va mablag’lar bilan ta’minlanmagan faoliyat jabhalarini moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlash jarayonini sezilarli tezlashtiradi. 5. Muomilaga to‘lov vositalarini chiqarish. Bu funksiyani amalga oshirish jarayonida kredit faqatgina tovar emas, balki pul muomilasining jadallashuviga, undan naqd 8 pullarni siqib chiqarib, to‘lovlar aylanishining tezlashuviga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kredit tufayli pul muomilasi doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari kabi vositalar kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni, naqd pulsiz hisob-kitoblarga almashtiradi. Bu esa ichki va tashki bozordagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmini osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani hal etishda tijorat krediti zamonaviy tovar almashinishining kerakli elementi sifatida muhim o‘rin tutadi. Kreditning obyekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan qiymatdir. Boshqacha aytganda kredit aynan qaysi maqsad uchun berilsa, shu kredit obyekti hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik harajatlari - mineral o‘g’it, yoqilg’i va moylash materiallari va boshqa harajatlar kreditlanadi. Kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib (qarz beruvchi) va qarzdor (qarz oluvchi)lar hisoblanadi. Boshqacha aytganda kreditlash subyektlari bo‘lib davlat korxona va tashkilotlari, qurilish tashkilotlari, savdo tashkilotlari, fermer va shirkat xo‘jaliklari, yakka mehnat faoliyati bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlar, qo‘shma korxonalar, mikro firmalar, birlashmalar, tijorat banklar va boshqalar hisoblanadi. Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faoliyat ko‘rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida namoyon bo‘ladi.[1] O‘zining tarixiy rivojlanishida kredit quyidagi bosqichlarni bosib o‘tgan: Boshlang’ich shakllanish. Bu bosqichning asosiy belgisi ssuda kapitali bozorida maxsus vositachilarning yo‘qligi. Kredit munosabatlari, bo‘sh pul mablag’larining egasi va qarz oluvchi o‘rtasida bevosita amalga oshirilgan. Bu yerda kredit sudxo‘rlik kapitali sifatida namoyon bo‘ladi. Uning harakterli xususiyati bo‘lib: - Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasida to‘g’ridan to‘g’ri kelishuvga asoslangan qarz munosabatlarining to‘liq markazlashmaganligi. - Mablag’larni taqsimlashning cheklanganligi. - Qarz mablag’laridan foydalanganligi uchun juda yuqori foiz normalarining belgilanganligi va boshqalar. Bu bosqichning tugallanishiga ishlab chiqarishning tobora rivojlanib borishi tufayli qarz resurslariga bo‘lgan ehtiyojni keskin oshganligi va alohida olingan sudxo‘rlar kapitalini bu talablarni qondirishga yetarli bo‘lmaganligi. Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Bu bosqich ssuda kapitali bozorida kredit-moliya tashkilotlari kabi maxsus vositachilarning paydo bo‘lishi 9 bilan harakterlanadi.Kapital sudxo‘rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga kelgan dastlabki banklar keyinchalik kredit institutlariga an’anaviy bo‘lib qolgan quyidagi funksiyalarni o‘z zimmasiga oldi: - bo‘sh moliyaviy mablag’larni o‘z vaqtida foiz bilan to‘lash majburiyati asosida qarz oluvchiga berish. - yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to‘lov va hisob-kitoblar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish (keyinchalik davlat uchun ham). - qator maxsus moliyaviy operasiyalarni o‘tkazish (veksel va boshqalar). Bu bosqichning asosiy belgisi – iqtisodiyotda kredit munosabatlarini davlat tomonidan markazlashgan holda boshqarilishidir.Davlat mikiyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir davlatning Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki milliy davlat kredit institutlarining paydo bo‘lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish uchun qo‘l keldi, hamda tijorat banklarining operasiyalari va xizmat ko‘rsatish ko‘lamining kengayishiga olib keldi. Kredit munosabatlarining takomillashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit munosabatlari yangi sifat darajaga ko‘tarilib bu iqtisodiyotda informasion texnologiyaning rivojlanishi, global bank tarmoqlarining kompyuter texnologiyalari va ma’lumotlar bazalarining shakllanishining, mijozga xizmat ko‘rsatishining yaxshilanishi va kredit munosabatlarini xalqaro bozorga ham tarkalishi va boshqa sifat o‘zgarishlar bilan bog’liq.[2] Kreditlashning asosiy manbalari (resurslari) bo‘lib, quyidagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag’lari hisoblanadi: 1.Tovarlarni sotish va kerakli moddiy qiymatlarni sotib olish vaqtlarining bir-biriga mos kelmasligi tufayli yuzaga keladigan bo‘sh pul mablag’lari. 2.Hisoblangan ish xaki bilan uni to‘lash vaqtlari orasidagi vaqtincha bo‘sh pul mablag’lari. 3.Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida yig’iladigan va kapitallashtirish uchun mo‘ljallangan mablag’lar. 4. Shaxsiy sektor daromadlari, jamg’armalari. 5.Korxonalar faoliyati natijasida yuzaga keluvchi taksimlanmagan foyda yoki undan foydalanish jarayonida paydo bo‘luvchi bo‘sh pul mablag’lari (to‘lanmagan devident va boshqalar) va boshqa bo‘sh pul mablag’lari. Kredit munosabatlari ma’lum tamoyillarga asoslanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit quyidagi tamoyillarga ega: 1.Kreditning qaytarilishi. Bu tamoyil kreditning umumiy belgisi hisoblanadi, lekin u o‘z-o‘zidan vujudga 10 kelmaydi. U moddiy jarayonlarga, qiymat aylanishining tugashiga asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi – bu qaytarib berish emas, qaytarib berish uchun zamin tayyorlash hisoblanadi. qaytarib berishlik obyektiv belgi hisoblanadi va bu tamoyil boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu jumladan moliyadan farq qiladi.Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. Shu yo‘l bilan banklar kredit resurslarini qayta tiklanishini ta’minlaydi. Sobiq ittifoq davrida «qaytarilmaydigan ssuda» tushunchasi mavjud bo‘lib, u qishloq xo‘jaligida ham keng tarqalgan edi. Bu banklarni korxonalar moliyaviy axvolini hisobga olmagan xolda berilib, aslida u byudjet subsidiyasining qo‘shimcha shakli sifatida namoyon bo‘ladi. 2. Kreditning muddatliligi. Bu kreditning ma’lum muddatga berilishini anglatib, u qisqa va uzoq mudatli kreditga bo‘linadi. Bu muddat qarzdor uchun xoxlagan muddatda emas, balki u shartnomada belgilangan muddat hisoblanadi. Kreditni o‘z vaqtida qaytarilishi ikkala tomon uchun ham muhim hisoblanadi. Qarz bergan tomon uchun kreditni o‘z vaqtida foiz bilan kaytarilishi uni yana kreditga berish imkoniyatini yaratadi, qarzdorni esa shartnomada ko‘zda tutilgan jazo choralaridan qutultiradi.Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli va qayta ishlatish muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo‘natish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylanma mablag’larni doiraviy aylanishini tezligiga bog’liqdir. 3.Kreditni tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi. Bu tamoyilning moxiyati shuki, bunda xo‘jalik aylanmasida ishtirok etuvchi bank mablag’larining bir so‘miga muayyan boyliklarning har bir sumi qarama-qarshi turishi kerak. Berilgan kreditlar tovar-moddiy boyliklari va ma’lum harajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Ta’minlanmagan kreditlarning berilishi kreditlarni bankga qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi.Buning uchun xozirgi sharoitda qarz oluvchilar bankga tovar yoki tovar xujjatlarini, mulkni garovga qo‘yadi. Kredit varrant (garov uchun xizmat qiluvchi xujjat) yoki uchinchi shaxs kafolati asosida ham berilishi mumkin. Kreditning bu tamoyili qarz oluvchi o‘ziga olgan majburiyatlarini buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini ximoya kilishni ta’minlaydi va o‘zining amaliy aksini kreditning biror 11 garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiqtisodiy barkamolikka erishish davrida muhimdir.[3] 4.To‘lovlilik. Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag’larini hisoblangan foizi bilan to‘liq o‘tkazadilar. Kredit uchun xak to‘lashning iqtisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi qo‘shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo‘ladi. Xozirgi sharoitda ssuda foizi mikdori shartnomada o‘z aksini topadi va u kreditlashning o‘rtacha normasi va bank marjasidan tashkil topadi. 5.Kreditning maqsadliligi. Bu shu bilan bog’liqki, qarz oluvchi olingan kreditni ma’lum maksadga (tovar moddiy boyliklar sotib olish, ishlab chiqarish harajatlarini koplash va boshqalar) yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bu maksadlar kredit beruvchi va kredit oluvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomada o‘z aksini topadi. Korxona olgan kreditni faqatgina kredit shartnomasida ko‘rsatilgan ishni bajarishga (sotib olishga va boshqalar) sarflashi kerak. 6.Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini bankga qaytarib to‘lashni, balki shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona kancha samaradorlikka erishishini ifodalashi zarur. Shuning uchun har bir loyixa kredit hisobiga bajariladigan boshqa tadbirlar samara beradigan bo‘lsagina ularga mablag’ ajaratilishi lozim. Binobarin samardorlik kreditning zaruriy tamoyillaridan biri bo‘lib unga rioya qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos hisoblanadi 12 II BOB. KREDIT SHAKLLARI VA TURLARI, UNGA TA’SIR QILUVCHI OMILLAR, BOZOR IQTISODIYOTDAGI ROLI 2.1. Kredit munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari, shakllari va turlari. O‘zining tarixiy rivojlanishida kredit quyidagi bosqichlarni bosib o‘tgan: Boshlang’ich shakllanish. Bu bosqichning asosiy belgisi ssuda kapitali bozorida maxsus vositachilarning yo‘qligi. Kredit munosabatlari, bo‘sh pul mablag’larining egasi va qarz oluvchi o‘rtasida bevosita amalga oshirilgan. Bu yerda kredit sudxo‘rlik kapitali sifatida namoyon bo‘ladi. Uning harakterli xususiyati bo‘lib: - Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasida to‘g’ridan to‘g’ri kelishuvga asoslangan qarz munosabatlarining to‘liq markazlashmaganligi. - Mablag’larni taqsimlashning cheklanganligi. - Qarz mablag’laridan foydalanganligi uchun juda yuqori foiz normalarining belgilanganligi va boshqalar. Bu bosqichning tugallanishiga ishlab chiqarishning tobora rivojlanib borishi tufayli qarz resurslariga bo‘lgan ehtiyojni keskin oshganligi va alohida olingan sudxo‘rlar kapitalini bu talablarni qondirishga yetarli bo‘lmaganligi. Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Bu bosqich ssuda kapitali bozorida kredit- moliya tashkilotlari kabi maxsus vositachilarning paydo bo‘lishi bilan harakterlanadi. Kapital sudxo‘rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga kelgan dastlabki banklar keyinchalik kredit institutlariga an’anaviy bo‘lib qolgan quyidagi funksiyalarni o‘z zimmasiga oldi: - bo‘sh moliyaviy mablag’larni o‘z vaqtida foiz bilan to‘lash majburiyati asosida qarz oluvchiga berish. - yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to‘lov va hisob-kitoblar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish (keyinchalik davlat uchun ham). - qator maxsus moliyaviy operasiyalarni o‘tkazish (veksel va boshqalar). 13 Bu bosqichning asosiy belgisi – iqtisodiyotda kredit munosabatlarini davlat tomonidan markazlashgan holda boshqarilishidir. Davlat mikiyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir davlatning Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki milliy davlat kredit institutlarining paydo bo‘lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish uchun qo‘l keldi, hamda tijorat banklarining operasiyalari va xizmat ko‘rsatish ko‘lamining kengayishiga olib keldi. Kredit munosabatlarining takomillashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit munosabatlari yangi sifat darajaga ko‘tarilib bu iqtisodiyotda informasion texnologiyaning rivojlanishi, global bank tarmoqlarining kompyuter texnologiyalari va ma’lumotlar bazalarining shakllanishining, mijozga xizmat ko‘rsatishining yaxshilanishi va kredit munosabatlarini xalqaro bozorga ham tarkalishi va boshqa sifat o‘zgarishlar bilan bog’liq. Kreditlashning asosiy manbalari (resurslari) bo‘lib, quyidagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag’lari hisoblanadi: 1. Tovarlarni sotish va kerakli moddiy qiymatlarni sotib olish vaqtlarining bir- biriga mos kelmasligi tufayli yuzaga keladigan bo‘sh pul mablag’lari. 2. Hisoblangan ish xaki bilan uni to‘lash vaqtlari orasidagi vaqtincha bo‘sh pul mablag’lari. 3. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida yig’iladigan va kapitallashtirish uchun mo‘ljallangan mablag’lar. 4. Shaxsiy sektor daromadlari, jamg’armalari. 5. Korxonalar faoliyati natijasida yuzaga keluvchi taksimlanmagan foyda yoki undan foydalanish jarayonida paydo bo‘luvchi bo‘sh pul mablag’lari (to‘lanmagan devident va boshqalar) va boshqa bo‘sh pul mablag’lari. Kreditlashning ko‘lami va rivojalanishi kredit resurslarining xajmiga bog’liq. Kredit munosabatlari ma’lum tamoyillarga asoslanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit quyidagi tamoyillarga ega: 1. Kreditning qaytarilishi. Bu tamoyil kreditning umumiy belgisi hisoblanadi, lekin u o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. U moddiy jarayonlarga, qiymat aylanishining 14 tugashiga asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi – bu qaytarib berish emas, qaytarib berish uchun zamin tayyorlash hisoblanadi. qaytarib berishlik obyektiv belgi hisoblanadi va bu tamoyil boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu jumladan moliyadan farq qiladi. Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. Shu yo‘l bilan banklar kredit resurslarini qayta tiklanishini ta’minlaydi. Sobiq ittifoq davrida «qaytarilmaydigan ssuda» tushunchasi mavjud bo‘lib, u qishloq xo‘jaligida ham keng tarqalgan edi. Bu banklarni korxonalar moliyaviy axvolini hisobga olmagan xolda berilib, aslida u byudjet subsidiyasining qo‘shimcha shakli sifatida namoyon bo‘ladi. 2. Kreditning muddatliligi. Bu kreditning ma’lum muddatga berilishini anglatib, u qisqa va uzoq mudatli kreditga bo‘linadi. Bu muddat qarzdor uchun xoxlagan muddatda emas, balki u shartnomada belgilangan muddat hisoblanadi. Kreditni o‘z vaqtida qaytarilishi ikkala tomon uchun ham muhim hisoblanadi. Qarz bergan tomon uchun kreditni o‘z vaqtida foiz bilan kaytarilishi uni yana kreditga berish imkoniyatini yaratadi, qarzdorni esa shartnomada ko‘zda tutilgan jazo choralaridan qutultiradi. Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli va qayta ishlatish muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo‘natish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylanma mablag’larni doiraviy aylanishini tezligiga bog’liqdir. 3. Kreditni tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi. Bu tamoyilning moxiyati shuki, bunda xo‘jalik aylanmasida ishtirok etuvchi bank mablag’larining bir so‘miga muayyan boyliklarning har bir sumi qarama-qarshi turishi kerak. Berilgan kreditlar tovar-moddiy boyliklari va ma’lum harajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Ta’minlanmagan kreditlarning berilishi kreditlarni bankga qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. 15 Buning uchun xozirgi sharoitda qarz oluvchilar bankga tovar yoki tovar xujjatlarini, mulkni garovga qo‘yadi. Kredit varrant (garov uchun xizmat qiluvchi xujjat) yoki uchinchi shaxs kafolati asosida ham berilishi mumkin. Kreditning bu tamoyili qarz oluvchi o‘ziga olgan majburiyatlarini buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini ximoya kilishni ta’minlaydi va o‘zining amaliy aksini kreditning biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiqtisodiy barkamolikka erishish davrida muhimdir. 4. To‘lovlilik. Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag’larini hisoblangan foizi bilan to‘liq o‘tkazadilar. Kredit uchun xak to‘lashning iqtisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi qo‘shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo‘ladi. Xozirgi sharoitda ssuda foizi mikdori shartnomada o‘z aksini topadi va u kreditlashning o‘rtacha normasi va bank marjasidan tashkil topadi. 5. Kreditning maqsadliligi. Bu shu bilan bog’liqki, qarz oluvchi olingan kreditni ma’lum maksadga (tovar moddiy boyliklar sotib olish, ishlab chiqarish harajatlarini koplash va boshqalar) yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bu maksadlar kredit beruvchi va kredit oluvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomada o‘z aksini topadi. Korxona olgan kreditni faqatgina kredit shartnomasida ko‘rsatilgan ishni bajarishga (sotib olishga va boshqalar) sarflashi kerak. 6. Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini bankga qaytarib to‘lashni, balki shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona kancha samaradorlikka erishishini ifodalashi zarur. Shuning uchun har bir loyixa kredit hisobiga bajariladigan boshqa tadbirlar samara beradigan bo‘lsagina ularga mablag’ ajaratilishi lozim. Binobarin samardorlik kreditning zaruriy tamoyillaridan biri bo‘lib unga rioya qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos hisoblanadi. Jahon amaliyotida kreditlarni yagona, umumlashgan tasnifi yo‘q. Chunki kreditlarning turli xil shakllari har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga, uning urf-odatlariga, axoli orasida kreditlarni berish va qaytarish buyicha tarixan 16 shakllangan (tovar shaklida, pul shaklida, boshqa shakllar va shartlarda) usullariga bog’liq bo‘ladi. Umuman kreditning shakllari uning turi va usullariga ko‘p jihatdan bog’liq. Kreditning asosiy turlari: 1. Bank krediti. 2. Davlat krediti. 3. Iste’mol krediti. 4. Tijorat krediti. 5. Lizing krediti. 6. Xalqaro kredit. Iqtisodiyotda keng tarqalgan kredit munosabatlarining biri bank kreditidir. Bank kreditini beruvchi kredit muassasalari kreditlash jarayonini amalga oshirish uchun Markaziy bankdan maxsus lisenziya olgan bo‘lishi zarur. Bunda kredit munosabatlarining asosini kredit shartnomasi tashkil etadi. Bank kreditlari quyidagi belgilari bo‘yicha guruhlanadi: 1. Kreditlash obyektlarining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra a) tovar-moddiy boyliklar uchun beriladigan kredit. b) ishlab chiqarish harajatlari (xom-ashyo va boshqalar) uchun beriladigan kredit. 2. To‘lash muddatiga ko‘ra (qisqa, o‘rta va uzoq muddatli) a) Muddatli b) Muddati kechiktirilgan c) Muddati o‘tgan. 3. Kreditni to‘lash manbalariga ko‘ra. a) Qarz oluvchining o‘z mablag’lari hisobiga. b) Garant mablag’lari hisobidan c) Yangi kreditlar jalb qilish hisobidan. 4. Ta’minlanganlik tamoyilining amal qilishiga qarab. a) Bevosita to‘g’ri ta’minlangan (o‘z mulki va mablag’i hisobiga). b) Bilvosita ta’minlangan kreditlar (uchinchi shaxs kafolati) 17 c) Ta’minlangan kreditlar (sug’urta va yuqori tashkilotlar) 5. To‘lanadigan foiz darajasiga ko‘ra a) Past foiz stavkali. b) O‘rta foiz stavkali c) Yuqori foizli d) Foizsiz (hukumat qaroriga ko‘ra ayrim sohalarni rivojlantirish yoki tadbirlarni amalga oshirish uchun). Bank krediti qaytarish muddatiga ko‘ra qisqa, o‘rta va uzoq muddatli kreditlarga bo‘linadi. Bu mezon turli mamlakatlarda turli muddatni o‘z ichiga oladi. Jumladan: Muddati Rossiya AQSh Buyuk Britaniya Fransiya O‘zbekiston Qisqa 1 yilgacha 1 yilgacha 3 yilgacha 1 yilgacha 1 yilgacha O‘rta 1-3 yil 1-6 yil 3-10 yil 2-7 yil 1-3 yil Uzoq 3 yildan ortiq 6 yildan ortiq 10 yildan ortiq 7 yildan ortiq 3 yildan ortiq Qisqa muddatli kreditlar asosan aylanma mablag’larni moliyalashtirishga, o‘rta va uzoq muddatli kreditlar asosiy kapitalni moliyalashtirishga beriladi. Davlat kreditining asosiy xususiyati kredit munosabatlarida davlatning qatnashuvidir. Davlat kreditida davlatning bir tomondan qarz beruvchi va ikkinchi tomondan qarz oluvchi sifatida ishtirok etishi, qarz beruvchi vazifasini bajara turib davlat davlat kredit institutlari, jumladan Markaziy bank orqali iqtisodiyotning har xil sohalarini kreditlashni o‘z zimmasiga oladi. Bu markazlashgan kreditlar iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini kreditlash, davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan aniq tarmoq va sohalarga, agar byudjetdan moliyalashtirish imkoniyati bo‘lmaganda vaqtincha foydalanishga mablag’ ajratilishi mumkin. Undan tashqari tijorat banklariga banklararo kreditlar bozorida kredit resurslarini kim oshdi savdo yo‘li bilan yoki to‘g’ridan to‘g’ri sotish jarayonida davlat tomonidan mablag’lar vaqtincha foydalanish uchun berilishi mumkin. 18 Davlatning qarzlari ko‘paygan hollarda davlat byudjeti kamomadini moliyalashtirish maqsadida davlat qarz oluvchi sifatida davlat qarzlarini joylashtirish jarayonini amalga oshiradi. Davlat xazina majburiyatlarini chiqarish, moliya bozorlarida davlat qimmatli qog’ozlarini joylashtirish, davlat zayomlarini chiqarish va sotish yo‘li bilan banklarning, aholining va boshqa moliya-kredit institutlarining pul mablag’larini yig’adi va ularni davlat qarzi va byudjet kamomadini qoplashga sarflaydi. Davlat o‘z qarzidan voz kechishi ham mumkin. Bundan tashqari davlatni ichki va tashqi qarzlari, davlat kafil va kreditor sifatida ham bo‘lishi mumkin. Iste’mol kreditining xususiyati u jismoniy shaxslarga beriladi. Kreditning bu shaklida kredit beruvchi sifatida maxsus kredit muassasalari bilan birga savdo va xizmatlarni sotishni amalga oshiradigan jismoniy shaxslar ham bo‘lishi mumkin. Iste’mol krediti ikki shaklda: pul shaklida va tovar shaklida berilishi mumkin. Jismoniy shaxslarga bunday kreditlar ko‘chmas mulkka egalik qilish uchun, har xil tovar va xizmatlar, uy jixozlarini sotib olish va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun beriladi. O‘zbekistonda hozirgi vaqtda bunday kreditlar uy-joy sotib olish va qurishga, avtomobil sotib olishga va boshqa maqsadlarga berilmoqda. Mamlakatimizda 2001- 2002 o‘quv yilidan boshlab talabalarga o‘qish xizmati uchun «Oltin davrim» krediti berilmoqda. AQShda bu sohaga kam foizli yiliga 2500 dollar, oxirgi kursda 5000 dollar miqdorida kredit berilib talaba uni o‘qishni tugatib ishlash davomida uzadi. Tijorat krediti iqtisodiyotda kredit munosabatlarining vujudga kelishining dastlabki shakllaridan hisoblanadi. Tijorat kreditining obyekti bo‘lib sotiladigan tovarlar, subyekti bo‘lib mol yetkazib beruvchi va mol sotib oluvchi korxonalar hisoblanadi. Bu kreditning asosiy maqsadi tovarlarni sotishni tezlashtirish va shu orqali foyda olishdan iborat. Tarixan tijorat kreditining quyidagi usullari mavjud: 1. Veksel usuli 19 2. Ochiq schyot orqali 3. Chegirma berish. 4. Mavsumiy 5. Konsignasiya Veksel bu qarz majburiyati bo‘lib, qarz oluvchi o‘z zimmasiga qarzni ko‘rsatilgan so‘mmada, ko‘rsatilgan shartlarda, belgilangan muddatda to‘lash majburiyatini oladi. Amaliyotda vekselni oddiy va o‘tkazma turlari mavjud. Oddiy vekselni qarz oluvchi korxona qarz beruvchi korxonaga beradi va tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun unga to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. O‘tkazma vekselda (bu hujjat tratta ham deyiladi) kreditor tomonidan belgilangan tovar va xizmatlar so‘mmasi uning topshirig’iga asosan uchinchi shaxsga yoki vekselni ko‘rsatuvchiga o‘tkazilishi lozim va hokazo. Ochiq schyot orqali hisoblashilganda haridor tovarga buyurtma berilishi bilan yuklab jo‘natiladi, to‘lov esa o‘rnatilgan muddatlarda kelishilgan summa chegarasida vaqti-vaqti bilan amalga oshirilib boriladi. Bunda haridor har gal tovar olishda kreditni rasmiylashtirib o‘tirmaydi, ya’ni kreditga murojaat qilmaydi. Chegirma berish usulida haridor to‘lov hujjatlari yozilgandan so‘ng, shartnomada kelishilgan ma’lum davr ichida to‘lovni amalga oshirsa to‘lov yig’indisidan chegirma beriladi. Agar ushbu davrda to‘lay olmasa, unda belgilangan muddatda to‘lovni to‘liq amalga oshiradi. Mavsumiy kredit odatda o‘yinchoqlar, suvenirlar va boshqa xalq iste’mol mollarini sotishda qo‘llaniladi. Masalan, o‘yinchoqlarni vaqtidan oldin olib yangi yil o‘tgach yanvar-fevral oyida to‘laydi. Buni ishlab chiqaruvchilar uchun qulayligi ular o‘yinchoqlarni omborlarda saqlash harajatlaridan xolos bo‘ladilar. Konsignasiya usulida tovarni sotib oluvchilar hyech qanday majburiyatsiz sotib oladilar, ya’ni tovarlar sotilganidan keyin puli to‘lanadi, agar u sotilmay qolsa egasiga qaytarib beriladi. 20 Xorijiy mamlakatlarda tijorat kreditidan keng foydalaniladi. MDH mamlakatlari amaliyotida tijorat kreditidan kam foydalaniladi. Umuman jaxon amaliyotida ham tijorat kreditining ochiq schyot, konsignasiya, chegirma berish usullari kengroq foydalaniladi. Tijorat kreditining salbiy tomoni bo‘lib tovarlarni kreditga bergan tashkilot unga pul tushgunga qadar mablag’ga muxtoj bo‘lishi, uni o‘zi kreditga murojaat qilishga majbur bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham korxonalarni tijorat kreditidan foydalanishi bank kreditidan foydalanishni inkor qilmaydi. Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarni hisobga olmagan holda tijorat krediti tovarlar sotish jarayonini tezlashtirishda va korxonalarning aylanma mablag’larini xo‘jalik faoliyatidan tezroq bo‘shashini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Kreditning xalqaro kredit shakli bilan fanning «Xalqaro kredit va uning tashqi iqtisodiy munosabatlarining riojlantirishdagi o‘rni» mavzusida, lizing krediti bilan fanning «Banklar va bank tizimi» mavzularida batafsil tanishish mumkin. 2.2. Kredit foizi va unga ta’sir qiluvchi omillar. Kredit munosabatlarining subyektlarga yoki kreditlarning turlariga nisbatan aniq ko‘rsatkichlar shaklida belgilab qo‘yiladigan kreditdan foydalanishning qat’iy chegarasi kreditlash chegarasi deyiladi. Masalan, kreditning hajmi va yalpi ijtimoiy mahsulot hajmi o‘rtasidagi nisbatdan foydalanib kredit chegarasini belgilash mumkin. Bu ko‘rsatkichning optimal darajasi korxonani kreditga layoqatligini hisobga olgan holda kreditlashdir. Bunga har xil normativlarni qo‘llash, bir mijozga beriladigan kredit miqdorini cheklash kabi tadbirlarni kiritish mumkin. Kreditning quyidagi chegaralari mavjud: Kreditning ichki chegarasi - kreditning turli shakllarga ega ekanligidan kelib chiqadi (banklar, tijorat va boshqalar). Kreditning ichki chegarasi miqdor jihatdan kreditning har bir shakliga bo‘lgan talabga, korxona va xalq xo‘jaligining ehtiyojiga va kredit resurslarining mavjudligiga bog’liq 21 1. Kreditning qayta taqsimlash chegarasi iqtisodiyotda mavjud kredit resurslarining hajmi bilan belgilanadi. 2. Kreditning antisipasiyaviy chegarasi. Kredit yordamida pul jamg’armalarini hosil qilish imkoniyatlarini so‘ngi chegarasi antisipasiya deb yuritiladi va bu imkoniyat uning barcha shakllarida namoyon bo‘ladi. Kreditning asosiy sharti - bu qarz uchun haq to‘lash. Bu xaq qarz summasining yig’indisiga nisbatan foiz hisobida olinganidan uni qarz foizi yoki kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Foiz miqdori kreditning turi, uni to‘lash muddati, olingan qarzni o‘z vaqtida uzilishiga bog’liq. Masalan, tijorat kreditining foiz stavkasi odatda, bank kreditining foiz stavkasidan past bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida banklar tomonidan xo‘jalik subyektlarini qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish tartibi to‘g’risidagi Nizomga binoan (Toshkent, 2001 y) foiz stavkasi bank bo‘yicha hisobot oyi boshiga bo‘lgan o‘rtacha foiz stavkasiga Markaziy bank tomonidan tartibga solinadigan foyda normasini hisobga olgan holda belgilanadi. Adabiyotlarda kreditning nominal va real foiz stavkalari tushunchalari mavjud. Nominal foiz stavkasi deganda kredit shartnomasi- da ko‘zda tutilgan foiz stavkalari tushuniladi. real foiz stavkasi ═ nominal foiz stavkasi - inflyasiya darajasi. Bundan tashqari kreditning qat’iy belgilangan va suzib yuruvchi foiz stavkalari tushunchalari ham mavjud. Qat’iy belgilangan foiz stavkalari kredit shartnomasi bajarilgunga qadar o‘zgarmasdan qoladi. Bunda bank o‘zining aktivlarini ma’lum qismini yo‘qotishi mumkin. Suzib yuruvchi stavkada foiz stavkalariga tegishli o‘zgarishlarni hisobga olgan holda o‘zgartirishlar kiritib boriladi. 22 Xalqaro kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari jaxon ssuda kapitallari bozorida aniqlanib, bu bozorlarning asosiy qismi London, Tokio, Nyu York, Frankfurt-na- Mayne, Parij, Bryussel shaharlarida joylashgan. Umuman kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari turli omillar ta’sirida o‘zgarib turadi. Shunday omillarning asosiylari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi. 2. Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif oshsa u kamayadi. 3. Qarzga olinadigan pulni ishlatishdan kutiladigan naf darajasi. Ko‘proq naf keltirsa, foiz yuqori va aksincha. 4. Qarzni to‘lash muddati va sharti. Qarz uzoq muddatga berilib uni asta-sekin kichik qismlar bilan qaytarilsa, qarzdor yuqori foizga rozi bo‘ladi va aksincha. 5. Qarzni qanday pul bilan berilishi. Qarz erkin konvertirlangan valyutada berilsa foiz yuqori va aksincha. 6. Inflyasiya darajasi. Bunda foiz darajasi inflyasiya darajasiga nisbatan to‘g’ri mutanosiblikda o‘zgaradi. 7. Pulni qarz berishdan ko‘ra boshqa yo‘sinda ishlatishdan tushadigan daromad. Bunda pul egasining afzal ko‘rish prinsipi amal qiladi. Masalan, agar aksiya bo‘yicha dividend yuqori bo‘lsa foiz pasayadi va aksincha. 8. Qarz berishning xatar darajasi. Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa foiz past, agar uni qaytishi shubxali bo‘lsa foiz yuqori bo‘ladi va boshqa omillar. 2.3. Kreditning bozor iqtisodiyotdagi rolini oshirish Bugungi kunda banklarni va boshqa moliya-kredit tashkilotlari orasidagi farqini yo 'qotishni mamlakatdagi kapital harakatini markazlashuvuni va jamg’arlishi bilan bevosita bog’liqdir. Bunday harakat natijasida o‘zaro yaqin va o‘xshash bo‘lmagan kredit tashkilotlarini yo‘q olib ketishi yoki qo‘shilishi jarayoni amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga banklarning universallashuvi makroiqtisodiy omillarga bog'liqdir. Ammo bu faoliyat uzoq muddatni o‘z ichiga 23 oladi. Hozirgi kunda farqlarning yo‘qolishi va banklar tomonidan funksional va yuridik xususiyatlarni bekor bo‘lishi asosan yirik tijorat banklarida sezilarli amalga oshmoqda. Shuni qayd qilish lozimki yirik banklarning universallashuvi va global yo‘nalishlarining olib borilishi kichik banklarning, maxsus kredit tashkilotlariga ya’ni ma'lum turdagi operatsiyalarga moslashgan tashkilotlaiga aylanishiga sabab bo‘lmoqda. Bu esa ko‘pgina mamlakatlarda faoliyot ko‘rsatayotgan ko‘p bosqichli bank tizimiga hos xususiyatdir. Bozor iqtisodiyoti va jahon xo‘jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi ham rivojlana bordi. Hozirgi sharoitda banklar tobora ko‘proq faqat sof bank operatsiyalarini bajaradigan emas. Tijorat banklari qo‘yidagi operatsiyalarni bajaradi: - passiv operatsiyalar; - aktiv ssuda operatsiyalari; - bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari; - bankning uz mablag'lari hisobidan amalga oshiradigan operatsiyalar va boshqalar. Shu bilan birga banklar moliyaviy xizm atlar ko‘rsatadigan moliyaviy muassasalarga aylanntoqda, bu bank balansida aks ettirilmaydi. lekin juda katta daromad keltiradi. Pul-kredit siyosati usullari umumiy bo‘lishi mumkin, yani mamlakatdan kredit munosabatlar holatiga umumiy ta'sir ko‘rsatuvchi, yoki selektiv, yani alohida olingan kredit turlariga ta'sir ko‘rsatish uchun yo‘naltirilgan hamda alohida korxona, jumladan tarmoqlami kreditlash uchun yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin. Pul-kredit siyosatining umumiy usullariga: - Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini tartibga solish siyosati; - ochiq bozordagi operatsiyalar, yoki davlat qimmatbaho-qog'ozlarini sotib olish va sotish; - majburiy zahira normalarini o‘zgartirishlar kiradi. Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun oxirgi navbatdagi zahirasi sifatida kreditoriga ayalanishi bilan bog'liq. Majburiy zahira normalarini tartibga solish hukumat talabi asosida tijorat banklarining belgilangan miqdoridagi pul mablag'larini Markaziy bankdagi foizsiz hisob varag'iga o‘tkazilishidir. fa Ocltiq bozordagi operatsiyalar markaziy bankning tijorat va gazna obligatsiyaiari va boshqa qimmatbaho qog'ozlami bozor kursi yoki oldindan e'lon qilingan kurs bo‘yicha sotib olish va sotish, hamda qayta kelishuvlaridir. Markaziy bankning pul- kredit siyosati selektiv usullariga: - limitlar, kvotalar umatish orqali kredit miqdorini 24 yoki veksellarini hisobga olishni to‘g'ridan-to‘g'ri qisqartirishdir; - kredit operatsiyalarini o‘sish darajasini pasaytirish; - alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazoratni umatish, ismol krediti ustidan; - alohida olingan jamg'armalarga yuqori foizlami o‘matish yoki umuman foiz stavkalarini tartibga solish va boshqalardir. Banklar va uning krediti yordamida mavjud kapital tarmoqlar o‘rtasida, ishlab chiqarish va muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Sanoat, transport, qishloq xujaligi sohasida qushimcha investisiyaga bo‘lgan talablami moliyalashtirib, banklar xalk xujaligida progressiv yutuqlarga erishishni ta’minlashi mumkin. Oxirgi yillarda tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ulaming ustav fondi va qo‘yilmalar salmogi oshib bormoqda. Tijorat banklari o‘z faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti talablariga mos ravishda isltlay oladigan tashkilotlami o‘z vaqtida mablag' bilan qo‘llash va bunday tashkilotlami aniqlash kabi muhim bir vazifani amalga oshirmoqda. Tijorat banklari kreditlash jarayonlari orqali mamlakat iqtisodiyotning rivojlanishiga ham juda katta xissa qo‘shmoqda. Tijorat banklarining yana bir muhim funksiyasidan biri hisob to‘lovlarini amalga oshirish funksivasidir. Bugungi kunda korxona va xo‘jaliklami o‘rtasidagi hisob-kitoblaming asosiy qismi pul o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshirilmoqda. Bu jarayonlarda tijorat banki vositachi sifatida to‘lovlar o‘tkazish jarayonini bajarmoqda. To‘lov hujjatlarining o‘z vaqtida o‘tishi ham da hisob-kitob jarayonlarirting uzluksizligini taminlash zaruriyati bugungi kunda bankiardan hisob- kitoblami tashkil qilish va nazorat qilishning mukammal metodlarini ishlab chiqishni talab etmoqda. Hisob-kitoblami tezlashtirish, jarayonlami ishonchligini taminlash hamda bu jarayonlar bilan bog'liq xarajatlami kamaytirish maqsadida tijorat banklari bugungi kunda komputer texnikasi bilan jihozlanmoqda. Tijorat banklarining to‘lovlarini amalga oshirish funksiyasi orqali bugungi kunda yuridik shaxslaming davlat budjetiga bo‘lgan majburiyatlari nazorat qilinrnoqda. Bugungi kunda tijorat banklari yetarli darajada texnik jihozlanganligi hamda kerakli axborot bazalariga va malakali kadrlarga egaligi banklari o‘z navbatida qimmatli qog'ozlar bozorining asosiy ishtirokchilaridan biri qilib qo‘ymoqda, Qimmatbaho qog'ozlar 25 bozorida banklar bir vaqtning o‘zida ham investor ham emitent sifatida qatnashmoqda. Banklarning boshqa xo‘jalik subektlariga nisbatan stabil moliyaviy holatga egaligi qimmatbaho qog'ozlar bozorida operatsiyalarda qatnashishga imkon bermoqda. Respublikada tijorat banklarning qimmatbaho qog'ozlar bozorida aktiv ishtirok etishini sabablaridan yana biri banklarning nizom kapitalini oshirish sohasida o‘z aksiyalarini sotishga bo‘lgan intilishdir. Bugungi kunga kelib tijorat banklari qimmatbaho qog'ozlar bozorida aksiyalardan tashqari depozit vajamg'armasertifikatlar bilan ishlashni ham yo‘lga qo‘ymoqdalar. Bundan tashqari banklar o‘z mijozlariga moliyaviy broker sifatida ham xizmat ko‘rsatmoqda. Banklarning bunday fiinksiyalami bajarishlari korxona tashkilotlaming qimmatli qog'ozlar bozori operatsiyalarida qatnashishlari uchun qulay sharoit yaratmoqda. Bugungi kunda, Respublika davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog'liq jarayonlar keng o‘rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli, qimmatli qog'ozlar bozoriga nisbatan, davlat qimmatli qog'ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda. Bu bozorda asosiy qatnashchilar sifatida tijorat banklari maydonga chiqtnoqda. Bu bozorda tijorat banklari o‘zlarining brokerlik funksiyalarini amalga oshirish bilan bir qatorda mavjud mablag'larini hech qanday tavakalchilikka bormagan holda qisqa muddatlarga joylashtirish imkoniyatiga ega bo‘Imoqdalar. 26 XULOSA Kreditning asosiy sharti - bu qarz uchun haq to‘lash. Bu xaq qarz summasining yig’indisiga nisbatan foiz hisobida olinganidan uni qarz foizi yoki kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Foiz miqdori kreditning turi, uni to‘lash muddati, olingan qarzni o‘z vaqtida uzilishiga bog’liq. Masalan, tijorat kreditining foiz stavkasi odatda, bank kreditining foiz stavkasidan past bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida banklar tomonidan xo‘jalik subyektlarini qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish tartibi to‘g’risidagi Nizomga binoan (Toshkent, 2001 y) foiz stavkasi bank bo‘yicha hisobot oyi boshiga bo‘lgan o‘rtacha foiz stavkasiga Markaziy bank tomonidan tartibga solinadigan foyda normasini hisobga olgan holda belgilanadi. Adabiyotlarda kreditning nominal va real foiz stavkalari tushunchalari mavjud. Nominal foiz stavkasi deganda kredit shartnomasi- da ko‘zda tutilgan foiz stavkalari tushuniladi. Real foiz stavkasi ═ nominal foiz stavkasi - inflyasiya darajasi. Bundan tashqari kreditning qat’iy belgilangan va suzib yuruvchi foiz stavkalari tushunchalari ham mavjud.Qat’iy belgilangan foiz stavkalari kredit shartnomasi bajarilgunga qadar o‘zgarmasdan qoladi. Bunda bank o‘zining aktivlarini ma’lum qismini yo‘qotishi mumkin. Suzib yuruvchi stavkada foiz stavkalariga tegishli o‘zgarishlarni hisobga olgan holda o‘zgartirishlar kiritib boriladi.Xalqaro kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari jaxon ssuda kapitallari bozorida aniqlanib, bu bozorlarning asosiy qismi London, Tokio, Nyu York, Frankfurt-na-Mayne, Parij, Bryussel shaharlarida joylashgan. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. H.Sanayev, R.Narziyev. Audit. Toshkent-2019. (214-236 bt) 2. Hasan Musayev. Audit. Toshkent-2018. (228-232 bt) 3. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik (toʻldirilgan va qayta ishlangan nashri). A. Oʻlmasov, A. Vahobov.Toshkent-2019. (189-196 bt) 4. Abdurahmonov X. va b. Aholi daromadlari va turmush sifati. Toshkent-2009. 5. Абдуллаев Ё., Абдуллаева Ш.З. Банк иши. Т.: 2003. (144-146 bt) 27 6. Жарковская Е. Банковское дело. Курс лекций. М.: “О мега-Л”. 2003. 7. Лаврушип О.И. и др. “Банковское дело”. М. Ф и С. 2003. (316-319 ст) 8. Тожиев Р. Жумаев Н. Марказий банкининг монетар сиёсати. Т.: ТДИУ. 2002. (165-168 bt) 9. http://www.bankofendland.co.uk/market/money/index.htm 10. http://www.bankofendland.co.uk/coreuproses.htm 28 ILOVALAR 29