LOGISTIK TIZIM BOSHQARUVINI TASHKIL ETISH 1. Boshqaruvga an’anaviy yondashishlarni taqqoslash Logistikani moddiy oqimlarni boshqarish usullari va vositalarining yig‘indisi sifatida belgilash ushbu boshqaruv nuqtai nazaridan muhim bo‘lmagan bir qator omillardan fikran boshqa tomonlarga ketish imkonini beradi. Shunday qilib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri logistik zanjirni tuzish mumkin bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, ularda sodir bo‘layotgan jarayonlarni shakllangan holda bayon qilishni amalga oshirish va shu asosda boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishga imkon beradi. Ko‘rsatib o‘tilgan qarorlar yagona maqsad bilan – iste’molchilar tomonidan qo‘yilayotgan talablarni qanoatlantiruvchi chiquvchi moddiy oqimni shakllantirish uchun ishlab chiqiladi. Moddiy oqimning tabiati shundayki, u iste’molchiga yetib borgunga qadar ishlab chiqarish, omborxona, transport bo‘g‘inlarini o‘tadi. Moddiy oqimni logistik jarayonning turli-tuman ishtirokchilari tashkil qiladilar va yo‘naltiradilar. Amalga oshirish tamoyili logistika kontseptsiyasida birinchi o‘ringa qo‘yiladigan tizimli yondashish moddiy oqimlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarishning metodologik asosi bo‘ladi. Boshqaruvga an’anaviy yondashishda logistik zanjirning har bir bo‘g‘ini o‘zining shaxsiy maqsadlari va samaradorligi mezonlarini mo‘ljallovchi shaxsiy boshqaruv tizimiga ega. Logistik zanjirning har bir oldingi bo‘g‘inining ushbu bo‘g‘in boshqaruv tizimi ta’siri ostida uning maqsadlari va mezonlarini hisobga olish bilan shakllangan chiquvchi oqim keyingi bo‘g‘in uchun kiruvchi bo‘ladi. Ohirgi bo‘g‘inning chiquvchi oqimi butun logistik zanjirning natija beruvchi moddiy oqimi bo‘ladi. Uning parametrlari logistik zanjirning bo‘g‘inlaridan har birida izchil amalga oshiriladigan mustaqil boshqaruvchi ta’sirlar natijasida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham, boshqaruvning umumiy maqsadlari nuqtai nazaridan ular ichki sabablar natijasida vujudga kelgan bo‘ladilar. Logistik yondashishda boshqaruvchi ta’sirlar boshqaruvning yagona logistik tizimi tomonidan boshqaruvning yangi ob’ekti – to‘g‘ridan-to‘g‘ri oqimga nisbatan qo‘llaniladi. Ushbu boshqaruvchi ta’sirlar tadqiqot qilinayotgan logistik zanjir samaradorligining umumiy maqsadlari va mezonlaridan kelib chiqqan holda shakllanadi, chunki chiquvchi moddiy oqimning parametrlarini butunlay oldindan aytib beradigan boladi. Haqiqiy logistik tizimlarni faoliyat yuritishi ham bu tizimlar ichida va ham ularning atrof-muhit bilan munosabatlarida murakkab aloqalar mavjudligi bilan ta’riflanadi. Bunday sharoitlarda tizimni faoliyat yuritishining asosiy maqsadlari va ularning oldiga qo‘yilayotgan talablarni hisobga olmasdan xususiy qarorlarni qabul qilish yetarli bo‘lmasligi va hatto xato bo‘lishi mumkin. Tizimli yondashish qat’iy metodologik kontseptsiya ko‘rinishida bo‘lmaydi. U idrok etish kontseptsiyalarining o‘ziga xos tamoyillarining yig‘indisi bo‘lib, unga rioya qilish belgilangan tartibda aniq tadqiqotlarni ko‘zlashga imkon beradi. Logistik tizimlarni shakllantirishda tizimli yondashishlarning quyidagi tamoyillarini hisobga olish kerak: - tizimni yaratish bosqichlari bo‘yicha izchil harakatlanish tamoyili. Bu tamoyilga rioya qilish shuni bildiradiki, tizim avval makro darajada, ya’ni atrof- muhit bilan o‘zaro munosabatlarda, keyin esa mikro darajada, ya’ni o‘z tuzilishining ichida tadqiqot qilishi kerak; - loyihalashtirilayotgan tizimlarning axborotli ishonchlilik, resursli va boshqa ta’riflarini moslashtirish; - alohida tizimchalar maqsadlari va butun tizim maqsadlari o‘rtasida ihtilof yo‘qligi tamoyili. Tizimli yondashishning mohiyati uni tizimlarni shakllantirishga klassik induktiv yondashish bilan taqqoslashda namoyon bo‘ladi. Klassik yondashish xususiydan umumiy (induksiya) ga o‘tishni bildiradi. Ushbu jarayonga klassik yondashishda tizimni shakllantirish, uni alohida ishlab chiqilgan tarkibiy qismlarini birlashtirish yo‘li bilan sodir bo‘ladi. Birinchi bosqichda alohida tizimlarni faoliyat yuritishining maqsadlari aniqlanadi. Ikkinchi bosqichda, alohida tizimchalarni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan axborotlar tahlil qilinadi. Uchinchi bosqichda birgalikda tizimning ish qobiliyatini tashkil qiluvchi tizimchalar shakllantiriladi. Tizimli yondashish klassikdan farqli ravishda umumiydan xususiyga izchil o‘tishni ko‘zda tutadi, bunda ko‘rib chiqishning asosida tizim yaratilayotgan yakuniy maqsad yotadi. Tizimli yondashishda tizimni shakllantirishning izchilligi ham o‘z ichiga bir necha bosqichlarni oladi: Birinchi bosqich. Tizimni faoliyat yuritishining maqsadlari belgilanadi va shakllantiriladi. Ikkinchi bosqich. Tizimni faoliyat yuritishining maqsadlari va tashqi muhitning cheklashlari tahlili asosida tizim qanoatlantirishi kerak bo‘lgan talablar aniqlanadi. Uchinchi bosqich. Ushbu talablar asosida, mo‘ljalga ko‘ra, ba’zi bir tizimchalar shakllantiriladi. To‘rtinchi bosqich. Tizimni sintez qilishning eng murakkab bosqichi: har xil variantlarni tahlil qilish va tizimchalarni tanlash, ularni yagona tizimda tashkil qilish, bunda tanlov mezonlaridan foydalaniladi. Logistikada tizimlarni sintez qilishning asosiy usullaridan biri – modellashtirishdir. Makrodarajadgi logistik boshqaruv uchun alohida korxonalar va firmalar logistik zanjirning bo‘g‘inlari bo‘ladilar, mikrodarajada esa bitta korxonaning ta’minot xizmatlari, ishlab chiqarish, moliya – sotish bo‘limlari kabi faoliyat yurituvchi bo‘linmalari bo‘ladi. Logistik boshqaruv ishlab chiqarish, sotish faoliyatiga tizimli yondashishni amalga oshirishdan iborat bo‘ladi. Iqtisodiyotda tizimli yondashish iqtisodiy tizimni tizimli tahlil nuqtai nazaridan butun bir yaxlit sifatida o‘rganishdan iborat bo‘ladi. Iqtisodiy tizim ochiq tizim bo‘lgan holda, bir tomondan, umumiy ijtimoiy tizimning tarkibiy qismi sifatida, boshqa tomondan esa – jamiyat iste’moli resurslari tizimining bir qismi bo‘ladi. Iqtisodiy tizim maqsadga qaratilgan va tizimi ob’ektlarning vazifalari, ularning xususiyatlari va ular o‘rtasidagi aloqalar bilan belgilanadi. Tizimli ob’ektlar – bu kirish, jarayon, maqsad, chiqish, teskari aloqalar va cheklashlar. Iqtisodiy tizimni o‘rganishga tiizmli yondashish iqtisodiyotning barcha kategoriyalari va qonunlarini ularning birliklari va o‘zaro asoslanganliklarida o‘rganishni taqozo yetadi. Qabul qilinayotgan qarorlarning samaradorligi tizimli yondashishni o‘lchovi bo‘ladi. Shunday qilib, tizimli yondashish har bir tizim, hatto, ayrim, tarqoq tiizmchalardan tashkil topgan vaqtda ham integratsiyalangan yaxlit ekanligini bildiradi. Tizimli yondashish o‘rganilayotgan ob’ektni umumiy maqsad bilan birlashtirilgan o‘zaro bog‘liq tizimchalarining majmuasi sifatida ko‘rishga, uning integratsiyalangan xususiyatlari, ichki va tashqi aloqalarini ochib borishga imkon beradi. Alohida elementlar (bo‘g‘inlar) ning xususiy maqsadlarini butun tizimning yagona maqsadini tahlil qilish asosida qo‘yish va erishishga asoslangan tizimli yondashishni deduktivli deb atash mumkin. Butun tizim faoliyatining har biri o‘zining xususiy maqsadini ko‘zlovchi alohida elementlar faoliyatini birlashtirish natijasi sifatida olinadigan an’anaviy yondashishni induktivli deb atash mumkin. Boshqaruv logistik tizimlarining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bunday tizim, avval, atrof-muhit bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish maqsadida tahlil qilinishi, keyin esa shakllanayotgan tizim ichidagi o‘zaro aloqani belgilashi kerak. Boshqaruvning logistik tizimlari, haqiqatdagi har bir tizim kabi rivojlanishning har xil bosqichlarida bo‘lishi va ishlab chiqarish hamda sotishning har xil tarkibiy qismlarini qamrab olishning to‘liqligi darajasi bilan farqlanishlari mumkin. Boshqaruvning logistik tizimlarini qo‘llash uchun rivojlanishning to‘rtta darajasi yoki ishlab chiqarish, sotish tizimi tarkibiy qismlarini qamrab olish to‘liqligining to‘rtta darajasi xosdir. 1 – birinchi daraja; 2 – ikkinchi daraja; 3 – uchinchi daraja; 4 – to‘rtinchi daraja. Tarkibiy qismlarni qamrab olish to‘liqligining birinchi darajali logistik tizimlari uchun jo‘natishga tayyor mahsulotlarni omborga joylashtirish, ularni iste’molchilarga tashishni tashkil qilish vazifalarini bajarish xosdir. Bunday logistik tizim chiqishda iste’molchilar talabnomalaridagi kundalik cho‘qqilar va o‘zgarishlar ta’minlanadi. Tarkibiy qismlarni qamrab olish to‘liqligining ikkinchi darajali logistik tizimlari uchun ular huquq doiralarini shaxsiy ishlab chiqarishlarini chiqishlargacha tarqalishi xosdir.Bunday tizimlar to‘liqlikning birinchi darajasiga xos bo‘lgan jo‘natishga tayyor mahsulotlarni iste’molchilar va omborlarga tashish bilan bir qatorda yana tayyor mahsulotlarning korxona ichidagi omborlarini ham qamrab oladilar. Bunday tizimlarning vazifalariga buyurtmalarni ishlab chiqish, iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish, tayyor mahsulotlarni korxonada saqlash va tayyor mahsulotlarning korxona ichidagi zaxiralarini boshqarish ham kiradi. Tarkibiy qismlarni qamrab olish to‘liqligining uchinchi darajasidagi logistik tiizmlar uchun ularning huquq doiralarini qo‘shimcha kirish omborlari, dastlabki materiallarni yetkazib berish tizimi, harid qilishlar va ta’minlash sohasi hamda materiallarni ishlab chiqarish jarayoni vaqtida harakatlanishga ham yoyiladi. Bu kengaytirilgan huquq doirasiga muvofiq oldingi ko‘rib chiqilganga qo‘shimcha sifatida, bunday tizimlar xom ashyo va butlovchilarni harid qilish, xom ashyo va butlovchilarni yetkazib berishni boshqarish, xom ashyo va butlovchilar zaxiralarini hamda tugallanmagan ishlab chiqarish darajasini boshqarish vazifalarini bajaradilar. Bunday darajadagi logistik tizimning ishi, odatda, amaldagi yillik rejadan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Uchinchi darajadagi tizimlarni logistik boshqarish oldindan bo‘ladigan ta’sirlarni silliqlashdan iborat bo‘ladi, ichki sharoitdan kelib chiqib chetga chiqishlarga javob qaytarish bilan cheklanib qolmaydi. Tarkibiy qismlarni qamrab olish to‘liqligining to‘rtinchi darajasi logistik tizimlari o‘z huquq doiralarini ishlab chiqarish, sotish jarayonining barcha elementlari va bosqichlariga, shu jumladan, shaxsiy ishlab chiqarishni rejalashtirish va boshqarishgacha tarqatadi. Bu marketing tadqiqotlari natijalarini rejalashtirish, ishlab chiqarish, ta’minot va moliya operatsiyalari bilan bog‘lashga imkon beradi. Bunday logistik boshqaruv integratsiyalash tamoyilidan foydalanadi va iqtisodiy murosaning oldin yeslatib o‘tilgan g‘oyalariga asoslanadi. Bunday darajadagi logistik tizimning ishi, odatda, uzoq muddatli rejalardan foydalanish bilan amalga oshiriladi. Ishlab chiqarish, sotish tizim bo‘linmalarini qamrab olish to‘liqligining har xil darajadagi logistik tizimlar bilan qamrab olish mavjud. Aniq ishlab chiqarish, sotish tizimiga logistik boshqaruvni tatbiq etishning maqsadga muvofiqligi har biri alohida holda maxsus ko‘rib chiqishni talab qiladi. 2. Logistikada bashoratlash usullari Logistik operatsiyalarni rejalashtirish va boshqarishda, ko‘pincha, bashoratlashning har xil usullari va modellaridan foydalaniladi. Iste’mol talabi, moddiy resurslarni sarflanishi, zaxiralar darajasining aniqligi va ishonchliligiga amalda barcha logistik kontseptsiyalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Logistik menejerlar o‘zlarining amaliy faoliyatlarida talab qilinadigan aniqlik, dastlabki axborotlarning hajmi va turi hamda boshqa omillarga ko‘ra bashoratning har xil usullaridan foydalanadilar, buning ustiga ko‘pgina hollarda bu maqsad uchun standartli yoki shaxsiy komp’yuter dasturlarini qo‘llaydilar. Talab va tayyor mahsulotni sotish hajmini bashoratlash logistikada bu usullarning qo‘llashning asosiy sohasi bo‘ladi. Ishlab chiqarish ichidagi logistikaning maqsadlari uchun moddiy resurslarga ehtiyojni bashoratlash katta ahamiyatga ega, bu haridlarni boshqarish va sotishdan keyingi servis uchun dolzarb bo‘ladi. Bashoratlash logistik rejalashtirishning har xil turlari: strategik, taktik, operativning ajralmas qismi bo‘ladi. Rejani ilmiy asoslash vositasi bo‘lgan holda, bashorat rejalashtirish uchun zaruriy axborotlarga ega bo‘lishi, logistik menejment jarayonini rivojlanish harakterining ehtimol bo‘lgan baholanishi va logistik tizim oldiga qo‘yilgan maqsadlarni amalga oshirishning ehtimol bo‘lgan yo‘lini o‘z ichiga olishi kerak. Umumiyroq nuqtai nazardan, bashorat – bu logistik jarayon, tizim yoki alohida elementlarning kelajakdagi belgilangan paytdagi holati va bu holatga erishishning muqobil yo‘llari haqidagi ehtimol bo‘lgan mulohazadir. Iqtisodiy bashorat iqtisodiy tizimni rivojlanishining ehtimol bo‘lgan yo‘nalishlari va har xil variantlarni belgilashga imkon beradi, hamda uni faoliyat yuritishining aniq maqsadlarini tanlashda yordam beradi. Shuning uchun logistikada bashoratni belgilanishi mikro va makro logistik muhit o‘zgarishlari tendensiyasini ochishdan va logistik operatsiyalar dinamikasining firma menejmenti hodimlariga zarur bo‘lgan ehtimol bo‘lgan miqdoriy va sifatiy baholarini olishdan iborat bo‘ladi. Bashoratlashning umumiy sxemasida ob’ekt yoki jarayonning qandaydir parametrik bashoratini olish uchun bashoratlashning belgilangan modeliga ega bo‘lishlari kerak, undan o‘tmishdagi vaqtning belgilangan oralig‘i uchun retrospektiv (o‘tmishdagi) axborotlar, vaqtning hozirgi payti parametri haqidagi axborotlar va ba’zi tashqi muhit haqidagi bashoratli axborotlardan foydalaniladi. Olingan bashoratning aniqligi va ishonchliligi dastlabki axborotning hajmi, aniqligi va ishonchliligi, qo‘llanilayotgan usulning to‘g‘riligi va bashoratning chuqurligiga bog‘liq. Hozirgi vaqtda bashoratlashning juda katta miqdordagi har xil usullari mavjud bo‘lib, ularning katta qismi faktografika, ya’ni ob’ektning o‘tmishdagi hulqi haqidagi axborotlar – retrospektiv axborotlardan foydalanuvchi usullarga kiradilar. . Logistik menejmentda ko‘pincha faktografik usullardan foydalaniladi, ular uchun dastlabki axborotlar dinamik qatorlarga ega bo‘ladi. Qoidaga ko‘ra, logistikada foydalaniladigan iqtisodiy yoki texnikiqtisodiy ko‘rsatkichlarining dinamik qatorlari ma’lumotlar nuqtalarining eng katta miqdoriga ega, shuning uchun qisqa dinamik qatorlar deb ataladilar. Logistik menejerlar tomonidan foydalaniladigan bashoratlash usullarining qisqacha ta’rifini ko‘rib chiqamiz. “Delfi” usuli. Ekspertlar guruhi maxsus anketa yordamida so‘rov qilinadi, unda savolga javob keyingi savolni keltirib chiqaradi. Ekspertlarning belgilangan guruhi uchun yaroqli bo‘lgan axborotlarning har qanday qatori va boshqalar uchun yaroqsiz bo‘lgan barcha axborotlar bashoratlash uchun yaroqli bo‘ladi. Bu usul monitarli ishlab chiqishning guruhli samarasini elementlashtiradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi. “Bozorni tadqiq qilish” usuli. Haqiqiy bozorlar haqidagi gipotezalarni tanlab olish va testdan o‘tkazish uchun tizimli, shakllangan va ongli tadbirlar. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi. “Izchil bitimlar” usuli. Bu usul ekspertlar guruhi bitta ekspertga qaraganda yaxshiroq bashorat qilishi mumkinligiga yo‘l qo‘yishga asoslangan. Cheklashlar mavjud emas, muhokamalar rag‘batlantiriladi. Olingan bashoratlar ijtimoiy omillarga bog‘liq bo‘ladi va to‘g‘ri bitimlarni aks yettirishi mumkin. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi. “Sotish darajasini baholash” usuli. Mahsulotlarni sotishlar darajasi haqidagi fikrlar sotish hodimlari guruhlari bo‘yicha ishlab chiqilishi mumkin va ko‘pincha, haridorlarning talablari va ehtiyojlari tendensiyasini aks yettiradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi. “Fikrlarni bashoratlash” usuli. Bu usulda firma xodimlarining bo‘ladigan tendensiya haqidagi hamda ba’zida kelajakdagi alohida xizmatlar, jarayonlar tendensiyalari haqidagi fikrlari va tasavvurlaridan foydalaniladi. Umumiy holda usul qat’iy ilmiy bo‘lmaydi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi. “Tarixiy o‘xshashlik” usuli. Bozorga yangi tovarni qo‘yish va sotishlar hajmini o‘sishini o‘tmishdagi xuddi shunday bir-birini o‘rnini almashtiruvchi tovarlarni bashoratlashga asoslangan solishtirma tahlil qilish usuli. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi. “Sirg‘aulchan o‘rtacha” usuli. Dastlabki dinamik qatordagi har bir nuqta mavsumiylik va ma’lumotlarni muntazam emasligi ta’sirini bartaraf yetish uchun arifmetik o‘rtachalash yo‘li bilan bir necha nuqtalar yig‘indisi bilan silliqlantiriladi. Bashoratlash davri – qisqa muddatli bo‘ladi. “Yeksponensial silliqlash” usuli. Bu usul sirg‘aluvchi o‘rtacha usuliga o‘xshash, ammo o‘rtachalashtirish dinamik qatorning dastlabki ma’lumotlari tomonidan berilgan belgilangan og‘irliklar bilan o‘tkaziladi. Har bir keyingi miqdor oldingidan olinadi. Bashoratlash davri – qisqa muddatli bo‘ladi. “Boks – Jenkins qatorlaridan foydalanish” usuli. Usul statistik modellar va vaqt qatorlarini ishlab chiqishdan foydalanadi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi. “Klassik dinamik qatorlar” usuli. Mavsumiy to‘lqin, trend va nomuntazam tarkibiy qismni dekompozitsiyalash uchun usul. Logistikada 3 dan 12 oygacha davrga bashoratlash uchun eng yaxshi usullardan biri bo‘ladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi. “Trendning proeksiyasi” usuli. Trend uchun tahliliy formulani qurish va uni bashorat davrida davom yettirishdan iborat. Bir necha variantlarga ega: oddiy, nominal, logarifli va boshqalar. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi. “Fokusni bashoratlash” usuli. 3 oygacha davrga yetarlicha aniq bashorat olish uchun bir necha oddiy hal qiluvchi qoidalarni beradi. Retrospektiv axborotlarni imitatsion komp’yuterli modellashtirish usulidan foydalaniladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha muddatli bo‘ladi. “Spektrli tahlil” usuli. Asosiy tarkibiy qismlarni tegishli spektrli qalinliklar bilan dinamik qatorlarga ajratish qo‘llaniladi. Bu tarkibiy qismlar yegri spekrtli qalinliklar bilan cheklangan geometrik figuralardan iborat bo‘ladi. Bu tarkibiy qismlarni navlarga ajratish trendning matematik ifodalanishini beradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi. “Regression modellar” usuli. Logistik ko‘rsatkichlar, masalan talabni regressiv modelning bir necha o‘zgaruvchanlari bilan bog‘lashga asoslangan. Omillarni modelga tanlab olish statistikaning ma’lum usullari bilan amalga oshiriladi. Regressiv tahlil dasturlari EHM ning standart matematik ta’minlanishiga kiradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi. “Ekonometrik modellar” usuli. Ekonometrik model – bu tayyor mahsulotni sotish sohasidagi iqtisodiy faollikning belgilangan sektorini bayon qiluvchi mustaqil regressiv tenglamalar tizimidir. Regressiv tenglamalarning parametrlari, odatda, yetarlicha tez baholanadi. Qoidaga ko‘ra, bu modellar istiqbolda nisbatan mustaqildirlar. Ammo majmuada ular baholanayotgan ko‘rsatkichning tendentsiyasini yakka regressiv modellar va trendlar bashoratiga qaraganda yaxshiroq aks ettiradilar. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi. “Tijorat takliflari asosida bashoratlash” usuli. Bu bozorlar belgilangan mahsulotni xarid qilish istaklari haqidagi tijorat axborotlari va ommoviy axborot vositalaridagi sotish haqidagi takliflarni tahlil qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Sotishlar haqidagi respektiv axborotlar asosida mo‘ljallangan talabning o‘sishining o‘rtacha indekslari hisoblab chiqiladi. Odatda, tahliliy modellar qo‘shiladi va ularga tuzatishlar kiritiladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha muddatli bo‘ladi. “Kirish – chiqish modeli” usuli. Belgilangan iqtisodiy ob’ekt yoki iqtisodiyot sektoridagi tovarlarning ichki va tashqi oqimlari haqidagi axborotlarga asoslangan tahlil usuli. Belgilangan chiqishga yerishish uchun kiruvchi moddiy oqim qanday bo‘lishi kerakligini ko‘rsatadi. Biznesning o‘ziga xos sohalarida qo‘llaniladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha muddatli bo‘ladi. “Kirish – chiqishning iqtisodiy modeli” usuli. Ekonometrik modellar va kirish-chiqish modellarining kombinatsiyasidan iborat. Kirish-chiqish modeli yekonimetrik modeldagi uzoq muddatli tendensiyalarni bashoratlash uchun foydalaniladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha muddatli bo‘ladi. “Yetakchi indikatorlar” usuli. Iqtisodiy ko‘rsatkichlarning dinamik qatorlaridan foydalaniladi, Ularni o‘zgarishi qidirilayotgan ko‘rsatkichni bashoratlash uchun tendensiyani aks yettirishga imkon beradi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va qisqa muddatli bo‘ladi. “Hayotiy davrning tahlili” usuli. Bu usul talab va sotishlar hajmini bashoratlash uchun yangi tovarlarning yegri hayotiy davridan foydalaniladi. Hayotiy davrning pallalari tegishli tahliliy bog‘liqliklar bilan belgilanadi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi. “Dinamik modellashtirish” usuli. Chakana savdo shohobchalari va distribyutorlik markazlarida sotishlarning yakuniy hajmini imitatsion dinamik modellashtirish uchun EHMdan foydalaniladi. Modellashtirishning astlabki parametrlari zaxiralarni boshqarish siyosati, shlab chiqarish jadvali va moddiy resurslarni harid qilish siyosati omonidan beriladi. Bashoratlash davri – o‘rtacha va uzoq muddatli bo‘ladi. Logistik rejalashtirishning asosiy nuqtai nazarlari. Logistik strategiyani ishlab chiqish firmada marketingli va ishlab chiqarish strategiyalari va missiyasini belgilash bilan bir qatorda markaziy o‘rinni egallaydi. Logistik strategiya firmaning korporativ strategiyasiga zid bo‘lmaydi va uning missiyasi o‘zanida oqishi kerak. Logistik strategiyani ishlab chiqishda quyidagi asosiy savollarga javob berish kerak: 1. Biz hozir kompaniyalarning qanday turidan iboratmiz? 2. Kelajakda kompaniyalarning qanday turi bo‘lishni istaymiz? 3. Bizning iste’molchilarimiz kimlar? 4. Bizning biznesimizning tabiati va xususiyatlari qanday? 5. Bizning biznesimiz rivojlanishining muqobil imkoniyatlari qanday? 6. Bizning raqiblarga nisbatan kuchli va kuchsiz tomonlarimiz qanday? 7. Biz qanday korporativ strategiyani belgilamoqchimiz? 8. Qanday marketingli strategiya bizga to‘g‘ri keladi? 9. Marketingli strategiyani belgilashda logistik strategiya qanday bo‘lishi kerak? 10. Logistik strategiyaning asosiy maqsadlari va vazifalari qanday? 11. Strategik logistik reja nimadan iborat bo‘lishi kerak? 12. Strategik rejani amalga oshirish uchun qanday byudjet zarur? 13. Strategik rejaning monitoringini bajarishning qanday tashkil qilish mumkin? 14. Qanday logistik faollik rejada ustuvor bo‘lishi kerak? 15. Logistik faollikning integratsiyalash darajasi qanday bo‘lishi kerak? 16. Logistik rejaning birligi nimadan iborat? 17. Tashqi atrof-muhitning tabiati qanday? 18. Bozorning tabiati, darajasi, xususiyati qanday? 19. Bizning bozordagi asosiy raqiblarimiz qanday va har bir raqib bizning firmaga nisbatan nimadan iborat? 20. Bizning oldingi logistik strategiyamiz qanday yedi va ular hozirga vaqtda qanday o‘zgargan. 21. Oldingi logistik strategiyalarni amalga oshirishga moliyaviy kiritmalar qanday yedi va yangi investitsiyalarni qaerdan olish mumkin? 22. Tashqi atrof-muhit asosiy omillari o‘zgarishining bashorati qanday? 23. Bizning strategik logistik rejamizning poydevori nimadan iborat bo‘lishi kerak? 24. Logistik strategiyaning maqsadlariga yerishish uchun eng dolzarbroq dasturlar qanday bo‘lishi kerak? 25. Logistik strategiyani bajarish bilan bog‘liq hatarlar qanday? 26. Logistik strategiyaning bajarilishini qanday miqdoriy baholash mumkin? Firmaning korporativ strategik maqsadlari, marketing va ishlab chiqarish strategiyalarini bog‘lovchi logistik strategiya quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan tashkil topadi: - logistik tarmoqning konfiguratsiyasi; - logistik sotishning tashkiliy tuzilishini muvofiqlashtirish va ishlab chiqish; - mahsulotning sifati va iste’mol servisiga strategik talablarni belgilash; - zaxiralarni boshqarishning integratsiyalangan tizimlari; - logistik axborot tizimi. Logistik tarmoqning konfiguratsiyasi bo‘yicha strategik qarorlar o‘z ichiga sifatni belgilash, logistik zanjirlar, kanallar, omborlar, terminallar, dispetcherlik markazlari, yukni qayta ishlash shohobchalari va boshqalarni oladi. Ular tayyor mahsulotlarni sotish bozorlarini iqtisodiy qoplanishini ta’minlaydilar. Muvofiqlashtirish va tashkil qilish strategiyasi logistik tizimning tashkiliy-vazifaviy tuzilishi, logistik tiizm bo‘g‘inlarining soni, ustuvor asosiy logistik faollik va logistik tizimdagi logistik vositachilar o‘rtasidagi o‘zaro strategik munosabatlarni belgilab beradi. Iste’mol servisi strategiyasining mahsulot sifati va logistik servisning asosiy parametrlari identifikatsiyalashtiradi, ular firma mahsulotlari iste’molchilari talablari va bo‘ladigan kutishlarga mos kelishlari kerak. Zaxiralarni boshqarishning integratsiyalangan strategiyasi moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan yakuniy iste’molchilargacha to‘liq logistik zanjirda zaxiralarni aniqlash, nazorat qilish, tartibga solish vazifalarini keng yoyishni ko‘zda tutadi. Logistik strategiyaning asosiy tashkil qiluvchilardan biri logistik axborot tizimi bo‘lib u asosiy bazisli va majmuaviy logistik faollik va biznes sohasini axborot va telekommunikatsoin kanallar va axborot komp’yuterli texnologiyalar bilan bog‘laydi. Logistik axborot tizimi tashqi muhit bilan marketing strategiyasi, firmaning ichki mikromuhiti bilan ishlab chiqarish strategiyasi orqali interfeysni ta’minlaydi. Logistik strategiyani ishlab chiqish to‘rtta bosqichda amalga oshiriladi: baholash, imkoniyatlarni tahlil qilish, ustuvorliklarni o‘rnatish, bajarish. Birinchi bosqichda logistik strategiya firmaning bozordagi missiyasi va korporativ strategiyasiga nisbatan pozitsiyalanadi. Umumiy iqtisodiy va siyosiy vaziyat sinchiklab tahlil qilib chiqilishi va 5-15-yilga uni o‘zgarishining ko‘zda tutiladigan tendensiyasi belgilanishi kerak. Logistik strategiyaning marketing va ishlab chiqarish strategiyasi bilan interfeysi batafsilroq baholanadi. Xususan, tashqi atrof logistik muhitiga nisbatan iqtisodiy tendensiyalar, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning dinamikasi, demografik tendensiyalar, tegishli sohalardagi texnologik va ilmiy daraja, sotish bozorlarining rivojlanishi tendensiyasi, raqiblarning ehtimol bo‘lgan guruhlari, qonunchilik va boshqalar baholanishi kerak. Ikkinchi bosqichda, umuman korporatsiya va alohida tarkibiy bo‘linmalar darajasidagi ehtimol bo‘lgan strategik qarorlar tanlab olinadi va tahlil qilinadi, Logistik strategiyaning tarkibiy qismlariga nisbatan bazaviy talablar belgilanadi. Uchinchi bosqichda ustuvorliklarni belgilash va ehtimol bo‘lgan muqobillar majmuasidan ustuvorlik qiluvchi logistik strategiyalardan birini tanlashdan iboratdir. Bunda strategiyani bajarish ularni olish manbalari uchun ehtiyoj resurslarini erta identifikatsiyalanishi muhim ahamiyatga ega. To‘rtinchi bosqichda ham umumiy logistik tizim va ham menejmentning alohida darajalari uchun antigratsiyalangan ko‘rsatkichlarni belgilash bilan bevosita strategik logistik tizimni ishlab chiqishdan iboratdir. Ushbu bosqichda logistik tizimning tashkiliy tuzilishi tasdiqlanadi, bazaviy logistik axborot tizimi, strategik vazifalarni bajarilishini baholash va monitoring tizimi belgilanadi. Xorijiy firmalar tomonidan ishlab chiqilgan logistik strategiyalarning asosiy maqsadlari, odatda, quyidagilardan iborat: xarajatlarni kamaytirish; logistik tizimda investitsiyalarni kamaytirish; logistik servisni yaxshilash. Xarajatlarni kamaytirish strategiyasi asosan moddiy resurslarni harakatlanishi, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlar va mahsulotlar zaxiralari bilan bog‘liq operatsion tashkil qiluvchi xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan. Eng yaxshi strategiya “omborga joylashtirish-tashish” tizimining ehtimol bo‘lgan variantlari orasidan omborlarni yaxshiroq joylashtirish, zaxiralar darajasini muvofiqlashtirish, topish va yo‘nalishlarning muvofiq usullari tanlab olish yo‘li bilan muqobil tanlov natijasida shakllantiriladi. Servisning darajasi, odatda, muvofiq umumiy xarajatlar topilguncha qaror cheklanadi, bunda foydani ko‘paytirish ustuvor vazifa bo‘ladi. Investitsiyalarni kamaytirish strategiyasi kiritilgan sarmoyadan ko‘proq qaytara olishga imkon beruvchi logistik tizimni tashkil qilishning eng yaxshi yo‘llarini qidirish bilan bog‘liqdir. Tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri (omborga joylashtirishni chetlab o‘tib) yetkazib berish, umumiy foydalanish omborlaridan foydalanish, ishlab chiqarish va distribyutsiyada JIT kontseptsiyasini kengroq qo‘llash, logistik tizimda logistik sheriklardan foydalanish. Iste’mol servisini yaxshilash strategiyasi. Mahsulot sifati va servisni yaxshilash sotish bozorini kengayishi va sotishlar hajmini ko‘payishidan firma foydasini oshirishga olib kelishga yo‘l qo‘yishga asoslangan. Bundan tashqari bunday strategiya firmaning bozordagi holatini mustahkamlaydi va obro‘sini oshiradi, bu pirovardida yalpi foydani o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo, bu strategiyalarda muhim o‘rin servisning sifatini muvofiqlashtirish muammosiga tegishlidir, chunki, iste’molchilarga ular talab qilmagan va ular kutmagan juda yuqori darajadagi servisni taqdim yetish foyda, qo‘shimcha xarajatlarga olib keladi. Logistikada ekspert qarorlari va ekspert tizimlari. Ishlab chiqarish-sotish tizimlarida jarayonlarni moliyalashtirish, tegishli modellarni amalga oshirish va ularni iqtisodiy faoliyatini olib borishning har xil variantlari yordamida hisoblab chiqishning bayon qilingan tamoyillari boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishga intensif boshqarishni ixtiro qilish, bu qarorlarni ob’ektivroq qilish maqsadiga ega. Boshqaruv jarayonlarining o‘zi esa, shunday qilib, kamroq darajadan san’atdan iborat bo‘ladi, ko‘proq darajada esa, ilmiy asoslangan, yaxshi shakllangan va muntazam usullarni bajarishga yaqinlashadi. Katta va murakkab tizimni bir qator o‘zaro bog‘langan, ammo, soddaroq va modellashtirish mumkin bo‘lgan tarkibiy qismlarga bo‘lish notrivial vazifa bo‘ladi. Logistikada mutaxassislarning boshqaruv va har xil ishlab chiqarish jarayonlari bo‘yicha tajribali, ijodiy salohiyatiga asoslangan usullar keng qo‘llanilmoqdalar. Bu o‘zining mazmuni bo‘yicha turli- tuman usullarning barchasi ekspert deb ataladi. Bunday usullarni amalga oshirish uchun tegishli tartibda tanlab olingan mutaxassislar tomonidan ekspertiza o‘tkaziladi, ular kerakli kasbiy malakaga ega bo‘lishlari va o‘z baholarini bir- birlaridan va tashqi ta’sirlardan mustaqil ravishda shakllantirishlari kerak. Ekspertizalar yakka tartibda va guruhli bo‘lishlari, ochiq yoki sirtdan o‘tkazilishlari mumkin. Bu yerda jalb qilinayotgan ekspertlarning soni va bu guruhga kiruvchi mutaxassislar malakasining darajasi haqidagi masala asosiy bo‘lishi kerak. Ma’lumki, jalb qilinayotgan yetarlicha omilkor bo‘lmagan odamlarning katta soni bilan ulardaga talab qilinayotgan malakaning o‘rnini qoplab bo‘lmaydi. Boshqa tomondan, ekspertlar guruhi sonini qisqarishi (ekspert mulohazasini bir kishi chiqarishi mumkin bo‘lgan chegaragacha) tasodifiy omillarnrning rolini oshirishi, sub’ektivizm va yangilash xulosaga olib keladi. Shuning uchun ekspertlarni tanlab olish va ulardan guruhlarni tashkil qilishni yakka tartibdagi irodali qaror bilan emas, balki, ekspertizaga rahbarlik qiluvchi muxsus guruhlarning ishi natijasida amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Ekspertlar guruhlarini shakllantirish bo‘yicha faoliyatni ham ekspert usullariga kiritish mumkin. Ekspertlarni tanlash uchun quyidagi usullardan foydalaniladi: - hujjatli – ular kiruv odamlar haqidagi ko‘proq yoki kamroq ob’ektiv axborotlarga ega anketalar va hujjatlar turlarini tahlil qilish asosida; - eksperimental – ekspertlarning oldingi ekspertizalarni o‘tkazishdagi ish tajribalarini tahlil qilish asosida; - ekspert guruhini tanlab olish va shakllantirish bo‘yicha guruhni tashkil qiluvchi ekspertlarni ovoz berishi; - o‘z-o‘zini baholash, uni ekspertizaning qo‘yilgan vazifasiga nisbatan tashkil qilinayotgan guruhga nomzodlar amalga oshiradilar. Bunday tartibda shakllanayotgan ekspert guruhlari omilkor va mustaqil xulosalar chiqarish qobiliyatiga tekshiriladi. Bu xulosalar mustaqil sifatli omillarni silliqlash (bu omillarni nisbiy miqdori tartibida joylashtirish) yoki o‘lcham (bu omillarga ba’zi bir miqdoriy baholarni, masalan balli tizim bo‘yicha berish) yo‘li bilan tekshirilishlari mumkin. Ekspert guruhini tashkil qiluvchi mutaxassislar tomonidan kiritiladigan takliflar ba’zida bir-birlariga to‘liq mos keladilar, ammo bir birlaridan keskin farq qilishlari ham mumkin. Birinchi holda, ekspertlarning mustaqil ekanliklridan shubha qilish va ular oddiygina boshqalarining xulosalarini qaytarayotganliklarini tahlil qilish mumkin. Ikkinchi holda, ekspertlarning malakasiga va ularni ko‘rib chiqilayotgan predmet haqida omilkorona mulohoza yuritishlariga shubha tug‘iladi. Shunday amerikada hazil bor “Agar ikkita mutaxassis bitta narsa haqida bitta narsani aytsalar, ulardan bittasi kerak emas. Agar ular har xil narsalar haqida gapirsalar, ularning ikkalasi ham kerak emas”. Ekspertlar xulosalarining muvofiqligi va mustaqilligi darajasini baholash uchun muvofiqlashganlik koeffitsentlarini hisoblab chiqish kerak. Ekspert guruhini shakllantirishning to‘g‘riligini tekshirish uchun ko‘p mezonli baholash uchun ko‘rsatkichlar ro‘yxati yaxshi bo‘ladi, ularni silliqlash kerak. Qaror qabul qiluvchi shaxslar ixtiyorida bo‘lgan bir necha variantlar ichida u yoki bu buyumni ishlab chiqarish uchun texnologik jarayonni tanlash misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Qandaydir bitta to‘htam nazardan (bitta ko‘rsatkich bo‘yicha) texnologik jarayonning qandaydir bitta varianti maqsadga muvofiq bo‘ladi, boshqa nuqtai nazardan (boshqa ko‘rsatkich bo‘yicha boshqasi maqsadga muvofiqroq bo‘ladi. Variantlardan qaysi biriga afzallik berish kerak? Agar aytib o‘tilgan ko‘rsatkichlarning nisbiy muhimligi belgilansa, bu savolga javob qaytarish mumkin. Texnologiya jarayonning variantlarini baholash va tanlash uchun silliqlash kerak bo‘lgan ko‘rsatkichlar orasida texnologik ekspertizalarning mavjud amaliyotida quyidagilar taqdim etiladi: - foydalanayotgan uskunalarga nisbatan ko‘rsatkichlar (uskunalar birliklarining soni, ularning avtomatlashtirilganligi va ixtisoslanganligi darajasi, yoshli tuzilishi, foydalanish koeffitsienti); - hodimlarga nisbatan ko‘rsatkichlar (umumiy soni, oliy va o‘rta maxsus ma’lumotga ega hodimlar, yuqori malakali ishchilar, maxsus qayta tayyorlashdan o‘tganlar va boshqalarning ulushi); - jarayonning yangiligi darajasiga tegishli ko‘rsatkichlar (“nauxau” ning barcha turlarining umumiy hajmi, bitta ishlovchi va ishlab chiqarish fondlari qiymatining birligiga “nau-xau”ning salmog‘i, komp’yuterlashtirish va marketing boshqaruv, injenerlik tayyorgarlik va ishlab chiqarishni tashkil qilish bo‘yicha ishlar qiymati ulushi); - mahsulot sifatiga tegishli ko‘rsatkichlar (ITI va TKIga xarajatlari ulushi, jahon standartlarini qanoatlantiruvchi mahsulotlarning ulushi, importning ulushi, poligonlar va laboratoriya bazalarining jihozlanganligi darajasi, mahsulotlarning yoshli tuzilishi); - energiyani iste’mol qilishga nisbatan ko‘rsatkichlar, uskuna birligiga ishlab chiqarilayotgan mahsulot birligiga, energiyaning alohida turlari bo‘yicha energiyani sarflanishi, texnologik zaruriyatlarga energiya xarajatlarining ulushi, umumiy energiyani iste’mol qilish). Agar bunday turdagi ko‘rsatkichlar taqdim qilingandan va ular ekspertlar guruhi tomonidan silliqlangandan keyin konkordatsiyalash koeffitsentining qoniqarli hisoblash miqdori (0 dan ancha katta, ammo 1 dan ancha kichik) olinsa, unda quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Ushba masala bo‘yicha ekspertlar fikrlarining katta qismini mos kelishini tasodifiy deb bo‘lmaydi, ya’ni ekspertlar guruhi to‘g‘ri shakllangan va ularning fikriga ishonish mumkin. 2. Ekspertlarning fikriga ko‘ra ko‘rsatkichlarning taklif qilinayotgan majmuasi texnologik jarayonni tanlash uchun to‘liq va ancha muhim bo‘ladi. Ekspert guruhlari shakllangan, tekshirilgan va tasdiqlangandan keyin ularni haqiqiy ishlab chiqarish sotish tizimida vujudga kelgan vaziyatni baholash bo‘yicha jalb qilish mumkin. Bu yerda tahlil qilinayotgan vaziyat uchun xos ekspertga taklif qilish mmkin. Quyidagi usullar ma’lum va qo‘llaniladigan bevosita baholash, shu jumladan, ballar bo‘yicha juftga taqqoslash, izchil taqqoslash, silliqlash. Keyin ekspert guruhiga kiruvchi ekspertlarning fikrlarini aniqlash va ro‘yxatga olish tadbirlari belgilanadi. U yoki bu aniq holda bunday turdagi quyidagi tadbirlar ma’lum va ulardan foydalanish mumkin: bir bosqichli anketa so‘rovini o‘tkazish, ko‘p bosqichli anketa so‘rovini o‘tkazish, teskari aloqaga ega anketa so‘rovini o‘tkazish, munozaralarni o‘tkazish. Shundan keyin ekspertlar tomonidan baholanayotgan vaziyatning mohiyati bo‘yicha o‘z fikrlarini aks yettirish natijalarini ishlab chiqarish usulini belgilash kerak. Bunday vaziyatlar uchun matematik statistikada qabul qilingan tasodifiy miqdorlarni ishlab chiqarishning muhim usullaridan foydalaniladi. Statistik ishlab chiqarish natijasida olingan baholar miqdorlarini farqlanishida qaror odatda “ovoz berish” bilan qabul qilinadi. Ammo shuni yesda tutish kerakki, ko‘pchilik hamma vaqt ham haq emas. Shuning uchun bunday “ovoz berish” asosida olingan xulosalar albatta sog‘lom fikrga mos kelishi kerak. Umuman vaziyatni baholashning tavsiya qilinayotgan ekspert usullari “Delfi” usuli nomi ostidagi ekspert baholari sifatiga kiradi. Bunday turdagi usullarning mohiyati har xil sohalardan ekspert guruhiga taklif qilingan mutaxassislar fikrlarini ko‘p martalar izchil ravishda anketa so‘rovini o‘tkazishdan ibortdir. Har bir anketada oldingi anketada bo‘lgan axborotlar aks ettiriladi. Logistikada ekspert usullari uchun ishlab chiqarilgan – sotish tizimining u yoki bu tarkibiy qismlaridagi joriy vaziyatni baholashga qaraganda qo‘llashning ancha kengroq maydonlari mavjud. Gap boshqaruv qarorlarini qabul qilishning evristik strategiyalarini shakllantirish ekspert usullari, ya’ni bunday qarorlarni ishlab chiqishning evristik qoidalari haqida ketayapti. Boshqaruv qarorini qabul qiluvchi odam yoki shaxslari bu qarorni qandaydir asoslangan mulohozalar asosida qabul qila olishlari uchun dastlabki va bashorat qilinayotgan vaziyatni his etish va tahlil qilish mumkin bo‘lgan ba’zi bir ko‘rsatkichlar majmuasi asosida taqdim etishi zarur (vaziyatni omilli tasavvur etish). Yutishning ehtimoli, yutushning miqdori, yutqazishning ehtimoli, yutqazishning miqdori hamda xatarning kattaligini huddi shunday omillar deb hisoblash qabul qilingan. Bu aytib o‘tilgan omillarni qanday baholash – bu ekspert guruhlari uchun savol bo‘ladi. Vaziyat omillari bilan turlicha ish olib borish mumkin. So‘ngra ko‘ra tashqi va ichki evristik strategiyalar ajratiladi. Ichki evristik strategiya har bir vaziyatni omillar intensivligi miqdorlarini yagona bir yo‘l bilan tahlil qilish kabi ko‘rib chiqishdan iborat bo‘ladi, ular bu omillarni ushbu aniq vaziyatdan oladilar. Ichki evristik strategiya ikkita variantda amalga oshirilishi mumkin. Birinchi variant vaziyatni belgilab beruvchi omillar salohiyatli miqdorlari yutuq va yutqazishning miqdorlari, ehtimol bo‘lgan yutuq va ehtimol bo‘lgan xatarning miqdorlarini solishtirishdan iborat bo‘ladi. Ichki evristik startegiyaning ikkinchi varianti aytib o‘tilgan omillarning ichki miqdori oldindan berilgan chegaraviy va me’yoriy miqdorlar bilan solishtiriladi. Masalan, boshqaruv strategiyasi shunday bo‘lishi kerakki, xatarning kattaligi berilgan chegaradan oshib ketmasin, bunda salohiyatli yutuq oldindan berilgan miqdordan pastga tushmasligi kerak. Bunday solishtirishlarning natijalari, chegaralarning belgilangan miqdorlari hamda bu solishtirishlardan xulosalar va bu xulosalar asosida qabul qilingan xarajatlar haqidagi qarorlarning o‘zlari qaror qabul qiluvchi shaxs yoki shaxslar guruhi tomonidan ekspert baholari asosida ishlab chiqiladi. Tashqi evristik strategiya ikkita bo‘lajak vaziyatlardagi bir xil ko‘rsatkichlarni solishtirishdan iborat bo‘ladi. Bu xarajatlarning ikkita ehtimol bo‘lgan variantlari oqibatlarini taqqoslash va ulardan istaganlarini tanlash imkoniyatini beradi. Tashqi evristik strategiya boshqaruv jarayoni bo‘yicha xarajatlarning ikkita bo‘lajak variantlarini ishlab chiqishni ko‘zda tutsa ham, u taqqoslash va tanlash jarayonini o‘zining va ularni shakllantirshni soddalashtirishga olib keladi. Bunday holatda boshqa teng sharoitlarda bir turdagi ko‘rsatkichlarni taqqoslash amalga oshiriladi. Masalan, to‘lovlarning hajmlari va muddatlari boshqaruvning boshqa variantidagi to‘lovlarning hajmlari va muddatlari bilan xatarning miqdori esa, xatar miqdori bilan va h.k. solishtiriladi. Ikkilamchi darajali detallar hamda boshqaruv strategiyasining har xil variantlari uchun o‘zgarishsiz qoluvchi ko‘rsatkichlar uchun ko‘rsatkichlar taqqsolash jarayonlaridan oldinroq chiqarib tashlanadi. Ko‘proq ob’ektivlikka yerishish uchun bunday solishtirish va tahlillashni ham ekspert usullari tomonidan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Boshqaruvning u yoki bu evristik strategiyasini tanlash nafaqat uni amalga oshirilishi strategiyasini hisobga olish, balki bu bo‘lajak samaradorlikni unga erishishning qiyinligi darajasi bilan solishtirish natijasida amalga oshirilishi kerak. Yerishiladigan samaradorlikning amaliy miqdori ko‘proq ishlab vujudga kelgan ishlab chiqarish sotish vaziyatini baholashning aniqligiga va ushbu vaziyatdagi ehtimol bo‘lgan muqobil harakat hisoblab chiqish va baholashning to‘g‘riligiga bog‘liqdir. Shunday qilib, samarali logistik boshqaruvni amalga oshirish uchun, hammadan avval, vujudga kelgan ishlab chiqarish sotish vaziyatini huddi shunday “bilib olish” zarur. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish va amalga oshirishni talab qiluvchi vaziyatlar, ya’ni aralashmasi noqulay rivojlanish tendensiyasiga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan bunday vaziyatlar quyidagi tartibda tasniflanishlari mumkin. Joriy vaziyatni vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi tendensiyasining darajasiga ko‘ra (vaziyat ko‘proq va kamroq davomiylik davri davomida doimiy bo‘lib qoladimi yoki dinamik o‘zgaradimi) barcha vaziyatlarning turg‘un va dinamika ajratish mumkin. Ham turg‘un va ham dinamik vaziyatlarni ularni rivojlanishlarning barcha ehtimol bo‘lgan yo‘llarini to‘liq aniqlik bilan bashoratlash mumkin emas. Vaziyatni o‘zgarishi yoki rivojlanishi nafaqat hodimning bama’ni xarajatlar oqibatida, balki hodisalar va tashqi iqtisodiy va texnologik (yakuniy hisobda esa – bozor) muhiti holati ta’siri ostida sodir bo‘lishi mumkin. Bu hodisalar va holatlarni vaqtning qandaydir uzoq davri uchun oldindan aytib berish mumkin emas. Shuning uchun vaziyatlar diterminasiyalangandan (chegaraviy holati) u yoki bu darajadagi noaniqlikka ega vaziyatgacha o‘zgaradi. Barcha vaziyatlar, turg‘un yoki dinamik, diterminatsiyalangan yoki diterminatsiyalanmaganlar har xil omillarning kichik yoki katta soniga bog‘liq bo‘lishlari mumkin. Birinchi holda oddiy, ikkinchi holda esa murakkab vaziyatlar haqida gapiriladi. U yoki bu turdagi vaziyatni “bilib olgan” pirovardida har xil turdagi – guruhli yoki (ko‘pincha) yakka tartibdagi ekspertizalar yordamida o‘tkaziladi. Shubhasiz, bunday turdagi bilib olishni amalga oshirish uchun sodir bo‘layotgan ishlab chiqarish, sotish jarayonlarini modellashtirish va hisoblab chiqish kabi quroldan, shu jumladan, komp’yuter va hozirgi zamon texnikasini qo‘llash bilan foydalanish mumkin. Shunday qilib, vaziyatlarni ekspertli baholash va odillik boshqaruv qarorlarni qabul qilish uchun texnologiyalar va ishlab chiqarish transportda tashishlar va omborga joylashtirishni tashkil qilgan va tijorat faoliyati olib borishning turli-tuman jihatlariga tegishli bo‘lgan ish tajribasi va bilimlarga ega bo‘lgan bir qator malakali mutaxassislarni jalb qilishni talab qiladi. Shuning bilan birga, bu ekspertlar tomonidan bajariladigan davriy xarakterga ega bo‘ladi. Bu ziddiyatning yechimini komp’yuterlashtirish yordamida topish mumkin. Komp’yuter texnikasida avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bazalari va bilimlar bazalarini yaratishning katta tajribasi to‘plangan. Bu yerda to‘plangan va taqdim yetilgan ma’lumotlarni kerakligicha ishlab chiqish va ekspert xulosalarini berishni amalga oshiruvchi muammoli yo‘naltirilgan komp’yuterga ekspert tizimlarni yaratish keyingi qadam bo‘ladi. Komp’yuterli ekspert tizimiga murojaat qilish boshqaruv hodimlariga ishlab chiqarish sotish tizimida vujudga kelgan vaziyatlarda yuqori malakali va komp’yuter bilan ta’minlanadigan mutaxassislarni jalb qilmasdan qarorlarni operativ qabul qilishga imkon beradi. Bunday tizimlarni qo‘llash o‘qitish rolini o‘ynaydi va vaqt o‘tishi bilan ulardan foydalanuvchi hodimlarning malakasini oshishiga olib keladi. Shuning bilan bir vaqtda kompaniyaning sirlari va o‘ziga xos “nau-xau”lari uning ichida qoladi, chunki, birinchidan ular ekspertli komp’yuter bazasida jamlangan, ikkinchidan, chetdan vaqtincha bo‘lsa ham tegishli axborotlar bilan tanishtirish zarur bo‘lgan ekspertlar jalb qilinmaydi. Komp’yuterli ekspert tizimlarining kamchiligi hozircha ular tomonidan sog‘lom fikrdan foydalanish imkoniyatining cheklanganligidir. Shuning uchun logistik boshqaruv majmuasi ko‘pining turidagi tizimlar qo‘llashga asoslanishi kerak. Logistik malakali hodimlar bunday majmualarning ajralmas qismi bo‘ladi. Ular oxirgi so‘zni aytishlari kerak. Omborga joylashtirishlari boshqarishda tovarlar to‘lovchilarga narxlarning dinamikasi, ularning navlari, yetkazib berishga tariflar bilan bog‘liq turli-tuman axborotlarning hajmini baholash masalasini hal qilish zarur. Ma’lumki, boshqaruv qarorlarini nafaqat asoslangan holda, balki operativ qabul qilish zarur, chunki qarorlarni qabul qilishda kechikish qo‘shimch xarajatlarga olib keladi. 3. Moddiy va moliyaviy oqimlarni tashkil qilishning logistik usullari Logistik boshqruv qarorlarini shakllantirish va hayotga tatbiq etishda uning natijaviyligini belgilab beruvchi uchta jihatni yuridik, ijtimoiy-psixologik va texnologik-tashkiliyni ko‘rib chiqish kerak. Yuridik jihat. Yuridik huquqiy qaror faqat mazmuniy ma’noda tayyorlangan qaror huquqiy jihatlar oxirgi bosqichda shakllanish natijasida shakllanadi deb hisoblash kerak emas. Boshqaruv ob’ekti bashorat qilinayotgan hulqini amaldagi huquqiy me’yorlar bilan muvofiqlashtirish boshqaruv qarorini ishlab chiqishning eng birinchi bosqichlaridan boshlab butun jarayoni davomida amalga oshirilishi kerak. Ishlab chiqarish – sotish jarayonining barcha ishtirokchilari ular oddiy shaxslar, ixtisoslashgan bo‘linmalar va tashkilotlar bo‘lishlaridan qat’iy nazar belgilangan me’yoriy hujjatlar va huquqiy me’yorlarning mavjud majmuasiga muvofiq harakat qilishlari kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida, ayniqsa, makrologistika sharoitlarida ishlab chiqarish – sotish jarayoni ishtirokchilarining huquqlari va majburiyatlarini aniq va yuridik jihatdan savodli chizib chiqish g‘oyatda muhim ahamiyat kasb etadi. Boshqruv qarorlarini shakllantirishda ishlab chiqarish-sotish jarayonida ishtirok yetuvchilarning huquqlarini hisobga olish mumkin. Ushbu holda huquqlar ostida jarayon ishtirokchilaridan qaysidir bir boshqalardan shartnoma majburiyatlari oqibatida yoki xizmat majburiyatlariga muvofiq nimanidir talab qilish huquqiga egaligi tushuniladi. Ijtimoiy-psixologik jihat. Logistik boshqaruv qarorlarini shakllantirishda odatda “inson omili” deb ataluvchi omilni hisobga olish zarur. Bunga ishlab chiqarish, sotish jarayonida ishtirok yetuvchi shaxslarni undovchi sabablarining psixologik tomoni kiradi. Ushbu vaziyatda shu jarayonning umid qilsa bo‘ladigan ishtirokchisining hulqi tashkiliy-texnologik tuzilma va insonning undagi roli hamda ijtimoiy-psixologik jihatlar bilan belgilanadi. Inson ushbu masalada ham bir qator rasmiy belgilangan rollarni va ham norasmiy munosabatlarning vujudga kelgan tizimida ba’zi bir rollarni o‘ynashi mumkin. Inson tomonidan ikkala turdagi o‘z rollarini muvoffaqiyatli bajarilishi u yoki bu rolning o‘ziga xosligini qanchalik tushunishi, bu o‘ziga xoslik u tomonidan qanchalik qabul qilinishi va o‘zlashtirilishiga bog‘liq. Axborotlilik mehnat faoliyatining eng muhim rag‘batlaridan biri bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Rahbarning faoliyati axborotlarni uzatish harakatlarining zanjirijdan iborat bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, u odamlar, bo‘linmalar va korxonalar o‘rtasidagi aloqa harakatlarida ishtirok yetadi va ularni tashkil qiladi. Rahbarning “yuqoridan pastga” uzatayotgan axborotlari nafaqat ishlab chiqarish zarurati bilan belgilanadi, balki yana mehnat uning axborotliligini oshirish yo‘li bilan xizmat qilishi mumkin. Xuddi shunday “pastdan yuqoriga” kelib tushuvchi axborotlar ham ikki vazifani bajarishlari mumkin. Rahbarlar uning yordamida o‘zlari berayotgan farmoyishlariga tuzatishlar kiritish uchun ishlab chiqarish jarayoni haqidagi teskari aloqani olishlari mumkin. Bundan tashqari, ushbu axborotlarda rahbar qarorlarini ijro etishga nisbatan munosabat aks ettiriladi. Ko‘pincha, qaror ko‘proq yoki kamroq uzoqroq istiqbolga hisoblab chiqilganda, ularning samaradorligi haqida faqat bevosita erishilgan ishlab chiqarish natijalari bo‘yicha xulosa chiqarish yetarli emas. Bu yerda yana bu qarorlarning ishlab chiqarish-sotish jarayoni ishtirokchilarining ongiga ta’siri va olingan axborotlardan ularni qanoatlanganligi darajasi ham muhimdir. Logistik boshqaruvning texnologik-tashkiliy jihatlari moddiy axborot va moliyaviy oqimlarni tashkil qilishdan iborat bo‘ladi. Moddiy oqimlarni boshqarish ularning intensivligi va yo‘nalishlarini qabul qilingan logistik qarorlarga ko‘ra o‘zgarishidan iboratdir. Bu boshqaruv ham bevosita va ham bilvosita amalga oshirilishi mumkin. Bevosita boshqaruv ma’muriy boshqaruv yordamida amalga oshiriladi. Bilvosita boshqaruv moliyaviy oqimlarga ta’sir ko‘rsatish yo‘li bilan amalga oshiriladi, ularning o‘zgarishlari oddiy oqimlarda tegishli o‘zgarishlarni keltirib chiqaradilar. Ma’muriy boshqaruv farmoishi boshqaruvdan iborat bo‘ladi. Logistik tizimlar holida bu shuni bildiradiki, yuqori rahbarlar moddiy oqimlarning yetkazib beruvchilar va foizlardan ishlab chiqarish tizimining kirish omborlariga harakatining hajmlari intensivligi va yo‘nalishini, tarkibiy qismlarning ishlab chiqarish jarayonidagi harakatini hamda moddiy oqimlarning taqsimlash sohasidagi chiqaruvchi ishlab chiqarish omborlaridan iste’molchilarning o‘zlarigacha harakatlarining intensivligi va yo‘nalishini belgilab beradilar. Ko‘ramizki, bu yiriklashtirilgan ishlab chiqarish zanjirining barcha ishtirokchilari logichtik boshqaruvni amalga oshiruvchi shaxsga bo‘ysunadilar. Shuning uchun ularning barchasiga nisbatan ma’muriy boshqarish usullari qo‘llanishi mumkin, buni bundan keyin batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Logistik tamoyillariga ko‘ra qaror qabul qiluvchi shaxsga bo‘ysunuvchilar uchun ma’muriy ta’sir ierarxiya tamoyillariga muvofiq amalga oshiriladi. Bunday ta’sirning shakllari har xil bo‘lishlari mumkin, ammo quyidagi asosiy turlardan iborat bo‘ladilar: buyruq, farmoyish, yo‘riqnoma, qoidalar, me’yorlar. Boshqaruvning tashkiliy-huquqiy usullari huquqiy boshqaruv va boshqa usullar bilan o‘zaro hamkorlikda qo‘llaniladigan ta’sirning qo‘shimcha choralari bo‘ladilar. Bu usullar boshqaruv tizilmasini tashkil qilish, xodimlarni tanlash, o‘qitish, qayta tayyorlash va joyjoyiga qo‘yish, ijro nazarotini tashkil qilish va amalga oshirishni o‘z ichiga oladilar. Mas’ul ijrochilar va ixtisoslashgan bo‘linmalar yoki konrtagent firmalar logistik tamoillariga rahbarlik qiluvchi shaxslarning ma’muriy bo‘ysunishida bo‘lmagan hollarda, ular tomonidan boshqaruv moliyaviy oqimlar orqali yana mulkchilikning har xil shakllaridagi tizilmalarning o‘zaro hamkorligi ham amalga oshiriladi. Mablag‘larning harakati ularning aylanish tezligi, vaqtning qandaydir oralig‘i uchun summalarning integral (jamlangan) oqimi, harakatning teng emasligi hamda talab qilingan summalarni kelishilgan muddatlarda kelib tushishidagi kechga qolishlar bilan belgilanadi. Moliyaviy oqimlarning bu parametrlaridagi o‘zgarishlar ishlab chiqarish-sotish jarayonining borishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, moliyaviy oqimning tezligi va intensivligini jami ishlab chiqarish davrini uzunligini kamayishiga va zaxiralarning talab qilinayotgan darajasini qisqarishiga olib kelishi mumkin. Va, aksincha ishlab chiqarish davri uzunligini yoki zaxiralarning haqiqiy darajasini qisqarishi moliyaviy oqimning quvvati (tezligi va intensivligini) huddi shunday ko‘payishini talab qiladi. Moliyaviy oqimlarni tartibga solish moliyalash manbalari va mablag‘larni qayerga va qanday kiritishni belgilashdan iborat bo‘ladi. Shaxsiy, yoki qarzga olingan mablag‘lar moliyalashtirishning manbalari bo‘ladilar. Shaxsiy moliyaviy resurslar. Qaror qabul qiluvchi shaxsning ixtiyorida yerkin, shu jumladan, naqd mablag‘lar ko‘rinishida bo‘ladi hamda ishlab chiqarish- sotish faoliyatidan foyda hisobidan, amortizasiya faoliyatidan, ishlab chiqarilgan tovardan tashqari har xil sotishlar (masalan, ko‘chmas mulkni)dan kelib tushadi. Qarzga olingan moliyaviy mablag‘lar veksel yoki majburiyatlarnring boshqa turlari ostida olingan har xil turdagi kreditlardan iborat bo‘ladi. Kiritilayotgan mablag‘lar shaxsiy tizimga va tashqi ob’ektga yo‘naltirilishlari mumkin. Birinchi holda, mablag‘lar ishlab chiqarish-sotish faoliyatiga, ularni tayyorlashga, tashkiliy shakllarni yaratishga, zaxiralar va badalli to‘lovlarga kiritilishlari mumkin. Ikkinchi holda, kreditlar beriladi, aksiyalar, qimmatbaho qog‘ozlar xarid qilinadi va investitsiyalash amalga oshiriladi. Logistika tamoyillariga muvofiq boshqariladigan moddiy oqimlarni ko‘rib chiqamiz. Oqimlar o‘zining tabiati bo‘yicha moddiy bo‘lgan holda xomashy, materiallar va butlovchilar oqimlariga bo‘linadi, ularning moddiy deb atash qabul qilingan va axborot oqimlari, ular har xil turdagi hujjatlar, komp’yuter massivlari, telefon va boshqa so‘zlovchilar ko‘rinishida aks ettiriladi. Logistik boshqaruv ta’minotining an’anaviy usullaridan “aniq vaqtda” Just in time (JIT) nomini olgan tamoyil bo‘yicha ta’minlashga o‘tishga imkon beradi. An’anaviy ta’minlashda ishlab chiqarish-sotish tizimining kirishida yetkazib beruvchilardan oqim ko‘proq yoki kamroq uzoq muddatli shartnomalar va yetkazib berishga oldindan buyurtmalarga muvofiq shakllantiriladi, ishlab chiqarish tomonidan uni iste’mol qilish esa ko‘proq yoki kamroq qisqa muddatli, ammo so‘zsiz qanoatlantirishni talab qiluvchi ishlab chiqarish talablari bilan belgilanadi.Bir tomondan xom ashyo materiallar va butlovchilarning har xil vaqtdaligi va har xil intensivligi va boshqa tomondan ularning iste’mol qilishda navlari va hajmi bo‘yicha ancha katta bo‘lgan zaxiralarni tashkil qilinishi talab qilinadi. Bunday zaxiralar, ishlab chiqarishning bir maromdaligini ta’minlagan holda uning iqtisodiy samaradorligini ancha pasaytiradi. Ayniqsa, bu bozor iqtisodiyotida nomoyon bo‘ladi, ammo rejaga asoslangan iqtisodiyot sharoitlarida va yakka hukmronlik sharoitlarida ham katta ahamiyatga ega. Logistik boshqaruv tamoyillarini ko‘magi xom ashyo materiallar va butlovchilarni yetkazib beruvchilar tomonidan yetkazib berilishi va ularni iste’mol qilinishini ko‘proq darajada moslashishiga imkon beradi. Yetkazib beruvchilar bilan umumiy masalalarni hal qiluvchi kishilar kabi munosabatlarni o‘rnatilishi hamda axborot almashinuvini uning operativligi va qamrab olish kengligini keskin oshiruvchi komp’yuterlashtirish JIT tamoyiliga o‘tish imkoniyatiga olib keladi. JIT tamoyili mohiyati bo‘yicha shundan iboratki, huquqiy vujudga kelgan ehtiyojlarga ko‘ra kerakli xom ashyo materiallar va butlovchilarni kerakli vaqtda kerakli sifatda va kerakli miqdorda kerakli muddatga yetkazib berishdan iboratdir. Bu ishlab chiqarish maromi ko‘rsatkichlarini pasaytirmasdan kirish va oraliq zaxiralarini kamaytirish uning iqtisodiy samaradorligini oshirish va bozor ehtiyojiga omillik bilan javob qaytarishga imkon beradi. Keyingisi mijozlar doirasini kengaytirish va o‘zining bozordagi o‘rnini mustahkamlashga imkon beradi. Bu ba’zida ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirishga qaraganda muhimroqdir, chunki shaxsiy narx- navo va texnik siyosatni o‘tkazishga imkon beradi. Bevosita yetkazib beruvchilarga yetib boradigan mahsulot to‘g‘ri yoki iste’molchilar yo ishlab chiqaruvchilardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki vositachilar orqali, yoki aralash tartibda kelib tushish mumkin. Iqtisodiyotda taqsimot ostida u yoki bu mahsulotlarga mulkchilik huquqini taqsimlanishi tushuniladi. Logistikada taqsimot oyida mahsulotlarni yetkazib berish va ularni iste’molchilar ixtiyoriga topshirshdan iborat moddiy jarayon tushuniladi. Logistika tamoyillari bo‘yicha qurilgan ishlab chiqarish tizimining chiqishidagi moddiy oqimlarni tashkil qilish o‘tkazish va sotishning an’anaviy jarayonlaridan quyidagi munosabatlarda farqlanadi. Logistika sifatlarida chiquvchi moddiy oqimlar reklama sotish faoliyatining natijalari bo‘yicha emas, balki har tomonlama marketing tadqiqotlarini o‘tkazishga muvofiq shakllanadi: - o‘z navbatida, taqsimlash natijalari bilan tasnifi aloqa bilan belgilangan ishlab chiqarish va xarid qilishga muvofiq ishlab chiqilgan tovarlar taqsimlanishi kerak; - boshqaruv jarayonining o‘zining ichida ko‘pincha mustaqil firmalar tomonidan bajariladigan bir qator texnologik bosqichlardan tashkil topgan chiquvchi moddiy oqimlar tomonidan tizimli o‘zaro bog‘liqligi amalga oshiriladi. Logistika tamoyili bo‘yicha tashkil qilinadigan chiquvchi moddiy oqimlar yo‘naltiriladigan yakuniy joy, odatda, har xil foydalanish bo‘linmalari va ulgurji savdo bazalaridan iborat bo‘ladi. Bu logistikaga xos bo‘lgan barcha moddiy oqimlarni integral ko‘rib chiqish katta shaxsiy samara berish mumkin, uni boshqa omillardan alohida ko‘rib chiqish va baholash mumkin. Buning ustida chakana savdoda boshqa teng ifodalarda har bir alohida mijoz bilan ishlay olishlik, savdolarini tashkil qilish va jihozlash, reklama san’ati va boshqa omillar birinchi o‘ringa chiqadilar. Nazorat savollari 1.Logistik tizimni shakllanishida qanday tizimli tamoyillarga yondashiladi? 2.Logistikada qanday bashoratlash usullari mavjud? 3.Logistik rejalashtirishga qanday omillar ta’sir yetadi? 4.Logistik tizimda ekspertlarni tanlashda qanday omillar hisobga olinadi? 5.Moddiy va moliyaviy oqimlarni tashkil qilishda qanday omillardan foydalaniladi?