LEKSIKOLOGIYA. LEKSIKOLOGIYA, UNING OBYEKTI, TURLARI, VAZIFALARI. ONA TILI LUG‘AT TARKIBINING MA’NOLI JIHATDAN TAVSIFLANISHI

Yuklangan vaqt

2024-06-04

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

6

Faytl hajmi

49,5 KB


Ilmiybaza.uz LEKSIKOLOGIYA. LEKSIKOLOGIYA, UNING OBYEKTI, TURLARI, VAZIFALARI. ONA TILI LUG‘AT TARKIBINING MA’NOLI JIHATDAN TAVSIFLANISHI Reja: 1. Leksikologiya, uning ob’ekti, vazifalari. 2. So‘z va leksema munosabati. 3. Leksemaning ifoda va mazmun tomoni. 4. Lug‘aviy ma’no va uning tarkibiy qismlari. 5. Leksemalarda bir ma’nolilik va ko‘p ma’nolilik. 6. Lug‘aviy ma’noning turlari. 7. Lug‘aviy ma’no taraqqiyoti yo‘llari. Ilmiybaza.uz LEKSIKOLOGIYA. LEKSIKOLOGIYA, UNING OBYEKTI, TURLARI, VAZIFALARI. ONA TILI LUG‘AT TARKIBINING MA’NOLI JIHATDAN TAVSIFLANISHI Reja: 1. Leksikologiya, uning ob’ekti, vazifalari. 2. So‘z va leksema munosabati. 3. Leksemaning ifoda va mazmun tomoni. 4. Lug‘aviy ma’no va uning tarkibiy qismlari. 5. Leksemalarda bir ma’nolilik va ko‘p ma’nolilik. 6. Lug‘aviy ma’noning turlari. 7. Lug‘aviy ma’no taraqqiyoti yo‘llari. Ilmiybaza.uz Har bir tilning lug‘at tarkibi, shuningdek, tildagi so‘zlar majmui leksika deb yuritiladi. Shunga ko‘ra leksika so‘zi adabiy tilning lug‘at tarkibi ma’nolisida ham, biror sheva yoki dialektning lug‘at tarkibini ifodalash uchun ham (dialektal leksika), ma’lum bir kasb-hunar kabi sohaga oid lug‘at tarkibi ma’nolisida ham (terminologik leksika), hatto ayrim yozuvchi asari (yoki asarlari)ning so‘zlari majmui ma’nolisida ham (masalan, Naviy asarlari leksikasi) qo‘llanaveradi. Leksikologiya leksikani o‘rganadi, leksika esa, o‘z navbatida, so‘zlardan yoki so‘zlar majmuidan iborat bo‘ladi. So‘z haqida gap ketganda, ko‘pincha, unga “asosiy til birligi”, “til va nutqning eng muhim unsurlaridan biri”, “tilning eng kichik asosiy birligi” tarzida ta'rif beriladi. Lekin so‘z aslida juda murakkab xususiyatga ega. So‘zga uch-to‘rt og‘iz so‘z, hatto uch-to‘rt jumla bilan ham to‘la ta’rif berib bo‘lmaydi. Ko‘p vaqtlarga qadar tilshunoslikka oid adabiyotlarda so‘zga uning boshqa hodisalardan farqini belgilovchi aniq, mukammal ta’rif o‘z aksini topmay kelayotgan edi. So‘zga oid eng so‘nggi ta’rifni akademik Azim Hojiyev berdi. Unga ko‘ra so‘z: “Leksemaning nutqda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko‘rinishi. O‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, obyektiv narsa- hodisalar haqidagi tushunchani, ular o‘rtasidagi aloqani yoki ularga munosabatlarni ifodalay oladigan, turli grammatik ma’noli va vazifalarda qo‘llanadigan eng kichik nutq birligi”. Ma’lumki, har qanday so‘zning ma’lum bir ma’noli ifodalashi shu tilda so‘zlashuvchilar uchun yoki shu tilni biluvchilar uchun sir emas, albatta. Har qanday so‘z paydo bo‘lishidayoq o‘z ma’nolisi va tovushlar qiyofasiga (tovush qobig‘iga) ega bo‘ladi. Demak, har qanday so‘z, avvalo, tovush va ma’noli birligiga ega bo‘ladi. Bu narsa so‘zning fonetik va semantik tomonlari. Leksikologiya va uning asosiy vazifalari. Tildagi so‘zlarning jami uning leksikasini, ya’ni lug‘at boyligini tashkil etadi. Leksikologiya (yunoncha lexikos- lug‘atga oid va logos-ta’limot) tilshunoslikning lug‘aviy birliklar tarkibini tek- shiradigan bo‘limidir. Tilning lug‘at tarkibi va uni tashkil etuvchi so‘zlar bir qator umumiyliklarga ega. Ular quyidagilarda ko‘zga tashlanadi:1) tildagi so‘zlar muayyan ma’noli Ilmiybaza.uz Har bir tilning lug‘at tarkibi, shuningdek, tildagi so‘zlar majmui leksika deb yuritiladi. Shunga ko‘ra leksika so‘zi adabiy tilning lug‘at tarkibi ma’nolisida ham, biror sheva yoki dialektning lug‘at tarkibini ifodalash uchun ham (dialektal leksika), ma’lum bir kasb-hunar kabi sohaga oid lug‘at tarkibi ma’nolisida ham (terminologik leksika), hatto ayrim yozuvchi asari (yoki asarlari)ning so‘zlari majmui ma’nolisida ham (masalan, Naviy asarlari leksikasi) qo‘llanaveradi. Leksikologiya leksikani o‘rganadi, leksika esa, o‘z navbatida, so‘zlardan yoki so‘zlar majmuidan iborat bo‘ladi. So‘z haqida gap ketganda, ko‘pincha, unga “asosiy til birligi”, “til va nutqning eng muhim unsurlaridan biri”, “tilning eng kichik asosiy birligi” tarzida ta'rif beriladi. Lekin so‘z aslida juda murakkab xususiyatga ega. So‘zga uch-to‘rt og‘iz so‘z, hatto uch-to‘rt jumla bilan ham to‘la ta’rif berib bo‘lmaydi. Ko‘p vaqtlarga qadar tilshunoslikka oid adabiyotlarda so‘zga uning boshqa hodisalardan farqini belgilovchi aniq, mukammal ta’rif o‘z aksini topmay kelayotgan edi. So‘zga oid eng so‘nggi ta’rifni akademik Azim Hojiyev berdi. Unga ko‘ra so‘z: “Leksemaning nutqda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan ko‘rinishi. O‘z tovush qobig‘iga ega bo‘lgan, obyektiv narsa- hodisalar haqidagi tushunchani, ular o‘rtasidagi aloqani yoki ularga munosabatlarni ifodalay oladigan, turli grammatik ma’noli va vazifalarda qo‘llanadigan eng kichik nutq birligi”. Ma’lumki, har qanday so‘zning ma’lum bir ma’noli ifodalashi shu tilda so‘zlashuvchilar uchun yoki shu tilni biluvchilar uchun sir emas, albatta. Har qanday so‘z paydo bo‘lishidayoq o‘z ma’nolisi va tovushlar qiyofasiga (tovush qobig‘iga) ega bo‘ladi. Demak, har qanday so‘z, avvalo, tovush va ma’noli birligiga ega bo‘ladi. Bu narsa so‘zning fonetik va semantik tomonlari. Leksikologiya va uning asosiy vazifalari. Tildagi so‘zlarning jami uning leksikasini, ya’ni lug‘at boyligini tashkil etadi. Leksikologiya (yunoncha lexikos- lug‘atga oid va logos-ta’limot) tilshunoslikning lug‘aviy birliklar tarkibini tek- shiradigan bo‘limidir. Tilning lug‘at tarkibi va uni tashkil etuvchi so‘zlar bir qator umumiyliklarga ega. Ular quyidagilarda ko‘zga tashlanadi:1) tildagi so‘zlar muayyan ma’noli Ilmiybaza.uz ifodalash xususiyatiga ega bo‘ladi. So‘zning ma’noli xususiyatlari leksikologiyaning semosiologiya bo‘limida o‘rganiladi; 2) har qaday tilning taraqqiyoti jarayonida yuz beradigan o‘zgarishlar avvalo uning leksikasida o‘z aksini topadi. Chunki til jamiyat taraqqiyoti davomida yangi-yangi so‘zlar hisobiga boyib boradi, ayni paytda ba’zi so‘zlar eskiradi va iste’moldan chiqadi; 3) tilning lug‘at tarkbidagi so‘zlar iste’mol darajasiga ko‘ra chegaralangan yoki chegaralanmaganligi bilan ham farqlanadi. Xususan, ba’zi so‘zlar umumxalq iste’molida bo‘lsa (ota, ona, yurmoq, men, sen), ayrim so‘zlaning iste’mol darajasi chegaralangan bo‘ladi. Masalan, shevaga oid so‘zlarning hududiy chegaralanishi, shular jumlasidandir; 4) so‘zlar nutq uslubiga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ham farqlanadi. Jumladan, ba’zi so‘zlar uslubiy betaraf bo‘lsa, ba’zilari esa nutq uslubining ma’lum turiga mansubligi bilan farqlanadi; 5) har bir so‘z tovush qiyofasi va ma’noliga, ya’ni shakl va mazmunga ega. Shunga ko‘ra, so‘zlar omonim, paronim, sinonim, antonim munosabatlarni yuzaga keltiradi.Tilning eng muhim birliklaridan bo‘lgan so‘zlarga xos bu umumiyliklar leksikologiyaning asosiy tekshirish ob’yektidir. So‘z va uning belgilari. So‘z tilning muhim unsurlaridan biri bo‘lib, ma’lum ma’noli doirasida birlashgan tovush va tovushlar majmuyidan tashkil topadi. Biroq har qanday tovushlar birligi so‘z yoki uning ma’nolisini shakllantira olmaydi. Masalan, olma so‘zidagi tovushlar birligi meva tushunchasini ifodalagan holda, shu so‘zdagi tovushlarning mloa, oalm shaklidagi yig‘indisi hech qanday ma’noliga ega emas. Ayni paytda, tovushlarning bunday birligini so‘z deyish ham mumkin emas. Shunday ekan, har qanday tovush va tovushlar yig‘indisi ma’noli ifodalovchi vosita sifatida emas, ma’noli tovush va tovushlar majmuyini shakl- lantiruvchi vosita sifatida muhim ahamiyatga egadir. Muayyan ma’nolining tovush yoki tovushlar birligi vositasida belgilanishi esa so‘zni shakllantiradi. So‘zning tovush tarkibida o‘zgarish yuz bersa ham ba’zan ma’noli saqlanishi mumkin. Lekin bu hodisa birdaniga emas, tilning uzoq asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida ro‘y beradi. Masalan o‘grat-o‘rgat, yog‘mir-yomg‘ir, qo‘nshi-qo‘shni kabi so‘zlar tarkibidagi metateza hodisasi ana shunday uzoq asrlik tarixiy taraqqiyot Ilmiybaza.uz ifodalash xususiyatiga ega bo‘ladi. So‘zning ma’noli xususiyatlari leksikologiyaning semosiologiya bo‘limida o‘rganiladi; 2) har qaday tilning taraqqiyoti jarayonida yuz beradigan o‘zgarishlar avvalo uning leksikasida o‘z aksini topadi. Chunki til jamiyat taraqqiyoti davomida yangi-yangi so‘zlar hisobiga boyib boradi, ayni paytda ba’zi so‘zlar eskiradi va iste’moldan chiqadi; 3) tilning lug‘at tarkbidagi so‘zlar iste’mol darajasiga ko‘ra chegaralangan yoki chegaralanmaganligi bilan ham farqlanadi. Xususan, ba’zi so‘zlar umumxalq iste’molida bo‘lsa (ota, ona, yurmoq, men, sen), ayrim so‘zlaning iste’mol darajasi chegaralangan bo‘ladi. Masalan, shevaga oid so‘zlarning hududiy chegaralanishi, shular jumlasidandir; 4) so‘zlar nutq uslubiga bo‘lgan munosabatiga ko‘ra ham farqlanadi. Jumladan, ba’zi so‘zlar uslubiy betaraf bo‘lsa, ba’zilari esa nutq uslubining ma’lum turiga mansubligi bilan farqlanadi; 5) har bir so‘z tovush qiyofasi va ma’noliga, ya’ni shakl va mazmunga ega. Shunga ko‘ra, so‘zlar omonim, paronim, sinonim, antonim munosabatlarni yuzaga keltiradi.Tilning eng muhim birliklaridan bo‘lgan so‘zlarga xos bu umumiyliklar leksikologiyaning asosiy tekshirish ob’yektidir. So‘z va uning belgilari. So‘z tilning muhim unsurlaridan biri bo‘lib, ma’lum ma’noli doirasida birlashgan tovush va tovushlar majmuyidan tashkil topadi. Biroq har qanday tovushlar birligi so‘z yoki uning ma’nolisini shakllantira olmaydi. Masalan, olma so‘zidagi tovushlar birligi meva tushunchasini ifodalagan holda, shu so‘zdagi tovushlarning mloa, oalm shaklidagi yig‘indisi hech qanday ma’noliga ega emas. Ayni paytda, tovushlarning bunday birligini so‘z deyish ham mumkin emas. Shunday ekan, har qanday tovush va tovushlar yig‘indisi ma’noli ifodalovchi vosita sifatida emas, ma’noli tovush va tovushlar majmuyini shakl- lantiruvchi vosita sifatida muhim ahamiyatga egadir. Muayyan ma’nolining tovush yoki tovushlar birligi vositasida belgilanishi esa so‘zni shakllantiradi. So‘zning tovush tarkibida o‘zgarish yuz bersa ham ba’zan ma’noli saqlanishi mumkin. Lekin bu hodisa birdaniga emas, tilning uzoq asrlik tarixiy taraqqiyoti davomida ro‘y beradi. Masalan o‘grat-o‘rgat, yog‘mir-yomg‘ir, qo‘nshi-qo‘shni kabi so‘zlar tarkibidagi metateza hodisasi ana shunday uzoq asrlik tarixiy taraqqiyot Ilmiybaza.uz mahsulidir. Biroq bunday tarixiy o‘zgarish so‘z ma’nolisining yo‘qolishiga olib kelmaydi. Ba’zan bunday tarixiy o‘zgarishlar tilda yangi ma’noli tashuvchi belgining, ya’ni yangi so‘zning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin. Jumladan, arch, yoy, ko‘r so‘zlari tarkibida yuz bergan tarixiy fonetik o‘zgarishlar tufayli, mazkur so‘zlarda o‘ziga xos ma’noli parchalanishi yuz bergan va ularning har biri hozirgi tilda alohida tushuncha ifodalovchi so‘zlar sifatida shakllangan: arch-art, yoy-yoz, ko‘r-ko‘z. Bundan tashqari tilda shunday so‘zlar ham borki, ular fonetik tarkibiga ko‘ra bir xil (omonim), biroq ma’noli jihatdan har xil. Bunday so‘zlarda yashiringan ma’noli faqat nutq jarayonida, ya’ni boshqa so‘zlar qurshovidagina anglashiladi. So‘zning ikkinchi muhim belgisi uning ma’noli ifoda etish va saqlash xususiyati orqali namoyon bo‘ladi. Lekin ular ifodalaydigan ma’nolilar bir xil emas. Chunki so‘z ifodalaydigan ma’noli eng umumiy xususiyati bilan ham turli tiplarga bo‘linadi. Jumladan, ayrim so‘zlar ob’yektiv borliqdagi narsa-hodisa, belgi, qiymat, harakat kabilarni, ba’zilari esa so‘zlovchining his-hayajonini, voqelikka munosabatini bildiradi, ba’zan esa faqat grammatik ma’noli ifodalaydi. Biroq ular qanday ma’noli ifodalashidan qat’iy nazar, so‘z hisoblanadi. So‘zning obyektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilar haqidagi ma’lumoti leksik ma’noli deyiladi. Masalan, anor, tosh so‘zlarining narsa haqida ma’lumot berishi, qattiq, shirin so‘zlarining belgi haqida ma’lumot berishi shular jumlasidandir. Demak, so‘z borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarning atamasi – nomi bo‘lishi yoki aksincha bunday xususiyatga ega bo‘lmasligi mumkin. Shunga ko‘ra ular mustaqil va yordamchi so‘zlar turkumlariga ajratiladi. Tildagi mustaqil so‘zlargina leksik(lug‘aviy) ma’noliga ega bo‘ladi va ular leksikologiyaning asosiy o‘rganish manbai hisoblanadi. So‘zning borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarni atash, nomlash xususiyati esa uning nominativ funksiyasi deyiladi. Monosemantik va polisemantik so‘zlar. Tildagi so‘zlar bir va birdan ortiq ma’noliga ega bo‘lishi mumkin. Bir ma’nolililik hodisasi monosemiya, ko‘p ma’nolililik hodisasi esa polisemiya deb yuritiladi. Masalan, marmar, g‘oya, xulosa, taassurot kabi so‘zlar va ilm - fan sohalariga doir atamalar bir ma’nolili Ilmiybaza.uz mahsulidir. Biroq bunday tarixiy o‘zgarish so‘z ma’nolisining yo‘qolishiga olib kelmaydi. Ba’zan bunday tarixiy o‘zgarishlar tilda yangi ma’noli tashuvchi belgining, ya’ni yangi so‘zning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin. Jumladan, arch, yoy, ko‘r so‘zlari tarkibida yuz bergan tarixiy fonetik o‘zgarishlar tufayli, mazkur so‘zlarda o‘ziga xos ma’noli parchalanishi yuz bergan va ularning har biri hozirgi tilda alohida tushuncha ifodalovchi so‘zlar sifatida shakllangan: arch-art, yoy-yoz, ko‘r-ko‘z. Bundan tashqari tilda shunday so‘zlar ham borki, ular fonetik tarkibiga ko‘ra bir xil (omonim), biroq ma’noli jihatdan har xil. Bunday so‘zlarda yashiringan ma’noli faqat nutq jarayonida, ya’ni boshqa so‘zlar qurshovidagina anglashiladi. So‘zning ikkinchi muhim belgisi uning ma’noli ifoda etish va saqlash xususiyati orqali namoyon bo‘ladi. Lekin ular ifodalaydigan ma’nolilar bir xil emas. Chunki so‘z ifodalaydigan ma’noli eng umumiy xususiyati bilan ham turli tiplarga bo‘linadi. Jumladan, ayrim so‘zlar ob’yektiv borliqdagi narsa-hodisa, belgi, qiymat, harakat kabilarni, ba’zilari esa so‘zlovchining his-hayajonini, voqelikka munosabatini bildiradi, ba’zan esa faqat grammatik ma’noli ifodalaydi. Biroq ular qanday ma’noli ifodalashidan qat’iy nazar, so‘z hisoblanadi. So‘zning obyektiv borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilar haqidagi ma’lumoti leksik ma’noli deyiladi. Masalan, anor, tosh so‘zlarining narsa haqida ma’lumot berishi, qattiq, shirin so‘zlarining belgi haqida ma’lumot berishi shular jumlasidandir. Demak, so‘z borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarning atamasi – nomi bo‘lishi yoki aksincha bunday xususiyatga ega bo‘lmasligi mumkin. Shunga ko‘ra ular mustaqil va yordamchi so‘zlar turkumlariga ajratiladi. Tildagi mustaqil so‘zlargina leksik(lug‘aviy) ma’noliga ega bo‘ladi va ular leksikologiyaning asosiy o‘rganish manbai hisoblanadi. So‘zning borliqdagi narsa, belgi, harakat kabilarni atash, nomlash xususiyati esa uning nominativ funksiyasi deyiladi. Monosemantik va polisemantik so‘zlar. Tildagi so‘zlar bir va birdan ortiq ma’noliga ega bo‘lishi mumkin. Bir ma’nolililik hodisasi monosemiya, ko‘p ma’nolililik hodisasi esa polisemiya deb yuritiladi. Masalan, marmar, g‘oya, xulosa, taassurot kabi so‘zlar va ilm - fan sohalariga doir atamalar bir ma’nolili Ilmiybaza.uz so‘zlardir. O‘z va ko‘chma ma’nolilari tufayli ikki yoki undan ortiq ma’noliga ega bo‘lgan so‘zlar esa ko‘p ma’nolili (polisemantik) so‘zlar deyiladi. Masalan: etak - choponning etagi, tog‘ning etagi. Tilshunoslikda so‘zning ko‘p ma’nolililik xususiyatini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ko‘p ma’nolili so‘zlar turli usullar vositasida ma’noli ko‘chishi orqali o‘z ma’nolisidan boshqa ma’nolilar ifodalagan holda tilning ifoda imkoniyatlarini boyishida muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, ko‘p ma’nolili so‘zlar o‘z ma’nolisidan tashqari ko‘chma ma’nolilarga ham ega bo‘ladi. So‘zning nutqdan tashqarida, ya’ni tilda ifodalagan ma’nolisi o‘z ma’nolisi deb ataladi. Masalan, ko‘z, etak so‘zlari yakka holda ishlatilganda uning asl, ya’ni o‘z ma’nolisi anglashiladi. So‘zning gap ichida, ya’ni nutqdagi o‘z ma’nolisidan boshqacharoq mazmun ifodalashi uning ko‘chma ma’nolisi deb yuritiladi. Masalan, ishning ko‘zi, tog‘ning etagi kabi birikmalar tarkibida ko‘z va etak so‘zlari ko‘chma ma’nolida qo‘llangan. Ko‘p ma’nolili so‘zlarning yuzaga kelishida polisemantik so‘z va yasovchi affikslarning ham alohida o‘rni bor. Masalan, tuzsiz taom, tuzsiz gap birikmalari tarkibidagi -siz ko‘p ma’nolili affiksi va o‘zak birligi ko‘p ma’nolili so‘zning yuzaga kelishida muhim rol o‘ynagan. Polisemantik so‘zlar, qancha ma’noliga ega bo‘lmasin, bu ma’nolilar o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Agar ular o‘rtasidagi ma’noli bog‘liqlik davrlar o‘tishi bilan uzilib qolsa, u holda bunday so‘zlar o‘zaro omonimga aylanadi. Masalan, gap-fikr, mulohaza; gap-tengdoshlar, hamkasblar yig‘ini, ziyofati; ko‘k-rang, ko‘k-osmon kabilar. Keltirilgan misollarda ma’noli bog‘liqlikni ilg‘ab olish ancha qiyin. Shunga ko‘ra, aytish mumkinki, polisemantik so‘zlar bir xil fonetik qobiqqa ega bo‘lgan so‘zlar takrori nuqtai nazaridan omonimlarga o‘xshasa ham, ko‘p ma’nolililik, avvalo bir turkum doirasida yuzaga kelishi, ular qancha ma’noliga ega bo‘lmasin, o‘zaro bog‘liq bo‘lishi bilan omonimlardan farqlanadi. Ko‘p ma’nolili so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’nolilari, odatda, izohli lug‘atlarda, shakldosh so‘zlar esa omonim so‘zlarning izohli lug‘atida beriladi. Ilmiybaza.uz so‘zlardir. O‘z va ko‘chma ma’nolilari tufayli ikki yoki undan ortiq ma’noliga ega bo‘lgan so‘zlar esa ko‘p ma’nolili (polisemantik) so‘zlar deyiladi. Masalan: etak - choponning etagi, tog‘ning etagi. Tilshunoslikda so‘zning ko‘p ma’nolililik xususiyatini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ko‘p ma’nolili so‘zlar turli usullar vositasida ma’noli ko‘chishi orqali o‘z ma’nolisidan boshqa ma’nolilar ifodalagan holda tilning ifoda imkoniyatlarini boyishida muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, ko‘p ma’nolili so‘zlar o‘z ma’nolisidan tashqari ko‘chma ma’nolilarga ham ega bo‘ladi. So‘zning nutqdan tashqarida, ya’ni tilda ifodalagan ma’nolisi o‘z ma’nolisi deb ataladi. Masalan, ko‘z, etak so‘zlari yakka holda ishlatilganda uning asl, ya’ni o‘z ma’nolisi anglashiladi. So‘zning gap ichida, ya’ni nutqdagi o‘z ma’nolisidan boshqacharoq mazmun ifodalashi uning ko‘chma ma’nolisi deb yuritiladi. Masalan, ishning ko‘zi, tog‘ning etagi kabi birikmalar tarkibida ko‘z va etak so‘zlari ko‘chma ma’nolida qo‘llangan. Ko‘p ma’nolili so‘zlarning yuzaga kelishida polisemantik so‘z va yasovchi affikslarning ham alohida o‘rni bor. Masalan, tuzsiz taom, tuzsiz gap birikmalari tarkibidagi -siz ko‘p ma’nolili affiksi va o‘zak birligi ko‘p ma’nolili so‘zning yuzaga kelishida muhim rol o‘ynagan. Polisemantik so‘zlar, qancha ma’noliga ega bo‘lmasin, bu ma’nolilar o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Agar ular o‘rtasidagi ma’noli bog‘liqlik davrlar o‘tishi bilan uzilib qolsa, u holda bunday so‘zlar o‘zaro omonimga aylanadi. Masalan, gap-fikr, mulohaza; gap-tengdoshlar, hamkasblar yig‘ini, ziyofati; ko‘k-rang, ko‘k-osmon kabilar. Keltirilgan misollarda ma’noli bog‘liqlikni ilg‘ab olish ancha qiyin. Shunga ko‘ra, aytish mumkinki, polisemantik so‘zlar bir xil fonetik qobiqqa ega bo‘lgan so‘zlar takrori nuqtai nazaridan omonimlarga o‘xshasa ham, ko‘p ma’nolililik, avvalo bir turkum doirasida yuzaga kelishi, ular qancha ma’noliga ega bo‘lmasin, o‘zaro bog‘liq bo‘lishi bilan omonimlardan farqlanadi. Ko‘p ma’nolili so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’nolilari, odatda, izohli lug‘atlarda, shakldosh so‘zlar esa omonim so‘zlarning izohli lug‘atida beriladi. Ilmiybaza.uz Nazorat uchun savollar: 1. Leksikologiya nimani o‘rganadi? 2. So‘z va leksemaning o‘xshashligi nimada? 3. Leksemaning ifoda va mazmun tomonini aytib bering. 4. Lug‘aviy ma’noli va uning tarkibiy qismlarini sanab bering. 5. Leksemalarda bir ma’nolililik va ko‘p ma’nolililik deganda nimani tushunasiz? 6. Lug‘aviy ma’nolining turlarini sanab bering. 7. Lug‘aviy ma’noli taraqqiyoti yo‘llari? Ilmiybaza.uz Nazorat uchun savollar: 1. Leksikologiya nimani o‘rganadi? 2. So‘z va leksemaning o‘xshashligi nimada? 3. Leksemaning ifoda va mazmun tomonini aytib bering. 4. Lug‘aviy ma’noli va uning tarkibiy qismlarini sanab bering. 5. Leksemalarda bir ma’nolililik va ko‘p ma’nolililik deganda nimani tushunasiz? 6. Lug‘aviy ma’nolining turlarini sanab bering. 7. Lug‘aviy ma’noli taraqqiyoti yo‘llari?