Ilmiybaza.uz LISONIY SHAXS TUSHUNCHASI Ma’lumki, madaniyatni inoson yaratadi va unda inson, shaxs yashaydi. Aynan shaxs tushunchasida insonning tabiati birinchi o‘ringa ko‘tariladi, uning o‘zi esa, ijtimoiy-madaniy turmushning subyekti sifatida ishtirok etadi. Lisoniy shaxsga murojaat nemis olimi I. Veysgerber nomi bilan bogMiq. Rus tilshunosligida bu mavzuni birinchi boMib lisoniy shaxsni o‘rganishning ikkita, ya’ni muallif shaxsi va personaj shaxsini o‘rganish yoMini V.V. Vinogradov ishlab chiqqan.Keng ilmiy muomalaga esa bu tushunchani Yu.N. Karaulov olib kirdi, uning fikricha lisoniy shaxs - bu til tuzilishi jihatidan, haqiqatni ifodalashning aniqligi va teranligi, ma'lum maqsadga yo‘naltirilganligi bilan farqlanadigan matnlami tuza oladigan va anglay oladigan kishidir. Lisoniy shaxs mazmuniga ko‘pincha quyidagi komponentlar kiradi: tarbiya tarkibining qadriyatli, dunyoqarashgci oid komponenti, ya’ni qadriyatlar yoki hayotiy mazmun tizimi. Til shaxsning borliqqa dastlabki va teran qarashini ta’minlaydi, til milliy xaraktemi shakllantirish asosida yotgan va tilning dialogik aloqasida amalga oshiriladigan aynan o‘sha til obrazini va ma’naviy tasavvurlari ketma-ketligini yuzaga keltiradi; madaniyatshunoslik komponenti, ya’ni tilga qiziqishni oshirishning samarali vositasi boMgan madaniyatning o4zlashtirilishi darajasi. 0‘rganilayotgan til madaniyatining nutq va nutqdan tashqari muomalaga bogMiq boMgan fakt (dalil)larning jalb etilishi aynan bir xil qoMlash malakalarini shakllantirishga va muloqotdagi suhbatdoshga samarali ta’sir ko‘rsatishga ko‘maklashadi; • shaxs komponenti, ya’ni individual, har bir insonda mavjud boMgan komponent. 47 Lisoniy shaxs parametrlari endigina ishlab chiqila boshlandi. Lisoniy shaxs u yoki bu takrorlanish darajasida qoMlaniladigan, mavhum sintaktik modellarni toMdiradigan ma’lum so‘zlar zahirasi bilan xarakterlanadi. Agar modellar aynan mana shu til kollektivi vakili uchun yetarli darajada xos boMsa, so‘z boyligi va gapirish tarzi uning ma’lum bir sotsiumga tegishli ekanligini ko‘rsata oladi, o'qimishlilik darajasi, xarakterining tipi haqida shohidlik bera oladi, Ilmiybaza.uz jinsi va yoshidan dalolat beradi va h.k. O'nlab ijtimoiy rollarni bajarish bilan bog‘liq boMgan bunday shaxsning til repertuari jamoada qabul qilingan til etiketini hisobga olgan holda o‘zlashtirilgan boMishi kerak. Lisoniy shaxs tilda aks ettirilgan madaniyat makonida ijtimoiy ong shakllarida turli bosqichlarda (ilmiy, turmush va h.k.), yurish-turish tarzida va normalarida, moddiy madaniyat materiallarida namoyon boMadi. Madaniyatda belgilovchi rol millatning qadriyatlariga tegishlidir. Madaniy qadriyatlar shunday tizimki, unda hammabop va individual, asosiy va qo‘shimcha mazmunlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Masalan, barcha madaniyatlarda insonning ochko‘zlik, qo‘rqoqlik, kattalarni hurmat qilmaslik, dangasalik va shu kabi illatlari qoralanadi, ammo har bir madaniyatda bu illatlar turli ko‘rinishlarga egadir. Bugungi kunda tilning tilshunoslikda mavjudlik maqomini belgilab beradigan lisoniy shaxsini o'rganishga tegishli turli yondashuvlar mavjud: elitar lisoniy shaxsi, semiologik shaxs, til va nutq shaxsi, emotsional lisoniy shaxs, g‘arb va sharq madaniyatlari lisoniy shaxsi, rus yoki o‘zbek lisoniy shaxsi. Lisoniy shaxsning boshqa konsepsiyalari ham mavjud. Masalan, ular quyidagi komponentlami tashkil qiladi: • gapiruvchi inson — faoliyatlaridan biri nutq faoliyati boMgan shaxs; • lisoniy shaxs - o‘zini nutq faoliyatida namoyon qiluvchi, ma’lum bilimlar va tasavvurlar majmuasiga ega boMgan shaxs; • nutq shaxsi - bu fikr almashinishda o‘zini namoyon qiladigan, munosabatning u yoki bu strategiyasi yoki taktikasini, vositalar repertuarini tanlaydigan va amalga oshiradigan shaxs; 48 • kommunikativ shaxs - real kommunikatsiyada ishtiroetuvchi aniq kommunikativ harakat ishtirokchisi. Mazkur ishda biz lisoniy shaxsning ikkita tarkibiy - aynan lisoniy va kommunikativ q ism ini ko‘rib chiqamiz. Shunday qilib, lisoniy shaxs - o‘ziga xos jihatlarni jam qilgan ijtimoiy hodisa. Lisoniy shaxsda o‘ziga xoslik tilga ichki munosabat orqali, shaxsga oid til jihatlarning vujudga kelishi orqali shakllanadi; ammo bunda shuni unutmaslik lozimki, lisoniy shaxs til an’analarining vujudga kelishiga ta’sir ko‘rsatadi. Linvomadaniyatshunoslikda shaxsning nutq madaniyati “mentalitet” va “mentallik” tushunchalari bilan uzviy bog‘langan. Bu terminlar ijtimoiy va gumanitar fanlarda faol ilmiy qo'llanilmoqda. Shu bilan bir vaqtda bu terminlarning mazmuniy noaniqligi va nomukammalligi sotsiologik Ilmiybaza.uz tadqiqotlarda ulardan samarali foydalanish imkonini bermaydi. Kerak bo‘lgan barcha hollarda, masalan, katta ijtimoiy o‘zgarishlar yuz bergan paytda millatlararo farqlami tushuntirishda, hozirgi jamiyatda bozor islohotlarini amalga oshirishdagi yutuq va muvaffaqiyatsizliklarning sabablarini tushuntirishda bu terminlar yordamiga murojaat qilinadi. Mentalitet va mentallik so4zlariga murojaat qilish shu daraja tez-tez takrorlanib turadiki, ba’zida mualliflar qo‘llanilayotgan tushunchalarning metodologik tadbiq qilinganlik va asoslanganlik darajasi haqida hatto o‘ylab ko‘rmaydilar. Ayrim olimlar shundan kelib chiqadilarki, mentallik konstantlarini - o‘zlarining ongiga madaniyat, til, din, tarbiya, ijtimoiy munosabat orqali kiritilgan o‘zgarmas asosiy tasavvurlami o‘z ichiga oladi degan xulosadan kelib chiqadilar. Bu holda taraqqiyotning o‘tish davrida kishilarning tanlashiga ta’sir ko‘rsatadigan mentallik omil sifatida hamda ochiq va o‘zgaruvchi tarixda tanlash sharoitida harakat qilayotgan tarixiy shaxsning o‘zini o‘zi belgilash mexanizmini ochib beruvchi hodisa sifatida paydo bo‘ladi. Shunday bofclsa ham, mentalitet aynan individual va jamoa (kollektiv) ongining mustahkam tarkibi sifatida qoladiki, uning yordamida individlar yangiliklarga qarshilik ko‘rsatadilar va ayni vaqtda o'zgarayotgan sharoitlarga va talablarga ko‘nikadilar. 49 Shuning uchun ham mentalitet va mentallik ta’rifini aniqliklar kiritish lozim (XIX asrda «lisoniy ong» (ruh) yoki «millat ongi» (ruhi) tushunchasi «mentalitet» termini bilan almashtirilgan edi). U xulq-atvorda, noto4g4ri tushunchada, fikrlash tarzida ifodalanadi. Butunlay umumiy kocrinishda mentalitet fikrlash turi, aql tuzilishi bo4lib, u bilish, emotsional, irodaga oid jarayonlarda va xulq-atvor xarakterida namoyon boMadi. Mentallik kundalik, xuddi asliday takrorlanuvchi, odatdagi turmush tarzining va faoliyatning saqlab qolish usuli bo4lib, u ruhiy holat emas, balki ijtimoiy-madaniy hodisa, modomiki, uning elementlari simvollar, madaniyatning kodlari, predmetlarning buyum shakli va faoliyatning tayyor uslublari, ya’ni amaliy xulqatvoming ijtimoiy-madaniy maydondagi o4ziga xos shakllari sifatida berilgan. Mentalitet mentallikning yo4lga qo4yilganligini va o4rab turgan olamga nisbatan bir qolipdagi munosabatni ifodalaydi. Mentallikning shakllariga ushbu umumiylikka xos bo'lgan xulq-atvoming tayyor qolipi - kollektiv tasawurlar, o4rab turgan olamni Ilmiybaza.uz baholash va o'zlashtirishni tushuntirib berishda namoyon bo'ladigan intellektual ta’sirlar kiradi. 0’z vazifalariga ko‘ra ijtimoiy tasavvurlar guruh mentalitetining ijtimoiy-psixologik va madaniy barqarorligini ta’minlaydi va bilish vositasi vazifasini bajaradi. Odamlar o’z tasavvurlarini tushuntirib, ulami asoslab, o4zlari yaratadilar. Ammo ma’lumotni ham qo’shib hisoblaganda voqyelik, sodir boMayotgan narsalaming realligi haqidagi savolga javob berishning mezoni bo’lib xizmat qiladigan tasavvurlar asosida tuziladi. Voqelik o‘zgarib ketadi, chunki inson uni o’z xohishlari, manfaatlari va tasawurlari ta’siri ostida ko’radi. Ijtimoiy tasavvurlar xulq-atvorning vositachisidir. Shunday qilib, ular o’z xulq-atvorni shakllantiradilar va ijtimoiy aloqalarni yo'naltiradilar. Shunday qilib, mentalitet va mentallik - inson ongining, tasawurining, munosabati va harakatining ko’p o’lchovli fenomenlari bo’lib, ular turli nuqtai nazarlardan ta’riflanishi mumkin. Mentalitetning ilmiy manzarasi diskursiv tahlil va turli 50 guruhlarning mentalligi o‘zini namoyon qiladigan va ko‘rinishini o‘zgartiradigan, ayni paytda o‘zining dastlabki tavsifini saqlab qoladigan amaliyotlar doirasining tahlili bilan chambarchas bog‘langan. Sotsiologik tadqiqotlar aslini olganda turli guruhlaming kundalik amaliyotidagi ma’lum mentalligini fanlararo tasvirlashdan, tushuntirishdan va talqin qilishdan iboratdir. Ilgari ta’kidlanganidek, til yordamida biz borliqni gavdalantiramiz. Nafaqat tasvirlaymiz, balki aynan gavdalantiramiz, chunki tasvirlash borliqni ifodalashning shakllaridan biridir. Masalalar, xohishlar barcha nutq faoliyatlari kabi borliqning aks ettirilishi yoki tasavvurlari shakllaridir. Tilni uch xil tushunish mumkin: til sifatida - tizimni; til sifatida - faoliyatni yoki nutqni; tilning birligi sifatida - tizimlar tilini va faoliyat yoki nutqning tilini. Bundan buyon biz tilni tizim tili va faoliyat tili birligi sifatida til deb belgilaymiz, faoliyat tili ma’nosida - nutq deb belgilaymiz. Olamning lisoniy manzarasini tilda fikrlash deb qarash mumkin, chunki, birinchidan, olamning manzarasi oddiygina suratga olish emas - bu fahmlash yoki taqlid qilishdir; ikkinchidan, ko‘rib chiqilayotgan (muhokama qilinayotgan) tasavvur yoki in’ikos tovushli xarakterga ega, ya’ni u amalga oshiriladi va til shaklida mavjud bo’ladi. Ilmiybaza.uz Lisoniy shaxsning tuzilishi: Yu.N. Karaulovning «Русский язык и языковая личность» deb nomlangan ishida lisoniy shaxs modelining uch bosqichli tushunchasi berilgan. U lisoniy shaxsning tuzilishiga mos kelishi mumkin boMgan anglash va tushunish jarayonining uch bosqichli g'oyasiga asoslanadi. Tadqiqotchining fikri bo‘yicha, lisoniy shaxs uch tuzilish bosqichiga ega. Birinchisi - verbal-semantik (semantik-qatordagi, invariant), odatdagi tilni bilish darajasini aks ettiradi. Ikkinchi bosqich - kognitiv, bunda lisoniy shaxsga xos boMgan va kollektiv va (yoki) individual kognitiv makon yaratuvchi muhim bilim va tasawurlami aktuallashtirish va identifikatsiyalash sodir boMadi. Bu bosqich shaxsning lisoniy olami modelini, uning tezaurusini (tilning mukammal lug'ati), madaniyatini aks ettirishni nazarda tutadi. Uchinchisi, oliy, pragmatik bosqich - til shaxsining rivojlanishini harakatga keltiruvchi sabab va maqsadlarni aniqlash va tavsiflashni o4z ichiga oladi. 53 Lisoniy shaxsning bosqichli modeli umuman shaxsning umumlashgan tipini ifoda etadi. Mazkur madaniyatda aniq lisoniy shaxslar juda ko4p boMishi mumkin, ular shaxs tarkibining har bir bosqichdagi o'zgarishlari ahamiyati bilan ajralib turadi. Shunday qilib, lisoniy shaxs - bu nutq shaxslarining ko‘p qatlamli va ko‘p tarkibli paradigmasidir. Bunda nutq shaxsi - real munosabatdagi, faoliyatdagi lisoniy shaxsdir. Aynan nutq shaxsi bosqichida ham lisoniy shaxsining milliy-madaniy o‘ziga xos xususiyati, ham munosabatning milliy-madaniy o‘ziga xos xususiyati namoyon bo‘ladi. Tushunish jarayoni tuzilishida quyidagilar farqlanadi: a) so‘zlovchining tushunish - lisoniy shaxs asosiy flkrining motivatsion darajasiga to'g'ri keladi; b) matnning konsepsiyasini anglash (tezaurus bosqichi); v) so‘zlarning mazmunini anglash (verbal-semantik bosqich). Har bir bosqichda gap so‘z haqida (nol bosqichi - (v)), tubma’no haqida (birinchi bosqich - (a)) va matn haqida (ikkinchi bosqich - (b)) borishi mumkin. Ularning har birida lisoniy shaxs o‘ziga xos boMgan bir tipdagi quyidagi elementlardan, a) tegishli bosqichning birliklaridan; b) ular orasidagi o'zaro munosabatlardan; v) komplekslarning har bir bosqichi uchun xos bo’lgan stereotip birlashmalardan tashkil topadi: Lisoniy shaxs aynan qaysi bosqichdan boshlanadi, ya’ni nol bosqichidanmi yoki birinchi bosqichdanmi, degan savolga turlicha javob beriladi. Ilmiybaza.uz Lisoniy shaxsning oliy motivatsion bosqichi tuzilishi individualizatsiyaga ancha moyil, bu narsa aynan shu bosqichda lisoniy shaxs rivojlanishi tuzilishining o‘ziga xos jihatlarini aniqlashni qiyinlashtiradi. Bu bosqich ham elementlaming uch tipidan, ya’ni birliklardan, o‘zaro munosabatlardan va stereotiplardan tashkil topgan bo’lib, ular sinchiklab o‘rganilganda nafaqat so‘zlarni yoki konseptlami, tushunchalarni aks ettirib qolmay, balki pragmatik nuqtai nazardan qarab chiqiladigan shaxsning kommunikativ va faoliyat ehtiyojlarining ifodasi hisoblanadi. Lisoniy shaxsni shakllantirish modeli metodik yondashuv nuqtai nazardan ifodalangan (o‘qitish usullarini umumlashtirish 54 asosida lisoniy shaxsni qayta yaratish), ya’ni lisoniy shaxs qadriyatlari iyerarxiyasini shakllantirish orqali o'qitish tajribasi asosida qayta qurishda ifodalangan. Lisoniy shaxsni qayta qurishga maqsadli yondashuv o‘qitish narijalariga erishishdan, ya’ni nutq malakalarini, ko‘nikmaIarini, o‘rgatish obyektlariga tayyorgarlikni qo‘lga kiritishdan iboratdir. Nutq malakalari va ko‘nikmalari/tayyorgarIiklarining tartibga solingan ro‘yxati “lisoniy shaxs” tushunchasining operatsion mazmuni haqida ma’lum tasawur beradi. Lisoniy shaxs tuzilishining to’liq tasvirini ifodalash uchun tilni bilishning besh xil bosqichi mavjudligini ta’kidlab o‘tish lozim: 1) to‘g‘rilik bosqichi, u ushbu tilning elementar qoidalariga mos keladigan matnlarni hosil qilishga imkon beradigan yetarli darajadagi leksik zahiraning va tilning asosiy grammatik qonuniyatlarining mavjud bo‘Iishini ko‘zda tutadi: 2) materialni egallash bosqichi tilning ichki harakatiga muvofiq mulohazani amalga oshirish va idrok qilishni bilishni o‘z ichiga oladi; Z) mazmunga boylik (toc lalik) bosqichi - fonetika, grammatika va leksika sohasida til ifoda vositalarining barcha xilma-xilligi aks etganligi nuqtai nazaridan ajratiladi; 4) adekvat tanlov bosqichi - qo'llanilayotgan vositalarning kommunikativ vaziyatlarga va kommunikantlar rollariga muvofiq ravishda ifodalanadi; 5) adekvat sintez bosqichi - lisoniy shaxsning matnini uning mazmuniga tegishli tarkibiy va kommunikativ vazifalarning barcha kompleksiga mosligini e’tiborga oladi.