Ilmiybaza.uz
LIPIDLARNING KIMYOVIY TARKIBI, TUZILISHI VA FUNKSIYASI.
LIPIDLAR KLASSIFIKATSIYASI
Reja:
1. Lipidlarning umumiy tavsifi
2. Lipidlarning biologik roli
3. Lipidlarning nomlanishi va tasniflanishi.
4. Mumlar
5. Lipidlarning almashinuvi va biosintezi 9.5.1. Lipidlarning ovqatlanishdagi
roli.
Lipidlarning umumiy tavsifi
Ilmiybaza.uz
Lipidlar bu-yuqori molekulyar organik moddalar hisoblanib, hayvonlar,
o’simliklar va mikroorganzmlar hujayralaridan spirt, efir, xloroform, to’rt xlorli
uglerod, atseton, benzol, toluol va ksilol kabi qutbsiz erituvchilarda eritib ajratib
olinadi. Ular barcha tirik organizmlarning hayotida muhim ahamiyatga ega bo’ladi.
Lipidlar hujayra membranalarining asosiy komponentlaridan biri bo’lib, ularning
o’tkazuvchanligiga, hujayralararo o’zaro bog’lanishlarni yuz berishiga, nerv
impulslarining o’tkazilishiga ta‘sir etadi. Lipidlarning boshqa funksiyalari
jumlasiga energetik zaxira hosil qilish, hayvonlar va o’simliklarning nam va
issiqlikdan himoya qoplamini shakllantirish, organ va to’qimalarni mexanik
ta‘sirlardan himoyalash kiradi.
Shunday qilib, lipidlar deb qutbsiz organik erituvchilar: efir, spirt, atseton,
xloroform, to’rt xlorli uglerod, benzol, toluol h.k.larda erishi bilan umumiy xossasi
umumlashtiriladigan moddalarga aytiladi. Ular kimyoviy jihatdan glitserin va
boshqa spirtlarning yuqori molekulyar yog’ kislotalari bilan hosil qilgan murakkab
efirlaridir. Bu biopolimerlar bir-biridan tarkibidagi kimyoviy birikmalarning xillari
bo’yicha farqlanadi. Masalan, neytral yog’lar glitserin, mumlar bir-ikki atomli
spirtlardan va yuqori molekulyar yog’ kislotalaridan tashkil topgan bo’lsa,
fosfoglitseridlarning tarkibida ulardan tashqari fosfat kislota qoldig’i va bironta
azotli (xolin, etanolamin, serin) asos yoki siklik spirt-inozitol uchraydi.
Sfingomielinlar tarkibida sfingozin spirti qatori yog’ kislotasi, azotli asos, fosfat
kislota, ba‘zan galaktoza, glyukoza, ularning hosilalari bo’ladi. Sterin va steridlar
esa siklopentanpergidrofenantren halqasining hosilalari hisoblanadi.
Lipidlarning biologik roli
Lipidlar hujayralar va subhujayraviy elementlarining membranalarini tuzilmaviy
(strukturaviy) elementlardir. Shu sababli ular hujayraga tashib kelinadigan
moddalar miqdorini belgilaydi va membranilarning o’z funksiyalarinini bajarishlari
jarayonlarda ishtirok etadi.
1.
Ular organizm uchun energetik material vazifasini bajaradi. Ma‘lumki, 1 gr
yog’ to’liq oksidlanganda 39 kDj energiya hosil bo’lib, bu karbonsuv yoki
oqsildagidan 2 marta ko’p.
Ilmiybaza.uz
2.
Lipidlar zaxira (zapas-depo) moddalar hisoblanib, ular organizmda
metabolitik ―yoqilg’i‖ shaklida to’planadi.
3.
Ular termoizolyasion (antifriz dengiz va qutb hayvonlarida), funksiyani
bajaradi, buni organizmning himoya funksiyasi ham deb qarash mumkin. Sahro
hayvonlarida yog’ qatlamlari suvni iqtisod qilishni ta‘minlaydi. Ko’p hayvonlarda
yog’ to’shamlari mexanik ta‘sirdan saqlash, terini moylab turish uchun xizmat
qiladi. O’simliklarda barglarning va mevalarning sirtidagi mum, ularni oshiqcha
miqdorda suvni bug’latishdan himoyalaydi. Ba‘zi lipidlar oqsillar va karbonsuvlar
bilan birikib hosil qilgan birikmalari (glikolipoproteinlar) immunitet uchun ham
daxldor bo’ladi.
Lipidlar molekulyar darajada sodir bo’ladigan boshqaruv jarayonlarida
qatnashadi. Membranalar bilan bog’langan fermentlarning (masalan, oksidlanuvchi
fosforlanishda ishtirok etuvchi) faolligi lipidlarning xossalari va strukturalariga
bog’liq bo’ladi. Glikolipidlar nerv to’qimasining muhim komponenti bo’lganligi
sababli nerv tizimi funksiyasiga kuchli ta‘sir ko’rsatadi.
Shunday taxmin borki, unga ko’ra lipidlarning membranadagi ta‘sirini eng muhim
funksiyalaridan biri, ularning fermentativ reaksiyalarda noyob tartibli, ma‘lum
yo’nalishdagi, gidrofob yuzali ―kofaktorligining uyushgan holati‖ darajasini tuzish
uchun xizmat qilishdan iborat. Glikolipidlar asab to’qimalarini eng muhim
komponentlari bo’lib, asab tizimi funksiyasini boshqariluviga ta‘sir ko’rsatadi.
Lipidlar bakteriyalar uchun alohida ahamiyatga ega, ularning taksonomik
induvidualligini, turga oid farqli jihatlarini, patogenlik tipi va boshqa xususiyatlarini
belgilaydi.
Lipidlarning nomlanishi va tasniflanishi.
Lipidlar kimyoviy jihatdan organik birikmalarning terma guruhi hisoblanadi va shu
sababli yagona funksional tavsifga ega emas. Lekin ularni organik birikmalarning
ko’pchiligini ko’p atomli spirtlarning yoki maxsus tuzilmali spirtlarning murakkab
efirlari sinfi desa bo’ladi. Lipidlarni tarkibi, tuzilishi, organizmdagi roli va
zamonaviy
klassifikatsiya
tushunchalariga
mos
ravishda
quyidagicha
klassifikatsiyalanadi (17-jadval).
Ilmiybaza.uz
17-jadval. Lipidlarning asosiy sinflari
Neytral
yog’lar
(yoki
atsilglitserollar)
Mumlar
Fosfoglitseridlar
Fosfatidilxolin
Fosfatidiletanolamin
Fosfatidilserin
Fosfatidilinozi
Plazmalogenlar
Kardiolipinlar
Sfingolipidlar
Sfingomielinlar
Serebrozidlar
Gangliozidlar
Sterin va steridlar
Fosfoglitseridlar, shuningdek, tarkibida fosfor bo’lgan sfingomiyelinlar fosfolipidlar
guruhiga kiradi.
Lipidlarning nomlanishida trivial nomlash, ya‘ni tarixan shakllanib kelayotgan
nomlash va ilmiy nomlashlardan foydalaniladi. Masalan, neytral yog’ tristearino-
glitserid, dipalmitomonostearinoglitserid yoki o’zaro mos holda tristearin yog’i,
dipalmito-monostearin yog’i deb nomlanadi. Fosfoglisridlarni nomlashda ilmiy va
trivial nomlash mos holda fosfatidilxolin-letsetin, fosfotidalxolin-plazmogen deb
yuritiladi. Sterinlarni nomlashda ularga xolesterinning hosilasi deb qaraladi.
Lipidlarning asosiy sinflari va ularning tavsifi
Neytral yog’lar
Neytral yog’larning umumiy formulasi:
CH2—O—CO—R1
|
CH—O—CO—R2
|
CH2—O—CO—R3
Ilmiybaza.uz
R1, R2, R3 – radikallar, ya‘ni yog’ kislota qoldiqlaridir.
Glitserin molekulasidagi gidroksillarning uchalasi ham, shuningdek, ikkitasi ham va
hattoki bittasi ham eterifikatsiyalanishi mumkin. Tabiatda mono- va diglitseridlar
ham ko’p uchrashi va lipidlar almashinuvida muhim ahamiyatga ega bo’lishiga
qaramay, triatsilglitserinlar neytral yog’larning eng keng tarqalgan shakli
hisoblanadi. Triglitseridlar karbonsuvlar, oqsillarga qaraganda zaxira modda sifatida
alohida ustunliklarga ega. Ular suvda erimaydi, hujayra shirasida suv bilan aralashib
ketmaydi
va
sitoplazmaning
fizik-kimyoviy
xossalari
o’zgarmaydi,
sovunlanishgacha suv muhitida hech qanday reaksiyalarga kirishmaydi. Yog’
kislotalari. Yog’lilar tarkibida, odatda, juft sonli karbon atomiga ega bo’lgan
kislotalar uchraydi va ko’pincha ular tarmoqlanmagan zanjirga ega bo’ladi. Ular
to’yingan, monoto’yinmagan va polito’yinmagan kislotalarga bo’linadi va
karboksil guruhlari 1- raqami bilan belgilanadi.
To’yingan yog’ kislotalari quyidagilar:
1) Moy kislota СН3―(СН2)2―СООН
2) Kapron kislota СН3―(СН2)4―СООН
3) Kapril kislota СН3―(СН2)6―СООН
4) Kaprin kislota СН3―(СН2)8―СООН
5) Laurin kislota СН3―(СН2)10―СООН
6) Miristin kislota СН3―(СН2)12―СООН
7) Palmitin kislota СН3―(СН2)14―СООН
8) Stearin kislota СН3―(СН2)16―СООН
9) Araxin kislota СН3―(СН2)18―СООН
10) Begen kislota СН3―(СН2)20―СООН
11) Lignoserin kislota СН3―(СН2)22―СООН
Monoto’yinmagan yog’ kislotalari quyidagilar:
1) Kroton kislota
СН3―СН==СН―СООН
2) Palmitolein kislota
СН3―(СН2)5―СН==СН―(СН2)7―СООН
3) Olein kislota
СН3―(СН2)7―СН==СН―(СН2)7―СООН
Ilmiybaza.uz
4) Eruk kislota
СН3―(СН2)7―СН==СН―(СН2)11―СООН
5) Nervon kislota
СН3―СН2)7―СН==СН―(СН2)13―СООН
Polito’yinmagan
yog’
kislotalari
quyidagilar:: 1)Linol kislota
СН3―(СН2)4―СН==СН―СН2―СН==СН―(СН2)7―СООН
2) Linolen kislota
СН3―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―(СН2)
7--
СООН
3) Araxidon kislota
СН3―(СН2)4―СН=СН―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―СН2
―СН==
СН― (СН2)3СООН
Odatda, to’yinmagan yog’ kislotalarining qo’sh bog’lari, asosan, 9- va 10- uglerod
atomlari o’rtasida va qo’shimcha qo’sh bog’lar esa 10-uglerod atomi hamda -CH3-
guruhi o’rtasida joylashadi. Kislota
molekulasining o’rtasida
joylashgan
qo’shbog’lar orasida hech bo’lmasa bitta metilen (–CH2-) guruhi bo’ladi.
To’yinmagan yog’ kislotasi bir necha qo’sh bog’lar evaziga buralib yig’ilishi
mumkin, bu esa membrana uchun juda muhim. Yog’ kislotalari amaliy jihatdan
suvda erimaydi, ularning natriyli va kaliyli tuzlari suvda misellalar hosil qiladi. Bu
misellalarda -COONa va –COOK guruhlar suv fazasiga qarab turgan bo’lsa, uning
qutbsiz (radikallar) zanjir qismi esa, mitsellar strukturaning ichida yashiringan
bo’ladi. Bu xildagi misellalar manfiy zaryadga ega bo’ladi va bir-biridan itarilib
turgani sababli eritmada suspenziyalangan holda bo’ladi. To’yingan yog’
kislotalarining erish darajasi to’yinmaganlarga nisbatan yuqori (stearin ‒ 690 C,
palmitin ‒ 610 C, olein ‒150C, linol ‒ 130S, linolen ‒ 50C) bo’ladi.
Neytral yog’lar yuqorida e‘tirof etilganidek, glitserin va yuqori molekulyar
kislotalarining murakkab efirlaridir. Neytral yog’larning nomlanishi, ularning
tarkibiga kirgan yog’ kislotalarini nomlariga asoslanadi (masalan, tristearin yog’i,
oleodipalmitin yog’i). Ko’pincha tabiiy yog’lar tarkibida olein kislotasi uchraydi,
Ilmiybaza.uz
uning miqdori 30 % dan ziyodroq, keyingi o’rinda palmetin kislotasi turadi, u 15 %
va undan biroz ko’proq miqdorda bo’ladi. Moy va kapron kislotalar hayvon yog’lari
tarkibida, kapron va kapril kislotalar kokos moyi tarkibida uchraydi. Shuningdek,
laurin kislotasi, laur yog’i, miristin – muskat yong’og’i, araxidon, begen va
lignoserin kislotalar – yeryong’oq va soya yog’lari tarkibida uchraydi. Poliyen
(polito’yinmagan) yog’ kislotalari ‒ linolen va linol kislotalar – zig’ir, kanakunjut,
kungaboqar, paxta va boshqa o’simlik yog’lari tarkibida uchraydi. O’simlik
yog’lari tarkibida, asosan, to’yinmagan yog’ kislotalari (90 %gacha) uchraydi,
to’yingan yog’ kislotalaridan esa, asosan, palmetin kislotasi (10-15 %gacha)
bo’ladi. Hayvon yog’lari xilma-xil triglitseridlarning aralashmasidan tashkil topadi,
bunda oddiy yog’lar (triglitseridlar), ya‘ni bir xil kislota qoldiqlaridan tashkil
topganlar kam, har xil triglitseridlar -murakkab yog’lar, ya‘ni harxil kislota
qoldiqlaridan tashkil topganlari ko’p bo’ladi. Ular orasida ko’pincha uglerod soni 20
dan 24 gacha bo’lgan yog’ kislotalari bo’ladi. Cho’chqa yog’i tarkibidagi yog’larni
1 % tripalmetin, 3 % triolein bo’lib, qolgan yog’lar aralash yog’lar yoki murakkab
yog’lar hisoblanadi, ular orasida asosiy qism palmitodiolein (53 %),
palmitostearinoolein (27 %)lar hisobiga to’g’ri keladi.
Yog’larning fizik xossalari ularning tarkibidagi yog’ kislotalarning tavsifiga
bog’liq. Ayniqsa, bu narsa triglitseridlarning suyuqlanish darajalarini ko’rib
chiqqanda ko’zga yaqqol tashlanadi: agar yog’larning tarkibida to’yingan kislotalar
ko’proq bo’lsa, triglitserid qattiq, aksincha bo’lganda esa suyuq, ya‘ni oddiy
sharoit(uy harorati)da ikkinchi xildagi yog’lar suyuq bo’ladi. Qo’y yog’ini erish
darajasi cho’chqa yog’iga nisbatan 100 C ga yuqori bo’ladi, chunki ularning
tarkibidagi dipalmitooleinning miqdori kam (o’zaro mos holda 46 % va 53 %) va
oleinodipalmetinniki esa ko’proq (o’zaro mos holda 13 va 15 %) bo’ladi. Odam
yog’i 150 C da eriydi (tana haroratida u suyuq bo’ladi) va uning tarkibidagi oleinning
miqdori 70 % ni tashkil qiladi. O’simlik yog’lari tarkibidagi yog’ kislotalari asosan
to’yinmagan kislotalardan tashkil topgani uchun bu yog’lar oddiy sharoitda suyuq
bo’ladi. Masalan, kungaboqar yog’i tarkibi 39 % olein, 46 % linol kislotalardan
tashkil topgan va erish darajasi = 21o C bo’ladi. Dukkaklilar yog’larining erish
darajasi 30-34° C ga teng bo’lib, ularning tarkibida 35 % palmetin va 40 % stearin
kislotalar bo’ladi. Triglitseridlar optik va geometrik izomerlar hosil qiladi, chunki
