Куйдирги (Anthrax): Таърифи, тарихи, географик тарқалиши,
этиологияси, эпизоотологияси, эпидемиологияси, патогенези, клиникаси,
ташхиси, қиёсий ташхиси, даволаш усуллари, профилактикаси ва
эпидемияга қарши чора-тадбирлар
Таърифи
Куйдирги - спора ҳосил қилувчи бактерия қўзғатадиган (Bacillus
anthracis), турли юқиш механизмларига эга бўлган, асосан ўзига хос
карбункул, баъзида ўпка ичак ва оғиз-томоқ шаклларида намоён бўладиган
зооантропоноз ўта хавфли юқумли касалликдир.
Синонимлари: сибирка, куйдирги карбункули ёмон карбункул, илоҳий олов,
“форс олови”, “эрон алангаси” ва ҳ.к.
Тарихи ва географик тарқалиши
Куйдирги қадимдан маълум касалликдир. Абу Али Ибн Сино,
Гиппократ, Гомер ва бошқалар бу хасталикни ҳайвонлардан одамга юқадиган
касаллик деб таърифлаганлар.
Ўрта асрларда, Италияда XVIII ва XIX асрда Францияда, Европа ва
Америка қитъасида куйдирги касаллиги қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ва
аҳоли орасида кенг тарқалган. 1965 – 1967 йилларда Европа, Осиё, Америка
ва Африка қитъаларида 21400 га яқин касаллик қайд этилган. Россия, Ироқ,
Ҳиндистон, Италия ва Англия Давлатларида ҳам куйдирги тез-тез учраб
туради.
Ўзбекистон Давлат архивида сақланаётган маълумотларга кўра,
Республикамиз ҳудудида одамлар ўртасида куйдирги касаллиги биринчи
марта 1868 йилда рўйхатга олинган.
Ўзбекистон Республикасининг барча маъмурий ҳудудларида куйдиргининг
нохуш стационар пунктлари мавжуд.
Қуйидаги
жадвалларда
рўйхатга
олинган
тупроқ
ўчоқлари
ва
Республикамизда
қайд
этилган
куйдирги
касалликлари
тўғрисида
маълумотлар келтирилган.
1930-2008 йилларда рўйхатга олинган тупроқ ўчоқлари
Маъмурий
ҳудудлар
Тупроқ
ўчоқлар
сони
Инвентаризацияга
ча
Инвентаризация натижалари
Маълум
ўчоқлар
Ноъмул.
ўчоқлар
Ўргани
л
ган.ўчо
қ
Инвен-ия
ўтказ.ўчо
қ
Аниқланга
н
янги ўчоқ
Н.С.П.сиф
ат
рўй.олинга
н
Тошкент ш
14
2
12
14
2
0
12
Андижон
74
71
3
74
74
3
0
Бухоро
191
13
178
191
83
70
108
Жиззах
54
5
49
54
54
49
0
Қашкадарё
286
13
273
286
228
215
58
Навоий
76
1
75
76
10
9
66
Наманган
30
27
3
30
30
3
0
Самарканд
54
4
50
54
24
20
30
Сурхандар
ё
172
54
118
172
82
28
90
Сирдарё
0
0
0
0
0
0
0
Тошкент
142
36
106
142
43
7
99
Фарғона
5
5
0
5
5
0
0
Хоразм
100
4
96
100
31
27
69
К.Респуб
142
3
139
142
120
117
22
Жами:
1340
238
1102
1340
786
548
554
Ўзбекистон Республикасида 1970-2012й.й.қайд
этилган куйдирги касаллигининг кўрсатгичлари
Йиллар
Мутлоқ сони
Интенсив кўрсатгич
1970
84
0,7
1971
67
0,5
1972
50
0,4
1973
40
0,3
1974
37
0,3
1975
56
0,4
1976
70
0,5
1977
28
0,2
1978
14
0,09
1979
14
0,09
2002 – 2005, 2010
0
0
2006
3
0,01
2007 - 2008
2 тадан
0,01
2009, 2011
1 тадан
0,01
2012й
3
0,02
Ўзбекистон Республикасида 2007-2012 й.да қайд қилинган куйдирги
касаллиги
№
Маъмурий
ҳудудлар
2007 й.
2008 й.
2009 й.
2010 й.
2011 й.
2012 й.
1
Тошкент ш.
11
11
11
2
Андижон
22
22
3
Самарқанд
22
ЖАМИ:
22
22
11
00
11
33
Этиологияси.
Куйдирги инфекциясининг қўзғатувчиси Bacillus anthracis ҳисобланади. Грам
мусбат, йирик, харакатсиз капсула ва спора хосил қиладиган бацилладир.
Куйдирги қўзғатувчиси вегетатив ва спора шаклларида учрайди. Оддий озуқа
муҳитлари (гўшт – пептонли ва Хоттингер агарлари, гўшт бўльони, қонли
озуқа, суюқ тухумли озуқа ва бошқалар)да яхши ўсади. Қаттиқ озуқа
муҳитларида RR—форма шаклини хосил қилади («медуза боши »).
Споралари инфекцияни циркуляция қилишини асосий омили ҳисобланади,
споралари ўта чидамли бўлиб, сувда тахминан 10 йил, тупроқда эса ўн
йиллаб сақланади. Аэрозол шаклда ҳам юқумлидир.
Эпизоотологияси
Ифлосланган тупроқ куйдиргининг манбаи ҳисобланади.
Ҳайвонлар орасида куйдиргининг кўплаб тарқалиши йилнинг фаслига
алоқадор бўлиб, асосан ҳайвонларни чўлларда боқиш жараёнига боғлиқдир.
Ҳайвонлар ўт ва ўсимлик илдизларини юлиб чайнаганда касалланадилар.
Шунингдек касаллик ҳайвонларга ҳаво-томчи, чанг-тўзонлар билан
юқори нафас йўллари орқали юқади.
Соғлом ҳайвонга куйдирги трансмиссив йўл билан, турли хил қон
сўрувчилар, икки қанотли судралиб юрувчилар орқали ҳам юқиши мумкин.
Ҳайвонларда куйдиргининг клиник белгилари
Касалликнинг яширин даври 1-3 кун, баъзида 8 кун давом этади.
Касаллик ўткир, бирдан, баъзан эса ярим ўткир ёки яшин тезлигида
бошланади. Хасталик яшин тезлигида бошланганда ҳайвон бирдан йиқилиб,
оғзи, бурни ва бошқа аъзоларидан қон аралаш суюқлик (кўпик) ажралади,
ҳайвон безовталанади, қўзгалувчан бўлиб қолади, нафас олиши ва томир
уриши тезлашади, тез орада тиришиш аломатлари юз бериб, юрак фаолияти
сусаяди, ҳайвон нобуд бўлади.
Йирик шохли ҳайвонларда касаллик ярим ўткир турда кечганида
ҳайвоннинг тана ҳарорати кўтарилади (40-45 градусгача), эти увишиб
мушаклари қисқаради, томир уриши тезлашади, нафас олиши қийинлашади.
Овқат емай қўяди, нафас олиши янада тезлашади, ҳиқилдоғи шишади, нафас
олганда шовқин пайдо бўлади. Қорни шишади, ичакдан қон аралаш суюқлик
ажралиб чиқади, сийдик билан қон кетади, натижада ҳайвон тезда нобуд
бўлади. Сигирларнинг сут бериши камаяди, сути сарғиш қон тусли бўлиб,
мазаси тахир бўлади.
Отларда куйдирги асосан ичак ва тери шаклида бўлиб, инфильтратлар
чуқур жойлашади, улар гангрена ва парчаланиш билан тугайди. Касаллик 8-
36 соат, баъзан эса 3-6 кун давом этади.
Майда шохли ҳайвонларда касаллик яшин тезлигида ўтади ва
ҳайвонларнинг тўсатдан нобуд бўлиши билан тугайди. Уларнинг ички
аъзоларида геморрагик шишлар пайдо бўлади.
Чўчқаларда эса касаллик маҳаллий узгаришлар билан кечади: бўйин,
кўкрак қафаси шишади, нафас олиши қийинлашади, қусиш, йўталиш,
хириллаш аломатлари пайдо бўлади. Бурун ва оғиз бўшлиғи шиллиқ кавати
кўкимтир-қизил рангли бўлади, тилда ва қаттиқ танглайда шишлар,
карбункуллар пайдо бўлади, чўчқа асфиксиядан нобуд бўлади. Чўчқаларда
куйдирги баъзан сурункали турда ўтиши мумкин.
Демак куйдирги касаллигининг белгилари касалланган ҳайвонларнинг
турига қараб турлича бўлиши мумкин. Шу сабабли куйдирги билан
касалланган ҳайвонларни ўз вақтида аниқлаш, бошқа ҳайвонлардан ажратиш
ҳамда эпидемияга қарши чора-тадбирларни ўз вақтида бошлаш катта
эпидемиологик аҳамиятга эга.
Ҳайвонлар турли йўллар билан зарарланадилар:
Алиментар: споралар тупроқ (ўт-ўланлар еганда) ва сув (сув ичганида)
билан юқади
Асосан қурғоқчилик даврида ҳайвонлар зарарланадилар
Кам холларда молхоналарда боқилган моллар инфекция билан зарарланган
емларни еганида касалликка чалинадилар.
Ҳайвонларни
иккинчи
зарарланиш
йўли–трансмиссив–сўналар
чақиши оқибатида бўлиши мумкин.
Ҳайвонларда куйдирги касаллиги тарқалган шаклда ўткир ва яшин тезлигида
кечади ва касалланганларни 95% нобуд бўлади.
Эпидемиологияси
Куйдирги касаллигининг асосий манбалари бўлиб қишлоқ хўжалик ва уй
ҳайвонлари ( йирик ва майда шохли ҳайвонлар, қўй, эчки, от, туя ва
бошқалар) ҳисобланади. Ҳайвонларда касаллик кўпинча ичак шаклида ўтади.
Шунингдек хасталик ит, мушук ва кемирувчилардан ҳам юқиши мумкин.
Шунинг учун ҳам касбга тааллуқли ва қишлоқ хўжалик ишлари билан
шуғулланувчи шахслар устидан эпидемиологик назорат ўрнатиш зарур.
Хасталик асосан ветеринария ходимларининг рухсатисиз қишлоқ хўжалик ва
уй ҳайвонларини сўйиш, гўштини нимталаш ва одамларга тарқатиб юбориш,
истеъмол қилиш натижасида келиб чиқади.
Одамга касаллик бемор ҳайвонларни парвариш қилиш, уларни мажбурий
сўйиш, ўлган ҳайвоннинг терисини шилиб олиш, касалланган ҳайвонларнинг
терисини, жунини, шохини, суягини қайта ишлаш жараёнида бевосита
мулоқот орқали юқади.
Одам куйдирги билан бемор ҳайвонлар маҳсулотларидан тайёрланган
кийим-кечак (пальто, пўстин, юнгли ёқа, қўлқоп ва шунга ўхшаш) ларни
кийганда, баъзан эса касал ҳайвон маҳсулотлари (гўшт, сут) орқали ва
шунингдек, тери ва жун каби маҳсулотларни қайта ишлаш жараёнида
ифлосланган ҳаво-чанг орқали ҳам юқиши мумкин.
Соғлом одамга бациллалар
терининг
очиқ
қисми, нафас
олиш
(ифлосланган ҳаво орқали) ва овқат ҳазм қилиш (ифлосланган озиқ-овқат
маҳсулотлари орқали) аъзоларининг шиллиқ қавати орқали ўтади.
Баъзан эса лаборатория шароитида зарарланиш, диверсион (террористик)
қўллашлар орқали касалланиш ҳоллари кузатилади.
Патогенези
Куйдиргининг қўзғатувчиси соғлом организмга шикастланган тери, юқори
нафас йўллари ва ошқозон-ичак йўлининг шиллиқ пардаси орқали ўтади.
Организмга тушган куйдирги таёқчаларининг бир қисми фагоцитлар
томонидан ютилади (фагоцитоз), қолган қисми эса лимфа ва қон орқали
бутун организм (жигар, талоқ, ўпка, ичак девори, тери ости, бириктирувчи
тўқима ва бошқалар)га тарқалади.
Тери орқали ўтиш жойида қизариш ва карбункул пайдо бўлади. Кўпроқ
терининг очиқ қисми зарарланади. Қўл ва бош териси бу борада энг хавфли
ҳисобланади.
Куйдирги қўзғатувчисининг тери ёки шиллиқ парда орқали қонга ўтиши
куйдирги сепсисини келтириб чиқаради. Юқори нафас аъзолари орқали
организмга тушганда касалликнинг ўпка шакли келиб чиқади. Ўпкада
геморрагик пневмония белгилари намоён бўлади.
Куйдирги қўзғатувчисининг оғиз орқали организмга тушиши натижасида
ичак шиллиқ пардасида некротик ўчоқлар пайдо бўлиб сепсисни келтириб
чиқаради. Касалликнинг қайси тури келиб чиқишидан қатъий назар лимфа
безлари шикастланади.
Натижада сув ва оқсил моддаларининг организмга сўрилиши бузилади,
шиш ва некроз ўчоқлари пайдо бўлади. Қонда куйдирги қўзғатувчилари
кўпайиб, уларнинг заҳарли моддаларининг миқдорини ўсиши кузатилади.
Организмнинг
кучли
заҳарланиши
натижасида
тана
ҳароратининг
кўтарилишига, юрак-қон томир системаси фаолиятининг бузилишига ва
шокка олиб келади.
Иммунитет ва унинг хусусиятлари
Куйдирги касаллигига одамларнинг мойиллиги юқори бўлиб, кўпинча уй
ва қишлоқ хўжалик ҳайвонларини парвариш қилиш билан боғлиқ бўлган
катталар ва болалар касалланадилар.
Соғлом организмга тушган куйдирги микроблари организмнинг ҳимоя
кучидан ҳалок бўлади. Ушбу ҳолат бемор организмида преципитинлар,
агглютининлар, комплемент боғловчи антителолар пайдо бўлиши билан
боғлиқ.
Бемор тузалгандан сўнг унинг қонида касаллик чақирувчи бациллаларга
қарши иммунитет ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам куйдирги билан иккинчи
марта касалланиш жуда ҳам кам учрайди.
Клиникаси
Куйдиргининг тери шаклида бациллалар кирган жойда 2-3 кундан сўнг
қичийдиган қизғиш доғ бўлиб, у тезда қизил тусли пуфакча (папула) га
айланади, пуфакча лойқа, қонсимон суюқлик билан тўлади ва пустулага
айланади. Унинг қаттиқ қичиши туфайли бемор уни кўпинча ёриб ташлайди.
Натижада у кўмир рангини эслатувчи тўқ қизил рангли вал («дур
халтаси») билан ўралган инфильтратга айланади. Унинг атрофида иккиламчи
пустулалар пайдо бўлади. Яра шишади, яра марказида оғриқ бўлмайди. Бу
даврда лимфа безининг катталашиши ҳам намоён бўлади.
Касалликнинг бошланиш даврида бош оғриғи, бутун тананинг зирқираши,
нафас олишининг тезлашиши, касалликнинг 2-3- кунлари эса тана
ҳароратининг 39-40 даражага кўтарилиши ва заҳарланиш белгиларининг
кучайиши кузатилади. Бошнинг оғриши кучаяди, бемор ҳолсизланади, қон
босими пасаяди. Жигар ва буйрак катталашади. 5-8 кундан сўнг беморнинг
аҳволи яхшилана бошлайди.
Куйдирги тери шаклининг энг хавфлилиги унинг сепсис шаклига, яъни
бациллаларнинг қонга ўтиб кетишидир. Унда беморнинг аҳволи оғирлашади.
Бемор йўталганда қон аралаш балғам ажратади, қон аралаш қусади, ичи
кетади, нажасида қон пайдо бўлади.
Ўпка шакли. Касалликнинг ўпка шакли жуда оғир ўтади ва кўпинча ўлим
билан тугайди. Хасталик тез бошланади, беморда шамоллаш белгилари,
кўкрак қисмида ўткир оғриқ пайдо бўлади, нафас олиши қийинлашади, қон
босими пасаяди. Юрак уриши тезлашади, балғамда қон пайдо бўлади.
Хасталик 2-3 кун давом этиши мумкин.
Ичак шакли. Куйдиргининг ичак шакли умумий заҳарланиш, тана
ҳароратининг кўтарилиши, қоринда ўткир оғриқ пайдо бўлиши, кўнгил
айниши, қон аралаш қусиш ва ич кетиши билан характерланади. Беморнинг
аҳволи тезда оғирлашади ва касаллик ўлим билан тугайди.
Оғиз-халқум шаклида халқум яллиғланган, дисфагия, зарарланган томонда
бўйиннингоғриқли регионал лимфаденопатияси, жараён ривожланганда –
бўйинда ва кўкракнинг олдинги деворларида салмоқли шиш, ўткир нафас
етишмовчилиги кузатилади.
Ташхисоти: касалликнинг клиник аломатлари, бемордан олинган
эпидемиологик анамнез ва лаборатория текширувлари натижаларига
асосланган холда қўйилади.
Куйдирги касаллигининг лаборатория диагностикаси:
1. Бактериологик
2. Бактериоскопик
3. Биологик
4. Молекуляр-генетик (полимераза занжир реакцияси)
Куйдирги касаллигида лаборатория текшируви учун қуйидаги материаллар
олинади:
Шакли
Намуналар
Тери шакли
Пуфакчалардан ажралма, яра туби ёки қора қўтир
четидан суртма, пункцион биопсия
Ўпка шакли
Балғам, (томоқдан суртма), қон, плеврал суюқлик
Ичак шакли
нажас, қусуқ массаси,қон, асцитик суюқлик
Оғиз-халқум шакли
қон,томоқдан суртма,балғам
Менингеал шакли
Орқа мия суюқлиги, қон
Қиёсий ташҳис
Куйдирги касаллигининг тери шаклини фурункул, карбункул, манқа (сап),
ўлатнинг тери ва туляремиянинг яра-без турларидан фарқламоқ лозим.
Фурункул ва карбункулларни йиринг чақирувчи микроблар – кокклар
келтириб чиқаради. Бундан тери қизариб шишади ва аста – секин йиринг
йиғилади, яра устида қора парда пайдо бўлмайди, иситма баланд бўлади.
Пайпаслаганда оғриқ кам бўлади.
Куйдиргининг тери шаклида эса яра усти қизаради, папула, пустула, қора
парда билан қопланади ва оғриқ сезилмайди.
Ўлатнинг тери турида бурга чаққан жой қизаради, шишиб кетади, цианоз
кузатилади, пальпация
қилинганда қаттиқ оғриқ
сезилади, умумий
заҳарланиш белгилари кузатилади.
Туляремиянинг яра-без турида тери қизаради, шишиб кетади, оғриқ
сезилади, иситма кўтарилади.
Манқа (сап)да ҳарорат кўтарилади, эт увишади, бадан зирқираб оғрийди,
сепсис аломатлари пайдо бўлади, инфекция тушган жой қизариб пустулага
айланади. Унинг усти ялтироқ, ёғ суртгандек кўринади, лимфаденит
аломатлари кузатилиб оғриқ беради.
Бемордан йиғилган касалликнинг келиб чиқиш тарихи, унинг шикоятлари
хасталик сабабини аниқлашда катта ёрдам беради.
Даволаш
Комплексли ва индивидуаллаштирилган бўлиши керак.
Даволаш учта компонентдан ташкил топган бўлиши лозим.
• этиотроп
• патогенетик
• симптоматик
Куйдиргини
тери
(ярали)
шаклини
даволашда
ципрофлоксацин,
доксициклин
ва
амоксициллин
Имипенем,
клиндамицин,
рифампин,
макролидлар каби антибиотиклардан фойдаланилади.
Махсус иммунотерапияда куйдиргига қарши глобулин қуйидаги дозаларда
фойдаланилади:
• Енгил кечишида 20 мл гача
• Ўрта оғир кечишида–20-40 мл
• Оғир кечишида–60-80 мл
• Зарурият туғилганида муолажаларни қайтариш мумкин
• Курс дозаси 300 - 400 млга етиши мумкин (септик шаклида)
Профилактика ва эпидемияга қарши чора табдирлар
• Куйдиргини олдини олиш чора-тадбирлари комплекс режа асосида
олиб борилади.
• Комплекс режа ҳар бир туман, вилоят, республика учун маҳаллий
шароитларни ва чорвачиликнинг ривожланишини ҳисобга олган ҳолда
тузилади ва унда қуйидагиларни инобатга олиш лозим:
1. Куйдирги жиҳатидан нохуш пунктларни ҳисобга ва рўйхатга олиш.
2. Ушбу нохуш пунктларда қишлоқ хўжалик ва уй ҳайвонларини ёппасига
касалликка қарши эмлаш.
3. Бу пунктларда соғломлаштирувчи мелиоратив ва агротехника чораларини
ўтказиш, сув ҳавзаларини ифлосланишдан сақлаш.
4. Ҳайвонларни ҳайдаш йўлида, боқиш майдонларида, сақланадиган
хоналарни мунтазам назорат қилиб бориш.
5. Тери тайёрлаш, сақлаш, ташиш ва қайта ишлаш жараёнида ветеринария –
санитария қоидаларига амал қилиш.
6. Ҳайвонлар орасида куйдиргини ажратиш ҳамда уларни чивин ва пашшалар
чақишидан муҳофаза қилиш, ўчоқларда эпизоотологик текширув ўтказиш,
ўлган ҳайвонларни юқумсизлантириш, ўчоқларда жорий ва якунловчи
дезинфекция ўтказиш.
7.
Аҳолининг
декретив
гуруҳи
(қассоблар,
чорвадорлар,
ҳайвон
маҳсулотларини қайта ишловчилар, чўпонлар ва бошқалар)ни куйдиргига
қарши эмлаш.
8. Аҳоли орасида санитария маорифи ишларини олиб бориш.
9. Касаллик аниқланган ҳудуд алоҳида ҳисобга олиниб, хўжаликдаги
ҳайвонлар куйдиргига қарши эмланади ва атрофдаги ҳайвонлар устидан
назорат ўрнатилади.
10. Ўлган ҳайвонлар жасадини 2 м чуқурликка 25 см қалинликдаги хлорли
оҳақ аралашмаси солиб кўмилади. Куйдирги аниқланган хўжалик ёки ўчоқда
15 кунга карантин эълон қилинади.
11. Хўжалик ҳайвонларини умумий сув ҳавзаларида суғориш таъқиқланади.
Касал ҳайвон турган бино яхшилаб тозаланади, хар 7 кунда ва якунловчи
дезинфекция қилинади.
12. Ҳайвонларни парвариш қилувчи буюмлар ҳам зарарсизлантирилади.
Бунда металл буюмлар, брезент, пахта анжомлари қайнатилади ёки 1% ли
содада 90 дақиқа сақланади, буғ-формалин камерасида тутилади ёки сулема
карбол кислотасига ботириб қўйилади.
13. Касал молларни боқадиган шахслар орасида шошилинч профилактика
(антибиотиклар, иммуноглобулин) ишлари ўтказилади.
