LOGISTIKA TIZIM BOSHQARUVINI TASHKIL ETISH Reja: Boshqaruvning asosiy funktsiyalari Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmi Logistika tizimida nazoratni o‘rnatish Ishlab chiqarish logistikasida moddiy oqimlarni boshqarish. Resurslarni maqbul taqsimlash masalasi. Tayanch iboralar: Boshqaruv funktsiyalari, rejalashtirish,tashkil etish, nazorat, muvofiqlashtirish, motivlash, materiallar oqimi, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi, avtomatlashtirilgan ish o‘rni. 10.1. Boshqaruvning asosiy funktsiyalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatning sanoatlashgan firmalarida material - texnika ta’minotini tashkil etishning ikki shakli qo‘llaniladi: markazlashgan va markazlashmagan. Bu shakllarning har biri (ta’minot va sotuv) o‘ziga xos guruhlangan va yoyilgan ta’minot sotuv xizmatidir. Guruhlangan xizmatda uning barcha bo‘limlari alohida funktsiya (ta’minot, sotuv, zaxiralarni saqlash, tashish va boshqalar)larni bajaradi. Yoyilgan xizmatlar uchun ikki yoki undan ortiq bo‘limlar bo‘yicha chiziqli bo‘limlarni bo‘lib-bo‘lib joylashtirish xarakterlidir. Odatda, material-texnika ta’minotini boshqarishning markazlashtirilgan shakli bir turdagi mahsulotni ishlab chiqaradigan firmalar va bitta mintaqada faoliyat yurituvchi korxonalarda qo‘llaniladi. Boshqarishning markazlashtirilmagan shakli turli xil mintaqada joylashgan va bir xil yoki bir necha xil mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda qo‘llaniladi. Ba’zan boshqaruvning aralash shaklidan foydalaniladi. Moddiy-texnika ta’minotini markazlashtirishda muomala harajatlarini qisqartirishga ta’minotchilardan katta miqdordagi tovarlarni qabul qilib olish va ularni chegirmali narxlarda sotib olish orqali erishiladi. Markazlashtirilmagan shaklda ta’minot xizmati tashkiloti, ishlab chiqarish va sotish bo‘limi nisbatan kam miqdordagi xom ashyo va mahsulotlarni sotib oladilar va natijada yetkazib berish harajatlari bo‘ladi. Moddiy texnika ta’minoti muomala harajatlarini har bir ishlab chiqarish bo‘limida va korxona faoliyatida material zaxiralarini kamaytirish hisobiga qisqartiradi. Moddiy texnika ta’minoti korxona ichidagi material oqimlar harakati uchun kirib kelayotgan xom ashyo, yarim tayyor mahsulot va tayyor mahsulot (iste’molchilarga jo‘natilgan), shuningdek, kerakli vaqt va talab qilingan miqdorda barcha zarur materiallarni ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash uchun javobgarlik oladi. Materiallar boshqaruvi xizmatini bunday tashkil qilish firmaning vitse - prezidentiga bo‘ysunadi va ba’zan ishlab chiqarish xizmati va yagona bo‘limdagi loyihalashtirish bilan birlashgan bo‘lishi mumkin. Bu chizma bo‘yicha firmaning prezidenti va vise-prezidenti har bir bo‘linmani, shu jumladan, moliyaviy masalalar, bozor siyosati masalalari, mahsulotlarni ishlab chiqarish, tadqiqotlar olib borish va nihoyat moddiy-texnika ta’minoti masalalarini boshqarib boradi. Moddiy- texnika ta’minoti xizmati chizmada ko‘rsatilganidek, markazlashgan boshqaruvda bo‘ladi va bevosita nafaqat ta’minot va mahsulotni sotish, balki uni ishlab chiqarishni rejalashtirish va nazorat qilishni ham ta’minlaydi. Ushbu chizma katta miqdordagi tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda qo‘llaniladi. Bu tizimning xususiyati shundaki, tovar ishlab chiqarish va zaxiralarni boshqarish bo‘yicha ishlab chiqarish bo‘limi firmasida funktsiyalarni birlashtirish hisoblanadi. Moddiy-texnika ta’minotining guruhlangan xizmati markazlashgan boshqaruvi shaklida uni tashkil qilish ishlab chiqarish ta’minoti va sotish har bir firma faoliyatida, qaysini aniq turdagi mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan firmalarda alohida javobgarlikni nazarda tutadi. Bunday funktsiyaning kontsentratsiyasi zarur bo‘lmagan holatda moddiy texnika ta’minotining yoyilgan xizmati markazlashgan boshqaruv shakli qo‘llaniladi. 10.2. Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmi Yangi tovar siyosati va kuchli raqobat ta’sirida yirik sanoat korporatsiyalari ishning doimiy qayta qurilishi muqarrar ravishda tovar moddiy qiymatining hajmi o‘zgarish va turli funksional bo‘limlar o‘rtasidagi yangi tizimning shakllanishi bilan bog‘liq. Boshqaruv apparatining muhim masalasi bunday qayta tashkil etishni kam yo‘qotishlar bilan qisqa muddat ichida ta’minlashdan iborat. Firmalarda moddiy oqimni boshqarish tizimi ostida barqaror aloqa moslashuvining 2 ta asosiy yo‘nalishini ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish turli xil iqtisodiy mexanizmlarning rivojlanishi hisobiga turli funktsional bo‘limlar o‘rtasida o‘zaro ta’sirni tezlashtirishdir. Ikkinchi yo‘nalish korporatsiyalar tarkibida tashkiliy o‘zgarishlar orqali korporatsiya zaruriy darajasining rivojlanishidir. Bu yo‘nalishlar, qoidaga ko‘ra, parallel ravishda rivojlanadi va bir-birini to‘ldirib boradi. Tajribada moddiy oqimni boshqarish doirasida menejerlar harakatini boshqaradigan modeli va maxsus ishlab chiqilgan – tartiblar yordamida moslashuvning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oxirgi yillarda Amerika korporatsiyalarida asosiy e’tibor maxsuslashtirilgan axborot tizimi va komp’yuterlar yordamida moddiy resurslarni boshqarishni barqarorlashtirishga qaratilmoqda. Komp’yuterlardan keng foydalanish asosida ro‘y beradigan moddiy oqimlar boshqaruvi jarayonida rejali va nazoratli bajariladigan ish tartiblarining barqarorlashishi xizmatni qayta qurishni tashkil etish bilan bir vaqtda amalga oshiradi. Bu nazorat va moslashuvning yangi tashkil etilgan mexanizimining paydo bo‘lishiga olib keldi. Eng keng tarqalganlaridan uch turli ko‘rinishda tashkil etilgan mexanizmlarni ko‘rsatish mumkin: - maxsus funksional bo‘limlar shakllanib, ularda reja, boshqaruv va nazorat funktsiyalarining katta qismi, yangi korporatsiyalar orqali moddiy oqimlar harakatining reglamentlashtirilgan qismi nazorat qilinadi. Bu usul tajribada eng ko‘p qo‘llaniladi; - maxsus rahbar yoki moslashuv guruhi tayinlansa, asosiy masala bo‘lib funksional bloklardagi moddiy oqimlarni boshqarish bo‘yicha qabul qilingan qarorlar jarayonining moslashuvi hisoblanadi; - bo‘limlarga ikki tomonlama bo‘ysinishga asoslangan matritsali mexanizm yaratilib, moddiy oqimlarni samarali boshqarishga bog‘liq bo‘ladi. Moddiy resurslarni boshqarish uchun maxsus tuzilmani ishlab chiqish, odatda, har bir firma oldida turgan shu sohadagi muammolar hisobiga amalga oshiriladi. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi ostida funksional maxsuslashtirishga muvofiq ravishda 3 ta asosiy tarkibiy blokka ajratiladi: 1) rejalashtirish va moslashish; 2) boshqarish yoki tartibga solish; 3) nazorat. Har bir tarkibiy blokka turli xil boshqaruv bo‘limlarini kiritish mumkin. Bu bo‘limlarning soni va ularning o‘zaro ta’sir xususiyati har bir bosqichda moddiy oqimlarni boshqarish bilan bog‘liq ishning hajmi va murakkablik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Moddiy oqimlarning boshqarish bo‘limi shakllanishi bilanoq Korporatsiyalarda paydo bo‘ladigan maxsus masalalarga muvofiq ravishda bunday bo‘linish ichki tarkibining ko‘p sonli turi amal qiladi. Ayni paytda, bu variantlarning barchasi umumiy modelga asoslangan va o‘xshash masalalarni yechishga mo‘ljallangan. Tovarlarning bir partiyalisini boshqaruv apparati tarkibi uchun 2 ta umumiy variant xarakterli. Birinchi variant - ishlab chiqarish jarayonida va ta’minot bosqichida xom ashyo va materiallardan foydalanish samaradorligini oshirishga mo‘ljallangan va sanoat ahamiyatidagi mahsulotlarni chiqaradigan korporatsiyalarda tez-tez qo‘llaniladi. Bu yerda asosiy muammo bo‘lib, ishlab chiqarish bo‘linmalari va ta’minot ishlarining doimiy bog‘lanish zarurati, moddiy resurslarni saqlash va ulardan foydalanish ustidan nazorat olib borish tashkiloti va ishlab chiqarish bo‘limlari orqali moddiy resurslar harakatini operativ boshqarishni ta’minlash masalalari hisoblanadi. Ikkinchi variant - moddiy oqimlarni boshqarish bo‘limi tuzilmasi ko‘p sonli iste’molchilarga xizmat qiladigan va keng ko‘lamdagi mahsulot assortimentini ishlab chiqaradigan kompaniyalarda ko‘pincha qo‘llaniladi. Bu firmalar, birinchi navbatda, sotish tizimida tayyor buyumlarni saqlash muammolariga duch keladi va mahsulotlarni sotish, iste’molchilarga xizmat qilish va moddiy oqimlarni boshqarib borish kerak. 10.3. Logistika tizimida nazoratni o‘rnatish Logistika tizimi tashkilotda boshqaruvni samarali tashkil etishga yordam beradi, qaysiki u boshqaruv jarayoniga bog‘liq bo‘lmagan holda bir qancha xarakterli xususiyatlarga egalik qiladi, ular quyidagilar: - tashkilotning strategik maqsadlarining mavjudligi; - strategik maqsadlar uchun bo‘ysunadigan taktik (rejani) maqsadni ishlab chiqish; - aniq maqsadlarga mos keladigan o‘lchov birliklarini to‘g‘ri tanlash; - tanlangan birlikning nazorat raqami yoki aniqlangan me’yori (masalan, buyurtmani bajarish muddati); - boshqaruv jarayoni haqidagi axborotlarni standart, me’yor yoki nazorat raqamlari bilan qiyoslash; - qiyoslash natijalari bo‘yicha qaror qabul qilish; - boshqaruv ta’siri natijlarini nazorat qilish. Yuqorida aytilganlarni amalga oshirishni tartibga solish logistika tizimida nazoratni o‘rnatishga yordam beradi. Boshqaruv tizimi kirish qismiga ega, ya’ni boshqaruv ierarxiyasi darajasiga bog‘liq holda aniq maqsadga ega. Har doim ham boshqaruvning aniq davri jarayonida maqsadlarga erishish muvaffaqiyatli bo‘lavermaydi. Ma’lum bir faoliyat turidagi muvaffaqiyat boshqa faoliyatda muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi mumkin. Maqsadga erishish yo‘lida faoliyat natijalarining o‘lchov birligi turini aniqlash katta ahamiyatga ega. Bunday bosqichdan so‘ng nazorat qilish boshlanadi. Masalan, sizga yangi mahsulotni o‘zlashtirish bo‘yicha javobgarlik buyurildi va siz, birinchi navbatda, ushbu mahsulotning yuqori sifatli bo‘lishidan manfaatdorsiz. Ayni paytda, buxgalterlar ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirishdan, iqtisodchilar esa uning samaradorligidan manfaatdorlar. Jamoa Bilan ishlash tajribasi shuni ko‘rsatadiki, agar xodimlarning diqqati aniq o‘lchamga jalb qilinsa, qabul qilingan nazorat raqamlari keskin bo‘ladi. 10.4. Ishlab chiqarish logistikasida moddiy oqimlarni boshqarish Ishlab chiqarish logistikasi tushunchasi. Moddiy oqim xom ashyoning birinchi manbaidan oxirgi iste’molchigacha yetib borgunigacha bir qator ishlab chiqarish bo‘g‘inlaridan o‘tadi. Bu bosqichda moddiy oqimni boshqarish o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘lib, u ishlab chiqarish logistikasi deb nomlanadi. Ishlab chiqarish logistikasining o‘rganish ob’ekti bo‘lib ichki ishlab chiqaruvchi logistik tizimlar hisoblanadi: sanoat korxonalari, omborxonalarga ega bo‘lgan ulgurji savdo korxonalari; yuk stantsiyalari va boshqalar. Ichki ishlab chiqaruvchi logistik tizimlarni makro – va mikrodarajada ko‘rib chiqish mumkin. Makrodarajada ichki ishlab chiqaruvchi logistik tizimlar, makrologistik tizimlarning elementlari sifatida qabul qilinadi. Ular bu tizimlarning ishlash tezligini belgilaydi va moddiy oqimlarning manbai sifatida xizmat qiladi. Mikrodarajada ichki ishlab chiqaruvchi logistik tizimlar ma’lum butunlikni, birdamlikni tashkil etuvchi o‘zaro bog‘langan tizimostilarning kompleksini tashkil etadi. Bu quyidagi tizimostilar: xarid qilishni tashkil etish, omborlarning ishi, transport – ombor, ishlab chiqarishda materiallar harakatini boshqarish, mahsulot sotishni tashkil etish va boshqalar. Ular moddiy oqimning tizimga kirishini, uning ichida harakatlanishini va tizimdan chiqib ketishini ta’minlaydi. Ishlab chiqarish logistikasining asosiy vazifasi, korxonada moddiy oqimlarni boshqarishning integrallashgan tizimni tashkil etishdan iborat. Sanoat korxonasida moddiy oqimni boshqarish, moddiy va axborot oqimlarini mahsulot ishlab chiqarish nuqtasidan iste’mol nuqtasiga o‘tkazish bilan band bo‘lgan ishlab chiqarish bo‘linmalariga maqsadga yo‘naltirilgan ta’sir o‘tkazish jarayonidan iborat. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish ishlab chiqarish buyurtmalarining bajarilishi, resurslar va iste’mol talabi haqidagi ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi (10.1-chizma). Sotish va ta’minot bozoridan kelib tushadigan ma’lumotlar asosida ishlab chiqarish, moddiy ta’minot va tayyor mahsulotlarni sotishning kompleks rejasi tuziladi, bu reja asosida buyurtmalarning bajarilishi bilan bog‘liq faoliyat tashkil etiladi. Tekshirish natijalari asosida ishlab chiqarish buyurtmalarini bajarish grafigidan chetlashishlarni yo‘qotishga qaratilgan boshqaruv qarorlari ishlab chiqiladi. Shunday qilish moddiy oqimlarni boshqarish tizimida ma’lumotning aylanishi amalga oshiriladi va teskari aloqa bilan boshqarishning berk konturi shakllanadi. 10-chizma moddiy oqimlarni boshqarishning sxema ko‘rinishi berilgan. 10.1–chizma. Moddiy oqimlarni boshqarish jarayonida qo‘llaniladigan asosiy ma’lumotlar Ishlab chiqarish logistikasining funktsiyalari. Korxonada moddiy oqimlarni boshqarish quyidagi funktsiyalar bajarilishini nazarda tutadi:  Logistik jarayon qatnashchilarining harakatlarini bir - biriga moslashtirish;  Ishlab chiqarishda moddiy oqimlarni tashkil etish;  Moddiy oqimlarni rejalashtirish; Буюртма бажарилиш циклининг давомийлиги Ишлаб чиқариш циклининг давомийлиги Буюртманинг бажарилиши ҳақида маълумот Етказиб бериш муддатлари Нарх Коопераци я- лаштирилг ан етказиб бериш Янги буюртм алар Буюртма- нинг ассортимен- ти ва номенк латураси Ресурслар ҳақида маълумот Моддий оқимларни бошқариш Истеъмол талаби ҳақида маълумот Ишлаб чикарилаётган маҳсулотга бўлган эҳтиёж Етказиб берувчилар  Ichki ishlab chiqaruvchi tizim doirasida tovar harakati jarayoni ustidan nazorat qilish;  Ishlarning olib borilishini boshqarish. Harakatlarni bir - biriga moslashtirish – bu moddiy oqimlarning boshqarish maqsadlarini shakllantirish va alohida bo‘linmalarga yetkazish, aytib o‘tilgan maqsadlarni korxonaning global maqsadlari bilan moslashtirish va shu asosda logistik zanjirning hamma bo‘g‘inlarini samarali ishlashini ta’minlash. Tashkillashtirish moddiy oqimlarni shakllantirishni va tovar harakati qatnashchilari orasida aloqalarni o‘rnatishni hamda korxonada moddiy oqimlarni boshqarish tizimini tashkil etishni nazarda tutadi. 10.2–chizma. Moddiy oqimlarni boshqarish tizimi. Rejalashtirish quyidagi funktsiyalarni bajarilishini o‘z ichiga oladi: ilmiy - texnik va iqtisodiy bashorat; amalga oshiriladigan faoliyatlar dasturini ishlab chiqarish va rejalarni detallashtirish. Bashorat qilish rejalarini ishlab chiqish va amalga oshiriladigan faoliyat dasturini tuzishdan oldin amalga oshiriladi. U ichki ishlab chiqaruvchi tizimning kelajakdagi tendentsiya (yo‘nalish) larini baholash vazifasini bajaradi. Бошқарув органи. Таъминот бозори Бошқарув объекти Сотиш бозори Ресурслар ҳақида маълумот Истеъмол талаби ҳақида Режалар, қарорлар, тўғрилаб турувчи таъсирлар Буюртма бажарили ши ҳақида маълумот Ko‘zlangan maqsadlarga qarab, moddiy oqimlarni boshqarishda bashoratlar quyidagi guruhlarga ajratilishi mumkin: 1. Texnik rivojlanishni bashorat qilish, buning maqsadi bo‘lib yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish yo‘llarini qidirish va ishlab chiqarish texnologiyasini o‘zgartirish sohasini hamda yangi turdagi xom ashyoning vujudga kelishini bashorat qilish hisoblanadi. 2. Mahsulotga bo‘lgan talabni bashorat qilish, bu ishlab chiqarilayotgan mahsulotni yangi turdagiga almashtirish yoki ishlab chiqarilish hajmini kamaytirish, ishlab chiqarish diversifikatsiyasining chuqurlashish tendentsiyalarini aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. 3. Moddiy resurslar bashorati, bu materiallarga bo‘lgan ehtiyojni, korxonaning tovar siyosati o‘zgarishi mumukinligini hisobga olgan holda aniqlash maqsadida amalga oshiriladi. 4. Xom ashyoga qo‘yilgan narxlar o‘zgarishini bashorat qilish, bu narxlar o‘sib ketishi mumkin bo‘lgan materiallar zahirasini tashkil etish maqsadida qo‘llaniladi. Ishlab chiqarish logistikasining maqsadlarini korxonaning alohida bo‘linmalari faoliyatining natijalari bilan bog‘liqligi, moddiy oqimlarni boshqarish dasturi doirasida ma’lum ishlarni vaqt bo‘ylab rejalashtirish (ishlar bajarilishining kalendar grafigini aniqlash) va logistik vazifalarni bajarishda qatnashuvchi funktsional bo‘linmalar orasida resurslarni taqsimlash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Nazorat qilish moddiy oqimlarni boshqarishning funktsiyasi sifatida, korxonaning tashkiliy tuzilmasini aniqlaydigan kanallar orqali amalga oshiriladi va u belgilangan parametrlar bo‘ylab tovar harakati jarayonining o‘tishini uzluksiz kuzatishdan iborat. Buning uchun moddiy oqimlarning holati haqida ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash amalga oshiriladi, ishlab chiqarish buyurtmalarini bajarish bo‘yicha rejadagi vazifalardan chetlashishlar aniqlanadi va tahlil qilinadi, olib borilgan ishlarning qo‘yilgan maqsadga moslik darajasi haqida xulosalar chiqariladi. Aniqlangan kamchiliklarni yo‘qotish boshqarish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Boshqarish o‘zining ichiga quyidagi amallarni oladi: ishlab chiqarish buyurtmalarining bajarilishi bo‘yicha ish grafigining buzilishi va bu keltirib chiqargan sabablarning tahlili; chetlanishlarni yo‘qotish bo‘yicha dastur ishlab chiqish va uni amalga oshirish bo‘yicha chora – tadbirlar. Aytib o‘tilgan amallar bir vaqtda amalga oshiriladi va birgalikda moddiy oqimlarni boshqarish mexanizmini tashkil etadi. Moddiy oqimlarni tashkil etish va boshqarish. Korxonada moddiy oqimlarni tashkil etish va ularni boshqarish bir - biri bilan uzluksiz bog‘langan tizimni hosil qiladi. Shunday qilib olingan buyurtmalarni bajarish jarayonida materiallar harakati boshqaruvsiz amalga oshmaydi, bu boshqaruv moddiy resurslarni taqsimlash, xo‘jalik aloqalarini rejalashtirish va hokazo yo‘llar bilan amalga oshiriladi, lekin shu bilan birga tashkillashtirishni talab qiladi: kelib tushishlarni ritmik bajarilishini ta’minlash; materiallar tashishning optimal tizimini tanlash va boshqalar. Tashkillashtirish jarayonida elementar oqimlarni birlashtirishga erishiladi va ishlab chiqaruvchi logistik tizim samarali ishlashi uchun sharoitlar yaratiladi. Moddiy oqimlarni boshqarish ishlab chiqarish buyurtmalarining bajarilishi ustidan doimiy nazoratni ta’minlaydi va korxona oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun logistik tizim parametrlarini berilgan chegaralarda ushlab turuvchi ta’sir o‘tkazadi. Tashkil etish jarayonida joy va vaqt aloqalari. Moddiy oqimlarni qayta ishlash jarayonining alohida bosqichlari (saqlash, qayta ishlash, tashish), korxonada, alohidalashgan bo‘linmalar orqali amalga oshiriladi, ularning har biri ma’lum funktsiyalarni bajaradi. Moddiy oqimlarning shakllanishida va qayta ishlanishida qatnashuvchi korxonaning funktsional bo‘linmalarining tarkibi, ularning o‘zaro joylashuvi va ishlab chiqarish buyurtmalarini bajarishda o‘zaro aloqalarining shakllari logistik tizimning joylashuv tuzilmasi deb ataladi. Ichki ishlab chiqaruvchi logistik tizimning tuzilmasi bir qator omillar orqali aniqlanadi, ular orasida quyidagilarni ajratish mumkin: - ishlab chiqarish diversifikatsiyasi; - mahsulot ishlab chiqarish hajmi; - yuklarni tashishni tashkil etish uslubi; - zahiralarni boshqarish tizimining turi. Diversifikatsiya, ishlab chiqarish bo‘linmalarining tarkibiga va maxsus yo‘naltirilganligiga, omborlarning soniga, zahiralarning assortimentiga, yetkazib beruvchilar bilan aloqalarning xilma – xillik darajasiga va ularning soniga ta’sir o‘tkazadi. Mahsulot ishlab chiqarish hajmi zahiralarning va alohida ishlab chiqarishning hajmini, ularning miqdorini hamda yuk oqimlarining quvvatini aniqlaydi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi qancha katta bo‘lsa, shuncha ishlab chiqarish bo‘linmalari yirikrok, ularning maxsus yo‘naltirilganligi aniqroq, korxonaga kelib tushayotgan va undan chiqib ketayotgan yuklarning hajmi katta bo‘ladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmining o‘sishi o‘rtacha bir kunlik materiallar xarajatining o‘sishiga olib keladi va kattaroq zahiralarni tashkil etishni asoslaydi. Yuklarni tashishni tashkil etish uslubi, transport bo‘linmalarining soniga, ishlar bajarilish qatnashchilarining tarkibiga, mahsulot harakatida bo‘g‘inlarning soniga va oraliq omborlarning miqdoriga ta’sir qiladi. Masalan, yuk oqimlarini tashkil etishning tranzit sxemasiga o‘tish, mahsulot harakatida bo‘g‘inlar sonining kamayishiga va yuklarni qayta ishlash bo‘yicha ishlar hajmining qisqarishiga olib keladi. Ishlab chiqarishni tashkil etish, ichki tashish ishlarining hajmi va miqdoriga hamda tugatilmagan ishlab chiqarish miqdoriga ta’sir ko‘rsatadi. Zahiralarni boshqarish tizimining turi ishlab chiqarishda ularning kattaligiga ta’sir o‘tkazadi: kelib tushishlar orasidagi vaqt intervali va buyurtma hajmi qancha katta bo‘lsa, ishlab chiqarish zahiralarining darajasi shuncha katta bo‘ladi. Logistik tizimning oraliq tuzilmasi moddiy oqimlarni vaqt bo‘ylab qayta ishlash amallarini bajarilish ketma - ketligini oldindan aniqlab beradi. Bunda yuzaga keladigan vaqt aloqalari buyurtma bajarilish jarayonida alohida bosqichlar oqib o‘tadigan yoki oraliq natijalari – voqealari belgilab olinadigan vaqt kesmalari bilan xarakterlanadi. Moddiy oqimlarni tashkil etishning vaqt aspektini tasniflashda quyidagi tushunchalar qo‘llaniladi: buyurtmaning bajarilish tsikli, buyurtma bajarilish tsiklining tuzilmasi (tuzilma), buyurtma tsiklining davomiyligi. Buyurtma bajarilish tsikli – bu vaqt bo‘ylab ma’lum tarzda tashkil etilgan elementar oqimlarning kompleksi, bu oqimlar buyurtmaning qabul qilinishidan to bajarilishigacha bo‘ladigan harakati jarayonida logistik amallar bajarilishi natijasida yuzaga keladi. Buyurtmaning qabul qilinish vaqti ma’lum turdagi va yo‘nalishdagi mahsulotni ishlab chiqarishga talabni kelib tushishining vaqt nuqtasini xarakterlaydi. Buyurtma bajarilish vaqti mahsulotni savdo sotiq tizimiga (shaxsiy iste’mol mahsulotlari) yoki buyurtmachi korxonaning omboriga (ishlab chiqarishga mo‘ljallangan mahsulotlar) kelib tushishligini bildiradi. Buyurtma bajarilish tsiklining tuzilmasi 6 ta bosqichni o‘z ichiga oladi: buyurtmaning qabul qilinishi; texnik tayyorgarlik (yangi buyurtma olinganida faqat bir marta rejlashtiriladi), materiallarni yetkazib berish, ishlab chiqarishga tayyorgarlik, ishlab chiqarishning o‘zi (yig‘uvchi qismlar bilan ta’minlangan buyurtmaning ishlab chiqarishga berilishidan, ishlab chiqarishdagi hamma ishlarning tugatilishigacha), buyurtmani yetkazib berish. Buyurtma bajarilish tsikli 10–jadvalda ko‘rsatilgan. 10.1.-jadval Buyurtma bajarilish sikli bosqichlari Sikl bosqichlari. Amallar guruhi Buyurtmaning qabul qilinishi Buyurtma hisobi, qayta ishlanishi va hujjatlashtirilishi Texnik tayyorgarlik Ishlab chiqarish texnologiyasi va konstruktsiyasining ishlab chiqilishi, tashkiliy tayyorgarlik, ko‘nikish, yangi mahsulot ishlab chiqarishga o‘tishni tashkil etish Materiallarni yetkazib berish Buyurtmaning shakllanishi. Yetkazib beruvchilarni tanlash. Materiallarni qabul qilish va omborxonada joylashtirish Ishlab chiqarishga tayyorgarlik Yarim tayyor mahsulotlarni qabul qilish. Zarur texnologik tuzilmani tanlash. Boshlang‘ich sinxronlashtirishni o‘tkazish. Mahsulot ishlab chiqarishni reja – grafigini tuzish. Buyurtmaning ishlab chiqarilishi Texnologik operatsiyalar. Ishlab chiqarishning texnologik nazorati, tashish, dispetcherlash. Buyurtmani yetkazib berish Tayyor mahsulotni omborga joylashtirish. Buyurtmani komplekslashtirish. Iste’molchiga buyurtmani tushirish. Buyurtmaning bajarilishi bo‘yicha hamma operatsiyalar amalga oshiriladigan kalendar davri buyurtma tsiklining davomiyligini ko‘rsatadi. Umumiy ko‘rinishda tsikl davomiyligi Tts quyidagi formula orqali hisoblanadi: Tts = Tkb + Ttt + Txm + Tit + Tits + Te + Tto‘x Bu yerda Tkb – buyurtmani qayta ishlashga va hujjatlashtirishga ketadigan vaqt; Ttt – texnik tayyorgarlikka ketadigan vaqt; Txm – materiallarni xarid qilish vaqti; Tit – ishlab chiqarishga tayyorgarlik vaqti; Tits – ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi; Te – yetkazib berishga ketadigan vaqt; Tto‘x – tsiklni alohida bosqichlarining sinxronlashuvi natijasida yuzaga keladigan to‘xtashlar vaqti. LOGISTIKA TIJORAT KORXONASI RAQOBATBARDOShLIGINI OShIRIShNING OMILI SIFATIDA Logistikaning raqobat kurashidagi roli Mikro va mezologik tizimlar nafaqat raqobatli ziddiyatlar va (yoki) ularning iqtisodiy manfaatlar logistik bog‘lanishlar ishtirokchilar janjallarni o‘zlashtirishga, balki firma (korporatsiya)ga qo‘shimcha raqobat afzalliklarini berishga qaratilganlar. Ma’lumki, logistika iqtisodiy oqimlardagi yig‘ma xarajatlarni pasayishi, ishlab chiqarishni resursi bilan ta’minlashining sifatini oshishiga yordam beradi. Logistikaning firma raqobatbardoshligiga ijobiy ta’siri haqidagi o‘zimizning tasavvurimizda bir xil emasmiz. Ayrimlari firmada logistikadan foydalanish hisobiga vujudga kelgan quyidagi raqobat afzalliklarini ajratadi: -firmaning iqtisodiy oqimlarini muvofiqlashtirish; -firmaning barcha resurslaridan foydalanishni ratsional tashkil qilish; -firmaning barcha bo‘linmalari faoliyatini iqtisodiy oqimlarni boshqarish jarayonida muvofiqlashtirish; -firmaning bozorga kiritilgan faoliyati bilan bog‘liq transaksiyalarining barcha ishtirokchilari xarajatlarini integratsiyalash; -firma iqtisodiy oqimlari texnologiyalarini logistik tizim ishtirokchilari iqtisodiy manfaatlarini bog‘langunga qadar bog‘lash. Ko‘pincha firmaning raqobat afzalligi yoki raqobatbardoshligi ushbu firma tovarlar va xizmatlar bozorida raqiblar bo‘lgan boshqa firmalarga nisbatan ega bo‘lgan qiyosiy afzallik sifatida ko‘rib chiqiladi. M. Porterning xalqaro raqobatlarning tadqiqotlari chuqurroq va ko‘lamliroqlardan biri deb tan olinadi, uning natijalarini bugun firma raqobat afzalligi nazariyasini asoslash uchun qabul qilinadi. Xususan, M. Porter xalqaro raqiblikda raqobat afzalliklarining ko‘rib chiqa turib, quyidagi nuqtai nazarlarga to‘xtaydi: - raqobat afzalligi o‘zining ehtiyojlari, yangiliklari va o‘zgarishlari asosida o‘tadi; - raqobat afzalligi ko‘proq boyliklarni yaratishning barcha tizimlariga ta’sir ko‘rsatadi; - raqobat afzalligi faqat o‘zining sifatini yaxshilashi tufayli qo‘llab quvvatlanadi; - afzalliklarni qo‘llab-quvvatlash uning manbalarini takomillashtirishni talab qiladi; - afzalliklarni qo‘llab-quvvatlash pirovard strategiyaga global yondashishni talab etiladi. Bu kontseptual qoidalarga suyangan holda logistikaning firma raqobat afzalliklariga ta’sirining quyidagi asosiy yo‘nalishlari haqida gapirish mumkin: 1. Firma iqtisodiy oqimlarini logistikalashtirish – bu firma raqobatbardoshligini oshirishga imkoniyat beruvchi tashkiliy – texnik va ijtimoiy-iqtisodiy yangilik kiritishdir; 2. Firmalarning logistik tizimini yaratilishi umumfirma maqsadlarini to‘liqroq amalga oshirishga va firmaning haqiqiy va bo‘lajak sarmoyadorlar nigohidagi qadrini oshirishga imkon beradi; 3. Aslaxaviy logistikadan foydalanish asosida firma iqtisodiy oqimlarini muvofiqlashtirish va ratsionallashtirish narxli va narxsiz raqobatlashishi imkoniyatini kengaytiradi; 4. Firmaning logistikasi faqat logistik yangilik kiritishlar uzluksiz amalga oshirilganda barqaror raqobat afzalliklarini ta’minlaydi; 5. Logistikaning kenglikka va chuqurlikka yoyilishi raqobat afzalliklarini globallashuvi uchun shart - sharoitlar yaratadi. Shubhasiz, logistika, birinchi navbatda, firmaning resursli salohiyatiga ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni undan ratsionalroq va samaraliroq foydalanishga yordam beradi. O‘z navbatida, firma resursli salohiyatini logistik muvofiqlashtirishni raqobat afzalligining o‘ziga xos resursi sifatida ko‘rib chiqish adolatli bo‘ladi. Korxona raqobat salohiyati resusrlarini bunday tasniflash logistikaga an’anaviy nuqtai nazaridan osonlik bilan xabardor qilinadi, bunda boshqaruvning asosiy ob’ekti sifatida moddiy oqim qabul qilinadi, axborotlar esa xizmat ko‘rsatuvchi tarkibiy qism bo‘ladi. Shuning uchun logistikaning tovarlar va firmalarning raqobatbardoshligini oshishidagi resurslarni tejovchi (xarajatlarni iqtisod qiluvchi) roliga e’tiborni qaratishni butunlay odobli deb tan olish mumkin. Firmaning raqobat afzalligi va logistikaning o‘zaro aloqalari dinamikasi quyidagi tizim bilan izohlanishi mumkin: firma iqtisodiy oqimlarini izchil logistikalashtirish uni raqobat salohiyatining o‘sishiga olib keladi, firma raqobat afzalligini o‘sishi logistika qurollaridan to‘laroq foydalanish zaruriyatini kuchaytiradi. Har qanday holda raqobat afzalligi undan darhol va iloji boricha uzoqroq foydalanish mumkin bo‘ladigan bo‘lishi kerak. Uning maqsadi o‘rtacha sohaviy darajadan olib ketuvchi daromadlarni ta’minlash va bozorda mustahkam o‘rinlarni egallashdan iborat bo‘lishi kerak. Raqobat afzalliklarini logistikalashtirish Raqobatlashishdagi firma (korporatsiya)ning logistik afzalliklari ostida firma ichidagi (korporatsiya ichidagi) logistik salohiyat va tashqi iqtisodiy oqimlardan to‘liq va sifatli foydalanish tushuniladi. Eng umumiy ko‘rinishda bu afzalliklar quyidagilar Bilan tasvirlanadi: – ho‘jalik aloqalar bo‘yicha kontrogetlarni, shu jumladan, yetkazib beruvchilar, kreditorlar, tijorat vositalari, iste’molchilarni muvoffaqiyatliroq tanlash; – tarqatishning muvofiq kanallarini tanlash va tayyor mahsulotlar va xizmatlarning tovar harakatlanishini tashkil qilish; – ratsionalroq logistik zanjirlar va operatsiyalarni modellashtirish va amalga oshirish; – barcha iqtisodiy oqimlarda resurslarni tejashning strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish uchun qulayroq sharoitlar yaratish; – logistik tizimlarning barcha ishtirokchilari iqtisodiy manfaatlarini bog‘lash va boshqalar logistika qurollaridan kompleks foydalanish hisobiga shakllanadigan firmaning o‘ziga xos raqobatli integral salohiyatini tashkil qiladilar. Firmaning integral salohiyati uning raqobat afzalligi va raqobatbardoshligining asosiy, tizimni tashkil qiluvchi logistik omil bo‘ladi. Bunda quyidagi tamoyillirni ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir: – yuqori unumdor (rivojlangan va ixtisoslashtirilgan) va samarali resurslarni uzluksiz yangilash va foydalanish; – strategik rivojlanishning maqsadlariga javob beruvchi samarali va yegiluvchan (rivojlangan va ixtisoslangan) tashkilotni tashkil qilish; – vazifaviy faoliyatning samarali majmualiligi va muvofiqlanganligi (ixtisoslashagnligi va rivojlanganligi)ni ta’minlash; – rivojlanishning yuqori (ustuvor) salohiyat (ixtisoslanganligi va rivojlanganligi), barqaror va uzoq muddatli raqobat afzalliklari yuqori darajadagi raqobatbardoshlikka ega sotuvchilar, yetkazib beruvchilar bilan xo‘jalik aloqalari va ishga doir munosabatlarni o‘rnatish, ushlab turish va rivojlantirish; – rivojlanishning yuqori (ustuvor) salohiyati (ixtisoslashganlik, rivojlanganlik va talabchanlik) va yuqori raqobatbardoshlikka ega vositachilik (tijorat) tashkilotlari bilan xo‘jalik aloqalari va ishga doir munosabatlarni o‘rnatish, ushlab tirish va rivojlantirish; – rivojlanishning yuqori salohiyati (ixtisoslanganlik, rivojlanganlik, talabchanlik, tanlovchilik), uzoq muddatli va barqaror raqobat afzalliklari-yuqori darajadagi raqobatbardoshlikka ega xaridorlar va iste’molchilar bilan xo‘jalik aloqalari va ishga doir munosabatlarni o‘rnatish, ushlab turish va rivojlantirish; – taqlid qilish emas, balki solishtirish va afzallik uchun belgilangan standart kabi rivojlanishining yuqori (ustuvor) salohiyati va yuqori (ustuvor) raqobatbardoshlikka ega mashhur raqiblar bilan raqobatning kelishishligi va dinamikligi. Ham logistikaning va ham omillarning butun to‘plami ta’siri ostida firmaning raqobat salohiyati belgilangan davriylik bilan muntazam ravishda ko‘rinishini o‘zgartirib turadi. Qoidaga ko‘ra, raqobat salohiyati davrlari amalda tovar va boshqa yangiliklarning hayotiy davralariga o‘xshashligi va firmaning raqobatbardoshligi ta’riflaydilar. Shundan kelib chiqqan holda firma raqobatbardoshligi hayotiy davrasining beshta bosqichlarini belgilash mumkin: – tug‘ilish firmaning raqobat salohiyati, qoidaga ko‘ra, kata raqobat afzalliklarga ega yangiliklarni paydo bo‘lishi munosabati bilan shakllana boshlaydi; – firmaning raqobat afzalligini o‘sishini jadallashuvi; – firmaning raqobat afzalligini o‘sishini sistemalashuvi; – firma raqobat afzalligini pishib yetilishi, u raqobat salohiyatini xo‘jalik oborotiga to‘liq jalb qilinishi natijasida keladi; – firmaning raqobat afzalligini pasayishi, 4 qoidaga ko‘ra, kattaroq raqobat afzalligiga ega raqiblar ta’siri ostida sodir bo‘ladi. Raqobat afzalligi firma muvaffaqiyatli yangiliklarini, shu jumladan, iqtisodiy oqimlarni logistikalashni qanchalik ko‘proq amalga oshirsa, raqobatni buzgandan vaqtinchalik yakka hokimlikni su’niy ravishda yaratsa, shunchalik uzoqroq saqlanib qolinadi. P.Druker yangiliklarning yettita asosiy manbalarini aytib o‘tadi: 1) kutilmagan hodisa - kutilmagan muvaffaqiyat, kutilmagan muvaffaqiyatsizlik, kutilmagan tashqi hodisa; 2) rokongruzitlik-haqiqatan ham bo‘lgan haqiqat va u haqidagi bizning tasavvurimiz o‘rtasidagi mos bo‘lmaslik; 3) jarayon ehtiyojiga asoslangan yangilik; 4) soha tizimidagi to‘satdan o‘zgarishlar; 5) demografik o‘zgarishlar; 6) idrok, kayfiyat va qimmatli ko‘rsatmalardagi o‘zgarishlar; 7) yangi bilimlar ham (ham ilmiy va ham ilmiy emas). Raqobat afzalligini innovatsion strategiyasiga amal qiluvchi korxonalar innovatsion turdagi taffakurga ega menejerlar oladilar va ushlab qoladilar. Tadbirkorlarning o‘zi harakat sifatida boyliklar kiritish maqsadida mavjud resurslarga yangi xususiyatlar tortib olishga yo‘naltirilgan. Buning ustiga yangiliklarni borishida resurs yaratiladi. Resurs odam tabiyatiga qandaydir foydali narsani topmaguncha va unga iqtisodiy qiymat bermaguncha qaror mavjud bo‘lmaydi. Raqobotli iqtisodiy oqimlar va ularni logistikalantirish Bozor turidagi iqtisodiy oqimlar M. Porter tomonidan batafsil tadqiq qilingan raqobatning beshta kuchi ta’siri ostida tovarlar va hizmatlarning raqobatli oqimlari bo‘ladilar. Ushbu nuqtai nazardan tovarlar va xizmatlarning quyidagi aksiyalarini raqobatli deb atash mumkin: – xuddi shunday tovarlar va xizmatlarning oqimlari, ular raqib firmalar tomonidan ishlab chiqarilishi mumkin; – bir-birlari bilan raqobat qilishga qodir o‘rnini bosuvchilar (subyektlar) - tovarlar va xizmatlarning oqimi; – tovar ishlab chiqaruvchilar olish uchun raqobatlashuvchi moddiy-texnik resurslarning oqimlari; – tovarlar va xizmatlar bozoridagi iste’molchilarning raqiblik qiluvchi to‘lov qobiliyatlariga ega talabi oqimlari; – shakllanayotgan bozordagi tovarlar va xizmatlarning raqobat taklifi oqimlari. Bu va boshqa iqtisodiy oqimlarni logistik talqin qilish ko‘proq umuman raqobatning ijobiy ahamiyatini oshirishgan holda salbiy raqobatli bosimni neytrallashtirishga yordam beradi. Aniq muhitda iqtisodiy oqimlar tizimini muvofiqlashtirish logistika qurollaridan foydalanish logistik zanjirlar ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlarini bog‘lanishini ta’minlashi ko‘zda tutiladi. Shuning bilan bir vaqtda, iqtisodiy oqimda hamma vaqt uning ishtirokchilari o‘rtasidagi murosani qidirib topish va o‘rnatish asosida iqtisodiy manfaatlarini bog‘lanishi salohiyati qo‘yilgan. Firmaning iqtisodiy oqimlarini ular firmaning shaxsiy, qarzga olingan va jalb qilingan resusrlarni umumfirma maqsadlariga yerishish uchun harakatlanishining o‘zaro bog‘langan va o‘zaro asoslangan jarayonlari sifatida belgilaydilar. Shunday qilib, raqobatli iqtisodiy oqimlarni logistikasi quyidagilarni bildiradi degan xulosa chiqarish mumkin: – iqtisodiy oqmilarning harakati amalga oshiriladigan logistik zanjirlar ishtirokchilar iqtisodiy manfaatlarini bog‘lanishi; – iqtisodiy oqimlarni muvofiqlashtirish va ratsionallashtirish uchun tashkil qilinayotgan logistik tizimlarda iqtisodiy murosalarni o‘rnatish; – umum tizimiy maqsadlarga yerishish uchun logistik tizimlar birga ishtirokchilar harakatlarini integratsiyalash; – iqtisodiy oqimlarda samaraliroq foydalanishi uchun bozorning tashkiliy va iqtisodiy mustaqil sub’ektlari resusrslarini kooperatsiyalash. Insofsiz raqobatdan kelib chiqqan holda, xulosa qilish mumkinki, faqat raqobatli iqtisodiy oqimlar ularni muvofiqlashtirish va ratsionallashtirish uchun yetarlicha logistik salohiyatga egalar. Bunda raqobatni iqtisodiy oqimlarining harakati amalga oshiriladigan logistik zanjirlar (kanallar) ishtirokchilari xulqlarining quyidagi asosiy turlarini ajratish mumkin: – kooperativ xulq, u umumtizimiy foydalar ishtirokchilarining xudbinlarga intilishlari ustidan ustuvorlik qilgan paytdagi iqtisodiy manfaatlarini bog‘lanishiga asoslangan; – moslashgan hulq, u ishtirokchilar o‘rtasidagi murosalarni ularning bir- birlariga o‘zaro moslashtirilganligi asosida doimiy qidirilishni ko‘zda tutadi; – korporativ xulq, u yuqoriroq umumintizomiy samara olish uchun ishtirokchilar tomonidan o‘zlarining vakolatlarining bir qismini ixtiyoriy ravishda topshirilishini ko‘zda tutadi; – agressiv hulq, bunda ishtirokchilarni tovarlar bozorida ustuvorlik qiluvchi firmalar va ishlab chiqarish omillaridan biri tomonidan majburiy yutib yuborilishi sodir bo‘ladi. Har qanday holda ham, raqobatli iqtisodiy jamiyatlarni logistiklash jarayonini insinirovka qiluvchi logistik zanjir (kanal) ishtirokchisi bo‘lgan firma bir qator talablarga javob berishi kerak, ularni shartli ravshda ikkita guruhga birlashtirish mumkin: 1. Tashqi (raqobatli) muhit o‘zgarishlariga moslashish qobiliyati; 2. O‘zining iqtisodiy salohiyatini o‘stirish imkoniyati. Birinchi guruhga, odatda, quyidagi qobiliyatlarni kiritadilar: – tashqi muhitning marketingli va logistik tahlil qilishga, shu jumladan, iqtisodiy oqimlardagi raqobatli kuchlarni tahlil qilishga; – iqtisodiy oqimlarda logistik va raqobatli muammolarni o‘z vaqtida aniqlash; – bozor talablari ta’siriga xuddi shunday javob qaytarish va iqtisodiy oqimlarda raqiblarni kursiga chaqirish; – firma va logistik zanjir (kanal)ning boshqa ishtirokchilari raqobat salohiyatini oshirishga imkon beruvchi marketingli, logistik va boshqa iqtisodiy yangiliklarga; – logistik zanjir (kanal)ning barcha ishtirokchilari uchun qulay murosalarni qidirish va topish; – raqobatli iqtisodiy oqimlarni qamrab oluvchi logistik tizimlarni shakllantirish va faoliyat yuritishni tashkil qilish. O‘zining iqtisodiy salohiyatini o‘stirishga kelsak, ular quyidagilarga birlashtirilishi mumkin: barqaror iqtisodiy holat sharoitlarida firmalarning barqarorligini ta’minlashga imkon beruvchi moliyaviy imkoniyatlar; logistik zanjirlar ishtirokchilari texnikasi va texnologiyasini bog‘lash uchun zaruriy sharoitlarni yaratuvchi texnik - texnologik imkoniyatlar; raqobatli iqtisodiy oqimlarda logistik yangiliklarni muvaffaqiyatli ishlab chiqish va amalga oshirishga imkon beruvchi aqliy imkoniyatlar; informatsion texnologiyalarni yaratishga yagona axborot muhitini shakllantirish uchun zarur sharoitlarni yaratuvchi axborotli imkoniyatlarga. Logistik xarajatlar va ularni qisqartirish yo‘llari Logistika sohasida nazariy va metodologik yutuqlar juda muhimdir, material oqimlari harakatlanishi samaradorligini baholashning asosiy joylarini qidirish muhim vazifa bo‘ladi. Logistika sohasidagi olimlar logistik tizim samaradorligini baholashning barcha o‘zgaruvchilar, barcha vaziyatlar va barcha ehtimol bo‘lgan ssenariyalarni hisobga olishga qodir universal butun logistik tizimni barcha o‘zgaruvchilar, vaziyatlar va ssenariyalarni hisobga olish bilan bog‘lashi mumkin bo‘lgan bitta mezon mavjud – bu foydadir. Agar material oqimi xarakterlanishining zanjirchasi qurilsa uni foyda oluvchi firmalar ishtirok yetadilar. Bu firmalar irodali qaror bilan tashkil qilinmaydilar ularni tashkil qilinishi vujudga kelgan iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqadi. Har bir logistik operatsiyaga logistik tizimning aniq bo‘g‘inlari olib boruvchi belgilangan xarajatlar mos keladi. Agar logistik tizim bo‘g‘inlari tovar ishlab chiqaruvchi firmaning tartibga kirmaslari, unda ular uchun sheriklarning logistik tizimi bo‘g‘inlari xarajatlari vositachilik xizmatlari uchun haq to‘lash sifatida yangi tanish, ortish, tushurish, omborga joylashtirish, saqlash, jo‘natish uchun narxlar (tariflar) bo‘ladi. Xarajatlarni tasniflash asosiga logistik operatsiyalarni asniflash tamoyili qo‘yilishi mumkin. U yoki bu xarajatlar yoki xarajatlar guruhlarini ajratilishi logistik tizim, boshqaruv vazifalari va logistik zanjirlar va kanallardagi muvofiqlashtirishning ko‘rinishiga bog‘liqdir. Ta’minot (yuklarni qayta ishlash, moddiy resurslarni tashish va xarid qilishga xarajatlar), ishlab chiqarish (tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishga xarajatlar) va o‘tkazish (buyurtmalar, zaxiralarni boshqarish, omborga joylashtirish, tashishga xarajatlar) tarmog‘i uchastkalaridagi majmuaviy logistik operatsiyalarga tegishli xarajatlarni yiriklashtirilgan holda ajratish mumkin. Bu xarajatlarni axborotli - komp’yuterli qo‘llab-quvvatlash va bazisli logistik faolligini amalga oshirishdagi moliyaviy operatsiyalarga xarajatlar bilan to‘ldirish zarur. Barcha xarajatlarning logistik ma’muriy boshqarish xarajatlarini hisobga olinishiga ega summasi ko‘rib chiqilayotgan logistik tizimda umumiy (total) logistik xarajatlarni tashkil qiladi.Ko‘pincha umumiy logistik xarajatlar tarkibidagi logistik tizimdagi tarkibni muvofiqlashtirish yoki boshqarish masalalarini yechish uchun muzlatilgan moddiy resusralar, tugallanmagan ishlab chiqarish va zaxiralardagi tayyor mahsulotlar foydadan yo‘qotishlar hamda ta’minot, ishlab chiqarish, tayyor mahsulotni iste’molchilar tomonidan distrebyutsiyalash va logistik servis sifatining yetarlicha bo‘lmagan darajasidan zarar ham hisobga olinadi. Bu zarar odatda sotish hajmini ehtimol bo‘lgan kamayishi, bozor ulushini qisqartirish, foydani yo‘qotilishi kabi baholanadi. Boshqa tomondan barcha xarajatlar (sarflar)ni quyidagi kategoriyalarga tasniflash mumkin. Doimiy xarajatlar ishlab chiqarishni borishiga va o‘tkazilishning darajasiga, ya’ni nazorat qilinayotgan moddiy oqimlarning intensivligiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar. Bu mustaqillik davomida logistik boshqaruv qarorlari ishlab chiqiladigan ko‘rib chiqilayotgan davrda saqlanib qolinadi. Bunday turdagi xarajatlarga omborxona uchun vaqt bo‘yicha belgilanadigan va shartnoma tuzishda qayd yetiladigan ijara to‘lovlari misol bo‘lib xizmat qilishi mumkin. O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarishni borishi va o‘tkazish darajasiga, ya’ni nazorat qilinadigan moddiy oqimlarning intensivligiga bog‘liq xarajatlar sifatida belgilanadi. Xom ashyoni xarid qilish va transportda tanishlarga xaq to‘lashga xarajatlar misol bo‘lib xizmat qilishlari mumkin. Shu narsa ravshanki, o‘zgaruvchan xarajatlar moddiy oqimni ko‘rsatishi bilan birgalikda ko‘payadilar, ba’zida esa uning intensivligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mutanosib bo‘ladilar. Umumiy xarajatlar, ba’zida yalpi xarajatlar ham deb ataladilar, doimiy va o‘zgaruvchan harajatlarning summasi sifatida belgilanadilar. O‘rtacha xarajatlar moddiy oqimning bir birligiga to‘g‘ri keluvchi tegishli xarajatlarning miqdori sifatida belgilanadi. Chegaraviy xarajatlar eng katta yo‘l qo‘yiladigan xarajatlar sifatida emas, balki bitta birlikka moddiy oqimni ko‘payishi oqibatida vujudga keluvchi tegishli doimiy o‘zgaruvchan, umumiy va o‘rta xarajatlarning o‘sishi sifatida belgilaniladi. Agar xarajatlarning ko‘rsatilgan turlarini moddiy oqim intensivligiga bog‘liqligi grafigi qurilsa, doirasida xarajatlarning ko‘rsatilgan turi bu grafik uchun hosil qilingan vaqtda sifatida belgilanadi. Amalda moddiy oqimning ko‘rib chiqilayotgan birligini ishlab chiqarish boshlangunga qadar va uni ishlab chiqarish tugallanganidan keyingi tegishli xarajatlari haqidagi raqamli axborotlarga ega bo‘lgan holda chegaraviy xarajatlarni belgilash mumkin. Firma daromadlarini tahlil qilishda ularning quyidagi turli tumanligi ajratiladi. – firmaning yalpi daromadi (tushumi) chiqaruvchi moddiy oqimning barcha hajmini sotishdan olingan daromadning umumiy miqdori sifatida belgilanadi; – firmaning o‘rtacha yalpi daromadi – chiquvchi moddiy oqimni tashkil qiluvchi har bir birlikni sotishdan daromadning o‘rtacha miqdori sifatida belgilanadi; – firmaning chegaraviy daromadi, eng katta ehtimol bo‘lgan daromadi sifatida emas, balki uning yalpi daromadining chiquvchi moddiy oqimi yana bitta birligini sotishdan kelib chiqqan o‘sishi sifatida belgilanadi. Chegaraviy xarajatlar hisoblanganligiga o‘xshab hisoblab chiqiladi. Tizim ishining samaradorligini baholash daromadlar va xarajatlarni taqqoslash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunda manba yondashish qo‘llaniladi. Birinchi holda samaradorlik o‘rtacha holda vaqtning ba’zi bir oralig‘i uchun yalpi daromadlar va xarajatlarni taqqoslash yo‘li bilan belgilanadi, bu ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasida qabul qilingan o‘rtachalarning dinamikasi usuliga mos keladi. Ikkinchi holda samardorlik bozor va ishlab chiqarish o‘tkazish tizimining ushbu joriy holati uchun daromadlar va xarajatlarni taqsimlash yo‘li bilan belgilanadi. Agar moddiy oqimlarning ushbu miqdorida logistik tizimni kiritish natijasida olingan qo‘shimcha yalpi daromadning miqdori bu tizimni yaratish va kiritishga xarajatlardan oshib ketsa, unda ishni davom yettirish kerak. Moddiy oqim hajmlarining ko‘rinishini o‘zgartirib turib va bunda yerishilgan samaradorlikning miqdorini hisoblab, uning samaradorlik nuqtai nazaridan muvofiq hajmini belgilash mumkin. Bunda firma umuman ishlashga qodir deb hisoblanadi. Agar moddiy oqimning ushbu hajmi uchun doimiy xarajatlar to‘liqligicha qoplanishi, o‘zgaruvchan harajatlarni esa qisman qoplanishi aniqlansa, unda firma bozorda qolishi mumkin, logistik faoliyatda esa daromadlarni xarajatlar ustidan oshib ketishiga yerishish maqsadida daromadlarni ko‘payishi va xarajatlarning o‘zgaruvchan qismini kamaytirish uchun firma ishini qanday tartibda qayta tashkil qilish va yaxshilash kerak (masalan, moddiy oqimlarning yo‘qotishlari va hajmlarini o‘zgartirish) degan savolga javob berish zarur. Nihoyat, logistik tahlil firmaning daromadlari xarajatlarining doimiy qismidan pastligini ko‘rsatsa, bunda moddiy oqimlarning yo‘nalishlari va hajmlaridan qat’iy nazar, bunday firmaning faoliyati istiqbollariga ega bo‘lmaydi va u bozordan ketishi kerak. Ammo o‘rtacha daromadlar va xarajatlarni taqqoslash usuli o‘rtacha holda faqat vaqtincha kuzatilayotgan oralig‘i uchun to‘g‘ri xulosalarga olib keladi. Shuning uchun bu usul daromadlar va xarajatlarning chegaraviy miqdorlarini taqqoslash bilan to‘ldiriladi. Moddiy oqimlar hollarining muvofiq miqdori va shunga ko‘ra, firma ishlab chiqarish – o‘tkazilish faoliyatining eng yaxshi tashkil qilinishi shunday tashkil qilinishidan iborat bo‘ladiki, unda chegaraviy va o‘rtacha yalpi xarajatlar mos keladi. U yoki bu tizim (resurs) uchun har bir ishlab chiqarish – o‘tkazish tizimida o‘zining iste’mol miqdori mavjud bo‘ladi, uni dinamik o‘zgarayotgan sharoitlarda operativ ravishda topish zarur. Eng ko‘p xarajatlar talab qiluvchi logistik operatsiyalarni aks ettiruvchi xarajatlarni ba’zi bir turlarni batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Xaridlar bo‘yicha, zaxiralarni ushlab turish bo‘yicha mahsulotning yo‘qligi natijasidagi, tijorat harajatlari zaxiralarini muvofiqlashtirishning mezoni bo‘lib xizmat qiladilar. Xaridlar bo‘yicha xarajatlar o‘z tarkibiga buyurtmalarni rasmiylashtirish bo‘yicha xarajatlarni; yetkazib berishlar haqidagi shartnomani rasmiylashtirish bo‘yicha va yetkazib beruvchilar bilan kommunikatsiyalar xarajatlari; agar transportda tashish qiymati olingan tovarning qiymatiga kiritilmagan bo‘lsa transport xarajatlarini; omborga joylashtirish va olingan buyurtma bo‘yicha xarajatlarni kiritadi. Ularni ba’zi birlari buyurtmadan qayd yetiladi va uning hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi, boshqalari esa – masalan transport va omborxona xarajatlari – buyurtma miqdoriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Zaxiralarni ushlab turish bo‘yicha xarajatlar. Mahsulotni ma’lum vaqt davomida omborda saqlanishi xarajatlar bilan belgilanadi va omborga joylashtirilgan mahsulot xajmiga bevosita bog‘liqdir. Bunga omborxona xarajatlari va agar ijaraga olingan bo‘lsa renta xarajatlari yoki ishlab chiqarish belgigacha tegishli bo‘lgan omborlarni ushlab turishga joriy xarajatlar kiradi. Kapital xarajatlar ham xarajatlarning ushbu turiga kiradi. Sug‘urta zaxiralari yong‘in yoki o‘g‘irlash holida zaxiralarni yo‘qotishdan himoyalash kabi qo‘llab quvvatlanadi. Sug‘urta zaxiralari baholash turi holati bo‘yicha soliqqa tortiladi, bu hamma vaqt ham zaxiralarning haqiqiy mazmuni aks ettiriladi. Zaxiralarni buzilishi va ishdan chiqishidan yo‘qotishlar ham ushbu sug‘urtaga kiradi. Mahsulotning yo‘qligi natijasidagi yo‘qotishlarni ishlab chiqaruvchi omborda mahsulotni yo‘qotish tufayli birjadan vujudga kelgan talabni qanoatlantirish mumkin bo‘lmagan holda ko‘rsa bo‘ladi: a) buyurtmani bajarilmasligi (buyurilgan tovarni to‘xtab qolishi) munosabati bilan xarajatlar – mavjud tovar - moddiy zaxiralar hisobiga bajarishni iloji bo‘lmagan buyurtma tovarlarini harajatlarini va jo‘natilishiga qo‘shimcha xarajatlar; b) yo‘qotilgan sotuvlar qiymati, bunda buyurtmachi o‘z buyurtmasini boshqa ishlab chiqaruvchiga topshiradi. Bu holda xarajatlar ko‘zda tutilgan xarajatlardan foydani yo‘qotilishi sifatida belgilaniladi; v) buyurtmachini yo‘qotish munosabati bilan xarajatlar – zaxiralarning yo‘qligi nafaqat u yoki bu savdo bitimini yo‘qotish bilan, balki buyurtmachi muntazam ravishda ta’minotining boshqa manbalari qidirilishini boshlashi bilan tugagan holda (bunday harajatlar buyurtmachining firma bilan barcha bo‘lajak bitimlarni amalga oshirishdan aldanishi mumkin bo‘lgan umumiy tushum ko‘rsatkichlarida o‘lchanadi). Buyurtmachi buyurtmani bajarilishini kutadi. Sotishlar yo‘qotilmagan, balki orqaga surilgan. Ammo buyurtmani taqsimlanishining oddiy kanallari orqali bajarilishining iloji bo‘lsa, buyurtmalarni rasmiylashtirish, sotish va omborxona sarflariga qo‘shimcha xarajatlarni yaratishi mumkin. Bu xarajatlarni belgilashning ikkita turi “firmaning muqobil kursini qabul qilish natijasidagi vaqtincha xarajatlar” ga kiradi. Xarajatlarning uchinchi turini hisoblash qiyin, chunki gipotetik buyurtmachilar har xildirlar va tegishli xarajatlar – ham har xil. Ammo firma uchun xarajatlar ushbu turishining bahosi haqiqatda mavjud bo‘lagidan xarajatlar summasiga yaqinroq bo‘lishi muhimdir. Shuni nazarda tutish kerakki, zaxiralar qiymatining, qo‘ldan chiqarilgan savdo bitimlari va amalga oshirilmagan buyurtmalar narxidan kattaroqdir. Unga ham mahsulot ishlab chiqarishiga vaqt yo‘qotilishi, ham ish vaqtini yo‘qotilishi va ehtimol, murakkab texnologik jarayonlar o‘rtasida o‘tishlar uchun ishlab chiqarishdagi qimmatbaho tanaffuslar tufayli vaqtni yo‘qotilishi kiradilar. Transport xarajatlari. Tashishga xarajatlar uni tashish elementari logistik operatsiyalarga birga tashkil qiluvchi xarajatlarni o‘z ichiga oladi, buning ustiga bu xarajatlarning ancha katta qismi, qoidaga ko‘ra, bevosita tashkil jarayoniga to‘g‘ri keladi. O‘z navbatida, tashishga barcha xarajatlarni tashishning masofasi (xarajatlarni vaqti) ga bog‘liq o‘zgaruvchanlar va masofaga bog‘liq bo‘lmagan doimiylarga bo‘lish mumkin. O‘zgaruvchan xarajatlarlarga quyidagilar kiradi: Transport operatsiyalariga yonilg‘i, moylash materiallari, harakatlanuvchi tarkibga texnik xizmat ko‘rsatish va joriy ta’minlash (shu jumladan ehtiyot qismlar va materiallar)ga harakatlar; haydovchilar (tashishni bevosita bajaruvchi xodimlar)ga ish haqi; harakatlanuvchi tarkibning yo‘lda yurish yuzasidagi amortizasiya. Doimiy xarajatlarga foyda quyidagilar kiradilar: transportning har xil turlarining ishlab chiqarish – texnik bazasi va infratuzilmasini ushlab turishga xarajatlar (ijara to‘lovchi); boshqaruv xodimlari mehnatga haq to‘lashga xarajatlar; ustama va boshqa xarajatlar. Shuning bilan bir vaqtda doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar o‘rtasida qat’iy chegara yo‘q va transportning har bir turi uchun o‘ziga xoslik bor. Xalqaro (aralash, kombinatsiyali, intermodelli va boshqa) tashishlarga xarajatlarni baholashning miqdori va usullarida muhim xususiyatlar mavjud. Masalan, yuklarni xalqaro tashishga logistik tashish qiluvchi xarajatlar o‘z ichiga mahsulotni ortib jo‘natishga tayyorlash (sifati, miqdori, markalanishi, idishga joylanishini tekshirish); mamlakat ichidagi tushirish; yuklarni chegaradan o‘tish joylari, portlar yoki xorijga qatnovchi transport vositalarigacha tashish yuklarni transport vositalari (avtomobil, kema, vagonlarga, shu jumladan, chegaradan o‘tish shaxobchalarda) ortish; xalqaro transport bilan tashish; sug‘urtalash va bojxonada dekloratsiyalar uchun haq to‘lash; yukni belgilangan manzilda tushurishga, bojxona bojlari, soliqlarni va to‘lovlarni to‘lash; yukni oluvchining omboriga yetkazib berish bo‘yicha haq to‘lash va boshqa ko‘rsatkichlarni oladi. Transportda tashishdagi ayrim logistik xarajatlar yetkazib berishlar zanjirida logistik tizimining belgilangan bo‘g‘ini bo‘yicha guruhlarga yoki tabaqalarga ajratishi mumkin. Masalan, agar bojxona bunday bo‘g‘in bo‘lsa, unda uning uchrashuv bojxona kodeksida belgilangan xarajatlarga ajratilishi mumkin: bojxona boji; qo‘shimcha qiymat solig‘i, aksizlar; bojxona idoralari tomonidan litsenziya berilganligi uchun yig‘imlar; yukni bojxonada rasmiylashtirilganligi uchun yig‘imlar; tovarni saqlash uchun bojxona yig‘imlari; axborot va konsalting xizmatlari uchun to‘lovlar va boshqa moddalarda. Transport xarajatlari logistik vositachilar: transport va transportdan foydalanish firmalari, multimodelli tashish operatorlari, agentlar, brokerlar va boshqalar xizmatlariga tariflarni belgilash uchun baza bo‘ladilar. Boshqa sohalardagi logistikaning xususiyatlari Logistika ta’minot, ishlab chiqarish, marketing, distribyutsiyalash va sotishlarni tashkil qilish o‘rtasidagi o‘zaro xamkorlikni integratsiyalashtiradi va yaxshilaydi. Marketing axborotini o‘zlashtirish orqali logistika ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatadi va ishlab chiqarish – texnologik jarayon mahsulot ta’rifini muvofiqlashtiradi logistika moddiy resusrlarni xarid qilish va tayyor mahsulotni ishlab chiqarish hajmlarini sotishlarni ta’minlaydi. Logistika marketing, ishlab chiqarish, moliya o‘rtasidagi ziddiyatlarni kamaytiradi. U firma ichidagi vazifaviy qarorlarni muvofiqlashtirishga yordam beradi. Logistika nafaqat firma ichidagi atrof muhit bilan, balki makroiqtisodiy tashqi muhit bilan ham o‘zaro bog‘langan. Tashqi va ichki muhit omillari logistikasiga ta’sir ko‘rsatadilar. Tashqi muhit omillarining logistika ta’sirini tahlil qilish uchun korxonadagi o‘rnini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Tashkilot (korxona)ni boshqarishda tashqi muhit bilan yaqindan bog‘langan ochiq tizim kabi ko‘rib chiqilgan. 1950-yillarning oxiridan boshlab tashqi atrofning ahamiyati tashqi omillarning roli haqida bunday tasavvur boshqaruv fikrida tizimli yondashishni aks yettiruvchi holda mustahkamlangan. Logistik menejer uchun eng muhim muammo – uning korxonasiga ta’sir qiluvchi tashqi muhit omillarini javob qaytarishning ehtimol bo‘lgan yo‘llari va qurollarni belgilashdir. Xorijiy muammolar tashqi muhit o‘z ichiga iste’molchilar, raqiblar, hukumat muassasalari, yetkazib beruvchilar, moliyaviy tashkilotlar va mehnat resurslarning manbalari kabi elementlarni oldi deb hisoblaydilar. To‘g‘ridan-to‘g‘ri va vositali ta’sir qilish tushunchasi hamda tashqi muhitning asosiy ta’riflarini omillarining o‘zaro bog‘liqligi, tashqi muhitning murakabbligi uning harakatlanganligi ajratiladi. Mamalakatimiz tashqi muhit korxonaning faoliyat yuritishiga ta’sir ko‘rsatuvchi va ularni bartaraf qilish yoki ularga moslashishga qaratilgan boshqaruv qarorlarini qabul qilishni talab qiluvchi shartlar va omillarning mavjudligi kabi talqin qilinadi. Tashqi muhitning omillarini yiriklashtirilgan holda siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, texnik va texnologik, ijtimoiy yekologikka ajratiladi. Siyosiy omillar korxonaning strategik va logistik huquqini belgilaydilar. Ularga ko‘ra bizning rivojlantirish, investitsion, moliyaviy siyosat, distribyutsiyalash bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi. Huquqiy omillar firma faoliyatiga qonunchilik cheklashlarini kiritiladi. Fuqarolik kodeksi, soliq, bojxona qonunchiliklari va boshqa me’yoriy hujjatlar bizning mamlakatimizdagi logistikaning huquqiy asosi bo‘ladilar. Iqtisodiy omillar valyutaning kursi, inflyatsiyaning darajasi, yalpi milliy mahsulotni o‘zgarishi, sohalarni rivojlanishi sur’atlari, mehnat, sarmoya, talab va taklif bozorlarini belgilab beradilar. Texnik va texnologik omillar transport, axborot – komp’yuter tizimi, egiluvchan avtomatlashtirilgan tizimlarni rivojlanish darajasiga ta’sir ko‘rsatadilar, bu logistika uchun juda muhimdir. Logistika muhitining ijtimoiy va ekologik omillari demografik vaziyat, odamlarning ijtimoiy ehtiyojlari, aholining ko‘chib yurish, madaniy masalalarga ta’mirini hamda texnologiya va transportning atrof muhitga yekologik va takror ishlab chiqarish jarayonidagi ekologiyaga ta’sirini ta’riflaydilar. Atrof-muhitni himoyalash dasturi logistik qarorlar qabul qilishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ichki muhit ostida korxonaning xo‘jalik mehanizmi tushuniladi, u o‘z ichiga firma faoliyatini muvofiqlashtirishga qaratilgan boshqaruv mexanizmlarini oladi. Xorijiy mutaxassislarning “ichki muhit” tushunchasi talqiniga yondashishlardan biriga muvofiq uni ta’riflash uchun tashkilot ichidagi vaziyatli omillar sifatida “ichki o‘zgaruvchilar” tushunchasidan foydalaniladi. Asosiy ichki o‘zgaruvchanlarga maqsadlar, tashkilotning tuzilishi, vazifalar (ichki vazifalar) texnologiyalar va odamlar kiradi. Mikrologistik tizimlarni qurishda logistika va logistik menejmentning korxonani qurishda logistika va logistik menejmentning boshqa sohalari bilan o‘zaro hamkorligini belgilash katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu omillarini ichki mikrologistik muhit tashkil qilish rolini hisobga olish bilan yiriklashtirilgan holda ishlab chiqarish, marketing, moliya, mehnat resusrlaridan foydalanishning vazifaviy sohalarini ajratish mumkin. Boshqaruvda “vazifaviy soha” atamasi bo‘limlari umuman korxona manfaatlarida faoliyat yuritadigan faoliyat sohasini bildiradi. Boshqaruv jarayonlarini tashkil qilish boshqaruvchi ta’sirlar: maqsadni belgilash, bajarilish, rejalashtirish, operativ boshqarish, boshqarishlik, muvofiqlashtirish, rag‘batlantirish, hisob va nazoratning belgilangan izchilligi bilan ta’riflanadi. Bu har xil boshqaruv vazifalari yagona maqsadga qaratilgan jarayonga birlashtiriladi. Quyidagilar boshqaruvning asosiy vazifalari bo‘ladilar: marketing, rejalashtirish, tashkil qilish, undovchi sabablar, nazorat. Boshqaruv quyidagi uchta jihatlarning birligida ko‘rib chiqiladi: 1) o‘zaro bog‘langan vazifalar jarayoni; 2) firmani maqsadlariga yetishish uchun ishlab chiqarish va o‘tkazishni boshqarish vositalarining majmuasi; 3) firma xodimlarining biznes bo‘yicha tashqi sheriklari; Mahsulotlar (hizmatlar) iste’molchilar bilan o‘zaro munosabatlarni boshqarish qurollari. Ushbu nuqtai nazaridan logistikaning korxona boshqaruvning asosiy vazifalari bilan o‘zaro aloqasini belgilaymiz. Logistik menejmentning xususiyati shundan iboratki, u maqsadlari va vazifalari bo‘yicha moddiy resusrlarni xarid qilishlar, ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlarni o‘tkazish jarayonlarida investitsion, innovatsion, ishlab chiqarish, moliyaviy, axborot menejment bilan bog‘liqdir. Marketing va logistika asosan o‘tkazish tizimida o‘zaro hamkorlik ularni sohalarini ajratish qiyin bo‘ladi va logistikani ko‘pincha marketingning boshqa bo‘lagi sifatida qabul qiladilar. To‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘zaro aloqa marketing majmuasining mahsulot, joy va narx (xarajatlar) kabi (tashkil qiluvchilari) bo‘yicha mavjud. Marketing strategik maqsadlarni belgilaydi, logistika esa ularga erishishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Transport, boshqaruvchining turini tanlash, muvofiq yo‘nalishlarni belgilash bo‘yicha logistik operatsiyalar distribyutsiyalash tizimida xarajatlarni qisqartirishi va marketingli narx-navo siyosati imkoniyatlarini kengaytirish mumkin. Distribyutsiyalashdagi omborga joylashtirish, yukni qayta ishlashga xarajatlar va ayniqsa, transport xarajatlari ishlab chiqarishning tannarxi bilan solishtiriladigan bo‘lib tovarlarning narxiga ta’sir ko‘rsatadi. Logistika narxni tashkil qilishning marketing sxemalarini amalga oshirishga yordam beradi. Marketing va logistikaning manfaatlari mahsulotli ta’riflar, hammadan avval, mahsulot navlariga munosabatda kesishadilar. Marketing strategiyasi tomonidan belgilanadigan tovarlar logistik zanjirlarining tuzilishi, transport vositalarining turi va tashish usullarini o‘zgartirishi mumkin. Bu logistik xarajatlar tovar narxini oshirishga, pirovardida, navlarni o‘zgarishidan maketingdan kutilgan foydani pasayishiga olib kelishi mumkin. Logistik va marketing rejalari mahsulotlarni idishga joylashtirish masalarida ham kelishishlari mumkin. Marketing chakana savdoda sotishlar hajmining hal qiluvchi omili bo‘lgan ajoyib yakuniy idishlar talablarini qo‘yadi. Logistika nuqtai nazaridan idishlarning gabaritlari, o‘lchamlari, uning himoyalanish xususiyatlari va savdo idishini transport vositasiga hajmidan to‘liq foydalanish bilan joylashtirishga yaroqliligi (masalan, konteynerlar) muhimdir. Logistika va marketingning joy olish bo‘yicha o‘zaro aloqasi tayyor mahsulotning asosiy qismlari o‘tkazish nuqtalarini tanlash muammosida namoyon bo‘ladi. Marketologlar mahsulotlarni ulgurji yoki chakana sotuvchilarga sotish haqida qarorlar qabul qiladilar, shundan keyin esa logistiklar distribyutsiyalash korxonalari tuzilishini tanlaydilar. “Joy” haqidagi qarorlar logistik tizimning samaradorligiga kata ta’sir ko‘rsatadilar. Masalan, faqat ulgurji sotuvchilarga sotish hamda ishlab chiqaruvchining mahsulotni tashishga xarajatlari darajasi past, logistik muammolar kamroqdir. Ishlab chiqarish va logistika logistik jarayonning ishlab chiqarish ichidagi logistika nuqtai nazardan o‘zaro xamkorligi ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarida zaxiralarni boshqarish, korxona bo‘linmalarida moddiy resurslarga buyurtma berish tadbirlarini tashkil qilish, texnologik transportni, omborxonani xo‘jaligini boshqarishda nomoyon bo‘lmoqda. Ishlab chiqarish davrasining davomiyligi logistika va operatsion (ishlab chiqarish) menejmentini manfaatlarini kesishining muhim muammosi bo‘ladi. Ishlab chiqarish davri davomiyligini qisqartirish uchun zamonaviy logistik kontseptsiyalar va mikrologistik tizimlari MRP, “Kanban”larning modifikatsiyalaridan foydalaniladi. Logistik va operatsion menejment mahsulotni ishlab chiqarishni hal qiladilar. Mavsumiy talablarni o‘zgarishida sotishlarini yo‘qotish xataridan sug‘urtalash uchun ishlab chiqaruvchilar mahsulot ishlab chiqarish va zaxiralarni ko‘paytirishga harakat qiladilar. Logistiklar tayyor mahsulotning mavsumiy zaxiralarini yaratish uchun ishlab chiqarish va uni o‘tkazishda umumiy xarajatlarni muvofiqlashtiradilar. Moddiy resurslarni harid qilish va tayyor mahsulotlarni o‘tkazish tashqi logistik tizimlarning logistik operatsiyalari sifatida ishlab chiqarish uchun belgilovchi ahamiyatga egadir. Xom ashyo, materiallar va yarim fabrikatlarning yetishmasligi yoki ularning kafolatli zaxiralarining yo‘qligi ishlab chiqarish davrasini uzib qo‘yishi, ishlab chiqarish quvvatlarini ish bilan to‘liq ta’minlamasligi mumkin. Ko‘pincha, g‘arbiy firmalarda xaridlarni boshqarish uchun yetkazib berishning “aniq muddatida” va ishlab chiqarishdagi moddiy zaxiralar darajasini kamaytirish logistik kontseptsiyasidan foydalaniladi, logistiklar esa ularning zaxiralarini kerakli darajada ushlab turish uchun javob beradilar. Logistikada va ishlab chiqarish menejmenti idishlarga joylashtirish masalasi bo‘yicha o‘zaro hamkorlik qiladilar. Ishlab chiqarishga logistik yondashish e’tiborni buzilishlardan himoyalanuvchi xususiyatlarga ega idishlarni qo‘llashga qaratadi. Logistika ishlab chiqarishga korxonaning yig‘uvchi bo‘linmalari, tayyor mahsulotlarni joylashtirish, tayyor mahsulotlarni tashish, yuklash va zaxiralarini boshqarish tadbirlarini toplash masalariga yechimlar bilan ta’sir ko‘rsatadi. Logistika, hatto “logistik servis” nomini olgan holda, yetkazib berish, xaridorlarga sotishdan oldingi va sotishdan keying xizmat ko‘rsatish servisining samarali servisni ta’minlashda asosiy rollardan birini o‘ynaydi. Logistik operatsiyalarni o‘tkazish belgilangan darajada xodimlarni, shu jumladan, yuqori logistik menejment xodimlari, masalan logistika bo‘limi boshlig‘i, integral logistik menejerni logistik tizim bo‘g‘inlarida joyiga qo‘yish, o‘qitish va rag‘batlantirish bilan bog‘liqdir. Korxonaning texnik va texnologik siyosati investitsional, innovatsion menejment va logistikaning ma’nfaatlarini bog‘laydi, chunki, birinchidan, ishlab chiqarish texnologiyalariga investitsiyalar ishlab chiqarish davrasining davomiyligini qiziqtiradi va ishlab chiqarish ishdagi logistik operatsiyalari vaziyatlarini asoslab beradi, ikkinchidan, omborxona ulushlari, transport vositalari, hisobash texnikasiga investitsiyalar samarali logistika qarorlari qabul qilishning imkoniyatlarini oshiradi. Logistika strategiyasini ishlab chiqish va logistik rejalashtirish korxonada kooperativ, marketing va ishlab chiqarish strategiyalari va firma ishidagi rejalashtirish bilan bir qatorda markaziy o‘rin egallaydi. Logistik va moliyaviy menejment o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar quyidagilarda namoyon bo‘ladilar: 1. Korxonaning aylanma sarmoyasi, masalan, moddiy resusrlar va tayyor mahsulotlariga qo‘yilgan sarmoyalarning hajmi va aylanuvchanligi bilan; 2. Xaridlar va o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlarni pasaytirish, yo‘llarini birgalikda qidirish bilan, shu jumladan, tashish, yuklarni qayta ishlashni muvofiqlashtirish yo‘li bilan. Logistikaning buxgalteriya hisobi hisobot tizimi bilan bog‘liqligi muammosi ham dolzarbdir, uni tashkil qiluvchi to‘liq logistik xarajatlarni ajratishga moslashgan bo‘lishi kerak. Shunday qilib, logistika korxonaning tizimli barqarorligiga ko‘maklashadi, marketing, ishlab chiqarish va moliyani samarali muvofiqlashtirishni ta’minlaydi va asosiy boshqaruv qarorlarini muvofiqlashtiradi. Nazorat savollari 1. Raqobat afzalligi va raqobatbardoshlik mazmuni nimadan iborat? 2. Raqobatli iqtisodiy oqimlar logistikasi nimani bildiradi? 3. Logistik xarajat tushunchasi. 4. Marketing va logistika xizmatlarida qanday hamkorliklar mavjud?