LIPIDLARNING KIMYOVIY TARKIBI, TUZILISHI VA FUNKSIYASI. LIPIDLAR KLASSIFIKATSIYASI (Lipidlarning biologik roli, Lipidlarning nomlanishi va tasniflanishi, Mumlar)

Yuklangan vaqt

2024-05-12

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

38,9 KB


Ilmiybaza.uz LIPIDLARNING KIMYOVIY TARKIBI, TUZILISHI VA FUNKSIYASI. LIPIDLAR KLASSIFIKATSIYASI Reja: 1. Lipidlarning umumiy tavsifi 2. Lipidlarning biologik roli 3. Lipidlarning nomlanishi va tasniflanishi. 4. Mumlar 5. Lipidlarning almashinuvi va biosintezi 9.5.1. Lipidlarning ovqatlanishdagi roli. Lipidlarning umumiy tavsifi Ilmiybaza.uz LIPIDLARNING KIMYOVIY TARKIBI, TUZILISHI VA FUNKSIYASI. LIPIDLAR KLASSIFIKATSIYASI Reja: 1. Lipidlarning umumiy tavsifi 2. Lipidlarning biologik roli 3. Lipidlarning nomlanishi va tasniflanishi. 4. Mumlar 5. Lipidlarning almashinuvi va biosintezi 9.5.1. Lipidlarning ovqatlanishdagi roli. Lipidlarning umumiy tavsifi Ilmiybaza.uz Lipidlar bu-yuqori molekulyar organik moddalar hisoblanib, hayvonlar, o’simliklar va mikroorganzmlar hujayralaridan spirt, efir, xloroform, to’rt xlorli uglerod, atseton, benzol, toluol va ksilol kabi qutbsiz erituvchilarda eritib ajratib olinadi. Ular barcha tirik organizmlarning hayotida muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Lipidlar hujayra membranalarining asosiy komponentlaridan biri bo’lib, ularning o’tkazuvchanligiga, hujayralararo o’zaro bog’lanishlarni yuz berishiga, nerv impulslarining o’tkazilishiga ta‘sir etadi. Lipidlarning boshqa funksiyalari jumlasiga energetik zaxira hosil qilish, hayvonlar va o’simliklarning nam va issiqlikdan himoya qoplamini shakllantirish, organ va to’qimalarni mexanik ta‘sirlardan himoyalash kiradi. Shunday qilib, lipidlar deb qutbsiz organik erituvchilar: efir, spirt, atseton, xloroform, to’rt xlorli uglerod, benzol, toluol h.k.larda erishi bilan umumiy xossasi umumlashtiriladigan moddalarga aytiladi. Ular kimyoviy jihatdan glitserin va boshqa spirtlarning yuqori molekulyar yog’ kislotalari bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. Bu biopolimerlar bir-biridan tarkibidagi kimyoviy birikmalarning xillari bo’yicha farqlanadi. Masalan, neytral yog’lar glitserin, mumlar bir-ikki atomli spirtlardan va yuqori molekulyar yog’ kislotalaridan tashkil topgan bo’lsa, fosfoglitseridlarning tarkibida ulardan tashqari fosfat kislota qoldig’i va bironta azotli (xolin, etanolamin, serin) asos yoki siklik spirt-inozitol uchraydi. Sfingomielinlar tarkibida sfingozin spirti qatori yog’ kislotasi, azotli asos, fosfat kislota, ba‘zan galaktoza, glyukoza, ularning hosilalari bo’ladi. Sterin va steridlar esa siklopentanpergidrofenantren halqasining hosilalari hisoblanadi. Lipidlarning biologik roli Lipidlar hujayralar va subhujayraviy elementlarining membranalarini tuzilmaviy (strukturaviy) elementlardir. Shu sababli ular hujayraga tashib kelinadigan moddalar miqdorini belgilaydi va membranilarning o’z funksiyalarinini bajarishlari jarayonlarda ishtirok etadi. 1. Ular organizm uchun energetik material vazifasini bajaradi. Ma‘lumki, 1 gr yog’ to’liq oksidlanganda 39 kDj energiya hosil bo’lib, bu karbonsuv yoki oqsildagidan 2 marta ko’p. Ilmiybaza.uz Lipidlar bu-yuqori molekulyar organik moddalar hisoblanib, hayvonlar, o’simliklar va mikroorganzmlar hujayralaridan spirt, efir, xloroform, to’rt xlorli uglerod, atseton, benzol, toluol va ksilol kabi qutbsiz erituvchilarda eritib ajratib olinadi. Ular barcha tirik organizmlarning hayotida muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Lipidlar hujayra membranalarining asosiy komponentlaridan biri bo’lib, ularning o’tkazuvchanligiga, hujayralararo o’zaro bog’lanishlarni yuz berishiga, nerv impulslarining o’tkazilishiga ta‘sir etadi. Lipidlarning boshqa funksiyalari jumlasiga energetik zaxira hosil qilish, hayvonlar va o’simliklarning nam va issiqlikdan himoya qoplamini shakllantirish, organ va to’qimalarni mexanik ta‘sirlardan himoyalash kiradi. Shunday qilib, lipidlar deb qutbsiz organik erituvchilar: efir, spirt, atseton, xloroform, to’rt xlorli uglerod, benzol, toluol h.k.larda erishi bilan umumiy xossasi umumlashtiriladigan moddalarga aytiladi. Ular kimyoviy jihatdan glitserin va boshqa spirtlarning yuqori molekulyar yog’ kislotalari bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. Bu biopolimerlar bir-biridan tarkibidagi kimyoviy birikmalarning xillari bo’yicha farqlanadi. Masalan, neytral yog’lar glitserin, mumlar bir-ikki atomli spirtlardan va yuqori molekulyar yog’ kislotalaridan tashkil topgan bo’lsa, fosfoglitseridlarning tarkibida ulardan tashqari fosfat kislota qoldig’i va bironta azotli (xolin, etanolamin, serin) asos yoki siklik spirt-inozitol uchraydi. Sfingomielinlar tarkibida sfingozin spirti qatori yog’ kislotasi, azotli asos, fosfat kislota, ba‘zan galaktoza, glyukoza, ularning hosilalari bo’ladi. Sterin va steridlar esa siklopentanpergidrofenantren halqasining hosilalari hisoblanadi. Lipidlarning biologik roli Lipidlar hujayralar va subhujayraviy elementlarining membranalarini tuzilmaviy (strukturaviy) elementlardir. Shu sababli ular hujayraga tashib kelinadigan moddalar miqdorini belgilaydi va membranilarning o’z funksiyalarinini bajarishlari jarayonlarda ishtirok etadi. 1. Ular organizm uchun energetik material vazifasini bajaradi. Ma‘lumki, 1 gr yog’ to’liq oksidlanganda 39 kDj energiya hosil bo’lib, bu karbonsuv yoki oqsildagidan 2 marta ko’p. Ilmiybaza.uz 2. Lipidlar zaxira (zapas-depo) moddalar hisoblanib, ular organizmda metabolitik ―yoqilg’i‖ shaklida to’planadi. 3. Ular termoizolyasion (antifriz dengiz va qutb hayvonlarida), funksiyani bajaradi, buni organizmning himoya funksiyasi ham deb qarash mumkin. Sahro hayvonlarida yog’ qatlamlari suvni iqtisod qilishni ta‘minlaydi. Ko’p hayvonlarda yog’ to’shamlari mexanik ta‘sirdan saqlash, terini moylab turish uchun xizmat qiladi. O’simliklarda barglarning va mevalarning sirtidagi mum, ularni oshiqcha miqdorda suvni bug’latishdan himoyalaydi. Ba‘zi lipidlar oqsillar va karbonsuvlar bilan birikib hosil qilgan birikmalari (glikolipoproteinlar) immunitet uchun ham daxldor bo’ladi. Lipidlar molekulyar darajada sodir bo’ladigan boshqaruv jarayonlarida qatnashadi. Membranalar bilan bog’langan fermentlarning (masalan, oksidlanuvchi fosforlanishda ishtirok etuvchi) faolligi lipidlarning xossalari va strukturalariga bog’liq bo’ladi. Glikolipidlar nerv to’qimasining muhim komponenti bo’lganligi sababli nerv tizimi funksiyasiga kuchli ta‘sir ko’rsatadi. Shunday taxmin borki, unga ko’ra lipidlarning membranadagi ta‘sirini eng muhim funksiyalaridan biri, ularning fermentativ reaksiyalarda noyob tartibli, ma‘lum yo’nalishdagi, gidrofob yuzali ―kofaktorligining uyushgan holati‖ darajasini tuzish uchun xizmat qilishdan iborat. Glikolipidlar asab to’qimalarini eng muhim komponentlari bo’lib, asab tizimi funksiyasini boshqariluviga ta‘sir ko’rsatadi. Lipidlar bakteriyalar uchun alohida ahamiyatga ega, ularning taksonomik induvidualligini, turga oid farqli jihatlarini, patogenlik tipi va boshqa xususiyatlarini belgilaydi. Lipidlarning nomlanishi va tasniflanishi. Lipidlar kimyoviy jihatdan organik birikmalarning terma guruhi hisoblanadi va shu sababli yagona funksional tavsifga ega emas. Lekin ularni organik birikmalarning ko’pchiligini ko’p atomli spirtlarning yoki maxsus tuzilmali spirtlarning murakkab efirlari sinfi desa bo’ladi. Lipidlarni tarkibi, tuzilishi, organizmdagi roli va zamonaviy klassifikatsiya tushunchalariga mos ravishda quyidagicha klassifikatsiyalanadi (17-jadval). Ilmiybaza.uz 2. Lipidlar zaxira (zapas-depo) moddalar hisoblanib, ular organizmda metabolitik ―yoqilg’i‖ shaklida to’planadi. 3. Ular termoizolyasion (antifriz dengiz va qutb hayvonlarida), funksiyani bajaradi, buni organizmning himoya funksiyasi ham deb qarash mumkin. Sahro hayvonlarida yog’ qatlamlari suvni iqtisod qilishni ta‘minlaydi. Ko’p hayvonlarda yog’ to’shamlari mexanik ta‘sirdan saqlash, terini moylab turish uchun xizmat qiladi. O’simliklarda barglarning va mevalarning sirtidagi mum, ularni oshiqcha miqdorda suvni bug’latishdan himoyalaydi. Ba‘zi lipidlar oqsillar va karbonsuvlar bilan birikib hosil qilgan birikmalari (glikolipoproteinlar) immunitet uchun ham daxldor bo’ladi. Lipidlar molekulyar darajada sodir bo’ladigan boshqaruv jarayonlarida qatnashadi. Membranalar bilan bog’langan fermentlarning (masalan, oksidlanuvchi fosforlanishda ishtirok etuvchi) faolligi lipidlarning xossalari va strukturalariga bog’liq bo’ladi. Glikolipidlar nerv to’qimasining muhim komponenti bo’lganligi sababli nerv tizimi funksiyasiga kuchli ta‘sir ko’rsatadi. Shunday taxmin borki, unga ko’ra lipidlarning membranadagi ta‘sirini eng muhim funksiyalaridan biri, ularning fermentativ reaksiyalarda noyob tartibli, ma‘lum yo’nalishdagi, gidrofob yuzali ―kofaktorligining uyushgan holati‖ darajasini tuzish uchun xizmat qilishdan iborat. Glikolipidlar asab to’qimalarini eng muhim komponentlari bo’lib, asab tizimi funksiyasini boshqariluviga ta‘sir ko’rsatadi. Lipidlar bakteriyalar uchun alohida ahamiyatga ega, ularning taksonomik induvidualligini, turga oid farqli jihatlarini, patogenlik tipi va boshqa xususiyatlarini belgilaydi. Lipidlarning nomlanishi va tasniflanishi. Lipidlar kimyoviy jihatdan organik birikmalarning terma guruhi hisoblanadi va shu sababli yagona funksional tavsifga ega emas. Lekin ularni organik birikmalarning ko’pchiligini ko’p atomli spirtlarning yoki maxsus tuzilmali spirtlarning murakkab efirlari sinfi desa bo’ladi. Lipidlarni tarkibi, tuzilishi, organizmdagi roli va zamonaviy klassifikatsiya tushunchalariga mos ravishda quyidagicha klassifikatsiyalanadi (17-jadval). Ilmiybaza.uz 17-jadval. Lipidlarning asosiy sinflari Neytral yog’lar (yoki atsilglitserollar) Mumlar Fosfoglitseridlar Fosfatidilxolin Fosfatidiletanolamin Fosfatidilserin Fosfatidilinozi Plazmalogenlar Kardiolipinlar Sfingolipidlar Sfingomielinlar Serebrozidlar Gangliozidlar Sterin va steridlar Fosfoglitseridlar, shuningdek, tarkibida fosfor bo’lgan sfingomiyelinlar fosfolipidlar guruhiga kiradi. Lipidlarning nomlanishida trivial nomlash, ya‘ni tarixan shakllanib kelayotgan nomlash va ilmiy nomlashlardan foydalaniladi. Masalan, neytral yog’ tristearino- glitserid, dipalmitomonostearinoglitserid yoki o’zaro mos holda tristearin yog’i, dipalmito-monostearin yog’i deb nomlanadi. Fosfoglisridlarni nomlashda ilmiy va trivial nomlash mos holda fosfatidilxolin-letsetin, fosfotidalxolin-plazmogen deb yuritiladi. Sterinlarni nomlashda ularga xolesterinning hosilasi deb qaraladi. Lipidlarning asosiy sinflari va ularning tavsifi Neytral yog’lar Neytral yog’larning umumiy formulasi: CH2—O—CO—R1 | CH—O—CO—R2 | CH2—O—CO—R3 Ilmiybaza.uz 17-jadval. Lipidlarning asosiy sinflari Neytral yog’lar (yoki atsilglitserollar) Mumlar Fosfoglitseridlar Fosfatidilxolin Fosfatidiletanolamin Fosfatidilserin Fosfatidilinozi Plazmalogenlar Kardiolipinlar Sfingolipidlar Sfingomielinlar Serebrozidlar Gangliozidlar Sterin va steridlar Fosfoglitseridlar, shuningdek, tarkibida fosfor bo’lgan sfingomiyelinlar fosfolipidlar guruhiga kiradi. Lipidlarning nomlanishida trivial nomlash, ya‘ni tarixan shakllanib kelayotgan nomlash va ilmiy nomlashlardan foydalaniladi. Masalan, neytral yog’ tristearino- glitserid, dipalmitomonostearinoglitserid yoki o’zaro mos holda tristearin yog’i, dipalmito-monostearin yog’i deb nomlanadi. Fosfoglisridlarni nomlashda ilmiy va trivial nomlash mos holda fosfatidilxolin-letsetin, fosfotidalxolin-plazmogen deb yuritiladi. Sterinlarni nomlashda ularga xolesterinning hosilasi deb qaraladi. Lipidlarning asosiy sinflari va ularning tavsifi Neytral yog’lar Neytral yog’larning umumiy formulasi: CH2—O—CO—R1 | CH—O—CO—R2 | CH2—O—CO—R3 Ilmiybaza.uz R1, R2, R3 – radikallar, ya‘ni yog’ kislota qoldiqlaridir. Glitserin molekulasidagi gidroksillarning uchalasi ham, shuningdek, ikkitasi ham va hattoki bittasi ham eterifikatsiyalanishi mumkin. Tabiatda mono- va diglitseridlar ham ko’p uchrashi va lipidlar almashinuvida muhim ahamiyatga ega bo’lishiga qaramay, triatsilglitserinlar neytral yog’larning eng keng tarqalgan shakli hisoblanadi. Triglitseridlar karbonsuvlar, oqsillarga qaraganda zaxira modda sifatida alohida ustunliklarga ega. Ular suvda erimaydi, hujayra shirasida suv bilan aralashib ketmaydi va sitoplazmaning fizik-kimyoviy xossalari o’zgarmaydi, sovunlanishgacha suv muhitida hech qanday reaksiyalarga kirishmaydi. Yog’ kislotalari. Yog’lilar tarkibida, odatda, juft sonli karbon atomiga ega bo’lgan kislotalar uchraydi va ko’pincha ular tarmoqlanmagan zanjirga ega bo’ladi. Ular to’yingan, monoto’yinmagan va polito’yinmagan kislotalarga bo’linadi va karboksil guruhlari 1- raqami bilan belgilanadi. To’yingan yog’ kislotalari quyidagilar: 1) Moy kislota СН3―(СН2)2―СООН 2) Kapron kislota СН3―(СН2)4―СООН 3) Kapril kislota СН3―(СН2)6―СООН 4) Kaprin kislota СН3―(СН2)8―СООН 5) Laurin kislota СН3―(СН2)10―СООН 6) Miristin kislota СН3―(СН2)12―СООН 7) Palmitin kislota СН3―(СН2)14―СООН 8) Stearin kislota СН3―(СН2)16―СООН 9) Araxin kislota СН3―(СН2)18―СООН 10) Begen kislota СН3―(СН2)20―СООН 11) Lignoserin kislota СН3―(СН2)22―СООН Monoto’yinmagan yog’ kislotalari quyidagilar: 1) Kroton kislota СН3―СН==СН―СООН 2) Palmitolein kislota СН3―(СН2)5―СН==СН―(СН2)7―СООН 3) Olein kislota СН3―(СН2)7―СН==СН―(СН2)7―СООН Ilmiybaza.uz R1, R2, R3 – radikallar, ya‘ni yog’ kislota qoldiqlaridir. Glitserin molekulasidagi gidroksillarning uchalasi ham, shuningdek, ikkitasi ham va hattoki bittasi ham eterifikatsiyalanishi mumkin. Tabiatda mono- va diglitseridlar ham ko’p uchrashi va lipidlar almashinuvida muhim ahamiyatga ega bo’lishiga qaramay, triatsilglitserinlar neytral yog’larning eng keng tarqalgan shakli hisoblanadi. Triglitseridlar karbonsuvlar, oqsillarga qaraganda zaxira modda sifatida alohida ustunliklarga ega. Ular suvda erimaydi, hujayra shirasida suv bilan aralashib ketmaydi va sitoplazmaning fizik-kimyoviy xossalari o’zgarmaydi, sovunlanishgacha suv muhitida hech qanday reaksiyalarga kirishmaydi. Yog’ kislotalari. Yog’lilar tarkibida, odatda, juft sonli karbon atomiga ega bo’lgan kislotalar uchraydi va ko’pincha ular tarmoqlanmagan zanjirga ega bo’ladi. Ular to’yingan, monoto’yinmagan va polito’yinmagan kislotalarga bo’linadi va karboksil guruhlari 1- raqami bilan belgilanadi. To’yingan yog’ kislotalari quyidagilar: 1) Moy kislota СН3―(СН2)2―СООН 2) Kapron kislota СН3―(СН2)4―СООН 3) Kapril kislota СН3―(СН2)6―СООН 4) Kaprin kislota СН3―(СН2)8―СООН 5) Laurin kislota СН3―(СН2)10―СООН 6) Miristin kislota СН3―(СН2)12―СООН 7) Palmitin kislota СН3―(СН2)14―СООН 8) Stearin kislota СН3―(СН2)16―СООН 9) Araxin kislota СН3―(СН2)18―СООН 10) Begen kislota СН3―(СН2)20―СООН 11) Lignoserin kislota СН3―(СН2)22―СООН Monoto’yinmagan yog’ kislotalari quyidagilar: 1) Kroton kislota СН3―СН==СН―СООН 2) Palmitolein kislota СН3―(СН2)5―СН==СН―(СН2)7―СООН 3) Olein kislota СН3―(СН2)7―СН==СН―(СН2)7―СООН Ilmiybaza.uz 4) Eruk kislota СН3―(СН2)7―СН==СН―(СН2)11―СООН 5) Nervon kislota СН3―СН2)7―СН==СН―(СН2)13―СООН Polito’yinmagan yog’ kislotalari quyidagilar:: 1)Linol kislota СН3―(СН2)4―СН==СН―СН2―СН==СН―(СН2)7―СООН 2) Linolen kislota СН3―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―(СН2) 7-- СООН 3) Araxidon kislota СН3―(СН2)4―СН=СН―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―СН2 ―СН== СН― (СН2)3СООН Odatda, to’yinmagan yog’ kislotalarining qo’sh bog’lari, asosan, 9- va 10- uglerod atomlari o’rtasida va qo’shimcha qo’sh bog’lar esa 10-uglerod atomi hamda -CH3- guruhi o’rtasida joylashadi. Kislota molekulasining o’rtasida joylashgan qo’shbog’lar orasida hech bo’lmasa bitta metilen (–CH2-) guruhi bo’ladi. To’yinmagan yog’ kislotasi bir necha qo’sh bog’lar evaziga buralib yig’ilishi mumkin, bu esa membrana uchun juda muhim. Yog’ kislotalari amaliy jihatdan suvda erimaydi, ularning natriyli va kaliyli tuzlari suvda misellalar hosil qiladi. Bu misellalarda -COONa va –COOK guruhlar suv fazasiga qarab turgan bo’lsa, uning qutbsiz (radikallar) zanjir qismi esa, mitsellar strukturaning ichida yashiringan bo’ladi. Bu xildagi misellalar manfiy zaryadga ega bo’ladi va bir-biridan itarilib turgani sababli eritmada suspenziyalangan holda bo’ladi. To’yingan yog’ kislotalarining erish darajasi to’yinmaganlarga nisbatan yuqori (stearin ‒ 690 C, palmitin ‒ 610 C, olein ‒150C, linol ‒ 130S, linolen ‒ 50C) bo’ladi. Neytral yog’lar yuqorida e‘tirof etilganidek, glitserin va yuqori molekulyar kislotalarining murakkab efirlaridir. Neytral yog’larning nomlanishi, ularning tarkibiga kirgan yog’ kislotalarini nomlariga asoslanadi (masalan, tristearin yog’i, oleodipalmitin yog’i). Ko’pincha tabiiy yog’lar tarkibida olein kislotasi uchraydi, Ilmiybaza.uz 4) Eruk kislota СН3―(СН2)7―СН==СН―(СН2)11―СООН 5) Nervon kislota СН3―СН2)7―СН==СН―(СН2)13―СООН Polito’yinmagan yog’ kislotalari quyidagilar:: 1)Linol kislota СН3―(СН2)4―СН==СН―СН2―СН==СН―(СН2)7―СООН 2) Linolen kislota СН3―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―(СН2) 7-- СООН 3) Araxidon kislota СН3―(СН2)4―СН=СН―СН2―СН==СН―СН2―СН==СН―СН2 ―СН== СН― (СН2)3СООН Odatda, to’yinmagan yog’ kislotalarining qo’sh bog’lari, asosan, 9- va 10- uglerod atomlari o’rtasida va qo’shimcha qo’sh bog’lar esa 10-uglerod atomi hamda -CH3- guruhi o’rtasida joylashadi. Kislota molekulasining o’rtasida joylashgan qo’shbog’lar orasida hech bo’lmasa bitta metilen (–CH2-) guruhi bo’ladi. To’yinmagan yog’ kislotasi bir necha qo’sh bog’lar evaziga buralib yig’ilishi mumkin, bu esa membrana uchun juda muhim. Yog’ kislotalari amaliy jihatdan suvda erimaydi, ularning natriyli va kaliyli tuzlari suvda misellalar hosil qiladi. Bu misellalarda -COONa va –COOK guruhlar suv fazasiga qarab turgan bo’lsa, uning qutbsiz (radikallar) zanjir qismi esa, mitsellar strukturaning ichida yashiringan bo’ladi. Bu xildagi misellalar manfiy zaryadga ega bo’ladi va bir-biridan itarilib turgani sababli eritmada suspenziyalangan holda bo’ladi. To’yingan yog’ kislotalarining erish darajasi to’yinmaganlarga nisbatan yuqori (stearin ‒ 690 C, palmitin ‒ 610 C, olein ‒150C, linol ‒ 130S, linolen ‒ 50C) bo’ladi. Neytral yog’lar yuqorida e‘tirof etilganidek, glitserin va yuqori molekulyar kislotalarining murakkab efirlaridir. Neytral yog’larning nomlanishi, ularning tarkibiga kirgan yog’ kislotalarini nomlariga asoslanadi (masalan, tristearin yog’i, oleodipalmitin yog’i). Ko’pincha tabiiy yog’lar tarkibida olein kislotasi uchraydi, Ilmiybaza.uz uning miqdori 30 % dan ziyodroq, keyingi o’rinda palmetin kislotasi turadi, u 15 % va undan biroz ko’proq miqdorda bo’ladi. Moy va kapron kislotalar hayvon yog’lari tarkibida, kapron va kapril kislotalar kokos moyi tarkibida uchraydi. Shuningdek, laurin kislotasi, laur yog’i, miristin – muskat yong’og’i, araxidon, begen va lignoserin kislotalar – yeryong’oq va soya yog’lari tarkibida uchraydi. Poliyen (polito’yinmagan) yog’ kislotalari ‒ linolen va linol kislotalar – zig’ir, kanakunjut, kungaboqar, paxta va boshqa o’simlik yog’lari tarkibida uchraydi. O’simlik yog’lari tarkibida, asosan, to’yinmagan yog’ kislotalari (90 %gacha) uchraydi, to’yingan yog’ kislotalaridan esa, asosan, palmetin kislotasi (10-15 %gacha) bo’ladi. Hayvon yog’lari xilma-xil triglitseridlarning aralashmasidan tashkil topadi, bunda oddiy yog’lar (triglitseridlar), ya‘ni bir xil kislota qoldiqlaridan tashkil topganlar kam, har xil triglitseridlar -murakkab yog’lar, ya‘ni harxil kislota qoldiqlaridan tashkil topganlari ko’p bo’ladi. Ular orasida ko’pincha uglerod soni 20 dan 24 gacha bo’lgan yog’ kislotalari bo’ladi. Cho’chqa yog’i tarkibidagi yog’larni 1 % tripalmetin, 3 % triolein bo’lib, qolgan yog’lar aralash yog’lar yoki murakkab yog’lar hisoblanadi, ular orasida asosiy qism palmitodiolein (53 %), palmitostearinoolein (27 %)lar hisobiga to’g’ri keladi. Yog’larning fizik xossalari ularning tarkibidagi yog’ kislotalarning tavsifiga bog’liq. Ayniqsa, bu narsa triglitseridlarning suyuqlanish darajalarini ko’rib chiqqanda ko’zga yaqqol tashlanadi: agar yog’larning tarkibida to’yingan kislotalar ko’proq bo’lsa, triglitserid qattiq, aksincha bo’lganda esa suyuq, ya‘ni oddiy sharoit(uy harorati)da ikkinchi xildagi yog’lar suyuq bo’ladi. Qo’y yog’ini erish darajasi cho’chqa yog’iga nisbatan 100 C ga yuqori bo’ladi, chunki ularning tarkibidagi dipalmitooleinning miqdori kam (o’zaro mos holda 46 % va 53 %) va oleinodipalmetinniki esa ko’proq (o’zaro mos holda 13 va 15 %) bo’ladi. Odam yog’i 150 C da eriydi (tana haroratida u suyuq bo’ladi) va uning tarkibidagi oleinning miqdori 70 % ni tashkil qiladi. O’simlik yog’lari tarkibidagi yog’ kislotalari asosan to’yinmagan kislotalardan tashkil topgani uchun bu yog’lar oddiy sharoitda suyuq bo’ladi. Masalan, kungaboqar yog’i tarkibi 39 % olein, 46 % linol kislotalardan tashkil topgan va erish darajasi = 21o C bo’ladi. Dukkaklilar yog’larining erish darajasi 30-34° C ga teng bo’lib, ularning tarkibida 35 % palmetin va 40 % stearin kislotalar bo’ladi. Triglitseridlar optik va geometrik izomerlar hosil qiladi, chunki Ilmiybaza.uz uning miqdori 30 % dan ziyodroq, keyingi o’rinda palmetin kislotasi turadi, u 15 % va undan biroz ko’proq miqdorda bo’ladi. Moy va kapron kislotalar hayvon yog’lari tarkibida, kapron va kapril kislotalar kokos moyi tarkibida uchraydi. Shuningdek, laurin kislotasi, laur yog’i, miristin – muskat yong’og’i, araxidon, begen va lignoserin kislotalar – yeryong’oq va soya yog’lari tarkibida uchraydi. Poliyen (polito’yinmagan) yog’ kislotalari ‒ linolen va linol kislotalar – zig’ir, kanakunjut, kungaboqar, paxta va boshqa o’simlik yog’lari tarkibida uchraydi. O’simlik yog’lari tarkibida, asosan, to’yinmagan yog’ kislotalari (90 %gacha) uchraydi, to’yingan yog’ kislotalaridan esa, asosan, palmetin kislotasi (10-15 %gacha) bo’ladi. Hayvon yog’lari xilma-xil triglitseridlarning aralashmasidan tashkil topadi, bunda oddiy yog’lar (triglitseridlar), ya‘ni bir xil kislota qoldiqlaridan tashkil topganlar kam, har xil triglitseridlar -murakkab yog’lar, ya‘ni harxil kislota qoldiqlaridan tashkil topganlari ko’p bo’ladi. Ular orasida ko’pincha uglerod soni 20 dan 24 gacha bo’lgan yog’ kislotalari bo’ladi. Cho’chqa yog’i tarkibidagi yog’larni 1 % tripalmetin, 3 % triolein bo’lib, qolgan yog’lar aralash yog’lar yoki murakkab yog’lar hisoblanadi, ular orasida asosiy qism palmitodiolein (53 %), palmitostearinoolein (27 %)lar hisobiga to’g’ri keladi. Yog’larning fizik xossalari ularning tarkibidagi yog’ kislotalarning tavsifiga bog’liq. Ayniqsa, bu narsa triglitseridlarning suyuqlanish darajalarini ko’rib chiqqanda ko’zga yaqqol tashlanadi: agar yog’larning tarkibida to’yingan kislotalar ko’proq bo’lsa, triglitserid qattiq, aksincha bo’lganda esa suyuq, ya‘ni oddiy sharoit(uy harorati)da ikkinchi xildagi yog’lar suyuq bo’ladi. Qo’y yog’ini erish darajasi cho’chqa yog’iga nisbatan 100 C ga yuqori bo’ladi, chunki ularning tarkibidagi dipalmitooleinning miqdori kam (o’zaro mos holda 46 % va 53 %) va oleinodipalmetinniki esa ko’proq (o’zaro mos holda 13 va 15 %) bo’ladi. Odam yog’i 150 C da eriydi (tana haroratida u suyuq bo’ladi) va uning tarkibidagi oleinning miqdori 70 % ni tashkil qiladi. O’simlik yog’lari tarkibidagi yog’ kislotalari asosan to’yinmagan kislotalardan tashkil topgani uchun bu yog’lar oddiy sharoitda suyuq bo’ladi. Masalan, kungaboqar yog’i tarkibi 39 % olein, 46 % linol kislotalardan tashkil topgan va erish darajasi = 21o C bo’ladi. Dukkaklilar yog’larining erish darajasi 30-34° C ga teng bo’lib, ularning tarkibida 35 % palmetin va 40 % stearin kislotalar bo’ladi. Triglitseridlar optik va geometrik izomerlar hosil qiladi, chunki Ilmiybaza.uz ular glitserinda bitta yoki kislota qoldiqlarining qo’sh bog’li radikallarida bir necha asimmetrik karbon atomlari bo’lishi mumkin. Shu narsa alohida tavsifga loyiqki, triglitseridlar tarkibidagi yuqori molekulalar to’yinmagan yog’ kislotalari sis- konfiguratsiyaga ega, bu narsa molekulaning ko’rinishida o’z aksini topadi. Yog’lar tarkibidagi kislota qoldiqlarining sis- va trans-izomer holatda bo’lishi, ular yordamida hujayra membranalari orqali moddalarning hujayra ichi va uni tashqarisiga tomon tashilishini ta‘minlanadi. Yog’larni tavsiflanishida kislota soni, yod soni, sovunlanish soni, efir soni va boshqa konstantalardan foydalaniladi: Kislota soni 1 g yog’ tarkibidagi erkin yog’ kislotalarini KOH eritmasi yordamida neytrallash uchun sarflangan mg hisobidagi kattalik hisoblanadi. Bu ko’rsatkich yordamida yog’ni yoki yog’li ovqat mahsulotlarini uzoq muddatda saqlash jarayonida uning sifatiy ko’rsatkichini baholashda foydalaniladi. Yod soni deb 100 g yog’ tarkibidagi to’yinmagan kislotalarni neytrallash uchun sarflangan yodning gramm miqdoriga aytiladi. Yod to’yinmagan yog’ kislotalarining qo’sh bog’li joylariga birikkanligi sababli yod soni muayyan yog’ tarkibidagi to’yinmagan kislotalar miqdorini tavsiflaydi. Neytral yog’larni ishqor yordamida gidrolizlash sovunlanish deyiladi. Bu xildagi reaksiya yordamida glitserin va yog’ kislotalarning tuzlari-sovun hosil bo’ladi. Gidroliz uchun KOHdan foydalanilganda, suyuq sovun, NaOHdan foydalanilganda esa qattiq sovun hosil bo’ladi. Yog’larning ishqoriy gidrolizi mahsulotlari suvda eriydi organik erituvchilarda erimaydi, bu xossasidan lipidlar kimyosida lipid aralashmalaridan ularni bir-biridan ajratib olishda foydalaniladi. Shunday yo’l bilan sovun olinadi. Yog’lar ancha muddatda saqlaganda, yorug’lik, kislorod va namlik ta‘sirida yoqimsiz ta‘m va hid paydo bo’ladi. Bu jarayon, yog’larni oksidlanishi va qisman gidrolizi bilan bog’liq va taxirlanishi (achchiq bo’lib qolishi) deyiladi. Ayniqsa, yog’ tarkibidagi to’yinmagan yog’ kislotalari juda oson oksidlanadi. Bunda kislorod qo’sh bog’ joylashgan joyga birikadi, oldin peroksid, keyin aldegid va kalta zanjirli moy kislota kabi yoqimsiz ta‘mli va yoqimsiz hidli kislotalar hosil bo’ladi: Ilmiybaza.uz ular glitserinda bitta yoki kislota qoldiqlarining qo’sh bog’li radikallarida bir necha asimmetrik karbon atomlari bo’lishi mumkin. Shu narsa alohida tavsifga loyiqki, triglitseridlar tarkibidagi yuqori molekulalar to’yinmagan yog’ kislotalari sis- konfiguratsiyaga ega, bu narsa molekulaning ko’rinishida o’z aksini topadi. Yog’lar tarkibidagi kislota qoldiqlarining sis- va trans-izomer holatda bo’lishi, ular yordamida hujayra membranalari orqali moddalarning hujayra ichi va uni tashqarisiga tomon tashilishini ta‘minlanadi. Yog’larni tavsiflanishida kislota soni, yod soni, sovunlanish soni, efir soni va boshqa konstantalardan foydalaniladi: Kislota soni 1 g yog’ tarkibidagi erkin yog’ kislotalarini KOH eritmasi yordamida neytrallash uchun sarflangan mg hisobidagi kattalik hisoblanadi. Bu ko’rsatkich yordamida yog’ni yoki yog’li ovqat mahsulotlarini uzoq muddatda saqlash jarayonida uning sifatiy ko’rsatkichini baholashda foydalaniladi. Yod soni deb 100 g yog’ tarkibidagi to’yinmagan kislotalarni neytrallash uchun sarflangan yodning gramm miqdoriga aytiladi. Yod to’yinmagan yog’ kislotalarining qo’sh bog’li joylariga birikkanligi sababli yod soni muayyan yog’ tarkibidagi to’yinmagan kislotalar miqdorini tavsiflaydi. Neytral yog’larni ishqor yordamida gidrolizlash sovunlanish deyiladi. Bu xildagi reaksiya yordamida glitserin va yog’ kislotalarning tuzlari-sovun hosil bo’ladi. Gidroliz uchun KOHdan foydalanilganda, suyuq sovun, NaOHdan foydalanilganda esa qattiq sovun hosil bo’ladi. Yog’larning ishqoriy gidrolizi mahsulotlari suvda eriydi organik erituvchilarda erimaydi, bu xossasidan lipidlar kimyosida lipid aralashmalaridan ularni bir-biridan ajratib olishda foydalaniladi. Shunday yo’l bilan sovun olinadi. Yog’lar ancha muddatda saqlaganda, yorug’lik, kislorod va namlik ta‘sirida yoqimsiz ta‘m va hid paydo bo’ladi. Bu jarayon, yog’larni oksidlanishi va qisman gidrolizi bilan bog’liq va taxirlanishi (achchiq bo’lib qolishi) deyiladi. Ayniqsa, yog’ tarkibidagi to’yinmagan yog’ kislotalari juda oson oksidlanadi. Bunda kislorod qo’sh bog’ joylashgan joyga birikadi, oldin peroksid, keyin aldegid va kalta zanjirli moy kislota kabi yoqimsiz ta‘mli va yoqimsiz hidli kislotalar hosil bo’ladi: Ilmiybaza.uz Yog’larni yoki tarkibida yog’ bo’lgan ovqat mahsulotlarini oksidlanuvchi taxirlanishini oldini olish uchun ularga oksidlanishni to’xtatadigan antioksidantlar qo’shiladi. Eng faol antioksidant jumlasiga E vitamini kiradi. Yog’larni qorong’ida, suvuq sharoitda va vakuumda saqlash ham oksidlanishni oldini oladi. Yog’lar tirik organizmlardagi metabolitik jarayonlarda muhim ahamiyatga ega bo’lib qolmay, balki ulardan texnikada va meditsinada ham keng foydalaniladi. Ulardan sovun, olifa, yog’li bo’yoqlar tayyorlashda va surtma dorilarning asosi sifatida foydalaniladi. Yog’lar organizmda ikki xil holda uchraydi: - protoplazmatik yog’; - zaxira (rezerv) yog’ tarzda uchraydi. Protoplazmatik (konstitusion) yog’ ‒ har bir hujayraning tarkibini tashkil qiladi. U hujayralarning mitoxondriyalari, mikrosomalari va boshqa subhujayraviy elementlari membranalarini tarkibiga kiradi. Bu membranalar hujayralarga va subhujayraviy elementlarga ozuqa moddalarini kirishi va so’nggi almashinuv mahsulotlarini ulardan chiqarilishini boshqaradi. Protoplazmatik yog’larning odamdagi miqdori doimiy ko’rsatkichga ega va umumiy yog’ miqdorining 25 % ni tashkil qiladi. Bu miqdor doimiy, och qolganda va patologik holatda ham amaliy jihatdan o’zgarmaydi. Zaxira (rezerv) yog’lari ‒ energiyani konservatsiyalashning eng qulay shakli hisoblanadi. Bu narsa yog’ning karbonsuvlar va oqsillarga nisbatan ikki marta ko’proq kaloriyligidadir. Rezerv yog’ning organizmdagi miqdori har xil sharoitlar (jins yosh, mehnat faoliyati turi, ovqatlanish h.k.lar)ga bog’liq holda o’zgarib turishi mumkin. O’rtacha organizmda taxminan 7-8 kg rezerv yog’ bo’lishi mumkin. Organ va to’qimalardan miya, sperma, tuxumdon hujayralari lipidlarga boy bo’ladi va organning 7,5-30 % ni tashkil qiladi. Materiallarni mustahkamlash uchun savollar: 1. Qanday moddalarga lipidlar deyiladi? 2. Kimyoviy jihatdan lipidlar sinflari qanday farqlanadi? 3. Lipidlarning biologik ahamiyati. Ilmiybaza.uz Yog’larni yoki tarkibida yog’ bo’lgan ovqat mahsulotlarini oksidlanuvchi taxirlanishini oldini olish uchun ularga oksidlanishni to’xtatadigan antioksidantlar qo’shiladi. Eng faol antioksidant jumlasiga E vitamini kiradi. Yog’larni qorong’ida, suvuq sharoitda va vakuumda saqlash ham oksidlanishni oldini oladi. Yog’lar tirik organizmlardagi metabolitik jarayonlarda muhim ahamiyatga ega bo’lib qolmay, balki ulardan texnikada va meditsinada ham keng foydalaniladi. Ulardan sovun, olifa, yog’li bo’yoqlar tayyorlashda va surtma dorilarning asosi sifatida foydalaniladi. Yog’lar organizmda ikki xil holda uchraydi: - protoplazmatik yog’; - zaxira (rezerv) yog’ tarzda uchraydi. Protoplazmatik (konstitusion) yog’ ‒ har bir hujayraning tarkibini tashkil qiladi. U hujayralarning mitoxondriyalari, mikrosomalari va boshqa subhujayraviy elementlari membranalarini tarkibiga kiradi. Bu membranalar hujayralarga va subhujayraviy elementlarga ozuqa moddalarini kirishi va so’nggi almashinuv mahsulotlarini ulardan chiqarilishini boshqaradi. Protoplazmatik yog’larning odamdagi miqdori doimiy ko’rsatkichga ega va umumiy yog’ miqdorining 25 % ni tashkil qiladi. Bu miqdor doimiy, och qolganda va patologik holatda ham amaliy jihatdan o’zgarmaydi. Zaxira (rezerv) yog’lari ‒ energiyani konservatsiyalashning eng qulay shakli hisoblanadi. Bu narsa yog’ning karbonsuvlar va oqsillarga nisbatan ikki marta ko’proq kaloriyligidadir. Rezerv yog’ning organizmdagi miqdori har xil sharoitlar (jins yosh, mehnat faoliyati turi, ovqatlanish h.k.lar)ga bog’liq holda o’zgarib turishi mumkin. O’rtacha organizmda taxminan 7-8 kg rezerv yog’ bo’lishi mumkin. Organ va to’qimalardan miya, sperma, tuxumdon hujayralari lipidlarga boy bo’ladi va organning 7,5-30 % ni tashkil qiladi. Materiallarni mustahkamlash uchun savollar: 1. Qanday moddalarga lipidlar deyiladi? 2. Kimyoviy jihatdan lipidlar sinflari qanday farqlanadi? 3. Lipidlarning biologik ahamiyati. Ilmiybaza.uz 4. Lipidlarning nomlanishi va klassifikatsiyasi. 5. To’yingan va to’yinmagan yog’ kislotalari haqida ma‘lumot bering. 6. Qanday moddalarni neytral yog’lar deyiladi? 7. Mumlarning tuzilishi, funksiyalari va xossalari. 8. Fosfoglitseridlarning tuzilishi, xossalari. 9. Sfingomielin, serebrozid, gangliozidlarning tuzilishi, xossalari. 10. Sterinlar. Tuzilishi, xossalari, funksiyalari. Ilmiybaza.uz 4. Lipidlarning nomlanishi va klassifikatsiyasi. 5. To’yingan va to’yinmagan yog’ kislotalari haqida ma‘lumot bering. 6. Qanday moddalarni neytral yog’lar deyiladi? 7. Mumlarning tuzilishi, funksiyalari va xossalari. 8. Fosfoglitseridlarning tuzilishi, xossalari. 9. Sfingomielin, serebrozid, gangliozidlarning tuzilishi, xossalari. 10. Sterinlar. Tuzilishi, xossalari, funksiyalari.