Ilmiybaza.uz LOGISTIK TIZIMDA MAHSULOTLARNI OMBORGA JOYLASHTIRISH VA OMBORDA QAYTA ISHLASH TIZIMI Reja: 1. Ombor turlari va vazifalari. 2. Omborxona uskunalari va vositalari. 3. Omborxona ishining ko‘rsatkichlari hisob-kitobi. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: Zahira, ombor, joylashtirish tizimi, uskunalar, transport, korxona, tijorat-vositachi tashkilot, yoqilg‘i, xom ashyo, material, omborxona sig‘imi. Omborlar logistik tizimning muxim elementlaridan biri xisoblanadi, chunki moddiy okim xarakatining barcha boskichlaridan zahiralarning saklab turish uchun inshoatlarning ob’ektiv zarurligi mavjud. Omborlar - bu kelib tushayotgan yuklarni kabul kilish,joylashtirish, saklash va ularni bevosita iste’molga tayyorlash va iste’molchiga ortib junatishga muljallangan binolar, inshoatlar, uskunalar va turli xil kurilmalar majmuidir. Omborlarning asosiy vazifalari kuydagilar: * moddiy zahiralarni vaktincha joylashtirish va saklash; * moddiy okimlarni tubdan uzgartirish; * xizmat kursatish tizimida logistik servisni ta’minlash. Omborlarni logistik vazifalari operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida bajariladi, ularga kuydagilar kiradi: * omborga yuklar olib kelgan transportni junatish; * kelib tushgan yuklarni kabul kilish; * saklash joyida materiallarni tanlab olish; * materiallarni bevosita iste’molga tayyorlash; * materiallarni butlash va idishlarga joylashtirish; * yuklarni omborxona ichidagi xarakati; * omborxona ichidagi xarakat. Omborlarni samarali ishlashi kuprok darajada ularning texnik ta’minlanishi, omborga joylashtirishning eng kulay texnalogyasi va ularni boshkarishni avtomatlashtirishga boglik. Makro va mikro darajadagi logistik tizimni yaratish uchun avvalo ularning texnik ta’minlanishi talab etiladi. Logistik tizimni texnik ta’minlanish deb logistik Ilmiybaza.uz jarayonlarni bajarilishini (yuk va axborot okimlarini kayta ishlashni) ta’minlovchi texnik vositalari majmuasini tushunish kerak. Logistik tizimni anik faoliyat kursatishini ta’minlash uchun ishlab chikarish, transport, moddiy-texnik soxalariga tegishli barcha texnik vositalardan foydalaniladi. Ammo logistik tizimlar doirasida, avvalo, taksimot va sotish jarayonlarini xamda omborxona va ortish-tushirish operatsiyalarini avtomatlashtirish vositalari moddiy va axborot okimlarini boshkarish uchun uziga xos kurinishda buladi. Makrologistik tizimning texnik ta’minoti kuydagi vazifaviy elementlarni uz ichiga olishi kerak: transport omborxonalar majmuasi bilan ishlab chikarish, korxona ta’minoti va sotishga xizmat kursatuvchi magistral transport, bozor va omborxona tizimlari bilan iste’molchi. Texnika ta’minot modul tamoyil buyicha kurilishi kerak, ya’ni xar bir vazifaviy elementga modul yaratilishi kerak. Keyin xuddi shunday agregatlashgan modullardan umuman butun tizim kuriladi. Logistik tizimning eng yirik texnika ta’minotini sintez kilish jarayoni favkulotda kiyin muammo. Xozirgi vaktda fakat logistik tizim texnik ta’minotining ayrim bulaklari yaratilmokda. Ularga, xususan, sanoat korxonalari va moddiy texnika ta’minoti soxasidagi epchil texnalogiya bilan transport omborxona majmuasini avtomatlashtirish (TOMA) ni kiritish mumkin. Yukori darajali tizim sifatida TOMAni kurishda elementlarni yukorida turuvchi va pastda turuvchi tizimlar bilan alokasini uzish mumkin emas. Shu sababli boshkarish jarayonini ishlab chikishda barcha elementlarning uzaro xamkorligini xisobga olgan xolda, boshkarish shaklini anik ajratish zarur, bundan tashkari logistik tizim texnik ta’minoti tarkibi muvozanat-lashtirilgan va muvofiklashtirilgan bulishi kerak. Masalan, texnik ta’minot tarkibini kurishda yuk vositalarining kayta ishlash kobiliyati, transport taksimot tizimi, xisoblash texnikasi vositalari va aloka kanallarining utkazitsh kobiliyati – kuvvatlarini muvozanatlashtirish zarur. Ilmiybaza.uz Logistik tizim texnik ta’minotning ayrim elementlari urtasida vazifalarni eng makul taksimlash va sharoitga moslashtirish vazifasini xal kilish uchun uning tarkibini keltirish zarur. Tarkiblashtirishning asosiy maksad - vazifaviy tamoyillarga muvofik texnik ta’minot elementlarini turkumlash va guruxlarga ajratish buladi. Misol uchun, xozirgi vaktda mavjud turkumlash buyicha omborlarni texnalogik ta’minlanishning barcha vositalari turtga sinfga ajratiladi: * omborxona uskunalari; * kutarish transport uskunalari; * yordamchi uskunalar; * idishlar. Ishlab chikarish vositalari ulgurji savdosi buyicha tijorat vositachilik korxonalarining texnalogik ta’minlanish vositalarini turkumlashtiruvchi kursatkich sifatida uskunalarning xar bir turi uchun yuk kutarish kobiliyati, kattalik ulchamlari va uziga xos tasniflari tushuniladi. Omborxona uskunalarini, javonlar, sochiladigan va suyuk yuklarni saklash vositalari, ulchovchi va dozalarga ajratuvchi uskunalar, maxsulotlar saklanishini ta’minlovchi tizimlar boshkarishni avtomatlashtirish vositalarini oladi. Omborxona agregat-transport majmualari kompleks mexanizatsiya lashtirilgan va avtomalashtirilgan turlarga bulinadi. Kompleks – mexanizatsiyalashtirilgan tartibda yukni kayta ishlash uchun mashinalar va uskunalar majmui bilan javon moduli, yukni uzatish uchun omborxona terminali kiradi. Avtomatlashtirilgan omborxona agregat-transport majmuasiga kuydagilar kiradi: * kutarish transport vositalari majmuasi va avtomatlashtirilgan boshkaruvning joylashtirilgan tizimi bilan avtomatlashtirilgan javon; * avtomatlashtirilgan tarzda faoliyat kursatuvchi kutarish transport uskunalari majmuasi bilan avtomatlashtirilgan javon moduli. Avtomatik omborxona agregat-transport majmualariga kuydagilar kiradi: Ilmiybaza.uz * ortish-tushirish va tarnsport vositalari bilan avtomatik boshkaruvchi omborxona majmualari; * avtomatik boshkariluvchi omborxona majmualari, omborlar avtomatlar. Eng kup foydalanuvchi omborxona uskunalariga kiruvchi asosiy javonlar: * bir joyda turuvchi; * aylanuvchi; * elevatorli; * konteynerli; * xarakatlanuvchi; * gravitatsion. Omborxona uskunalariga kiruvchi, sochiluvchi, suyuk va boshka yuklarni saklash vositalari kuydagilarga bulinadi: * yassi va kutichalardan iborat bulgan bunkerlar; * yer usti idishlari; * yer osti idishlari; Omborlarning ulchovi va dozalarga ajratuvchi uskunalar logistik tizimda texnik ta’minotning aloxida guruxini tashkil kiladi. Xozirgi vaktda tarozilar kuydagi guruxlarga bulinadi: * platformalar uchun; * avtomabillar uchun; * vagonlar uchun; * yuk kranlari uchun; * konveyerlar uchun. Barcha kutarish transport vositalari vazifalarni bajarishlariga muvofik besh guruxga bulinishi mumkin: * yuk kranlari; * kutargichlar; * transport vositalari; * yukni ushlab turuvchi moslamalar; * transmanipulyatorlar. Ilmiybaza.uz Yuk kranlariga kuprikli, echkisimon, uzi yurar port, minoralar va konsolli kranlar kiradi. Kuprikli kranlar bir balkali tirab turiladigan, bir balkali osma ikki balkali umumiy, ikki balkali maxsus bulishi mumkin; echkisimon kranlar esa kanali va kanalsiz bulishi mumkin. Kuprikli va echkisimon kranlar yengil, urtacha ogir rejimli, bir ilgali va ikki ilgaklariga bulinadi. Uzi yukori kranlar avtomabil, temir yul va sikilgan xavo bilan yuradiganlarga bulinadi. Konsolli kranlar aylanuvchi va xarakat kiluvchi bulishi mumkin. Transmanipulyatorlar pol ustidagi, tayanchli va osma transport mexanizmlariga bulinadi. Bundan tashkari, pol ustidagi transmanipulyatorlar guruxiga kuydagilar kiradi: * portlashda ximoyalangan elektr ortkichlar; * oddiy kilib bajarilgan elektr ortkichlar; * elektr shtabellar. Transport vositalari uz ichiga transport-taksimot vosita pol ustidagi vositalarni oladi. Transport - taksimot vositalariga konteyerlar va taksimot moslamalari kiradi. Konstruktura belgilarga muvofik konveyerlar kuydagilarga ajralajdilar: burama, lentasimon, gardinsimon, echkisimon, osma, maxkamlangan, gildirakchali, plastik. Yukni ushlab turuvchi moslamalar kutarish transport vositalarining aloxida turi sifatida ularning vazifasi va turiga muvofik kuydagilarni uz ichiga oladi: - donali yuklarni kutarish uchun; sochiladigan yuklar uchun; uzun metall prokati uchun; konteynerlar uchun; - kurilish yogoch yuklari uchun; kup navli maxsulotlar uchun. Mavjud turkumlashga muvofik logistik tizim texnik ta’minlanishini vositalarning kup sonli guruxlar yordamchi, kupincha omborxona va kutarish transport uskunalari yukori darajada faoliyat kursatadigan uskunalardan tashkil buladi. Yordamchi uskunalar omborlarni texnalogik jixozlanishining kuydagi vositalari kiradi: * yuklarni oralik kayta ishlash uskunalari; Ilmiybaza.uz * xaltalarga joylashtirish uskunalari; * idishlarga joylashtirish vositalari; * suyuk kimyoviy maxsulotlarni kayta ishlash uchun uskunalar; * jixozlar. Omborlarning texnalogik jixozlarning boshka vositalariga kuydagilar kiradi: * xaltalarga (idishlarga) joylashtirish vositalari; * omborxona idishlari; * konteynerlar. Sanoat korxonalar doirasida makro va mikrologistik tizimlar doirasida maxsulotlarni «anik muddatda» printsipi asosida taksimlash va sotish maxsulotlarni idishlarga joylashtirish byicha anik tashkil kilishni va samarali xal kilishni talab kiladi. Maxsulotlarni idishlarga joylashtirish transport omborxona tizimida muxim kismlardan biri buladi, chunki idishlar sifati nafakat yuklarni saklaydi va balki atrof muxitning ifloslanishningoldini oladi. Germaniyada 55405-sonli sanoat standartiga muvofik idishlarga joylashtirish jarayoni kuydagi uchta uzaro boglik vazifaviy tushunchalarning birligi sifatida karaladi. * idishlarga joylashtirilishi kerak bulgan yuklar; * yuk birligi; * yuk birligini ortish. Idishlar ishlab chikaruvchi vositalar va materiallarning rivojlanishi materialtushunoslik va iktisodiy xisob-kitoblarning zamonaviy yutuklariga asoslangan. Keyingi paytlarda idish yasovchi materiallarni tanlashga iktisodiy talablar katta ta’sir kursatmokda. Germaniya va Yevropa mamlakatlardagi idishli va donali yuklarni tashish va kayta ishlash jarayonining taxlili yuk birligini idishlga joylashtirish va shakllantirish masallariga, umuman logistik jarayonning xuddi eng muxim tashkiliy kismi sifatida tizimni integratsion yondoshish zarurligini kursatadi. Logistikaning xuddi shunday nuktai nazaridan yuklarni idishlarga joylashtirish, yuklar va axborotlar tizimini bir xolatidan boshkasiga joyini, vaktini, sonini va guruxlarga ajratilishini uzgartirish masalasida tubdan uzgartirilishini Ilmiybaza.uz namoyon etadi. Bunda kerakli tubdan uzgartirishlarni eng kam xarajatlar yigindisi bilan amalga oshirish maksadi kuyiladi. Keyingi vaktlarda yuklarni konteynerlarda, yukdonlarda va kup martali aylanuvchi idishlarda tashish yanada kengrok kullanmokda. Texnik ta’minotning bunday elementlarining samaradorligi ularni logistik zanjirning paydo bulishidan to yuk okimini tugashigacha, ya’ni iste’molchigacha kullash sharoitida namoyon buladi. Bu transport vositalari kutarish - transport uskunalari, yordamchi vositalar va moslamalar va idishlar yasovchi materiallarni tanlash, tizimning logistik talablariga asoslangan bulishi kerakligini bildiradi. Tizimni konstruktura yaratilishi ushbu elementlarning xar birini va ular urtasidagi uzaro xamkorlik shartlarini xisobga olish kerak. Shunday kilib, xomashyo materiallar va tayyor maxsulotlarning saklanishi va iktisodiy, ularning tashishdagi xarajatlarini kamayishi, demak, muomala xarajatlarining kamayish texnik ta’minoti xolatiga boglik. Ishlab chiqarish jarayoni xom ashyo va materiallarni bir korxonadan boshqasiga siljitish, tayyor mahsulotni ishlab chiqarish doirasidan iste’mol doirasiga yetkazilishi bilan bog‘liq. Bu siljishlar ayrim joylarda moddiy zaxiralarning yig‘ilishiga olib keladi, bu zaxiralarni saqlash uchun esa moslashtirilgan omborxonalar kerak. Chunki, ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz bo‘lishi uchun u yerda iste’mol qilinadigan xom ashyolarning zaxiralari bir kunda yoki bir haftada kerak bo‘ladigan xom ashyo miqdoridan ko‘p bo‘lishi zarur. Xom ashyo, material, mahsulotlarni saqlash uchun maxsus qurilmalar, har xil tara, mexanizatsiya vositalari va boshqalar kerak. Moddiy boylik manbalarini ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga siljishi 2 usulda tashkil qilinishi mumkin: 1. Tranzit usuli. 2. Omborlardan foydalaniladigan usul. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligini tranzit usuli bilan ta’minlashda moddiy boylik manbaning zaxiralari korxona va tashkilotlarning omborlarida tashkil Ilmiybaza.uz qilinadi. Ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligining omborlardan foydalanadigan usuli bilan ta’minlashda boylik manbalarining harakati boshqacha tashkil qilinadi. Bu usul orqali materiallar korxona va tashkilotlar omborlariga yetib borishdan avval, ta’minlash - o‘tkazish tashkilotlarining ombor va bazalariga saralash uchun olib boriladi, keyin shu ombor va bazalardan iste’molchilarga yetkaziladi. Omborlarni 2 turga ajratish mumkin: 1. Ishlab chiqarish korxona va tashkilotlarining omborlari. 2. Tijorat vositachi tashkilotlarning ombor va bazalari. Moddiy boylik manbalarini tranzit usuli bilan yetkazish eng tejamli usul hisoblanadi, chunki u qo‘shimcha harajatlarning kamayishiga olib keladi, omborlarda moddiy boylik manbalari zaxiralarining ko‘payishiga imkon yaratadi. Lekin bu usuldan foydalanishning o‘z shartlari bor. Ta’minlovchi korxona 1 ta iste’molchi - korxonaga aniq vaqt davomida katta miqdorda, ya’ni temir yo‘l vagonlarini to‘ldiradigan miqdorda, moddiy boylik manbalaridan foydalansa, tranzit usulidan foydalanish mumkin. Shunday qilib, ta’minlashning tranzit usuli bilan tashkil qilinish imkoniyati moddiy boylik manbalarini iste’mol qilish miqdoriga va belgilangan tranzit me’yorlariga bog‘liq. Tranzit me’yori deganda, bir buyurtma asosida ta’minlovchi korxona orqali iste’molchi korxonaga yuboriladigan moddiy boylik manbalarining eng kam yo‘l qo‘yilgan miqdori tushuniladi. Iste’molchi korxona ta’minlovchi korxonaga yaqin joylashgan (120-150 km masofada) va materiallarni avtotransport bilan yetkazib berish imkoniyati bo‘lsa, ta’minlashning tranzit usulidan foydalanish mumkin. Omborlar orqali ta’minlash usuli turli xil moddiy boylik manbalarini kam miqdorda iste’mol qiladigan korxonalarda qo‘llaniladi. Bunday iste’mol qilinadigan boylik manbalari miqdori tranzit me’yorlar va buyurtma me’yorlariga yetmaydi. Bunday ta’minlash usuli iste’molchi korxonalarga kerakli miqdorda moddiy boylik manbalari va materiallarni buyurtma qilishi mumkin. Tijorat vositachi hissadorlik jamiyati korxonalari bazalariga materiallar tez-tez yetkazilishi natijasida, tranzit usuliga ko‘ra, iste’molchi korxonada moddiy boylik manbalari zaxiralarini sezilarli darajada kamaytirishga imkon yaratadi. Ombor Ilmiybaza.uz orqali ta’minlashning kengayishiga hissador jamiyati bazalarida materiallar zaxiralarining ko‘payishiga olib keladi. Lekin butun xalq xo‘jaligi darajasida zaxiralarni umumiy mutlaq miqdori ko‘paymaydi, aksincha, kamayishi mumkin. Ombor orqali ta’minlashning yana ijobiy tomoni shundaki, ta’minlash- o‘tkazish bazadagi zaxiralardan samarali foydalanish mumkin, yana qisqa vaqt davomida birdaniga keng doira iste’molchilar ehtiyojini qondirish mumkin, iste’molchilarni har tomonlama ta’minlash imkoniyatini yaratadi. Ta’minlash usulini belgilashdan oldin zarur bo‘lgan texnik va iqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqish, ta’minlashning 2 usuli ijobiy va salbiy tomonlarini e’tiborga olish kerak. Hammaga ma’lumki, ishlab chiqarish korxonalarining samarali iqtisodiy faoliyati zarur xom ashyo materiallar, yoqilg‘i, xilma – xil uskunalar bilan ta’minlashga bog‘liq. Bu ishlar moddiy-texnika ta’minoti tizimi orqali tashkil qilinadi. Mana shu tizimning texnik va ishlab chiqarishga oid bazasi ombor xo‘jaligidir. Ishlab chiqarish korxonasining omborlari, yordamchi sexlari va transportlari korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasining eng muhim halqalaridan hisoblanadi. Omborning ishlash sifati sezilarli darajada ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir qiladi. Korxona omborlarining asosiy vazifalari: 1. Kerakli yoqilg‘i, xom ashyo, material, mahsulot va boshqa boylik manbalari zaxiralarini to‘plash va iste’molchilarni usluksiz ta’minlash. 2. Moddiy boylik manbalarini saqlash. 3. Yuk ortish-tushirish ishlari, omborning ichki ishlarini eng oz mehnat va pul harajatlari bilan oqilona tashkil qilish. 4. Ombor maydonlaridan oqilona foydalanish va ombor xo‘jaligining asbob - uskunalaridan samarali foydalanish. 5. Moddiy boylik manbalarini ishlab chiqarishda iste’mol qilishga tayyorlash. 6. Markazlashtirilgan usulda material va mahsulotlarni kerakli joylarga (iste’molchilarga) yetkazib berish. 7. Materiallardan tejamli foydalanishni nazorat qilish, ishlab chiqilgan chiqimlardan va taralardan oqilona foydalanishni tashkil qilish. Ilmiybaza.uz 8. Ishlab chiqarish jarayonida ishlatilmay qolgan, ortiqcha moddiy boylik manba zaxiralarini o‘z vaqtida aniqlash va ulardan foydalanishni tashkil qilish. Ombor deganda, har xil moddiy resurslarni qabul qilish va saqlashga mo‘ljallangan, ularni ishlab chiqarish jarayoniga tayyorlaydigan va iste’molchilarni uzluksiz ta’minlab turadigan qurilmalar tushuniladi. Boylik manbalarini saqlovchi omborlar bir -biridan farqlanadi. Ishlab chiqarish korxona omborlari ushbu xossalar bo‘yicha tavsiflanadi: - faoliyat xarakteri yoki vazifalari bo‘yicha; - saqlanadigan resurslar bo‘yicha; - binoning turi bo‘yicha; - joylashgan joyi va faoliyat doirasi bo‘yicha; - o‘tga chidamlilik darajasi bo‘yicha. Masalan, faoliyat xarakteri bo‘yicha omborlar: 1. Ta’minlash yoki moddiy omborlarga. 2. Ishlab chiqarishning ichidagi omborlarga bo‘linadi. Saralanadigan boylik manbalari turlari bo‘yicha omborlar ixtisoslashtirilgan yoki universal bo‘lishi mumkin. Binosining turi bo‘yicha omborlar yopiq, yarim yopiq yoki ochiq bo‘lishi mumkin. Joylashish va faoliyat ko‘lami bo‘yicha omborlar markaziy, uchastkalarniki va tsexlarniki bo‘ladi. O‘tga chidamlilik darajasi bo‘yicha ombor yonmaydigan, yonishi qiyin bo‘lgan va yonadigan bo‘ladi. Ishlab chiqarish korxonalarida ombor xo‘jaligi tashkil qilishning eng muhim masalalaridan biri - omborlarni to‘g‘ri joylashtirish. Har bir korxonada omborlar va iste’molchi sexlar bir-biri bilan texnologik aloqa orqali bog‘lanadi. Har bir ombor o‘zining iste’molchi tsexiga yaqin joylashadi. Korxona hududida omborlarni mintaqaviy joylashtirish uchun quyidagi tamoyillarga rioya qilish kerak: - yuklar oqimi harakatda bo‘lishi kerak; - yuklarni transportirovka qilish qulay va shoxobchalar bilan qulay aloqa bo‘lishi kerak; Ilmiybaza.uz - saqlanayotgan moddiy resurslarni imkoni boricha asosiy tsexlarga yaqinlashtirish; - omborlarni boshqa qurilmalar oldida joylashtirilayotganda yong‘indan xavfsizlik qoidalarini hisobga olish kerak. Korxonalar hududida omborlar joylashtirilayotganda quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak: tayyorlangan mahsulot omborlarining oxirgi operatsiyalar va tekshirish ishlari olib boriladigan binolar yoki tsexlarga yaqin joyda joylashishi; ishlab chiqarish omborining iste’molchi tsexlar binosida yoki ularning yaqinida bo‘lishi; umumiy foydalanishga mo‘ljallangan omborlarni korxona hududining chetrog‘ida joylashtirish; yonishi mumkin bo‘lgan boylik manbalari va yoqilg‘ilar alohida ajratilgan zonada joylashishi kerak. Ko‘pincha, moddiy boylik manbalari korxonalarning omborlariga temir yo‘l orqali yetkaziladi, omborlardan tsexlarga esa relssiz transport orqali yetkaziladi. Shuning uchun, omborlarning oldiga temir yo‘l va avtomobillar uchun yo‘l yetib borishi kerak. Omborlar orqali ta’minlash usulining asosiy vazifasi – moddiy resurslarni tranzit me’yorlaridan kamroq iste’mol qiluvchi iste’molchi korxonalarga xizmat ko‘rsatish. Ayrim vaqt davomida iste’mol qiladigan moddiy resurslarning miqdori tranzit me’yorlariga yetmagan korxonalarning ko‘pchiligi shu ta’minlash usulidan foydalanadilar. Shunday qilib, ta’minlash o‘tkazish tashkilotlari har bir iqtisodiy mintaqadagi korxonalarning tranzit me’yorlaridan kam bo‘lgan miqdorda ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlaydigan ishlab chiqarishga oid texnik bazalardir. Bu bazalarda asosan har xil material va mahsulotlar va mahsulot zaxiralari saqlanadi, ayrim iste’molchilar uchun arralash ishlari olib boriladi. Ta’minlash o‘tkazish tashkilotlarida tashkil qilinadigan jarayonlar ishlab chiqarish korxonalarining omborlaridagi jarayonlar bilan bir xil, shuning uchun ularning vazifalari ham asosan bir xil (keltirilgan material va mahsulotlarni qabul qilish, saqlash, saralash, iste’molchilarga yetkazishga tayyorlash va h.k.). Saqlanayotgan material va mahsulotlarning xususiyatlariga ko‘ra, turli xil omborxonalar ko‘riladi. Omborlar konstruksiyasi, olovga chidamlilik darajasi Ilmiybaza.uz bo‘yicha ishlab chiqarish korxonalari omborlari kabi turkumlanadi. 1 - yopiq, yarim yopiq, ochiq va maxsus, 2 -yonmaydigan, yonishi qiyin va yonadigan omborlar. Faoliyat xarakteri va harakat doirasi bo‘yicha ta’minlash - o‘tkazish omborlari ishlab chiqarish korxonalarining omborlaridan farqlanadi. Faoliyat xarakteri bo‘yicha ta’minot bazalari universal va ixtisoslashtirilgan bo‘ladi. Harakat doirasi bo‘yicha markaziy va tumanlar miqyosidagi omborlar bo‘ladi. Universal omborlarda ko‘p nomenklaturali material va mahsulotlar saqlanadi va aniq iqtisodiy mintaqalarning iste’molchilariga yetkazib beriladi. Odatda, universal bazalar iste’molchilarga yaqin joylarda tashkil qilinadi. Bunday bazalarning tashkil qilinishi bir joyda keng nomenklaturali material va mahsulot zaxiralarini to‘plashga imkon yaratadi, moddiy resurslarni iste’molchilarga yaqinlashtiradi, ular uchun transport harakatlarini kamaytiradi. Ixtisoslashtirilgan viloyatlararo bazalar faqat belgilangan material turlari zaxiralarini saqlashga mo‘ljallangan. Bu bazalarda saqlanadigan resurslar quyidagilar bo‘ladi: metall, elektr asbob-uskunalari, kimyoviy materiallar va h.k. Ixtisoslashtirilgan bazalarning ustunliklari, u yerda saqlanadigan moddiy resurslarning turiga qarab, eng qulay sharoitlar tashkil qilish mumkin. Iste’molchilarga markazlashtirilgan ravishda xizmat ko‘rsatish mumkin, lekin yetkazib beriladigan resurslar narxi tuman miqyosidagi omborlarnikida qimmatroq bo‘ladi. Ixtisoslashtirilgan bazalarda qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish ishlarini tashkil qilish osonroq. Masalan, o‘rmon resurslarini saqlovchi omborlarda materiallarni ishlab chiqarishdan iste’mol qilishgacha tayyorlash ishlarini tashkil qilish mumkin: yog‘ochlarni kerakli o‘lchamda arralash, ularni quritish va h.k. Qurilish materiallari saqlanadigan omborlarda har xil qorishmalardan beton tayyorlash mumkin. Bu qo‘shimcha xizmatlar mahsulot narxining ortishiga olib keladi, lekin ularni ishlab chiqarish jarayoniga tayyorlaydi, iste’molchilarning mehnat resurslari vaqtini tejaydi. Iste’molchilarni moddiy resurslar bilan ta’minlashni tashkil qilishga bazalar joylashuvi katta ta’sir ko‘rsatadi. Bazalarning to‘g‘ri joylashuvi, avvalo, resurslarni iste’molchilarga yetkazib berish harajatlarini kamaytiradi, materiallarga Ilmiybaza.uz qo‘yiladigan ustamalarni pasaytiradi, iste’molchi korxonalarda zaxiralar miqdorini kamaytiradi va h.k. Omborlarni joylashtirishga ko‘p omillar ta’sir qiladi. Masalan, yirik kapital harajatlari talab qiladigan bazalarni ko‘p miqdorda qurish qiyin, shuning uchun bunday bazalarni kamroq, bir – biridan uzoqroq joylashgan holda qurish kerak. Lekin bunda materiallarni saqlash va iste’molchilarga yeltish harajatlari keskin ortib ketadi. Bazalarni tayyorlashga kuchli ta’sir qiladigan omil transport ishlarining hajmidir. Ta’minotchilardan bazalarga, bazalardan iste’molchilarga mahsulotni eltib berish transport ishlarining umumiy hajmi eng kam miqdorda bo‘lishi kerak. Iste’molchilarning joylashuviga qarab, bazalarning taxminiy joylashish joylari belgilanib, har bir variant uchun yuk tashish hajmi tonna/km larda hisoblanadi. Umumiy yuk tashish hajmi kam chiqqan variant tanlanib, shu yerda bazalarni to‘g‘ri joylashtirish mumkin. Bu usul yordamida faqat transport harajatlari nuqtai nazaridan qulay joy tanlash mumkin. Shuning uchun har bir muhim omilni alohida o‘rganib chiqib (masalan, kapital harajatlari, yekspluatatsiya harajatlarini va h.k.), keyin bir joyni tanlab, u yerda bazalarni joylashtirish mumkin. Logistik tizimda omborga joylashtirishning eng kulay texnologiyasini tanlash Logistik tizimlarda omborga joylashtirishning eng kulay texnalogiyasini tanlash aloxida faollikni talab etadi, chunki omborga joylashtirish buyicha masalalarni xal kilishda bir-birlari bilan judayam jipslashib ketgan va dinamik boglangan kupgina turli xil omillarni takkoslash muomilasi vujudga keladi. Shu sababli omborga joylashtirish texnalogiyasini tanlash yetarli darajada murakkab xisoblash texnikasini kullash zaruriyatini xisobga olish bilan tizimiy va majmuaviy yondoshishni talab etuvchi bulib kurinadi. Shuning uchun ushbu vazifani xal kilishning birinchi boskichidayok ilgaridan texnik omillar asosida kabul kilinishi mumkin bulmagan omborga joylashtirish texnalogiyasi variantlaridan voz kechish maksadga muvofikdir. Keyingi boskichda ushbu tizim uchun kullanishi mumkin bulgan, ammo aloxida shartlarni yoki talablari Ilmiybaza.uz cheklash xarakteriga ega (valyuta jamgarmasi yetishmaganligda import buyicha xarid kilinadigan texnik vositalar) variantlardan voz kechish yuli berilgan karorlar doirasini ancha kiskartiradi. Kolgan texnik iktisodiy ulchamlardan eng kulayi tanlab olinadi. Omborga joylashtirish eng kulay texnalogiyasining mezonlari barcha variantlar buyicha takkoslanadigan ulchamlarga asoslanadi. Ularga kuydagilar kiradi: * omborxona inshoatining asosiy ulchamlari; * mexanizatsiyaga extiyoj; * kushimcha yordamchi vositalar va uskunalarga extiyoj; * ish kuchiga extiyoj va kushimcha mexnat resurslarini jalb kilish. Ayrim variantlarni taxlil kilishda keyinchalik anik sharoitlar bilan boglik sabablar buyicha amalga oshirish mumkin bulmaganligidan voz kechiladi. Masalan, konteynerlar va poddonlar bilan jixozlangan tuzilmali bloklardan foydalanish kuzda tutilga omborga joylashtirish texnalogiyasida tovarlarning ikki guruxini ajratish tavsiya etiladi. Birinchi guruxga konteynerlarni kullash bilan bloklarga joylashtiruvchi tovarlarni kiritish mumkin, ularning xarakati kulda amalga oshiriladi. Ikkinchisiga poddonlarni kullash bilan tuzilgan bloklarga joylashtirilgan tovarlar kiradi, ularning xarakati kutargichlar yordamida amalga oshiriladi. Aloxida tovar guruxlari ichida kuydagi shartlarga rioya kilgan xolda guruxchalar buyicha tartibga keltirishni utkazish zarur: 1. Bir xil ulchamlar va konstruktsiyaga ega joylashtiriladigan birliklarni aloxida omborxona bulimlariga joylashtirish kerak. 2. Omborxona bulimi uzunligi doirasida joylashtiriladigan birliklar tarkibiy kismlarining kat’iy belgilangan mikdori urnatiladi. 3. Agar tovarlar bevosita bir-birlari ustiga joylashtiriladigan bulsa, ularning mikdori oldindan aniklanishi va belgilangan mikdordan oshib ketmasligi kerak. Sarmoyalar kiritishda xarajatlar omborga joylashtirish texnalogiyalarini takkoslashda baxolash ursatkichlari sifatida bulishi mumkin: Ilmiybaza.uz * uskunaning texnik imkoniyatlari va unga extiyoj; * omborxona ob’ektidan foydalanish xarajatlari; * omborxona xodimlariga extiyoj; * omborxona sigimining kattaligi; * omborxona maydonlariga extiyoj; Sarmoyalar kiritishga xarajatlar, omborxona xujaligining rivojlanishi kuydagi formula buyicha kelajakdagi omborxona kuvvatlariga extiyoj va xar xil turdagi omborlar kuvvati (sigimi) birligicha solishtirma sarmoyalar kiritish me’yorlarini belgilash asosida amalga oshiriladi: K=E [(Y yir – S us) Kyig+S us K us], ming so‘m bu yerda: E-omborxona ob’ektlari sigimining usishi, ming t; Y yir - solishtirma sarmoya kiritishning yiriklashtirilgan me’yori, ming so‘m/ t; S us - uskunalar uchun solishtirma sarmoyalar kiritishning yiriklashtirilgan me’yori, ming so‘m/ t; K us - xududlarda uskunalar narxining oshishi koeffitsenti; Kyig - kuydagi formula buyicha belgilangan kurilish narxi oshishining yigma koeffitsenti: Kyig =Kxud *Kik *Kzil, bu yerda: K xud - kurilish montaj ishlari narxining oshishini xisobga oluvchi xududiy koeffitsent; Kik - iklimiy mintakalar buyicha kurilish montaj ishlarining narxini oshishini xisobga oluvchi koeffitsent. Kzil - zilzilaviy ishlar buyicha kurilish montaj ishlarining narxi oshishini xisobga oluvchi koeffitsient. Konteynerlarni, xaltaga joylashtirish vositalarni tanlashda kuydagi omillarni xisobga olish zarur: Ilmiybaza.uz * tashiladigan maxsulot turi, xaltalar va konteynerlarning ulchamlari, ushbu turdagi xaltalar va konteynerlar bilan ishlashga yarokli transport vositalari va ortish uskunalarining mavjudligi va kelajakda rivojlanishi; * xaltaga joylashtirish vositalari va konteynerlar turini yuklarni tashish va kayta ishlash koidalari va sharoitlariga mos kelishi; * tegishli turdagi transportning xarakatlanuvchi tarkibiga mexanizatsiyalashtirilgan ortish va tushirish xamda boshka ortish-tushirish va transport omborxona ishlarini bajarish imkoniyati; * konteynerlar va xarakatlanuvchi tarkiblari yuk kutarish kobiliyatidan eng kup foydalanish. Omborxona xujaligida rejalashtirilgan mexnat unimdorligi uni oshirishga yunaltirilgan tadbirlarni xisobga olgan xolda belgilanadi: * yangi texnik kullash; * ishlab turgan uskunlarni zamonaviylashtirish; * ortish-tushirish transport-omborxona ishlarini mexanizatsiyalash-tirish va avtomatlashtirish; * omborxona va logistik jarayonlarni boshkarish jarayonini avtomatlashtirish. Logistik tizim omborga joylashtirishning eng kulay texnalogiyasini tanlashda kuydagi baxolash omillarining tasnifidan foydalanish mumkin. Omillarning kurib chikilgan gurux omborga joylashtirish texnalogiyasini tanlashni muvofiklashtrish vazifasida cheklashlar tizimininamoyon kiladi. Muvofiklashtirish mezonlari sifatida eng kam xarajatlar xizmat kilishi mumkin. Logistik tizimdagi omborga joylashtirishning eng muvofik texnalogiyasini tanlash quyidagilarga asoslanadi: 1.Foydalanishning sifatiy baxosi - omborxona inshoatlarini kengaytirish imkoniyati; tejamni xisobga olgan xolda ishchi urinlarini joylashtirish; transport omborxona ishlarini mexanizatsiyalashtirish darajasi; transport omborxona ishlarini avtomatlashtirish darajasi; 2. Ishning sifatiy baxosi - omborxona inshoatlari kuvvatlar ining nisbatan tebranishining yakka variantliligi; tovar guruxlari va guruxosti guruxchalarning Ilmiybaza.uz uzgarishlariga moslashuvi; mavjud tizimlarning boglikligi; omborxona inshoatlari va uskunalarni ta’mirlashga va ishchi xolatlarida saklashga talablar; 3. Omborga joylashtirishning tanlangan texnalogiyalarini amalga oshirish shartlarining sifatiy baxosi - omborga joylashtirish texnalogiyasining tanlangan variantini amalga oshirish uchun kerak buladigan rejalashtiriladigan xarajatlar mikdori; omborga joylashtirish texnalogiyasining tanlangan variantini amalga oshirish uchunkutilgan vakt; sarmoya kiritishdan foydalanishga talab; kushimcha sarmoya kiritish mikdori. Transport omborxonasi moddiy oqimlarini tashkil qilish Transport omborxona moddiy oqimlarini tashkil qilish majmualari kompleks- mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan turlarga bo‘linadi. Kompleks mexanizatsiyalashtirilgan majmua tarkibiga qabul qilish - foydalanish tizimchasi, mexanizatsiyalashtirilgan tartibda yukni qayta ishlash uchun mashina va uskunalar majmui bilan jovon moduli, yukni uzatish uchun omborxona terminali kiradi. Avtomatlashtirilgan transport omborxona moddiy oqimlarini tashkil qilish majmuasiga quyidagilar kiradi: - ko‘tarish - transport vositalari majmuasi va avtomatlashtirilgan boshqaruvning joylashtirilgan tizimi bilan avtomatlashtirilgan jovon moduli; - avtomatlashtirilgan tarzda faoliyat ko‘rsatuvchi ko‘tarish transport uskunalari majmuasi bilan avtomatlashtirilgan jovon moduli. Avtomatik omborxona agregat - transport majmualariga quyidagilar kiradi: - ortish - tushirish va transport vositalar bilan avtomatik boshqariluvchi omborxona majmualari; - avtomatik boshqariluvchi omborxona majmualari, ombor-avtomatlar. Eng ko‘p foydalanuvchi omborxona uskunalariga kiruvchi asosiy jovonlar: - bir joyda turuvchi; - aylanuvchi; Ilmiybaza.uz - elevatorli; - konteynerli; - harakatlanuvchi; - gravitatsion. Omborxona uskunalariga kiruvchi, sochiluvchi, suyuq va boshqa yuklarni saqlash vositalari quyidagilarga bo‘linadi: - yassi va qutichalardan iborat bo‘lgan bunkerlar; - yer usti idishlari; - yer osti idishlari. Omborlarning o‘lchovi va dozalarga ajratuvchi uskunalar logistik tizimda texnika ta’minotining alohida guruhini tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda tarozilar quyidagi guruhlarga bo‘linadi: - platformalar uchun; - avtomobillar uchun; - vagonlar uchun; - yuk kranlari uchun; - konveyerlar uchun. Barcha ko‘tarish - transport vositalari vazifalarini bajarishiga muvofiq besh guruhga bo‘linishi mumkin: - yuk kranlari; - ko‘targichlar; - transport vositalari; - yukni ushlab turuvchi moslamalar; - transmanipulyatorlar. Yuk kranlariga ko‘prikli, echkisimon, o‘zi yurar, port, minorali va konusli kranlar kiradi. Ko‘prikli kranlar bir balkali tirab turiladigan, bir balkali osma, ikki balkali umumiy, ikki balkali maxsus bo‘lishi mumkin; echkisimon kranlar esa kanalli va kanalsiz bo‘lishi mumkin. Ko‘prikli va echkisimon kranlar yengil, o‘rtacha, og‘ir rejimli, bir ilgakli va ikki ilgaklilarga bo‘linadi. O‘ziyurar kranlar avtomobil temir yo‘l va siqilgan havo bilan yuradiganlarga bo‘linadi. Konusli Ilmiybaza.uz kranlar aylanuvchi va harakat qiluvchi bo‘lishi mumkin. Transmanipulyatorlar pol ustidagi, tayanchli va osma transport va osma mexanizmlarga bo‘linadi. Bundan tashqari pol ustidagi transmanipulyatorlar guruhiga quyidagilar kiradi: - portlashdan himoyalangan elektr ortgichlar; - oddiy qilib bajarilgan elektr ortgichlar; - elektr shtabellar. Transport vositalari o‘z ichiga transport - taqsimot vosita pol ustidagi vositalarni oladi. Transport - taqsimot vositalariga konteynerlar va taqsimot vositalari kiradi. Konstruktiv belgilarga muvofiq konveyerlar quyidagilarga ajraladilar: burama, lentasimon, gordinsimon, echkisimon, osma, mahkamlangan, g‘ildirakchali, plastik. Yukni ushlab turuvchi moslamalar ko‘tarish - transport vositalarining alohida turi sifatida ularning vazifasi va turiga muvofiq quyidagilarni o‘z ichiga oladi: donali yuklarni ko‘tarish uchun; sochiladigan yuklar uchun; uzun metall prokati uchun; konteynerlar uchun; qurilish va yog‘och yuklari uchun; ko‘p navli mahsulotlar uchun. Mavjud turkumlashga muvofiq logistik tizim texnik ta’minlanilishi vositalarning ko‘p sonli guruhlari yordamchi, ko‘pincha omborxona va ko‘tarish - transport uskunalari yuqori darajada faoliyat ko‘rsatadigan uskunalardan tashkil topadi. Logistik tizim omborlarni boshkarishni avtomatlashtirish Sanoat ishlab chikarish, maksulotlarni taksimlash va sotish rivojlanishining xozirgi zamon yunalishi yetkazib berishga tayyorgarlikning yukori darajasini ta’minlash bilan boglik. Bunda yetkazib berishning tezligi va sifatiga buyurtmalarni kitob omborxona zahiralarini oshirish xisobiga emas, balki informatikani rivojlantirish, ya’ni integratsiyalashgan axborot tizimi (IAT) xisobiga erishish mumkin. Logistikaning integratsiyalashgan axborot tizimi ostida logistik jarayonlarni boshkarish uchun zarur bulgan ma’lumotlarni yigish, uzatish va kayta ishlashni ta’minlovchi tizimni tushinish kerak. Shuning bilan birga logistik jarayonlar Ilmiybaza.uz xomashyosini olishdan tortib to maxsulotlarni uning iste’molchilariga yetkazib berishgacha bulgan butun zanjirni kamrab olishi kerak. Bundan mablag kiritishning asosiy tamoyili kelib chikadi: mablaglarni omborxona zahiralarini yaratish uchun emas, balki moddiy va axborot okimlarning zamonaviy tizimlarini yaratish uchun kiritish kerak. Ushbu tamoyilni ikki yunalishda amalga oshirish mumkin: * integratsiyalashgan axborot tizimi va tegishli dasturiy ta’minlanishni yaratish; * samarali logistik tizimlarni yaratish bilan birgalikda ishlab chikarishni rivojlantirish. Shunga muvofik, samarali logistik tizim yaratish, xammadan oldin ma’lumotlarni yigish, uzatish,kayta ishlash, jamlashni, ya’ni axborot okimlarini boshkarish tizimini yaratishni talab kiladi. IATni yaratish kuydagilarga yordamlashadi: 1-shakl. Omborga joylashtirishning eng kulay texnalogiyasini tanlash. * iktisodiy jarayonlarni modellashtirish uchun ma’lumotlarni yigish, uzatish va kayta ishlashni amalga oshirish; * eng kulay tovar xarakatini belgilash uchun ma’lumotlar bazasini yaratish; * moddiy resurslar buyurtmasi mikdorini aniklash; * omborxona xujaligini texnik ta’minlash boshkarish jarayonini avtomatlashtirish; * logistik jarayonlardagi moddiy va axborot rkimlarni boshkarish. An’anaviy avtomatlashtirilgan tizimlarga nisbatan IAT bir, kator afzalliklarga ega, ulardan muximlari kuydagilardir. * axborotlarni uzluksiz (integratsiyalashtirilgan) yigish; * tashki muxit va korxona faoliyati xakida axborotlarning katta xajmi ; * muxim ma’lumotlarni saklash; * marketing rejasini moslashtirish; * karorlar kabul kilish uchun ma’lumotlarni olishning yukori tezligi; * ishlab chikarish xarajatlari va foydaning taxlili; Ilmiybaza.uz IATni kullash kuydagilarga imkon yaratadi: * ishning ildamligini, ayniksa turli bulimlar faoliyatini muvofiklashtirish va moslashtirish masalalarini xal kilishda oshiradi; * xodimlarni axborotlardan xabardorligini oshiradi, chunki ular nafakat turli xil ma’lumotlarni olishar, balki ular urtasida sabab natijaviy alokalarni belgilashlari, sung natijalar foyda, foydalilikka ta’sir kursatuvchi omillarni taxlilini utkazishlari mumkin; * kabul kilinadigan karorlarning turli xil variantlarini kurib chikishni amalga oshirish va karorlar olib kelishi mumkin bulgan natijalarni tezdan baxolash. Bularning xammasi IAT ning logistik tizim karorlari samaradorligini ta’minlovchi belgilangan xususiyatlarni talab kiladi: 1) ma’lumotlarni kayta ishlash va topshirish rejimi kabul kilinadigan karorlarning tez-tez kaytarilishiga mos kelishi va ma’lumotlarning turli xil imkoniyatini va ularni surov buyicha olinishini ta’minlashi kerak; 2) tegishli karorlar kabul kilishning talab kiluvchi tizimning tartibga solinadigan ulchamlari tankidiy darajasini ajratish kerak; 3) chikishda mukobil karorlarning xar tomonlama asoslanishini talab kiluvchi ma’lumotlar majmuasini shakllantirish kerak; 4) ma’lumotlarni mashinada kayta ishlash tartiblari majmuasi shunday kurilishi kerakki, ularni kulda kushimcha kayta uzgartirish zaruriyatidan voz kechilsin; 5) dastlabki ma’lumotlarni tayyorlashga eng kam mexnat sarflanishini ta’minlash; 6) dastlabki muljallangan karorlarni nazorat, taxlil kilish va tartibga solish imkoniyati; 7) qarorlarning bajarilish sifatini baxolash. Turli xil korxonalarni moddiy boylik manbalari bilan ta’minlash strategiyasi moddiy boylik manbalarini taqsimlash, ushbu jarayonni texnik, texnologik, tashkiliy ta’minlash va mahsulotlar muammolari jarayonini tashkil qiluvchi elementlar uch yo‘nalishga aniq taqsimlangan. Ilmiybaza.uz 1. Bozor tadqiqoti, iste’molchilar zaxiralarini aniqlash, raqiblar takliflari va iste’molchilar talablarini o‘rganish va bozor iqtisodiyotini boshqarishning boshqa uslublaridan foydalanish asosida sotish bozori, ularni qo‘lga kiritish, kengaytirish, saqlab qolish asosida amalga oshiriladigan raqobat kursi. 2. Mahsulotlarni sotish bozorlarini aniqlash va moddiy boylik manbalari muomalasi jarayonining barcha bosqichlarida ularning barcha jismoniy harakatlari bo‘yicha hamma operatsiyalar aniq va mukammal o‘ylab chiqilgan, rejalashtirilgan va tashkil yetilgan ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishga mo‘ljallangan iste’molchilar buyurtmalari bo‘yicha tashkil qilingan. 3. Mahsulotlar muammosi va ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tovar harakatini tartibga solish. Turli xil korxonalarni moddiy boylik manbalari bilan ta’minlash strategiyasi moddiy - texnika ta’minotini tashkil qilish jarayonida logistika ta’minotlarini tanlash, xom ashyo va materiallarni yetkazib berish masalalarini ko‘rib chiqadi. Moddiy boylik manbalarini yetkazib berish uch asosiy variantda bo‘lishi mumkin: - shaxsiy ishlab chiqarish hisobiga; - mavjud ta’minotchilar hisobiga; - yangi ta’minotchilarni jalb qilish hisobiga. Bozor iqtisodiyoti rivojlanishi sharoitida rivojlanish va asosan kichiklari hisobiga yangi ta’minotlarni jalb qilish an’anasi kuzatiladi, bu materiallarning katta bo‘lmagan bir to‘pini olish imkonini beradi. Ishlab chiqarishning moslashuvchanligini ta’minlaydi va kerak bo‘lganda bozor talablariga muvofiq yangi mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tishni tezlatishga imkon beradi. Shuning bilan bu bosqichda logistikaning maqsadi asosiy ishlab chiqarishni belgilangan vaqt tartibida, eng kam harajatlar bilan kerakli moddiy boylik manbalari bilan ta’minlashni rejalashtirish, tartibga solish va nazorat qilishdan iborat. Ayniqsa, zaxiralarni boshqarishda logistikaning ahamiyati katta. Ilmiybaza.uz Zaxiralar transport, ishlab chiqarish va sotish o‘rtasidagi bufer vazifasini bajaradi. Hozirgi sharoitda zaxiralar miqdori tez o‘zgarayotgan talab va korxona ishining bir maromdaligini ta’minlash uchun muvofiq o‘lishi kerak. Logistika tizimlarida zaxiralarni saqlash bilan bog‘liq muomala vaqti va harajatlarini qisqartirishga alohida e’tibor beriladi, bular logistik harajatlarning asosiy qismini tashkil qiladi. Shu sababli omborxona xo‘jaligini tashkil qilish, ortish - tushirish vositalarini qoplarga joylashtirish vositalarini qo‘llash va saqlash logistika tizimining muhim sohasi hisoblanadi. Xorijda Kanban, OPT, MRP, MRP- 2 nomini olgan, logistikaga asoslangan «aniq muddatda» yetkazib berish tizimi ta’minotini tashkil qilishning keng yoyilgan tizimidir. Kanban tizimi Yaponiya korxonalarida keng qo‘llaniladi. Kanban tizimidan foydalanuvchi yapon firmalari moddiy boylik manbalarini faqat ishonchli ta’minotchilardan xarid qilishga harakat qiladilar va ularni o‘z talablariga qaram qilib qo‘yadilar. AQShda rivojlangan OPT (ishlab chiqarish texnologiyasini muvofiqlashtirish) tizimi foydalaniladi. Tizimning asosiy tamoyili ishlab chiqarishda «tor» joylar yoki kamyob resurslarni aniqlash. Misol uchun xom ashyo va materiallar, mashinalar, uskunalar, texnologik jarayonlar va xodimlarning ayrim turlari kamyob boylik manbalaridan bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarish tizimining rivojlanish sur’ati kamyob resurslardan samarali foydalanishga bog‘liq. OPT tizimida ishlab chiqarishning bir kunga, haftaga va hokazo jadvalini shakllantirish amalga oshiriladi, iste’molchilar tomonidan buyurilgan mahsulotlarni ortib jo‘natishning nazorati muqobil resurslarni qidirib topish, kerakli materiallar yo‘q bo‘lganda ularni to‘liq holda almashtirish bo‘yicha tavsiyalar berish masalalari hal qilinadi. Eng ma’qul jadvalni shakllantirishda quyidagilar hisobga olinadi: - ishlab chiqarishning boylik manbalariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasi; - boylik manbalaridan foydalanish samaradorligi; - tugallanmagan ishlab chiqarishga jalb qilingan vositalar; - jadvalning yepchilligi, ya’ni uskunalarni avariya tufayli to‘xtab qolganda va moddiy boylik manbalari to‘liq yetkazib berilmaganda uni amalga oshirish imkoniyati. Ilmiybaza.uz Omborxona ishining ba’zi bir ko‘rsatkichlar hisob-kitobi Logistika tizimida omborxona ishining ba’zi bir ko‘rsatkichlari quyidagilar: 1. Bir xil o‘lchamli va konstruksiyali joylashtiriladigan birliklarni alohida omborxona bo‘limlariga joylashtirish kerak. 2. Omborxona bo‘limi uzunligi doirasida joylashtiriladigan birliklar tarkibiy qismlarining qat’iy belgilangan miqdori o‘rnatiladi. 3. Agar tovarlar bevosita bir-birlari ustiga joylashtiriladigan bo‘lsa, ularning miqdori oldindan aniqlanishi va belgilangan miqdordan ortib ketmasligi kerak. Sarmoyalar kiritishga harajatlarni omborga joylashtirish texnologiyalarini taqqoslashda baholash ko‘rsatkichlari sifatida qaralishi mumkin: - uskunaning texnik imkoniyatlari va unga ehtiyoj; - omborxona ob’ektidan foydalanish harajatlari; - omborxona xodimlariga ehtiyoj; - omborxona sig‘imining kattaligi; - omborxona maydonlariga ehtiyoj. Sarmoya kiritishga harajatlar omborxona xo‘jaligining rivojlanishi quyidagi formula bo‘yicha kelajakda omborxona quvvatlariga ehtiyoj va har xil turdagi omborlar quvvati (sig‘imi) birligicha solishtirma sarmoyalar kiritish me’yorlarini belgilash asosida amalga oshiriladi. Unda: - mehnat unumdorligini oshirishga yo‘naltirilgan tadbirlarni hisobga olgan holda belgilanadi; - yangi texnikani qo‘llash; - ishlab turgan uskunalarni zamonaviylashtirish; - ortish - tushirish transport - omborxona ishlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish; - omborxona va logistik jarayonlarni boshqarish jarayonini avtomat-lashtirish. Ilmiybaza.uz Baholovchi omillar soni qisqartirilishi mumkin, ammo baholovchi omillar sonidan hech kim sarmoya kiritishga qilingan harajatlarni chiqarib tashlashi mumkin emas. Logistik tizimda mahsulotlarni omborga joylashtirish va omborda qayta ishlash samarali foyda ko‘rsatishi bir qator muammolarni hal qilish bilan bog‘liq. Bularga quyidagilar kiradi: - logistik tizim ishini strategik rejalashtirishda talab va ishlab chiqarishni bashorat qilish; - transportni taqsimlash va iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish jarayonini muvofiqlashtirish muammolarini hal qilish, ya’ni xizmat ko‘rsatish joylarida omborxona tizimi tarmoqlarini yaratish, taqsimlovchi omborxona markazlari va iste’molchilar omborlari o‘rtasida vazifalarni eng muvofiq taqsimlash, iste’molchilarni guruhlash asosida savdo mintaqalarini bir turga keltirish, ularni ishlab chiqarish joylariga eng mos qilib biriktirish; - iste’molchilarga transportdan foydalanishga xizmat ko‘rsatishning iqtisodiy maqsadga muvofiq ko‘lamlari va darajalarini aniqlash; - logistik tizim modellarini qurish va uning faoliyat ko‘rsatishi barqarorligi shartlarini ishlab chiqish; - logistik tizimning ishonchli ta’minotini yaratish; - logistik tizimda iste’molchilarga yuqori samarali servis xizmati ko‘rsatish rejasini ishlab chiqish. Nazorat savollari: 1. Omborlarning asosiy va logistik vazifalari nimalardan iborat? 2. Logistik tizimning texnik ta’minoti deganda nima tushuniladi? 3. Omborxona agregat-transport majmualari kanday turlarga bulinadi? 4. Eng kup foydalaniladigan omborxona uskunalariga kiruvchi asosiy javonlarni sanab bering. 5. Kutarish–trasport vositalarining asosiy vazifalari nimadan iborat va ular necha guruxga bulinidi? Ilmiybaza.uz 6.Omborlarni texnologik jixozlanishining yerdamchi uskunalariga kanday vositalar kiradi? 7. Omborlarga joylashtirishning eng kulay texnologiyasi kanday texnologiyaga asoslanadi? 8. Omborxona uchun IATni yaratish kanday vazifalarni bajarishga yerdamlashadi?