Ilmiybaza.uz LOGISTIKA FANINING PREDMETI VA VAZIFASI Reja: 1.1. Logistik yo‘nalishning vujudga kelish tarixi 1.2. Logistikaning rivojlanish bosqichlari 1.3. Korxonalar iqtisodiy faoliyatini boshqarishning zamonaviy usullarida logistikaning roli 1.4. Logistikaning ob’ekti va predmeti hamda uning asosiy tushunchalari 1.5. Logistikaning asosiy atamalari 1.6. O’zbekistonning bozor munosabatlariga o’tish davrida logistikaning tutgan o’rni. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: Tabiat, jamiyat, inson, korxona (firma), xom ashyo, ishlab chiqarish, mahsulot, taqsimlash, almashuv, tarqatish, saqlash, yuklash, transport, marketing, ombor xo‘jaligi, axborot, xodimlar, mikrologistika, moddiy, moliyaviy va axborot oqimlari, logistik markaz. 1.1. Logistik yo‘nalishning vujudga kelish tarixi Logistika tushunchasi o‘zining qadimiy tarixiga ega. «Logistika» so‘zi kelib chiqishi bo‘yicha yunonchadir. Qadimgi Afinada maxsus amal - «logist» yoki ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqarish amaldori bo‘lgan (eramizgacha V asrda 30yillarga yaqin). Logistlar har yili qur’a tashlash yo‘li bilan belgilanganlar; ularning vazifasiga vakolati tugagan boshqa amaldorlarning hisobotlarini tekshirish va bu hisobotlarni faxrli fuqarolar kengashiga tasdiqlashga topshirish kirgan. Kengashning qarori yakuniy bo‘lgan. Qadimgi Rimda ba’zi bir ma’muriy va diniy vazifalarni bajaruvchi amaldorlar logistlar deb atalganlar. Vizantiya imperatori Lev VI (866- 912-yillar) davrida logistika armiyani ta’minlash va uning ko‘chishini boshqarish san’ati sifatida ta’riflangan. Nemis tadqiqotchisi G.Pavellek ta’kidlashicha, Vizantiya imperiyasida logistikaning belgilanishi «armiyaga maosh to‘lash, uni kerakli tartibda qurollantirish va taqsimlash, uning ehtiyojlari haqida o‘z vaqtida va to‘liq darajada g‘amxo‘rlik qilish, ya’ni shaxsiy qurolli kuchlar harakatlanishi va taqsimlanishiga rahbarlik qilishdan» iborat bo‘lgan. «Logistika» so‘zi barcha asosiy Yevropa tillarida mavjud, ammo ulardan har xil ma’nolarda foydalanadilar. «Logistika» atamasidan mashhur olimlar, faylasuflar, sarkardalar o‘z asarlarida foydalanganlar. Buyuk nemis matematigi G.V.Leybnis (1646-1716) bu atamadan «Xulosalarni hisoblash» yoki matematik mantiq ma’nosida foydalangan. XIX asrda bu atamadan kelib chiqishi shveytsariyalik Ilmiybaza.uz bo‘lgan taniqli harbiy nazariyachi va tarixchi Antuan-Anri Jomnin (1779-1869) o‘z asarlarida foydalangan. 1813-yildan boshlab u Rossiyada Aleksandr I ning shtabida ishlagan, 1826-yilda infanteriya generali unvonini olgan. Nikolay I ning harbiy maslahatchisi bo‘lgan va Sankt-Peterburgdagi harbiy akademiyaning asoschilaridan biri bo‘lgan (1828). Shahzoda Aleksandr II ning shaxsiy o‘qituvchisi bo‘lgan, haqiqatan ham uning uchun muallifning logistika bo‘yicha eng muhim asari yozilgan va keyinchalik u ko‘pgina tillarga tarjima qilingan. U logistikani o‘z ichiga rejalashtirish, boshqarish, ta’minlash, qo‘shinlarni joylashtirish joyini belgilash, armiyaga transport xizmatini ko‘rsatish bilan bog‘liq masalalarning keng doirasini oluvchi qo‘shinlarni boshqarishning amaliy san’ati sifatida belgilagan. 1884-yilda Amerika harbiy-dengiz floti instituti kemachilik zaruratlari uchun «logistika» tushunchasini kiritgan. 1904-yilda Jenevada Itelson, Laland va Kutyurlarning taklifi bo‘yicha falsa kongressi logistikani matematik mantiq sifatida belgilagan. Logistika tamoyillari Ikkinchi Jahon urushi davrida Amerika armiyasida moddiy- texnika ta’minoti hamda qurol-yarog‘, oziq-ovqat, transportni yetkazib beruvchilar va qo‘shinlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish sohasida keng rivojlangan. Taktika, strategiya va razvedka bilan bir qatorda «Logistika» atamasi bilan fuqarolik korxonalarining ta’minot-sotish faoliyati belgilanishi mumkin. Harbiy sanoat, front orqasi va front ta’minot bazalari va transportning aniq o‘zaro hamkorligi Amerika armiyasiga qurol-yarog‘, yonilg‘i-moylash materiallari va oziq-ovqatlarni kerakli miqdorlarda yetkazib berishni o‘z vaqtida va muntazam ta’minlashga imkon bergan. Shuning uchun ko‘pgina g‘arbiy mamlakatlarda logistika asta sekin harbiy sohadan xo‘jalik amaliyoti sohasiga o‘ta boshlagan. Dastavval u muomala, keyin esa ishlab chiqarish sohasida tovarmoddiy resurslar harakatlanishini boshqarishni amalga oshirish haqidagi nazariyaning yangi turi sifatida shakllangan. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda 1930- yildagi iqtisodiy krizis arafasida va davrida vujudga kelgan materiallar va xom ashyo bilan ta’minlash, mahsulotni ishlab chiqarish, saqlash va taqsimlash vazifalarini bog‘lay oladigan ta’minlash-ishlab chiqarish – taqsimlash tizimlarini Ilmiybaza.uz integratsiyalash g‘oyalari ilmiy tadqiqotlar hamda xo‘jalik amaliyoti shaklidagi mustaqil yo‘nalishga o‘zgartirilgan. 1950-yillarda moddiy oqimlarni tartibga solish masalasi harbiy logistikada qo‘llaniladigan usullar yordamida muvaffaqiyatli hal qilinishi mumkinligi tan olingan. U 1960-70-yillarda Yaponiyada ko‘proq rivojlangan, u yerda boshqarish va xo‘jalik yuritishning murakkab tizimlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda asosiy o‘rinlarni egallagan. 1970-yillarning boshlarida bu atamani korxona moddiy resurslarini boshqarish fani sifatida belgilashga harakat qilingan. 1980-yilga kelib, xo‘jalik boshqaruvini muvofiqlashtirish jismoniy taqsimlash, ya’ni tijorat logistikasi usullarini o‘zlashtirish va qo‘llashni talab qilgan. Asta-sekin logistika va logistik boshqaruv tushunchasi turli-tuman mazmunlar bilan to‘ldirilgan ishlab chiqarish va tovar muomalasining har xil sohalariga kirib boradi. Bunga hisoblashning eng yangi usullari, zamonaviy hisoblash, axborot texnika va texnologiyasining keng qo‘llanilishi hamda ishlab chiqarish infratuzilmasi elementlari va xo‘jalik yuritish intensiv usullarining o‘zaro hamkorlikda rivojlanishi ta’sir qilgan. XX asr oxirida logistika faniga xarid qilish (ta’minlash), ishlab chiqarish, sotish (taqsimlash), transport, axborot logistikasini oluvchi fanga aylangan. Inson faoliyatining sanab o‘tilgan sohalari yetarlicha o‘rganilgan va tegishli adabiyotlarda bayon qilingan. Logistik yondashishning yangiligi esa sanab o‘tilganlar va faoliyatning boshqa sohalarini istalgan natijaga oqimlarni muvofiq to‘g‘ri boshqarish yo‘li bilan vaqt va resurslarning eng kam harajatlari yordamida erishish maqsadida integratsiyalashdan iboratdir. Shunday qilib, logistika avvallo, iste’molchilarga, ularning so‘rovlarini ko‘proq qanoatlantirishga harakat qilgan holda ishlaydi. 1992-yil Stokgolmda Logistika Yevropa assotsiatsiyasi Xalqaro simpoziumida logistika atamasining umumqabul qilingan ta’rifining hali yo‘qligi ta’kidlangan. Bu rivojlanishning yaqqol aks yettirilgan dinamikasiga ega yangi ilmiy yo‘nalish bo‘lganligi sababli ushbu tushunchaning turli ifodalanishlari taklif qilingan. Shuning uchun faqat logistikaga tegishli ta’riflardan ba’zi birlarini ko‘rib chiqamiz: Ilmiybaza.uz - bu iste’molchi talablarini ko‘proq qanoatlantirish maqsadlarida xom ashyo, yarim fabrikatlar, tayyor mahsulotlar va tegishli axborotlarni jamlash, saqlash, ishlab chiqarilgan joydan iste’mol joyiga tashish va uzatishning texnologik va tejamkor samarali operatsiyalarini rejalashtirish, amalga oshirish va nazorat qilish jarayonidir. Sanab o‘tilgan operatsiyalar materiallar va axborotlarning kirish va chiqish, ichki va tashqi oqimlari ustida o‘tkaziladi (ushbu talqin logistik menejmentning kengashi tomonidan berilgan); - sanoatda logistika ishlab chiqarishni xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash va tayyor mahsulotlarni sotishni tashkil qilishdir. (Ishlab chiqarish va zaxiralarni boshqarish muammolarining Amerika jamiyati); - bu ishlab chiqaruvchidan xom ashyo, materiallar, butlovchi qismlar va tayyor mahsulotlarni joylashtirish va ishlab chiqaruvchi firma orqali iste’molchilarga harakatlanishini boshqarishdir (firma Goopere & Lybrand); - bu yangi ilmiy yo‘nalish, ishlab chiqarish va energetika tizimlaridagi moddiy va axborot oqimlarining harakatlanishida rejalashtirish, boshqarish va kuzatish haqidagi ta’lim (prof. A.A.Smexov, Rossiya); - bu korxonaga kelib tushuvchi, u yerda ishlab beruvchi va bu korxonadan chiqib ketuvchi moddiy oqim va tegishli axborot oqimini rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilishdir (prof. G.Pavellek, Germaniya); - moddiy va axborot oqimlarini birlamchi manbadan va yakuniy iste’molchigacha masofa va vaqtdagi harakatini rejalashtirish, tashkil qilish, boshqarish, nazorat qilish va tartibga solish haqidagi fan (A.N.Rodnikov); - bu avvallo, yirik ishlab chiqarish - xo‘jalik (sohaviy, mintaqaviy, xalq xo‘jaligi) tashkilotlari, yirik ko‘lamli tadbirkorlik va tijorat faoliyatidagi belgilangan ilg‘or tafakkur, eng samarali metodologiyadir («erkin» bozor iqtisodiyotiga tatbiq yetganda) (A.T.Semenov); - bu katta tizimlarda oqimlarni boshqarish haqidagi fandir (B.K.Plotkin); - bu moddiy, tovar va axborot oqimlarini tashkil qilish va muvofiqlashtirish tizimi yo‘li bilan jamiyat ishlab chiqarish kuchlari o‘zaro samarali hamkorligining ilmiy qurolidir (N.V.Afanaseva); Ilmiybaza.uz - bu amaliy fan, uning predmeti tizimi iqtisodiy yondashish asosida iqtisodiy ob’ektlarni boshqarishni muvofiqlashtirish metodologiyasidan iboratdir. (K.V.Inyutina); - keng ma’noda logistika - belgilangan mikro, mezo, makroiqtisodiy tizimda uning oldiga qo‘yilgan maqsadlarga yerishish uchun moddiy oqimlar, xizmat oqimlari va ular bilan bog‘liq axborot va moliyaviy oqimlarni boshqarish va muvofiqlashtirish haqidagi fan (V.I.Sergeyev). V.I.Sergeyev logistikani tor ma’noda tadbirkor nuqtai nazaridan amaliy yo‘naltirilgan mexanizm sifatida ko‘rib chiqadi: - bu moddiy va servis oqimlari hamda ular bilan birga bo‘luvchi axborotlar va moliyaviy mablag‘lar oqimlarini samarali (yakuniy iste’molchilarning mahsulot va xizmatlar sifatiga talablarini qanoatlantirishga; - umumiy harajatlarni pasaytirish nuqtai nazaridan) boshqarish hisobiga biznesni tashkil qilishning strategik, taktik, operativ maqsadlariga; - yerishishga yordam beruvchi menejmentning integral qurolidir; - bozor iqtisodiyoti tizimida moddiy, moliyaviy, mehnat, huquqiy va axborot oqimlari majmuasining harakatlanish jarayonini rejalashtirish, tashkil qilish va vazifaviy boshqarish va nazorati qilishning nazariyasi va amaliy faoliyati (O.A.Novikov va S.Uvarov); - moddiy resurslar, tovarlarni nazorat qilish, tashqarisidan xom ashyo va materiallar xarid qilinishi, ularni ishlab chiqarishdan o‘tishidan boshlab, to tayyor mahsulotlarni iste’molchilargacha yetkazib berishgacha harakatlanishini muvofiq, foyda olish nuqtai nazaridan jadallashtirish maqsadida har bir korxona uchun ishlab chiqilgan tizimdir («Dandas» - eng yirik - nemis, transport - foydalanish firmalaridan biri). Ta’kidlab o‘tilgan farqlarga qaramay, logistikaning sanab o‘tilgan tushunchalari yagona umumiy element; - ratsionallik va umumiy maqsadga ega. Shunday qilib, logistikani xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarish korxonasiga yetkazish, xom ashyo, materiallar va yarim fabrikatlarni zavod ichida qayta ishlab chiqish, tayyor mahsulotni iste’molchiga, uning manfaatlari va talablariga muvofiq yetkazish hamda tegishli axborotlarni uzatish, saqlash va ishlab Ilmiybaza.uz chiqish jarayonida amalga oshiriladigan tashish, omborga joylashtirish va boshqa moddiy va nomoddiy operatsiyalarni rejalashtirish, nazorat qilish va boshqarish haqidagi fan sifatida ko‘rib chiqish mumkin (Rodnikov A.N. Terminologicheskiy slovar. 2000). Logistika iqtisodiy faoliyatning ta’minot, ishlab chiqarish, sotish, transport logistikasi kabi sohalarini birlashtiradi. 1.2. Logistikaning rivojlanish bosqichlari Logistika fan va fuqarolik sohasidagi biznesning quroli sifatida 1950-yillarning boshlarida, avvallo, AQShda shakllana boshlagan. Uning evolyutsiyasi sanoati rivojlangan mamlakatlardagi bozor munosabatlarining tarixi va evolyutsiyasi bilan yaqindan bog‘liqdir, buning ustiga «logistika» atamasining o‘zi faqat 1970- yillarning oxirida biznesga kirib kelgan va jahonda hamma yerda qo‘llanila boshlagan. Logistika rivojlanayotgan fandir. Uning tushunish apparati va terminologiyasiga tegishli ko‘pgina masalalar yangi mazmun bilan to‘lgan holda doimo aniqlanadi va o‘zgaradi. Logistika moddiy oqimlarni boshqarishni ko‘rib chiqadi, ya’ni xom ashyo, materiallar va tayyor mahsulotlarning aylanishi, ularni yetkazib beruvchilardan ishlab chiqaruvchi korxonalar va yakuniy iste’molchilarga ularning talablariga muvofiq yetkazib berilishi jarayonlari bilan bog‘liq masalalarning butun majmuasini qamrab oladi. XX asrda logistika rivojlanishining tarixiy bosqichlarini ajratishga bir necha yondashishlar mavjud. Birinchi yondashish. Ba’zi bir olimlar logistika rivojlanishining to‘rtta davrini ajratadilar. 1. «Fragmentlashtirish» davri (1920-1950) logistik kontseptsiya hamda moddiy oqimlarni boshqarish va umumiy harajatlarni pasaytirish qurollari vujudga kelishining shart-sharoitlari shakllanishi bilan ta’riflanadi. Ammo logistika tamoyillari to‘liq darajada talab qilinmay, faqat ba’zi bir tashkil qiluvchi, masalan, ishlab chiqarish, tashish yoki omborga joylashtirishdagi harajatlarni pasaytirishga imkon beruvchi ayrim logistik vazifalar qo‘llanilgan. Bu jihatdan AQSh Ilmiybaza.uz iqtisodiyotining rivojlanish bosqichi namunalidir. Ko‘rib chiqilayotgan davrda AQSh yangi ishlab chiqarish texnologiyalarining tatbiq yetilishi (masalan, avtomobilsozlikda), ixtisoslashishning yuqori darajasi, tabiiy resurslarning boyligi, iqtisodiyotning davlat tomonidan kamroq tartibga solinishi bilan ta’riflanuvchi tez o‘suvchi bozorga ega bo‘lgan, ya’ni sotuvchilar bozorining tipik vaziyati mavjud bo‘lgan. Bu sharoitlarda menejmentning asosiy e’tibori bozorni to‘ldirishga, ya’ni mahsulotlar ishlab chiqarishga rezervlarni qidirishga yo‘naltirilgan yedi. Ushbu davrda logistik kontseptsiyaning tatbiq yetilishiga shartsharoitlar shakllangan. Ularga quyidagi omillarni kiritish mumkin: tovarlarni distribyutsiyalash tizimlarida zaxiralar va transport harajatlarining o‘sishi; transport ta’riflarining o‘sishi; marketing kontseptsiyasi paydo bo‘lishi va tez tarqalishi; harbiy logistika nazariyasi va amaliyotining rivojlanishi. Bu davr davomida marketing bo‘yicha bir qator asarlar nashr qilingan, ularda jismoniy taqsimlashning marketingning tarkibiy qismi sifatidagi tabiati ochib berilgan, uning tovarlar sotishni tashkil qilish va samaradorligini oshirishdagi alohida roli ko‘rsatilgan. Marketing kontseptsiyasi jahon iqtisodiyotining sotuvchi bozoridan xaridor bozoriga asta-sekin o‘tishining natijasi sifatida vujudga kelishi biznesda logistikaning paydo bo‘lishini izohlovchi asosiy omil bo‘ladi. Ushbu davr harbiy logistikaning avvalo AQShda faol rivojlanishi bilan ta’riflanadi. 50-yillarning boshiga kelib, harbiy logistikaning nazariyasi asosan shakllanib bo‘lgan. Ishlab chiqilgan logistik yondashishlarning amaliy ahamiyati Ikkinchi Jahon urushi yillarida Amerika armiyasi tomonidan isbotlangan, u vaqtda ta’minlash, omborlarga joylashtirish va tashishni yagona boshqarish va muvofiqlashtirish tamoyillari muvaffaqiyatli qo‘llanilgan yedi. AQSh va jahondagi eng yeski tashkilot 1915-yilda tashkil qilingan xaridlarni boshqarish muammolari milliy assotsiatsiyasi bo‘lib, u 1967-yilda ta’minot vakillarining milliy assotsiatsiyasiga qayta tashkil qilingan. 2. Marketingning tarkibiy qismi sifatida jismoniy taqsimlash kontseptsiyasining vujudga kelish davri (1950-1970), logistikaning nazariyasi va amaliyoti shakllanishi, ishlab chiqarish va taqsimlashda harajatlarni pasaytirishning yangi yo‘llarini qidirish, axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan ta’riflanadi. Ilmiybaza.uz Marketing falsafasi xorijda keng tarqalgan. Shu bilan bir vaqtda, avvallo harajatlarni pasaytirish nuqtai nazaridan distribyutsiyalash (jismoniy taqsimlash)ni yaxshilash imkoniyatlarini yendi nazarga ilmaslik mumkin emasligi tushunila boshlandi. Jismoniy taqsimlashda umumiy harajatlar kontseptsiyasining vujudga kelishi logistik rivojlanishning asosiy omillaridan biri bo‘lgan. Bu kontseptsiyaning ma’nosi distribyutsiyada harajatlarni shunday qayta guruhlash mumkinki, tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga harakatlantirishda ularning umumiy darajasi pasayishidan iboratdir. Masalan, tovarlar tashishni avtomobildan havo transportiga o‘tkaza turib, oraliq omborlarini tashkil qilish zaruratidan qochish, ya’ni zaxiralarni omborlarga joylashtirish, saqlash va boshqarishga harajatlarni bartaraf qilish mumkin va shaxsan tashishga harajatlar oshsa ham, taqsimlash tarmog‘idagi harajatlarning umumiy darajasi kamayadi. Boshqa misol ikkita muhim logistik masalalar zaxiralarni boshqarish va tashish o‘rtasidagi ichki o‘zaro munosabatlarni tasdiqlaydi. Umumiy harajatlar kontseptsiyasi logistik qarorlar tushunchasimetodologiyasini rivojlantirish uchun bazis bo‘ladi. Shuning bilan birga ushbu davrda logistikaning jadal rivojlanishini izohlovchi yana bir qator ob’ektiv iqtisodiy va texnologik omillar mavjud bo‘lgan. Ulardan asosiylariga quyidagilarni kiritish mumkin: iste’mol talabining modellari va munosabatlaridagi o‘zgarishlar (oligopolistik bozorlarning rivojlanishi); ishlab chiqarishga harajatlar omilining bosimi, komp’yuter texnologiyalaridagi taraqqiyot; zaxiralarni shakllantirish strategiyalaridagi o‘zgarishlar; harbiy tajribaning ta’siri. Bu omillar 1960-yilda AQShda eng yaqqol namoyon bo‘lgan. Bozorda xaridorlarga e’tiborning kuchayishi (xususan, servis xizmatlari ulushining ko‘payishi) va bir xildagi ehtiyojlarni qanoatlantiruvchi turli-tuman tovarlarning katta miqdori paydo bo‘lishi (raqobatli tovarlar) asosiy tendensiyalar bo‘lib qoldilar, bu talab va taklifni muvofiqlashtirish yo‘llarini hamda iste’molchilarga yaxshiroq xizmat ko‘rsatish usullarini qidirishga majbur qilgan. Mahsulotga buyurtma berish va ishlab chiqarish davrini qisqartirishga yangi logistik yondashishlar vujudga kelgan. Tovarlar turlitumanligining oshishi deyarli Ilmiybaza.uz avtomatik ravishda distribyutsiya tizimlarida zaxiralarni tashkil qilish va saqlab turishga harajatlarni ancha o‘sishiga olib kelgan, bu tovar o‘tkazuvchi tuzilmalarda takomillashtirish va jimsoniy taqsimlash jarayonlarida harajatlarni qisqartirishning yangi yo‘llarini topishni talab qilgan. Logistika yo‘nalishi rivojlanishiga yordam beruvchi eng muhim omillardan biri biznesda hisoblash texnikasi va axborot texnologiyalarini qo‘llash bo‘lgan. Sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotidagi ilmiy-texnika taraqqiyoti ko‘p muqobilli va muqobillashtirilgan masalalar, chunonchi transport turini tanlash, ishlab chiqarish va omborlarni joylashtirishni muvofiqlashtirish, muvofiq yo‘nalishlarni tanlash, mahsulotlarning ko‘p navli zaxiralarini boshqarish, resurslarga talab va ehtiyojlarni bashoratlash kabilarni hal qilish zarurligiga olib kelgan. Bu vazifalar rivojlanayotgan komp’yuter texnologiyalarining e’tiborisiz qolmagan, keyingilar 50-yillarning o‘rtalaridan boshlab biznesga faol tatbiq yetila boshlagan. 1960-yillarning oxirida G‘arbda menejmentning integral quroli sifatida biznes-logistika kontseptsiyasi shakllangan. Kontseptsiyaning asosiy mazmuni quyidagidan iboratdir: «Logistika faoliyat barcha turlarining menejmenti, ular tovarga taklifni talabga belgilangan joyda va belgilangan vaqtda harakatlanishi va muvofiqlashishiga yordam beradilar». Shu bilan birga ko‘rib chiqilayotgan davr logistikaning umumlashtirilgan ta’rifini berishga harakat qilishni to‘xtatmagan. Jahondagi eng obro‘li logistika tashkilotlaridan biri – keyinchalik logistika menejmenti kengashiga qayta tashkil qilingan jismoniy taqsimlash menejmenti bo‘yicha milliy kengash, shu vaqtda logistikani quyidagicha ta’riflagan: «Logistika - bu yakuniy mahsulotlarni ishlab chiqarishning oxiridan xaridorga, ba’zi bir hollarda xom ashyoni ta’minot manbaidan ishlab chiqarish tomon harakatlanishini o‘z ichiga oluvchi samarali harakatlanish bilan bog‘liq faoliyatning keng assortimentidir. Bu faoliyat o‘z ichiga materiallarni tashish, omborga joylashtirish, ishlab chiqish, himoyaviy o‘ralish, zaxiralarning nazorati, ishlab chiqarish va omborlar joylashgan yerni tanlash, talabni bashoratlash, marketing va iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishni oladi». Yana bir mashhur logistik tashkilot - Amerika muhandis -logistlar tashkiloti quyidagi ta’rifni taklif qilgan: «Logistik Ilmiybaza.uz boshqaruv san’ati va fani, qo‘yilgan maqsadlarga yerishish uchun rejalashtirilgan operatsiyalarni amalga oshirish uchun ko‘chirish vositalarini rejalashtirish, ta’minlash va qo‘llashni ko‘zda tutuvchi texnika va texnik usullardir». 3. Rivojlanish davri (1970-1980) biznes-logistika kontseptsiyasi asosida ishlab chiqarish va distribyutsiyalash (taqsimlash)da harajatlarni kamaytirishning yangi yo‘llarini qidirish hamda logistik tizimlarni keng yoyish va sanoat logistikasi tamoyillari va sifatni umumiy boshqarishning falsafasini qo‘llash bilan ta’riflanadi. Ammo foydani oshirishdan manfaatdor firmalarning ko‘pchiligi uchun harajatlarni nazorat qilish va kamaytirishga logistik yondashish hali aniq bo‘lmagan. Logistik muvofiqlashtirishni tatbiq qilishga harakatlarni ko‘pgina yirik firmalarda menejmentning o‘rtacha yuqori bo‘g‘inining qarshiligiga duch kelgan. Uzoq vaqt davomida an’anaviy vazifalarni (masalan, xarid qilish, tashish, yuklarni qayta ishlash) bajarishga odatlangan menejerlar, ko‘pincha, umumiy harajatlarni pasaytirish kontseptsiyasi asosida moddiy oqimlarni to‘g‘ri boshqarishni amalga oshirish uchun zarur tashkiliy o‘zgarishlarni tatbiq yetishga to‘sqinlik qilganlar. O‘sha vaqtda mavjud bo‘lgan logistik harajatlarni tashkil qiluvchilarni ajratish va nazorat qilish va firmalar logistik operatsiyalarining moliyaviy natijalarini baholash uchun moslashmagan buxgalteriya hisobi tizimi qo‘shimcha qiyinchiliklarni yaratgan. Yuqori sifatli xom ashyo resurslarining yetishmasligi muhitida raqobat kuchayishi 1970-yillarning ajralib turuvchi alomati bo‘lgan. Ko‘pchilik mamlakatlarda ishlab chiqarish vositalariga investitsiyalarning avvalgi o‘sishi nisbatan barqarorlashish bilan almashtirilgan. Shuning bilan bir vaqtda, umumiy logistik harajatlar o‘sgan. Ko‘pgina firmalarning asosiy vazifasi mahsulot tannarxini pasaytirish, xom ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va butlovchi qismlardan ratsional foydalanishdan iboratdir. Bu davrda firmalarning rahbarlari biznes- logistika kontseptsiyasi asosida ishlab chiqarish va distribyutsiyalashda harajatlarni pasaytirish yo‘llarini qidirish bilan jiddiy shug‘ullanganlar. Resurs omili (mahsulotga energiya sarflanishi va material sarflanishini kamaytirish) raqobat kurashida asosiylardan biri bo‘lgan. Logistikada e’tibor bir oz ishlab chiqarishga Ilmiybaza.uz ko‘chirilgan, bunga ko‘proq darajada ishlab chiqarishni nazorat qilish va boshqarishning komp’yuter tizimlari paydo bo‘lishi, texnologik jarayonlar va ishlab chiqarish bo‘linmalarining BATini tadqiq yetilishi va rivojlanishi yordam bergan. 1970-yillarning oxirida G‘arbda amalda «idish-o‘rash» inqilobi tugallangan, u omborxona jarayoni, uning operatsion tarkibi, tashkil qilinishi, texnik va texnologik ta’minlanishini tubdan o‘zgartirgan. Transport - omborxona uskunalarini, idishlar va o‘rovchi materiallarning yangi turlarini ishlab chiqarish keng rivojlangan, zamonaviy avtomatlashtirilgan omborxona majmualari shakllana boshlagan, yuklarni konteynerli tashish faol tatbiq yetila boshlangan. Taqsimlovchi logistik tizimlarda idishlar va o‘rovchilarni standartlashtirish kata iqtisodiy samara bergan. 4. Integratsiyalash davri (1980-1990) firmaning logistik xizmatlari va uning logistik sheriklarini to‘liq logistik tarmoqqa (xarid qilish-ishlab chiqarish - distribyutsiyalash va sotishga) birlashishi hamda moddiy birga bo‘luvchi oqimlarni boshqarish, xalqaro logistik tizimlarning tashkil qilinishi bilan ta’riflanadi. Ko‘rib chiqilayotgan davrda jahon iqtisodiyotida muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan, ular logistik «parvoz»ning fenomenini izohlaydi. Ularning asosiylari quyidagilar: axborot texnologiyalarida inqilob va shaxsiy komp’yuterlarni tatbiq yetilishi; iqtisodiyot infratuzilmasini davlat tomonidan tartibga solinishidagi o‘zgarishlar, sifatni umumiy boshqarish falsafasini hamma joyda tarqatish; sheriklik va strategik ittifoqlarning o‘sishi; biznesni tashkil qilishdagi tarkibiy o‘zgarishlar. Bu davrni shaxsiy komp’yuterlar davri deb atash mumkin: ulardan foydalanish, ShK bazasida mahalliy hisoblash va telekommunikatsiya tarmoqlarini, avtomatlashtirilgan ishchi joylarning tashkil qilinishi logistika uchun yangi gorizontlarni ochganlar. Zamonaviy dasturiy ta’minlash ShKdan materiallarni xarid qilishdan to tayyor mahsulotlarni taqsimlash va sotishgacha integratsiyalangan logistik menejmentning interaktiv tadbirlarida foydalanishga imkon bergan. Logistika integral kontseptsiyasining vujudga kelishi va tasdiqlanishida vaqtning haqiqiy ko‘lamlari va kirishning uzoqlashtirilgan rejimlarida aloqaning axborot tizimlari orqali (masalan, sputnikli telekommunikatsiya tizimlari orqali) moddiy oqimlar orqasidan nazorat qilish imkoniyati belgilangan rol o‘ynagan. Shunday Ilmiybaza.uz qilib, axborot texnologiyalaridagi moddiy inqilob bilan bir qatorda axborot va moliyaviy oqimlarni boshqarish zarurligini tushunishni kuchaytirgan. 1985-yilda logistik menejment kengashi logistikaning ta’rifini quyidagicha aniqlagan: «Logistika xom ashyo, materiallar, zaxiralar tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlar, xizmatlar va birga bo‘luvchi axborotlar oqimini iste’molchilar talablarini to‘liqroq qanoatlantirish maqsadlari uchun ushbu, oqimlarni vujudga kelgan joydan uni iste’mol qilish joyigacha (shu jumladan, import, eksport, ichki va tashqi harakatlanish)ni rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilish jarayonidir». Bu ta’rifda uch jihat muhimdir. Birinchidan, logistik faoliyat integratsiyalangan xarakterga ega bo‘lib, moddiy resurs va tayyor mahsulotlar oqimini vujudga kelgan joyidan iste’mol joyigacha cho‘zilib yotadi. Ikkinchidan, birga bo‘luvchi axborotlarni boshqarishning muhimligi ta’kidlangan. Uchinchidan, servisli (nomoddiy) oqimlar logistik manfaatlar sohasida birinchi marta tushib qolganlar. Bu servisli xizmatlar sanoatida logistik yondashishlarni rivojlantirish asosiy ahamiyatga ega, chunki o‘tgan o‘n yilliklarda faqat moddiy oqimlargina logistikada o‘rganish va muvofiqlashtirishning ob’ekti bo‘lganlar. Xorijda keng tarqalayotgan sifatli umumiy boshqarish kontseptsiyasi (total quality management, TQM) logistik o‘zgarishlarning eng muhim harakatlanuvchi kuchlaridan biri bo‘lib qolgan. Jahonning juda ko‘p ilg‘or kompaniyalari tomonidan qurol qilib olingan. Ushbu kontseptsiya menejmentning nazariyasi va amaliyotida to‘ntarish yasadi. Ta’riflarning biriga ko‘ra, sifatli umumiy boshqarish kontseptsiyasi - sifatni oshirish masalasini e’tibor markaziga qo‘yuvchi va bu masalani yechishda ishlab chiqarish (xizmatlar) harakatlanishining barcha bosqichlarida firma (tashkilot)ning barcha a’zolari ishtirokiga asoslangan, iste’molchilarning zaruratlarini qanoatlantirish hisobiga ham firmaning har bir a’zosi va umuman jamiyatning o‘zaro foydasi tufayli uzoq muddatli muvaffaqiyatga yerishishga imkon beruvchi boshqaruv yondashuvidir. Sifatni umumiy boshqarish kontseptsiyasi boshqaruvning o‘ziga xos falsafasi bo‘ladi, u iste’molchining zaruratlari va biznesning maqsadlari ajralmas ekanligini tan oladi. Bunday yondashish logistik tizimlarning barcha elementlariga nisbatan Ilmiybaza.uz qo‘llanishi mumkin. Ko‘p sonli tadqiqotlarning ma’lumotlariga ko‘ra sifatni umumiy boshqarish kontseptsiyasini qo‘llayotgan kompaniyalar biznesda eng yaxshi natijalarga yerishadilar. Logistika uchun uning muhimligi, shuning bilan belgilaniladiki, g‘arbiy mamlakatlarning raqobatli bozorlaridagi strategik rejalashtirish nuqtai nazaridan firmaning integratsiyalangan logistikasi vazifalari sifatni umumiy boshqarishning mafkurasi bilan mos keladi. 1980-yillar biznesda ittifoqlar va alyanslarning jo‘shqin o‘sishi bilan qayd qilinganlar, keyingilar ishonchsizlik, shubhalilik va keskinlik. Raqobatning avvalgi amaliyoti o‘rnini almashtirganlar. Integratsiyalangan logistika kontseptsiyasi tufayli biznes bo‘yicha sheriklar tayyor mahsulotlar zaxiralarini rejalashtirish va boshqarish, tashish, yuklarni qayta ishlash, sotishlarni tashkil qilishda unumli muvofiqlashtirishning yo‘llarini izlay boshlaganlar. Kooperatsiyalashning asosiy shakllaridan ko‘pchiligi logistik harajatlarni ko‘proq qisqartirish va iste’molchilarga xizmat ko‘rsatishning sifatini yaxshilash maqsadida har xil logistik vazifalarning tutashgan joyida tashkiliy va ko‘p vazifali rejalashtirish, boshqarishni takomillashtirish yo‘nalishida rivojlanganlar. Ko‘pgina logistik ittifoqlar transportda ixtisoslashtirilgan xizmatlarni ko‘rsatish sohasi, ulgurji savdo va distribyutsiyalash tizimidagi an’anaviy raqiblar tomonidan tashkil qilingan. Xorijdagi logistikaning yevolyutsiyasi shuni ko‘rsatadiki, u ko‘pchilik tashkilotlar va firmalar uchun raqobat kurashidagi eng muhim qurol bo‘lib qolmoqda va integratsiyalangan logistika kontseptsiyasidan foydalanganlar, qoidaga ko‘ra, bozordagi o‘z mavqelarini aniqlab olganlar. Logistika rivojlanishining tarixiy bosqichlarini ko‘rib chiqishga ikkinchi yondashuv. Ko‘pgina xorijiy va mamlakatimiz olimlari logistikaning rivojlanishi bosqichlarini ko‘rib chiqishga boshqacha yondashuvga amal qiladilar, moddiy mahsulotlar tovar harakatlari tizimlari rivojlanishini uch bosqichga ajratadilar: 1) logistikagacha davr (50-yillargacha), bunda moddiy taqsimlanishni boshqarish fragmentli xarakterga ega bo‘lgan, firmalarning har xil bo‘linmalari harakatlarini muvofiqlashtirish esa yetarlicha bo‘lmagan; Ilmiybaza.uz 2) klassik logistika davri (60-yillarning boshi - 70-yillarning oxiri) firmalarda tashishlarning muvofiqroq shakllarini tashkil qilish o‘rniga logistik tizimlarning yaratilishi; firmalar tomonidan tovar harakatlanishi jarayoni majmuaviy yondashish, tovar harakatlanishi vazifalarini bitimga kelishlar bilan integratsiyalash asosida boshqarilishi bilan ta’riflanadi; 3) eng yangi logistika yoki ikkinchi avlod logistikasi davri (80-yillarning boshi), uning uchun logistika kontseptsiyasida bitimga kelishlarni ta’sir qilish sohalarining kengayishi, butun korxona asosidagi logistika tizimlarining rivojlanishiga umumiy maqsad butun firma ishining ko‘proq samaradorligiga yerishishdan kelib chiqqan holda majmuaviy yondashishning ustuvorligi xosdir. 80- yillarning o‘rtalarida majmuaviy yondashish «umumiy javobgarlik» kontseptsiyasi ko‘rinishida yangi rivojlanish olgan; bu yondashishning o‘ziga xosligi logistik tizimni iqtisodiy soha va ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatlarning hisobida tashqariga chiqishidan iborat bo‘lgan, foydalar va harajatlarning ko‘proq nisbati esa muvofiqlik mezoni bo‘lgan. Hozirgi davrda logistika tutgan o‘rnining oshishi birinchi navbatda iqtisodiy sabablarga bog‘liq. Sanoat ishlab chiqarish hajmining oshishi va milliy, hamda jahon xo‘jaligi aloqalarining kengayishi bozor sohasidagi xarajatlaring kamaytirilishiga ko‘proq e’tibor qaratilishini talab etmoqda. G‘arb mamlakatlarida xom ashyoning birinchi manbaidan to oxirgi iste’molchigacha bo‘lgan mahsulot harakat vaqtining 93%i uning moddiy- texnik ta’minotining turli kanallaridan o‘tishiga to‘g‘ri keladi. Tovar ishlab chiqarilishi umumiy vaqtning atigi 2%ini olsa, uni tashish esa – 5%ini oladi. Tovar harakatining ushbu mamlakatlar mahsulotidagi ulushi milliy daromadning 20%dan ortig‘ini tashkil etadi. 1-jadval G‘arb mamlakatlarida tovar harakatining tarkibiy tuzilmasi № Tovar harakati bosqichi Ulushi, % Ilmiybaza.uz 1. Xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar va tayyor mahsulotalarni saqlash 44 % 2. Omborga joylashtirish va dispetcherlash 16 % 3. Magistral tashish 23 % 4. Texnologik tashish 9 % 5. Mahsulotni sotish 8 % Manba: Umarova D.M. va b. Logistika: O‘quv qo‘llanma. – T.: mehnat. 2018y. Logistikaning rivojlanishi birinchi navbatda tovar harakati bilan bog‘liq bo‘lgan vaqtinchalik va pul xarajatlarini kamaytirishga intilish bilan bog‘liq. Shu bilan birga logistikaga bo‘lgan qiziqishning ortishi quyidagi omillarga bog‘liq: - savdo bozoridan iste’molchi bozoriga o‘tish, bunda iste’molchilar ehtiyoji ishlab chiqarish dasturlarini ishlab chiqishda asos bo‘ladi va tovar harakati tizimining yaratilish zaruriyatini asoslab beradi; - ishlab chiqarish va sotish faoliyatini tashkil etishni logistik asoslarini qo‘llayotgan korxonalarning raqobatbardoshligini ta’minlash; - logistika tizimida texnik rivjlanish yutuqlarini ishlatish uchun ob’ektiv imkoniyatlar yaratish; - amallarni o‘rganishning yangi uslub va nazariyalarini ishlab chiqish, masalan, logistika jarayonlarini optimallashtirish uchun asos bo‘lgan tizimlar va murosalar nazariyasini qo‘llash. Logistika faoliyatini takomillashtirishning 3 bosqichi ajratiladi. Birinchi bosqich – XX asrning 60-yillari – ombor xo‘jaligining transport bilan integratsiyalashuvi hamda ularni ishlatishda bir-biriga moslashtirish bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda faqat yuklash-tushirish amallari bilan bog‘liq bo‘lgan transport bilan ombor yaqin o‘zaro aloqalarga ega bo‘la boshlaydi. Ular bir grafik va solishtirilgan texnologiya bo‘yicha bir iqtisodiy natijaga ishlashni boshlaydi. Ilmiybaza.uz Ikkinchi bosqich XX asrning 80-yillari boshiga to‘g‘ri kelib, bunda omborga joylashtirish va transport ishlarining o‘zaro hamjihatligiga ishlab chiqarishni rejalashtirish qo‘shila boshlaydi. Ishlab chiqarish tsexi, transport va omborlar bir butun mexanizm sifatida ishlashni boshlaydi. Shu yo‘l bilan xaridorlarga xizmat ko‘rsatish sifatini boshqarish, moslamalarning ishlash samaradorligini oshirish imkoniyati vujudga keladi. Uchinchi bosqich XX asrning 80-yillari o‘rtalariga to‘g‘ri keladi va material o‘tkazuvchi tarmoqni hamma bo‘g‘inlarining integratsiyalashuvi bilan xarakterlanadi. Logistika kontseptsiyasining asosi bo‘lgan integratsiyalashuv zaruriyatini, ta’minot, ishlab chiqarish va taqsimot bo‘g‘inlarining ko‘pchilik qatnashchilari tan ola boshlaydi. Moddiy va axborot oqimlarining tez o‘tishini ta’minlash va mahsulotning xom ashyoni birinchi manbaidan to oxirgi iste’molchigacha harakatining hamma bosqichlari monitoringini amalga oshirish imkonini beruvchi zamonaviy kommunikatsiya texnologiyalari vujudga keladi. 1.3. Korxonalar iqtisodiy faoliyatini boshqarishning zamonaviy usullarida logistikaning roli Logistik yondashish moddiy oqimlarning tartibga solinishiga olib keladi. Bu oqimlar u yoki bu mahsulotlar ishlab chiqarishda; bu ishlab chiqarishni kerakli materiallar, butlovchi qismlar va xom ashyo bilan ta’minlashda; tayyor mahsulotlarni omborga joylashtirish, uni taqsimlash va iste’molchiga yetkazishda vujudga keladi. Ammo bunday tartibga solishlarni faqat odam, energetik, axborot, moliyaviy resurslar oqimlarining kattaligi, yo‘nalishi, vujudga kelishi, tugallanishi, davriyligi, izchilligi hamda boshqa parametrlarni boshqarish orqali amalga oshirish mumkin. Bu oqimlar ham ularning jismoniy tabiati iqtisodiy faoliyat natijasida yakuniy iste’molchilarning belgilangan ehtiyojlarini qanoatlantiruvchi mahsulotga aylanuvchi dastlabki materiallarning tabiatidan farq qilsa-da, moddiy bo‘ladi. Shuning uchun logistika tushunchasini kengroq ma’noda iqtisodiy faoliyat jarayonida vujudga keluvchi oqimlarning barcha o‘zaro bog‘liq turlarini yagona Ilmiybaza.uz umumiy sifatida boshqarishning zamonaviy metodologiyasi va uslubiyoti sifatida talqin qilish mumkin. Umumiy holda logistik boshqaruv quyidagi vazifaviy sohalarga yoyiladi: - zaxiralar; - yuk oqimlarining harakati; - omborga joylashtirish va omborda ishlov berish; - materiallar, xom ashyo, butlovchilar va tayyor mahsulotlarni tashish; - mahsulotlarni taqsimlash. Mavjud amaliyotda logistikaga ikki xildagi yondashish qabul qilingan. Bir holda logistika moddiy, axborot, moliyaviy boshqa oqimlarning harakatini boshqarishning mexanizm va tuzilishini ishlab chiqishni ko‘zda tutadi, ya’ni rejalashtirish vazifalarining bajarilishi bilan cheklanadi. Boshqa holda, logistika rejalashtirish bilan cheklanmaydi va haqiqiy boshqaruv tadbirlarini ko‘zda tutadi, ya’ni boshqaruv bo‘yicha kundalik joriy faoliyatni amalga oshiradi. Logistika xoh ishlab chiqarish tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish bosqichi va xoh amalga oshirish bosqichi bo‘lsin, marketing tadqiqotlari jarayoniga, moddiy resurslarning harakatlanishi, mahsulotlarning iste’molchilar o‘rtasiga taqsimlanishi, shaxsan ishlab chiqarish jarayoni hamda ma’muriyboshqaruv faoliyatiga ta’sir qiladi. Bir tomondan, logistika marketing tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishlari va amaliy hulqini boshqaradi. Boshqa tomondan, bu tadqiqotlarning xarakteri va o‘tkazish usullari logistik boshqaruvning tuzilishi va vazifalarini belgilaydi. Hududiy marketing tadqiqotlari iqtisodiy faoliyatning harajatli ko‘rsatkichiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ishlab chiqarish faoliyatining navli va hajmli ixtisoslashuvi ular tomonidan belgilaniladi. Marketing tadqiqotlari sotishlarning hajmi va taqsimlashning tuzilmasini tanlashni belgilaydi. Mahsulotlar navlarining kengayishi bazaviy modelni zamonaviylashtirish hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Bir qator hollarda bunday zamonaviylashtirish faqat u yoki bu qo‘shimcha elementlar (aksesuarlar)ni qo‘llash Ilmiybaza.uz yo‘li bilan sodir bo‘lishi mumkin. Bunda umumiy texnologik davra algebra uzayishi shart emas, balki ko‘pincha qisqaradi. Marketing tadqiqotlari iste’molchiga ko‘rsatilayotgan buyurtmalar va xizmatlarning shakllanishiga talabni belgilaydi. Bunday tahlilda yetkazib berishning istalgan shoshilinchligi va shartnoma muddatlari bajarilishining ishonchliligi hamda talabni darhol qanoatlantirishga qobiliyat kabi talablar belgilanadi. Tashish vaqtini kamaytirish zarurati va buyurtmani bevosita iste’molchiga kerakli joyda, kerakli vaqtda va talab qilingan miqdorda topshirish imkoniyati shuning bilan izohlanadi. Bunday talablar tashqi transportning tuzilishi, uning u yoki bu turidan foydalanish, transport yo‘nalishlarini joylashtirishga jiddiy ravishda ta’sir ko‘rsatadi. Mahsulotlarning hajmlari va navlari, ularning saqlash va iste’molchilarga yetkazib berish usullarini tanlash masalalari bo‘yicha qarorlar qabul qilish moliyaviy kreditlar olish sharoitlari, ularni to‘lash usullari va muddatlari bilan yaqindan aloqadadir. Marketing tadqiqotlarining natijalari menejment va moliyaviy oqimlarni taqsimlash sohasidagi ayrim xulosalar va qarorlarga olib keladi. Logistik tizim marketing tadqiqotlarini butun iqtisodiy faoliyatni ushbu tadqiqotlar natijalarini amalga oshirish yo‘nalishida tashkil qilish bilan kengaytiradi va to‘ldiradi ushbu faoliyatni tashkil qilish moliyaviy oqimlarni tartibga solish va tegishli boshqaruv ko‘rsatmalarini berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Logistika tamoyillariga ko‘ra atrof bozor muhiti va iqtisodiy faoliyatning borishi haqidagi joriy axborotlarning marketing tadqiqotlari asosida qabul qilinadigan barcha boshqaruv qarorlari moddiy oqimlarga ta’sir qilishda aks yettiriladi. Pirovardida logistik boshqaruv shunday tadbirda ta’sirni amalga oshirishi va ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishi kerakki, kamroq harajatlarda salohiyatli iste’molchilarni yaxshiroq qanoatlantirsin va ularning doirasini kengaytirsin. 1.4. Logistikaning ob’ekti va predmeti hamda uning asosiy tushunchalari. Ilmiybaza.uz Logistika tushunchasi o‘zinining tarixiga ega. Qadimgi greklar logistika deb hisob–kitoblarni amalga oshirish san’atini tushunishardi. Maxsus davlat nazoratchilarini logistlar deb atashardi. Qadimgi Rimda esa logistika deb mahsulotlar taqsimoti tushunilardi. Logistika yunonchadan tarjima qilinganda “hisoblash, taqsimlash” degan ma’nolarni anglatadi. Keyinchalik logistika atamasi harbiy qo‘shinlarning joylashishi va harakatlanish amaliyotini tasniflash uchun ishlatila boshladi. Eramizning IX-X asrlarida yashagan Vizantiya imperatori Leon V o‘zining harbiy ish bo‘yicha kitobida «logistika» atamasini «front orti, qo‘shinlarning ta’minoti» ma’nosida ishlatadi. XIX asr boshida, Napoleon urushlari davrida logistikaga zahiralarni rejalashtirish, tashish va qo‘shin ta’minotini boshqarish to‘g‘risidagi fan sifatida qaralardi. Sankt-Peterburgda 1850 yilda nashr etilgan «harbiy entsiklopedik leksikon»ga asosan Rossiyada XIX asr o‘rtalarida logistika deb qo‘shinlarning dushman yaqinida ham, o‘zagida ham harakatlanishini boshqarish va ularning front orti ta’minotini tashkil etish san’ati tushunilardi. Harbiy logistikaning rivojlanishida yangi bosqich ikkinchi jahon urushi davomida vujudga keldi, bunda logistik qarashlar janglarni tayyorlash va rejalashtirishda keng qo‘llanila boshladi. XX asrning 50-yillarida, moddiy oqimlarni boshqarish masalalari harbiy logistikada qo‘llaniladigan uslublar yordamida hal etilishi mumkinligi tan olindi. XX asrning 70-yillari boshida turli mamlakatlar iqtisodiyotida logistik qarashlar keng qo‘llanila boshlaydi. Asta-sekin logistika va logistik boshqaruv tushunchalari turli shakllarga ega bo‘ldi va ishlab chiqarish, hamda tovar almashinuvining turli xil tarmoqlariga kirib bordi. Logistika tushunchasini tasniflashda bir nechta qarashlar mavjud. Ularning ko‘pchiligi bu tushunchani moddiy oqim va axborot oqimi bilan bog‘lashadi. Logistikaning barcha tasniflarini ikki guruhga ajratish mumkin. Ilmiybaza.uz Ulardan biri logistikani xo‘jalik faoliyatining bir yo‘nalishi sifatida tushuntiradi, u ishlab chiqarish va tovar almashinuvi sohalarida moddiy, moliyaviy va axborot oqimlarini boshqarishdan iborat. Ikkinchisi – logistikani ilmiy yo‘nalish sifatida o‘rganadi, u moddiy, moliyaviy va axborot oqimlarining samaradorligini oshirishning yangi imkoniyatlarini qidirish bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Adabiyotlarda logistikaga xo‘jalik yuritishning ilmiy-amaliy yo‘nalishi sifatida yondashish keng tarqalmoqda. Bu yondashish ishlab chiqarish va tovar almashinuvi sohalarida moddiy, moliyaviy va axborot oqimlarini samarali boshqarishdan iborat. Rossiyada 1995 yilda nashr etilgan logistika bo‘yicha ilmiy lug‘atda, logistikaga quyidagicha tasnif beriladi: Demak, Logistika tushunchasi o‘zining qadimiy tarixiga ega. «Logistika» so‘zi kelib chiqishi bo‘yicha yunonchadir. Qadimgi Afinada maxsus amal - «logist» yoki ijtimoiy o‘z-o‘zini boshqarish amaldori bo‘lgan (eramizgacha V asrda 30 ga yaqin). Logistlar har yili qur’a tashlash yo‘li bilan belgilanganlar; ularning vazifasiga vakolati tugagan boshqa amaldorlarning hisobotlarini tekshirish va bu hisobotlarni faxrli fuqarolar kengashiga tasdiqlashga topshirish kirgan. Kengashning qarori yakuniy bo‘lgan. Qadimgi Rimda ba’zi bir ma’muriy va diniy vazifalarni bajaruvchi amaldorlar logistlar deb atalganlar. Vizantiya imperatori Lev VI (866-912-yillar) davrida logistika armiyani ta’minlash va uning ko‘chishini boshqarish san’ati sifatida ta’riflangan. Nemis tadqiqotchisi G.Pavellek ta’kidlashicha, Vizantiya imperiyasida logistikaning belgilanishi «armiyaga maosh to‘lash, uni kerakli tartibda qurollantirish va taqsimlash, uning ehtiyojlari haqida o‘z vaqtida va to‘liq darajada g‘amxo‘rlik qilish, ya’ni shaxsiy qurolli kuchlar harakatlanishi va taqsimlanishiga rahbarlik qilishdan» iborat bo‘lgan. «Logistika» so‘zi barcha asosiy Yevropa tillarida mavjud, ammo ulardan har xil ma’nolarda foydalanadilar. «Logistika» atamasidan mashhur olimlar, faylasuflar, sarkardalar o‘z asarlarida foydalanganlar. Buyuk nemis matematigi G.V.Leybnis (1646-1716) bu atamadan «Xulosalarni hisoblash» yoki matematik mantiq Ilmiybaza.uz ma’nosida foydalangan. XIX asrda bu atamadan kelib chiqishi shveytsariyalik bo‘lgan taniqli harbiy nazariyachi va tarixchi Antuan-Anri Jominin (1779-1869) o‘z asarlarida foydalangan. 1813-yildan boshlab u Rossiyada Aleksandr I ning shtabida ishlagan, 1826-yilda infanteriya generali unvonini olgan. Nikolay I ning harbiy maslahatchisi bo‘lgan va Sankt-Peterburgdagi harbiy akademiyaning asoschilaridan biri bo‘lgan (1828). Shahzoda Aleksandr II ning shaxsiy o‘qituvchisi bo‘lgan, haqiqatan ham uning uchun muallifning logistika bo‘yicha eng muhim asari yozilgan va keyinchalik u ko‘pgina tillarga tarjima qilingan. U logistikani o‘z ichiga rejalashtirish, boshqarish, ta’minlash, qo‘shinlarni joylashtirish joyini belgilash, armiyaga transport xizmatini ko‘rsatish bilan bog‘liq masalalarning keng doirasini oluvchi qo‘shinlarni boshqarishning amaliy san’ati sifatida belgilagan. 1884-yilda Amerika harbiy-dengiz floti instituti kemachilik zaruratlari uchun «logistika» tushunchasini kiritgan. 1904-yilda Jenevada Itelson, Laland va Kutyurlarning taklifi bo‘yicha falsa kongressi logistikani matematik mantiq sifatida belgilagan. Logistika tamoyillari Ikkinchi Jahon urushi davrida Amerika armiyasida moddiy- texnika ta’minoti hamda qurol-yarog‘, oziq-ovqat, transportni yetkazib beruvchilar va qo‘shinlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish sohasida keng rivojlangan. Taktika, strategiya va razvedka bilan bir qatorda «Logistika» atamasi bilan fuqarolik korxonalarining ta’minot-sotish faoliyati belgilanishi mumkin. Harbiy sanoat, front orqasi va front ta’minot bazalari va transportning aniq o‘zaro hamkorligi Amerika armiyasiga qurol-yarog‘, yonilg‘i-moylash materiallari va oziq-ovqatlarni kerakli miqdorlarda yetkazib berishni o‘z vaqtida va muntazam ta’minlashga imkon bergan. Shuning uchun ko‘pgina g‘arbiy mamlakatlarda logistika asta sekin harbiy sohadan xo‘jalik amaliyoti sohasiga o‘ta boshlagan. Dastavval u muomala, keyin esa ishlab chiqarish sohasida tovarmoddiy resurslar harakatlanishini boshqarishni amalga oshirish haqidagi nazariyaning yangi turi sifatida shakllangan. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda 1930- yildagi iqtisodiy krizis arafasida va davrida vujudga kelgan materiallar va xom ashyo bilan ta’minlash, mahsulotni ishlab chiqarish, saqlash va taqsimlash vazifalarini Ilmiybaza.uz bog‘lay oladigan ta’minlash-ishlab chiqarish – taqsimlash tizimlarini integratsiyalash g‘oyalari ilmiy tadqiqotlar hamda xo‘jalik amaliyoti shaklidagi mustaqil yo‘nalishga o‘zgartirilgan. 1950-yillarda moddiy oqimlarni tartibga solish masalasi harbiy logistikada qo‘llaniladigan usullar yordamida muvaffaqiyatli hal qilinishi mumkinligi tan olingan. U 1960-70-yillarda Yaponiyada ko‘proq rivojlangan, u yerda boshqarish va xo‘jalik yuritishning murakkab tizimlarini ishlab chiqish va amalga oshirishda asosiy o‘rinlarni egallagan. 1970-yillarning boshlarida bu atamani korxona moddiy resurslarini boshqarish fani sifatida belgilashga harakat qilingan. 1980-yilga kelib, xo‘jalik boshqaruvini muvofiqlashtirish jismoniy taqsimlash, ya’ni tijorat logistikasi usullarini o‘zlashtirish va qo‘llashni talab qilgan. Asta-sekin logistika va logistik boshqaruv tushunchasi turli-tuman mazmunlar bilan to‘ldirilgan ishlab chiqarish va tovar muomalasining har xil sohalariga kirib boradi. Bunga hisoblashning eng yangi usullari, zamonaviy hisoblash, axborot texnika va texnologiyasining keng qo‘llanilishi hamda ishlab chiqarish infratuzilmasi elementlari va xo‘jalik yuritish intensiv usullarining o‘zaro hamkorlikda rivojlanishi ta’sir qilgan. XX asr oxirida logistika faniga xarid qilish (ta’minlash), ishlab chiqarish, sotish (taqsimlash), transport, axborot logistikasini oluvchi fanga aylangan. Inson faoliyatining sanab o‘tilgan sohalari yetarlicha o‘rganilgan va tegishli adabiyotlarda bayon qilingan. Logistik yondashishning yangiligi esa sanab o‘tilganlar va faoliyatning boshqa sohalarini istalgan natijaga oqimlarni muvofiq to‘g‘ri boshqarish yo‘li bilan vaqt va resurslarning eng kam harajatlari yordamida yerishish maqsadida integratsiyalashdan iboratdir. Shunday qilib, logistika avvallo, iste’molchilarga, ularning so‘rovlarini ko‘proq qanoatlantirishga harakat qilgan holda ishlaydi. 1992-yil Stokgolmda Logistika Yevropa assotsiatsiyasi Xalqaro simpoziumida logistika atamasining umumqabul qilingan ta’rifining hali yo‘qligi ta’kidlangan. Bu rivojlanishning yaqqol aks yettirilgan dinamikasiga ega yangi ilmiy yo‘nalish bo‘lganligi sababli ushbu tushunchaning turli ifodalanishlari taklif qilingan. Shuning uchun faqat logistikaga tegishli ta’riflardan ba’zi birlarini ko‘rib chiqamiz: Ilmiybaza.uz - bu iste’molchi talablarini ko‘proq qanoatlantirish maqsadlarida xom ashyo, yarim fabrikatlar, tayyor mahsulotlar va tegishli axborotlarni jamlash, saqlash, ishlab chiqarilgan joydan iste’mol joyiga tashish va uzatishning texnologik va tejamkor samarali operatsiyalarini rejalashtirish, amalga oshirish va nazorat qilish jarayonidir. Sanab o‘tilgan operatsiyalar materiallar va axborotlarning kirish va chiqish, ichki va tashqi oqimlari ustida o‘tkaziladi (ushbu talqin logistik menejmentning kengashi tomonidan berilgan); - sanoatda logistika ishlab chiqarishni xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash va tayyor mahsulotlarni sotishni tashkil qilishdir. (Ishlab chiqarish va zaxiralarni boshqarish muammolarining Amerika jamiyati); - bu ishlab chiqaruvchidan xom ashyo, materiallar, butlovchi qismlar va tayyor mahsulotlarni joylashtirish va ishlab chiqaruvchi firma orqali iste’molchilarga harakatlanishini boshqarishdir (firma Goopere & Lybrand); - bu yangi ilmiy yo‘nalish, ishlab chiqarish va energetika tizimlaridagi moddiy va axborot oqimlarining harakatlanishida rejalashtirish, boshqarish va kuzatish haqidagi ta’lim (prof. A.A.Smexov, Rossiya); - bu korxonaga kelib tushuvchi, u yerda ishlab beruvchi va bu korxonadan chiqib ketuvchi moddiy oqim va tegishli axborot oqimini rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilishdir (prof. G.Pavellek, Germaniya); - moddiy va axborot oqimlarini birlamchi manbadan va yakuniy iste’molchigacha masofa va vaqtdagi harakatini rejalashtirish, tashkil qilish, boshqarish, nazorat qilish va tartibga solish haqidagi fan (A.N.Rodnikov); - bu avvallo, yirik ishlab chiqarish - xo‘jalik (sohaviy, mintaqaviy, xalq xo‘jaligi) tashkilotlari, yirik ko‘lamli tadbirkorlik va tijorat faoliyatidagi belgilangan ilg‘or tafakkur, eng samarali metodologiyadir («erkin» bozor iqtisodiyotiga tatbiq yetganda) (A.T.Semenov); - bu katta tizimlarda oqimlarni boshqarish haqidagi fandir (B.K.Plotkin); - bu moddiy, tovar va axborot oqimlarini tashkil qilish va muvofiqlashtirish tizimi yo‘li bilan jamiyat ishlab chiqarish kuchlari o‘zaro samarali hamkorligining ilmiy qurolidir (N.V.Afanaseva); Ilmiybaza.uz - bu amaliy fan, uning predmeti tizimi iqtisodiy yondashish asosida iqtisodiy ob’ektlarni boshqarishni muvofiqlashtirish metodologiyasidan iboratdir. (K.V.Inyutina); - keng ma’noda logistika - belgilangan mikro, mezo, makroiqtisodiy tizimda uning oldiga qo‘yilgan maqsadlarga yerishish uchun moddiy oqimlar, xizmat oqimlari va ular bilan bog‘liq axborot va moliyaviy oqimlarni boshqarish va muvofiqlashtirish haqidagi fan (V.I.Sergeyev). V.I.Sergeyev logistikani tor ma’noda tadbirkor nuqtai nazaridan amaliy yo‘naltirilgan mexanizm sifatida ko‘rib chiqadi: - bu moddiy va servis oqimlari hamda ular bilan birga bo‘luvchi axborotlar va moliyaviy mablag‘lar oqimlarini samarali (yakuniy iste’molchilarning mahsulot va xizmatlar sifatiga talablarini qanoatlantirishga; - umumiy harajatlarni pasaytirish nuqtai nazaridan) boshqarish hisobiga biznesni tashkil qilishning strategik, taktik, operativ maqsadlariga; - yerishishga yordam beruvchi menejmentning integral qurolidir; - bozor iqtisodiyoti tizimida moddiy, moliyaviy, mehnat, huquqiy va axborot oqimlari majmuasining harakatlanish jarayonini rejalashtirish, tashkil qilish va vazifaviy boshqarish va nazorati qilishning nazariyasi va amaliy faoliyati (O.A.Novikov va S.Uvarov); - moddiy resurslar, tovarlarni nazorat qilish, tashqarisidan xom ashyo va materiallar xarid qilinishi, ularni ishlab chiqarishdan o‘tishidan boshlab, to tayyor mahsulotlarni iste’molchilargacha yetkazib berishgacha harakatlanishini muvofiq, foyda olish nuqtai nazaridan jadallashtirish maqsadida har bir korxona uchun ishlab chiqilgan tizimdir («Dandas» - eng yirik - nemis, transport - foydalanish firmalaridan biri). Ta’kidlab o‘tilgan farqlarga qaramay, logistikaning sanab o‘tilgan tushunchalari yagona umumiy element; - ratsionallik va umumiy maqsadga ega. Shunday qilib, logistikani xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarish korxonasiga yetkazish, xom ashyo, materiallar va yarim fabrikatlarni zavod ichida qayta ishlab chiqish, tayyor mahsulotni iste’molchiga, uning manfaatlari va talablariga muvofiq yetkazish hamda tegishli axborotlarni uzatish, saqlash va ishlab Ilmiybaza.uz chiqish jarayonida amalga oshiriladigan tashish, omborga joylashtirish va boshqa moddiy va nomoddiy operatsiyalarni rejalashtirish, nazorat qilish va boshqarish haqidagi fan sifatida ko‘rib chiqish mumkin (Rodnikov A.N. Terminologicheskiy slovar. 2000). Logistika iqtisodiy faoliyatning ta’minot, ishlab chiqarish, sotish, transport logistikasi kabi sohalarini birlashtiradi. «Logistika – ishlab chiqarish korxonasigacha xom ashyo va materiallarni yetkazib berish, xom ashyo, materiallarni, yarim tayyor mahsulotlarni qayta ishlash, tayyor mahsulotni iste’molchigacha yetkazib berish, hamda zarur ma’lumotni qayta ishlash, saqlash va jo‘natish jarayonida bajariladigan tashish, saqlash hamda boshqa moddiy va nomoddiy operatsiyalarni boshqarish va nazorat qilish to‘g‘risidagi fandir». Logistika kontseptsiyasi Amaliy holda xalq xo‘jaligida kuchli va samaradorligi yuqori darajada bo‘lgan infratuzilma rivojlanayapti. Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqaruvchilar bozor kon’yunkturasi, raqobatni ko‘zda tutib ish qilish zarurligini tushunib olganliklari, tez - tez o‘zgarib turadigan iqtisodiy vaziyatga moslashishga intilishlari logistikaning rivojlanishiga sabab bo‘ldi. “Logistika” terminining aniq tavsifini berish oson emas. Logistika o‘ziga bir necha yo‘nalishlarni qamrab oladi. Katta firma boshlig‘i nuqtai nazaridan logistikaga berilgan tavsif muhandis yoki iqtisodchi nuqtai nazaridan berilgan tavsif bir - biridan farqlanishi mumkin. Bunday ahvol har bir mutaxassisning xalq xo‘jaligi bozor iqtisodiyoti tizimida tutgan o‘rniga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, marketing doirasida ish tutayotgan menejer yoki tadbirkor nuqtai nazaridan logistika quyidagicha izohlanadi: Logistika - ma’lum maqsadlarni hal qilish uchun zarur bo‘lgan mablag‘ va xizmatlarni maqsadga muvofiq tayyorlash, foydalanishni tashkil qilish va boshqarishdir. Logistikaning maqsadi - ma’lum tovarni ma’lum vaqtda eng kam (minimal) harajatlar bilan oldindan tayyorlash. Logistikani iqtisodiyotning ishlab chiqarish infratuzilmasi, desa ham bo‘ladi. Logistika kontseptsiyasining bir necha kategoriyalari bor, ulardan asosiylari quyidagilar. Ilmiybaza.uz 1. Taqsimlash kategoriyasi deganda-faoliyatning bir turi va reklama qiladigan, (realizatsiya), mahsulotni sotadigan, transportirovka qiladigan va xaridorlarga xizmat ko‘rsatadigan tashkilotlar tushuniladi. 2. Logistika - material va mahsulotlar oqimini boshqarish, xom ashyo bilan ta’minlashdan boshlab, to oxirgi iste’molchiga tayyor mahsulot yetkazib berilgunga qadar, shu bilan birga materiallar harakatiga yordam qiluvchi axborot oqimi kategoriyasi. Odatda har bir firma o‘z mahsulotining taqsimlanishini nazorat qiladi va boshqaradi. Logistika tizimi esa xalq xo‘jaligida material va mahsulotlar oqimini boshqaradi. 3. Makrologistika kategoriyasi. 4. Mikrologistika kategoriyasi. Logistika – moddiy, moliyaviy va axborot oqimlarini, ularning birinchi manbaidan to oxirgi iste’molchigacha bo‘lgan harakatini boshqarish, nazorat qilish, rejalashtirish va tashkil etish to‘g‘risidagi fandir. Инсон Жамият Табиат Корхона (фирма) Л Л Л Этика Экологи я Маркетин г Менежмен т Эстетика Фалсафа Ilmiybaza.uz 1-chizma. Logistikaning «inson-korxona (firma)-jamiyat-tabiat» tarzidagi murakkab tizimdagi aloqadorlik sxemasi. Logistika jarayonining tarkibi. Korxonalarda logistik faoliyatning ikki jihati ajralib turadi. Birinchisi sanoat injeniringi tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lib, transport vositalari va omborlarni ishlatish, yuklash moslamalarini ishlatish va tanlash, qadoqlash usuli, axborot boshqaruv tizimlarining ishlash muammolarini yechadi. Ikkinchi jihat moddiy oqimlarni makro va mikro darajalarda boshqarish va tashkil etishning o‘ziga tegishli bo‘lib, logistik tizimning amal qilish jarayonida har xil omillarning o‘zaro ta’siri tahliliga asoslanadi. Umuman, bozor iqtisodiyotida logistikaga korxona boshqaruvining bozorga yo‘naltirilganligini ta’minlab beruvchi tizim sifatida qaraladi va shu orqali korxonaning iste’molchi bilan aloqalarni o‘rnatish faoliyatining tarkibi aniqlanadi. Shu sohada amalga oshiriladigan ishlarning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardir:  bozorni o‘rganish va aniq turdagi mahsulotlarga bo‘ladigan talabni bashorat qilish;  mahsulot ishlab chiqarilishi uchun zarur bo‘lgan moddiy resurslarni xarid qilish, zahiralarning hajmi haqida qarorlar qabul qilish va zahiralarni boshqarish;  ishlab chiqarishda moddiy oqimlarni tashkil etish;  tovar taqsimotini tashkil etish: tayyor mahsulotni qadoqlash va tanlash, uni aniq manzilga tashish, iste’molchiga mahsulotni yetkazib berish, zarur bo‘lgan xujjatlarni chizmaiylashtirish. 1.5. Logistikaning asosiy atamalari Logistika o‘zining tushunish apparatiga ega bo‘lib, uning tarkibiga logistikaga xos bo‘lgan kategoriyalar, tushunchalar, atamalar kiradi. Moddiy oqim tushunchasi logistikada muhim o‘rin tutadi. Ilmiybaza.uz Moddiy oqim – bu vaqt oralig‘iga keltirilgan va har xil logistik amallarni joriy etish jarayonida ko‘rib chiqilayotgan tovar-moddiy boyliklarning yig‘indisidir. Moliyaviy oqim – bu logistika tizimlari ichida, ular o‘rtasida va tashqi muhitda harakatlanuvchi hamda moddiy oqimlarning samarali harakatini ta’minlovchi moliyaviy mablag‘larning maqsadli harakatidir. Axborot oqimi – bu logistika ichida va tashqi muhit orasida aylanayotgan hamda logistik jarayonlarni boshqarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar yig‘indisidir. Logistik operatsiya – bu moddiy yoki axborot oqimini qayta ishlashga qaratilgan, ixtisoslashgan amallar yig‘indisidir. Moddiy oqimlar ustidan logistik operatsiyalarga omborga joylashtirish, tashish, qadoqlash va boshqalarni misol qilish mumkin. Axborot oqimlari ustidan logistik operatsiyalar tarkibiga zarur axborotni yig‘ish, qayta ishlash va o‘tkazish kiradi. Logistik operatsiyalarning ichki va tashqi turlari ajratiladi. Tashqi logistik operatsiyalarga ta’minot va tayyor mahsulotni sotish sohasidagi barcha harakatlar taalluqli, ichki operatsiyalarga esa – ishlab chiqarishda moddiy oqimni boshqarish kiradi. Bundan tashqari logistik operatsiya bir tomonlama yoki ikki tomonlama bo‘lishi mumkin, bunda mahsulotga egalik qilish huquqi bir yuridik shaxsdan ikkinchisiga o‘tadi. Logistik funktsiya – bu logistik tizimning maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan logistik operatsiyalarning yiriklashtirilgan guruhidir. Logisitkaning har bir funktsiyasi amallarning bir butun (maqsad nuqtai nazaridan) yig‘indisini tashkil etadi. Logistik funktsiyalarning asosiylari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarishning moddiy ta’minotini rejalashtirish; ishlab chiqarish buyurtmalarini bajarilish tartibini boshqarish; zahiralarni funktsiyalarga bashoratlash va nazorat qilish ham kiradi. Logistik zanjir. Moddiy oqimni yetkazib beruvchisi va iste’molchisi umumiy holda ikkita mikrologistik tizimni tashkil etadi va logistik zanjir deb ataluvchi tizim orqali bog‘langan bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Logistik zanjir – bu ishlab chiqarish iste’molidan tashqi moddiy oqimning bir logistik tizimdan ikkinchisiga yoki shaxsiy noishlab chiqarish iste’molidan oxirgi ite’molchigacha o‘tib borishi bo‘yicha logistik operatsiyalarni amalga oshiruvchi jismoniy yoki yuridik shaxslarning chiziqli keltirilgan miqdoridir. Logistik zanjirning asosiy bo‘g‘inlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: - material yetkazib beruvchilar; - omborxonalar; - transport; - taqsimot bo‘lim (markaz)lari; - mahsulot ishlab chiqaruvchilar; - mahsulot iste’molchilari. Logistik tizim u yoki bu logistik funktsiyalarni amalga oshiruvchi, teskari aloqaga ega bo‘lgan oddiy tizimdan iboratdir. U asosan, bir nechta tizim ostilardan tashkil topadi va tashqi muhit bilan rivojlangan aloqalarga ega bo‘ladi. Logistika tizimi 7 asosiy qismdan iborat bo‘ladi. 1-qism. Ishlab chiqarish zaxiralari. Ishlab chiqarish zaxiralari butun iqtisodiyot tizimining tejamli va samarali ishlashi uchun sharoit yaratadi. Bu zaxiralarni ishlab chiqaruvchi korxonalarda joylashtirish yoki iste’molchilarga yaqinroq joylarda saqlash mumkin. Zaxiralardagi mahsulot harakatsiz qolgan deb hisoblanmasligi uchun zaxira miqdori eng muvofiq (optimal) bo‘lishi kerak. Zaxiralarning eng muvofiq miqdori doimo o‘zgarib turadigan ehtiyoj ta’siriga javob beradi va transportning bir tekisda ishlashini ta’minlashga sharoit yaratadi. 2-qism. Xom ashyo va materiallar sotib olish. Xom ashyo va materiallar ishlab chiqarishni tashkil yetishda asosiy manba hisoblanadi. 3-qism. Transport. Yuklar transport orqali ta’minlovchilardan korxonalarga tashib olib boriladi. Omborlarga, bir ombordan boshqa omborga va iste’molchilarga yetkazib beriladi. Barcha transport aloqalari hattoki tijorat vositachi orqali ta’minlovchi yoki iste’molchilar orqali kiraga olingan transport ham hisobga olinadi. Masalan, ta’minlovchining iste’molchiga qaraganda arzonroq transportdan foydalanish imkoniyati bor. Bunday vaziyatda u raqobatda ustunlikka ega bo‘ladi. Ilmiybaza.uz Agar iste’molchi transport harajatlarini o‘ziga olsa, narxlar pastroq tushiriladi. Transportning asosiy ko‘rsatkichlari qiymati va ishonchliligidir. 4-qism. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish. Ishlab chiqarish bilan bog‘liq logistika bo‘limlari ehtiyojni aniqlashdan tashqari, bozordagi talab va takliflarning o‘zgarishini yumshatish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Ba’zi mutaxassislar ishlab chiqarish bo‘linmalari logistika tizimida kiritilishi kerak emas, deb hisoblaydilar. Lekin ko‘pchilikning fikricha, ishlab chiqarish bo‘linmalari logistika tizimida katta ahamiyatga ega. Bu yerda eng muhim muammolardan biri - ishlab chiqarish korxonalari kattaligi va joylashtirish o‘rnini aniqlash. 5-qism. Ombor xo‘jaligi. Bu qismga korxona omborxonalari, ko‘tara savdo va ba’zi hollarda chakana savdo uchun mo‘ljallangan mintaqaviy va mahalliy omborlar kiradi. 6-qism. Axborot aloqasi va nazorat. Har bir logistika tizimi axborot va nazorat tizimchalari orqali boshqariladi. Bu tizimchalar orqali buyurtmalar qilinadi, yuklarni ortish va transportirovka qilish to‘g‘risidagi talablar yetkaziladi. Bu tizimcha yordamida zaxiralar talabga mos bo‘lgan miqdorda saqlab turiladi. Bu tizimcha umumiy axborot tizimining bir qismidir. 7-qism. Xodimlar. Bu qism logistika tizimining eng muhim qismi hisoblanadi. Unda xodimlarni tanlash va tayyorlash masalalariga kata ahamiyat beriladi. Logistika tizimi o‘zida ta’minlash vazifalari, ishlab chiqarish, sotish, yetkazib berish, taqsimlash va bozor vazifalarini birlashtirgan bo‘lsa, bunday tizim makrologistika deb ataladi. Umumiy qaraganda, makrologistikaning vazifalari va doirasi quyidagicha: - ishlab chiqarish, ishlab chiqarish topshiriqlarini rejalashtirish, ish sifatini nazorat qilish, mahsulot ishlab chiqarish rejasini korxonaning ishlab chiqarish qismlariga taqsimlash; - yetkazib beriladigan yuklarni qaytadan ishlab, zaxiralarini hisoblash va boshqarish, yuklarni bir joydan boshqa joyga ko‘chirish, axborot oqimlarini tashkil qilish, mahsulotlarni o‘rash yoki idishlarga joylash, ularni saqlash, omborlarga joylashtirish, yuk ortish – tushirish ishlari va yuk to‘plarini (to‘plam) komplektlash; Ilmiybaza.uz - marketing, moddiy rag‘batlantirish, moliya va haq to‘lash, bozorni o‘rganishi, ta’minlash xizmatini tashkil qilish; - iste’mol qilish, mahsulot yetkazib berishga buyurtmalarni loyihalashtirish, zaxiralarni omborlarga joylashtirish, iste’molchilarni ta’minlash, buyurtmalarni mablag‘ bilan ta’minlash. Keyingi kategoriya - Mikrologistika. Mikrologistika - logistika tizimining har bir mustaqil funksional qismlariga tegishli bo‘lgan mahalliy masalalarni hal qiladi. Masalan, ishlab chiqarish korxonaning ichida ro‘y berayotgan logistika jarayonlari, ya’ni rejalashtirish jarayonini mahsulotni tarqatish va sotish jarayonlari bilan birlashtirish, integratsiya qilish, transportirovka qilish, omborlarda mahsulotni joylashtirish, saqlash, yuklash, yukni tushirish ishlarini qulaylashtirish masalalari. Omborlar xo‘jaligi xom ashyo va mahsulotlar oqimini ishlab chiqarish vaziyatiga moslashtiradigan eng samarali omildir. Taqsimlash doirasi - mikrologistikaning asosiy vazifasi – yuklarni transportirovka qilishni rejalashtirish, yuklarni tayyorlash, sotish va nazorat qilishni tashkil yetishdan iborat. Bu jarayonlarni tashkil qilishda ishning eng samarali usullaridan foydalanish kerak, buyurtmachi talablarini to‘la hisobga olgan holda ishonchli ma’lumotlar asosida ish olib borish kerak. Eng muhim talab - yuklarni aynan buyurilgan muddatda yetkazish. Har bir logistik tizimning tuzilishi har xil bo‘lishi mumkin. Buning uchun, bu tizim vazifalari doirasiga kirgan korxonalarning katta-kichikligi, omborxonalarning vazifalari (ta’minlaydi yoki tarqatadi), transport modellari va boshqa omillar bo‘yicha farqlanishi mumkin. Hozirgi vaqtda, transport tizimida ro‘y bergan o‘zgarishlar, yoqilg‘i narxlari o‘sganligi, ilmiy - texnikaviy taraqqiyot transport xizmatlari bahosining o‘zgarishiga olib kelgan. Buning natijasida faqat transport tizimigina o‘zgarib qolmay, butun logistika tizimlari o‘zgarib ketayapti. Zamonaviy texnologiyalar korxonalarga yetkazib beriladigan xom ashyo va materiallar nomenklaturasini murakkablashtirib yuborgan. Zamonaviy aloqa tizimi kerakli ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida kerakli joyga yetkazish imkoniyatini yaratayapti, sifatli nazorat ishlarini olib borishga sharoit tug‘diryapti. Logistik tizimlarni tuzishda quyidagi omillar hisobga olinadi: Ilmiybaza.uz 1. Korxonalarning soni va ularning joylashishi. Har bir tizim bir yoki bir necha ishlab chiqarish korxonalarini o‘z doirasiga olishi mumkin. Korxonalarning soni material va mehnat resurslarining bor-yo‘qligiga bog‘liq. Bir xil korxonalarning vazifasi - geografik (regional) bozorga xizmat qilish. Ayrim korxonalarni joylashtirishda xom ashyo va material bilan ta’minlovchi tijorat vositachi korxonalarning mavjudligi va joylashishi hisobga olinadi. Ko‘pincha, kompaniyalar ta’minlovchi korxonalarning geografik jihatdan tarqalib ketmasligiga ta’sir qilolmaydilar, shuning uchun ular o‘z korxonalarini joylashtirayotganlarida transport harajatlarining eng kam bo‘lishini ko‘zda tutadilar. 2. Omborlar soni va ularning joylashishi. Omborlar bevosita korxonalar chegarasida joylashishi mumkin yoki ta’minlovchilardan olingan yuklarni qayta ishlash bo‘yicha umumiy ombor markazlari tashkil qilinishi mumkin. Yoki iste’molchilarga yaqin bo‘lgan joylarda oraliq omborlar joylashishi mumkin. AQSh da har 20 ombordan uchtasi - ko‘p profilli, har 6 ombordan bittasi asosiy iste’molchilar talabiga binoan qo‘shimcha xizmat ham ko‘rsatadi. 3. Transport modellari. Logistika tizimi yaratuvchilari qulay transport modellarini aniqlaydilar. Har bir transport modeli bir -biridan harajatlari, eltib berish tezligi, ishonchliligi, o‘ziga xos o‘rash va omborlarga joylashtirish usullari bilan farqlanadi. 4. Aloqa. Logistika tizimi bo‘limlari bir-biri bilan axborot, nazorat va transport turlari orqali birlashadi. Bular o‘rtasidagi aloqalar telefon, telegraf, kabelli aloqa, teleks va komp’yuterlar orqali tashkil qilingan. Aytib o‘tilgan aloqa turlarining har birining o‘ziga xos ustunlik va kamchiliklari bor. Hozirgi kunda komp’yuter orqali ma’lumot olish - eng katta ustunlikka ega. 5. Axborot tizimi. Buyurtmalar bilan ishlashning markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan usullari mavjud. Ishlash usuli markazlashtirilmagan bo‘lsa, bu holda integratsiya darajasi, aniqlanishi, komp’yuterlar turi aniqlanishi kerak va h. Ilmiybaza.uz 1.6. O‘zbekistonning bozor munosabatlariga o‘tishi davrida logistikaning tutgan o‘rni O‘zbekiston iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida logistikaning tutgan o‘rni oshadi. Bozor munosabatlariga o‘tish davrida logistikaning dolzarbligini aniqlab beruvchi 5 ta omilni ajratish mumkin: 1. Iqtisodiy omil. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish xarajatlari va moliya xarajatlarini kamaytirish imkoniyatlarini qidirish birinchi o‘ringa qo‘yilmoqda. Logistika mahsulot ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning iqtisodiy qiziqishlarini bog‘lash imkonini beradi. 2. Tashkiliy-iqtisodiy omil. Bozor sharoitida tovar harakati jarayonlarini amalga oshiruvchi yangi tashkiliy shakllarning vujudga kelishi va rivojlanishi davomida, boshqaruv va muvofiqlashtirishning integratsion shakllari, hamda ishlab chiqaruvchi, korxonalar, iste’molchilar, omborlar va transportning o‘zaro ta’sirining logistik jarayonlarini ta’minlash tobora katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda. 3. Axborot omili. Bozor iqtisodiyoti axborot aloqalarining rivojlanishiga ko‘maklashadi, ular bozor munosabatlarining sababi va natijasi bo‘lib, bir-birlarini o‘zaro to‘ldiradi. Axborot tushunchasi logistika bilan bozorni chambarchas bog‘laydi, chunki logistik jarayonlarning predmeti, vositasi va tashkil etuvchilaridan biri axborot oqimlari hisoblanadi. 4. Texnik omil. Bu omil logistikani tizim sifatida o‘rganadi, uni boshqarish ob’ektlari va sub’ektlari transport, ombor xo‘jaligi va boshqarishni kompyuterlashtirishda zamonaviy texnik yutuqlarni qo‘llash asosida rivojlanadi. 5. Tovar harakati jarayonlariga davlatning ko‘magi. Zamonaviy sharoitlarda tovar harakatini nazorat qilish masalasi nafaqat korxonalar darajasida, balki mintaqalar hamda mamlakat miqyosida vujudga keladi. Logistika qo‘llanilishi yuqori darajadaligi mamlakatimizda tovar – pul munosabatlarining kengayishi va jadallashuvi, korxonalar o‘rtasida xo‘jalik aloqalarining oshishi, ishlab chiqarish infratuzilmasining rivojlanishi, hamda korxonalar va tashkilotlarning xo‘jalik mustaqilligining kengayishi bilan bog‘liq. Ilmiybaza.uz Bozor munosabatlarining rivojlanishiga logistikaning ta’siri shunday baholanadiki, u mahsulot ishlab chiqarilishidan to uning iste’moligacha bo‘ladigan moddiy oqimlarni tashkil etish va boshqarishga qo‘yiladigan logistika talablari mahsulot yetkazuvchi bilan iste’molchi o‘rtasidagi aloqalarning rivojlanishiga yordam beradi. O‘zining iqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilash maqsadida yetkazib beruvchi, ham hamkor – iste’molchi talablarini bajarishga, ham mahsulotni yetkazish bo‘yicha shartnoma munosabatlari rivojlanishi uchun sharoitlarni yaxshilashga intiladi. Logistik qarashlarga amal qilish va gorizontal aloqalarni rivojlantirib, korxonalar bir-biri bilan ta’sischilarga xizmat ko‘rsatish jarayonida yetkazish sifatini oshirishda va mahsulotni eng kam xarajatlar bilan yetkazib borishda raqobatlashadi. Mahsulot bozorida raqobatbardoshlikni oshirishning mustahkam usuli bo‘lib logistika hisoblanadi. Logistika talablarini bajarishning muhim sharti bo‘lib mahsulotni tayyorlash, omborga joylashtirish, tushirish, yuklash va jo‘natishga ketadigan xarajatlarni kamaytirish yo‘llarini qidirish hisoblanadi. Transport-ombor amallariga ketadigan xarajatlarni kamaytirish ko‘p hollarda raqobatda va bozor munosabatlari tizimida birinchilikni ta’minlaydi. Logistik boshqaruv mexanizmining rivojlanishi va tatbiq etilishi, doimo, moliyaviy zahiralarni va boshqa turdagi resurslarni jalb etish bilan bog‘liq. Logistik tizimning hamma bo‘g‘inlarini ishlash samaradorligiga va bunda erishiladigan resurslar iqtisodiga umuman iqtisodiy islohotlarning samaradorligi, bozor munosabatlarining rivojlanishi bog‘liqdir. Logistik amallar va xizmatlar xilma-xilligi xizmat ko‘rsatish bo‘yicha tashkilotlarning imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirish imkonini beradi. Oldinlari faoliyat ko‘rsatgan ulgurji savdo bazalari va tashkilotlari majmuiy xizmat ko‘rsatuvchi vositachi tashkilotlarga aylanishmoqda, ular korxonalarga turli xil logistik xizmatlar ko‘rsatishadi. Logistik yondashish moddiy oqimlarning tartibga solinishiga olib keladi. Bu oqimlar u yoki bu mahsulotlar ishlab chiqarishda; bu ishlab chiqarishni kerakli Ilmiybaza.uz materiallar, butlovchi qismlar va xom ashyo bilan ta’minlashda; tayyor mahsulotlarni omborga joylashtirish, uni taqsimlash va iste’molchiga yetkazishda vujudga keladi. Ammo bunday tartibga solishlarni faqat odam, energetik, axborot, moliyaviy resurslar oqimlarining kattaligi, yo‘nalishi, vujudga kelishi, tugallanishi, davriyligi, izchilligi hamda boshqa parametrlarni boshqarish orqali amalga oshirish mumkin. Bu oqimlar ham ularning jismoniy tabiati iqtisodiy faoliyat natijasida yakuniy iste’molchilarning belgilangan ehtiyojlarini qanoatlantiruvchi mahsulotga aylanuvchi dastlabki materiallarning tabiatidan farq qilsa-da, moddiy bo‘ladi. Shuning uchun logistika tushunchasini kengroq ma’noda iqtisodiy faoliyat jarayonida vujudga keluvchi oqimlarning barcha o‘zaro bog‘liq turlarini yagona umumiy sifatida boshqarishning zamonaviy metodologiyasi va uslubiyoti sifatida talqin qilish mumkin. Umumiy holda logistik boshqaruv quyidagi vazifaviy sohalarga yoyiladi: - zaxiralar; - yuk oqimlarining harakati; - omborga joylashtirish va omborda ishlov berish; - materiallar, xom ashyo, butlovchilar va tayyor mahsulotlarni tashish; - mahsulotlarni taqsimlash. Mavjud amaliyotda logistikaga ikki xildagi yondashish qabul qilingan. Bir holda logistika moddiy, axborot, moliyaviy boshqa oqimlarning harakatini boshqarishning mexanizm va tuzilishini ishlab chiqishni ko‘zda tutadi, ya’ni rejalashtirish vazifalarining bajarilishi bilan cheklanadi. Boshqa holda, logistika rejalashtirish bilan cheklanmaydi va haqiqiy boshqaruv tadbirlarini ko‘zda tutadi, ya’ni boshqaruv bo‘yicha kundalik joriy faoliyatni amalga oshiradi. Logistika xoh ishlab chiqarish tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish bosqichi va xoh amalga oshirish bosqichi bo‘lsin, marketing tadqiqotlari jarayoniga, moddiy resurslarning harakatlanishi, mahsulotlarning iste’molchilar o‘rtasiga taqsimlanishi, shaxsan ishlab chiqarish jarayoni hamda ma’muriyboshqaruv faoliyatiga ta’sir qiladi. Bir tomondan, logistika marketing tadqiqotlarining asosiy yo‘nalishlari va amaliy hulqini boshqaradi. Boshqa tomondan, bu tadqiqotlarning Ilmiybaza.uz xarakteri va o‘tkazish usullari logistik boshqaruvning tuzilishi va vazifalarini belgilaydi. Hududiy marketing tadqiqotlari iqtisodiy faoliyatning harajatli ko‘rsatkichiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ishlab chiqarish faoliyatining navli va hajmli ixtisoslashuvi ular tomonidan belgilaniladi. Marketing tadqiqotlari sotishlarning hajmi va taqsimlashning tuzilmasini tanlashni belgilaydi. Mahsulotlar navlarining kengayishi bazaviy modelni zamonaviylashtirish hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Bir qator hollarda bunday zamonaviylashtirish faqat u yoki bu qo‘shimcha elementlar (aksesuarlar)ni qo‘llash yo‘li bilan sodir bo‘lishi mumkin. Bunda umumiy texnologik davra algebra uzayishi shart emas, balki ko‘pincha qisqaradi. Marketing tadqiqotlari iste’molchiga ko‘rsatilayotgan buyurtmalar va xizmatlarning shakllanishiga talabni belgilaydi. Bunday tahlilda yetkazib berishning istalgan shoshilinchligi va shartnoma muddatlari bajarilishining ishonchliligi hamda talabni darhol qanoatlantirishga qobiliyat kabi talablar belgilanadi. Tashish vaqtini kamaytirish zarurati va buyurtmani bevosita iste’molchiga kerakli joyda, kerakli vaqtda va talab qilingan miqdorda topshirish imkoniyati shuning bilan izohlanadi. Bunday talablar tashqi transportning tuzilishi, uning u yoki bu turidan foydalanish, transport yo‘nalishlarini joylashtirishga jiddiy ravishda ta’sir ko‘rsatadi. Mahsulotlarning hajmlari va navlari, ularning saqlash va iste’molchilarga yetkazib berish usullarini tanlash masalalari bo‘yicha qarorlar qabul qilish moliyaviy kreditlar olish sharoitlari, ularni to‘lash usullari va muddatlari bilan yaqindan aloqadadir. Marketing tadqiqotlarining natijalari menejment va moliyaviy oqimlarni taqsimlash sohasidagi ayrim xulosalar va qarorlarga olib keladi. Logistik tizim marketing tadqiqotlarini butun iqtisodiy faoliyatni ushbu tadqiqotlar natijalarini amalga oshirish yo‘nalishida tashkil qilish bilan kengaytiradi va to‘ldiradi ushbu faoliyatni tashkil qilish moliyaviy oqimlarni tartibga solish va tegishli boshqaruv ko‘rsatmalarini berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Logistika tamoyillariga ko‘ra atrof bozor muhiti va iqtisodiy faoliyatning borishi haqidagi joriy axborotlarning marketing tadqiqotlari asosida qabul qilinadigan barcha boshqaruv qarorlari moddiy oqimlarga ta’sir qilishda aks Ilmiybaza.uz yettiriladi. Pirovardida logistik boshqaruv shunday tadbirda ta’sirni amalga oshirishi va ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishi kerakki, kamroq harajatlarda salohiyatli iste’molchilarni yaxshiroq qanoatlantirsin va ularning doirasini kengaytirsin. Nazorat savollari: 1. Logistika tushunchasining tarixi va rivojlanish bosqichlari. 2. Logistika tushunchasining tasnifi. 3. Logistika jihatlari. 4. O‘zbekiston iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o‘tish sharoitida logistikaning tutgan o‘rnini aniqlovchi omillar.