Ilmiybaza.uz LOGISTIKA TIZIMIDA ZAHIRALARNI BOSHQARISH Reja: Zaxiralarni boshqarish va tovar siyosati Zahiralarning belgilanishi va turlari. Moddiy zaxiralarni boshqarish tizimi Zahiralarni boshqarish tizimida xarajatlar. Zahiralarni nazorat qilish va boshqarish strategiyalari. Zahirani optimallashtirish. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: Logistikada zahiralarni boshqarish, tovar siyosati, zahira belgilari va turlari, tizim, moliya mablag‘lari, maxsus jihozlangan xonalar, xodimlar, yo‘qotishlar, talab, vaqt, ombor, sotuv, buyurtma, ehtiyot qismlar, tayyor mahsulot, kafolat zahirasi. 6.1. Zaxiralarni boshqarish va tovar siyosati Tabiatdan olingan xom ashyo oxirgi iste’molchiga tayyor mahsulot ko‘rinishida yetib borgunga qadar harakatlanadi, boshqa materiallar bilan aloqada bo‘ladi, unga qayta ishlov beriladi va hokazo. Moddiy harakatlanuvchi zanjir bo‘yicha harakatlanib, xom ashyo (keyinchalik yarim tayyor va tayyor mahsulot) doimo to‘xtab qoladi, u yoki bu ishlab chiqarish yoki logistika operatsiyasida o‘z navbatini kutadi. Zaxiralar to‘g‘risidagi umumiy qabul qilingan ta’rif quyidagilar: moddiy zaxira - ishlab chiqarish va muomalaning har xil bosqichlarida bo‘lgan sanoat - texnik mo‘ljaldagi mahsulot ishlab chiqarish yoki shaxsiy iste’mol jarayoniga kirishni kutayotgan xalq iste’moli tovarlari va boshqa tovarlardir. Zaxiralarni tashkil etish doimo harajatlar bilan bog‘liqdir. Zaxiralarni tashkil qilish va saqlash bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy harajatlar quyidagicha: - muzlatilgan moliya mablag‘lari; - maxsus jihozlangan xonalarni tashkil etish bo‘yicha harajatlar; - maxsus xodimlarning ish haqlari; - buzilishi, o‘g‘rilikning doimiy tavakkali. Zaxiralarning mavjudligi - harajatlar. Ammo zaxiralarning mavjud emasligi ham harajatlar, lekin ular har xil yo‘qotishlar shaklida bo‘ladi. Zaxiralarning mavjud emasligi bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy yo‘qotishlar quyidagicha: - ishlab chiqarishning turib qolishidagi yo‘qotishlar; - talab mavjud bo‘lgan vaqtda omborda tovar yo‘qligi natijasidagi yo‘qotishlar; - yuqori narxlarda kichik hajmdagi tovar to‘dalarini sotib olish natijasidagi yo‘qotishlar va boshqalar. Ilmiybaza.uz Quyida moddiy zaxiralarni tashkil etish uchun qanday asoslar borligi sanab o‘tilgan: - mustahkamlangan yetkazib berilish jadvalining buzilishi ehtimoli. Bunda ishlab chiqarish jarayoni to‘xtab qolmasligi uchun zaxira kerakdir. Bu, asosan uzluksiz ishlab chiqarish davriga ega bo‘lgan korxonalar uchun muhimdir; - talab tebranishi ehtimoli. Biror - bir tovar guruhiga talabni oldindan ayta bilish mumkin, ammo aniq tovarga talabni istiqbollash qiyindir. Shuning uchun tovarning yetarli zaxirasiga ega bo‘linmasa, talabning qondirilmaslik ehtimoli bor, ya’ni mijoz orqaga xaridsiz va pul bilan qaytadi; - ba’zi tovar turlarining mavsumiy ishlab chiqarish tebranishlari, asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga tegishlidir; - yirik tovar to‘plamasini sotib olganlik uchun chegirmalar ham zaxiralarni tashkil yetish sababi bo‘lib qolishi mumkin; - olibsotarlik natijasida ba’zi bir tovarlar narxi tez ko‘tarilishi mumkin. Bu narx ko‘tarilishini oldindan ko‘rib bilgan korxona bozor narxining ko‘tarilishi natijasida foyda olish maqsadida tovarlar zaxirasini tashkil etadi; - buyurtmani qayd etish bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar har bir yangi buyurtmani qayd yetish qator ma’muriy xarakterdagi harajatlar bilan bog‘liq (etkazib beruvchini qidirish, u bilan muzokaralar o‘tkazish, mehnat yo‘llanmalari va boshqalar). Bu harajatlarning buyurtmalari sonini kamaytirish natijasida yangi buyurtirilgan to‘dalar hajmini oshirish natijasida va zaxirani tashkil etish natijasida kamaytirish mumkin; - ishlab chiqarish va taqsimlash bo‘yicha jarayonlarni bir tekis tashkil yetish imkoniyati. Faoliyatning bu ikki turi bir-biri bilan bog‘liqdir: ishlab chiqarilgan mahsulot taqsimlanadi. Zaxiralar mavjud emasligida taqsimlash tizimidagi moddiy oqimlar tezkorligi o‘zgarishiga mos holda o‘zgaradi. Taqsimlash tizimidagi zaxiralarning mavjudligi realizatsiya jarayonini ishlab chiqarishdagi shart - sharoitdan qat’iy nazar, muntazam tashkil yetishga imkoniyat yaratadi. O‘z navbatida, ishlab chiqarish zaxirasining mavjudligi xom ashyo va yarim tayyor Ilmiybaza.uz mahsulotlarni yetkazib berishdagi uzilishlarni tekislaydi, ishlab chiqarish jarayonining tekis borishini ta’minlaydi; - xaridorlarga zudlik bilan xizmat ko‘rsatish imkoniyati. Xaridorning buyurtmasini quyidagi usullarning biridan foydalanib, bajarish mumkin: a) buyurtma qilingan tovarni ishlab chiqarish; b) buyurtma qilingan tovarni sotib olish; v) buyurtma qilingan tovarni mavjud bo‘lgan zaxiradan olib berish. So‘nggi usul eng qimmat usul hisoblanadi, chunki zaxiralar saqlanishini talab yetadi. Ammo raqobat sharoitida: - buyurtmani tezda bajarish xaridor uchun kurashda hal qiluvchi omil hisoblanishi mumkin; - ehtiyot qismlari yo‘qligi natijasida ishlab chiqarishning turib qolishini minimumga olib kelish; - ishlab chiqarishning boshqarish jarayonini yengillashtirish. Korxona ichida ishlab chiqarish jarayonining har xil bosqichlarida yarim tayyor mahsulotlar zaxiralarini yaratish. Yuqorida sanab o‘tilgan sabablar shuni ko‘rsatadiki, tadbirkorlar ishlab chiqarishda ham, savdoda ham zaxiralarni tashkil etishi lozimdir, aks holda, muomala harajatlari ko‘payadi, ya’ni foyda kamayadi. Zaxiralarni boshqarish strategiyasini ishlab chiqishga korxonalarning tovar siyosati e’tiborga olinadi. Tovar xaridorning istakehtiyojlarini qondirish, unga foyda olib kela oladigan fizik ob’ekt yoki xizmat, shuningdek, ramziy xususiyatlar va majburiyatlar. Shu tomondan, tovar xaridor nuqtai nazaridan ko‘riladi. Xaridor faqatgina tovarni fizik ob’ekt sifatida emas, balki bu tovar sotilishiga yordam beradigan xizmatlarni ham sotib oladi. Shunday qilib, aytish mumkinki, tovarlar moddiy, xizmatlar esa mavhum, ammo birinchilari ham, ikkinchilari ham xaridor talabini qondirishga mo‘ljallangan va logistikaning o‘rganish predmeti hisoblanadi. Logistikada tovar tushunchasi o‘z ichiga haqiqiy tovarni moddiy shaklda oladi, xizmat esa tovarning harakatlanish usullari sotish, rag‘batlantirish, mahsulot sifatini Ilmiybaza.uz yaxshilash bilan bog‘liq ishlab chiqarish jarayonlari tushuniladi. Tovar birlamchi, ya’ni mahsulotning aniq maxsus turida ko‘rinishi mumkin. Tovar assortimenti va tovar nomenklaturasi tushunchalari mavjud. Tovar assortimenti - o‘zaro bir yoki undan ko‘p belgi bo‘yicha bir - biri bilan bo‘lgan tovar guruhidir: umumiy xaridor guruhi, umumiy taqsimlash kanali, narxlarning o‘xshash kengligi. Tovar nomenklaturasi - savdoga taklif etiladigan barcha tovar assortimenti guruhlari tovar birliklarining yig‘indisidir. Tovar nomenklaturasi uch ko‘rsatkich bilan xarakterlanadi: 1. Kenglik. 2. Chuqurlik. 3. Ketma - ketlik. Tovar nomenklaturasining kengligi - har bir assortiment guruhining umumiy yig‘indisi. Tovar nomenklaturasining guruhliligi - har bir assortiment guruhida alohida tovar turining soni. Tovar nomenklaturasining ketma-ketligi - oxirgi iste’mol, taqsimlash kanallari va boshqa ko‘rsatkichlari nuqtai nazaridan har xil assortiment guruh tovarlar o‘rtasidagi yaqinligi darajasini belgilaydi. Tovar siyosati mahsulot zaxiralarini korxonalarda shakllantiradi. Logistikada «aniq muddat» tamoyili zaxiralarni qisqartirish yoki yo‘qotgan uchun xaridda ishlatiladi. Kerakli material mos bo‘lgan tovar taqsimlash markazida, kerakli vaqtda va uni buyurtmadan o‘ng yo‘qotishlarsiz va yaxshi holatda yetkazib berish ko‘zda tutiladi. «Aniq muddatga» tamoyili uzoq muddatga mo‘ljallangan va xizmat ko‘rsatkichlarining yuqori sifatini ta’minlovchi bir kechada ishonchli yetkazib beruvchilarni ko‘zda tutadi. Ishlab chiqaruvchilar va yetkazib beruvchilar orasidagi yaqin hamkorlik buyurtmani loyihalashtirish, sifat ustidan nazoratni ta’minlash, ishlab chiqarishning barqaror jadvallarini ishlab chiqishda o‘zaro aloqadorlikni ko‘zda tutadi. Bu uslub bo‘yicha mahsulotning omadli sotilishi uchun transport turi va tovarni unga ortish turi katta ahamiyatga ega. Shuningdek, ayrim kompaniyalar «aniq muddatga» uslubidan foydalanish uchun, yetkazib beruvchilar sonini kamaytirib, ularni o‘z korxonalariga geografik yaqinlashtiradilar. Ilmiybaza.uz Aytib o‘tilganidek, zaxira tushunchasi moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalarini qamrab oladi, chunki xom ashyoning birinchi manbadan so‘nggi iste’molgacha bo‘lgan harakatida moddiy oqim barcha maydonchalarda zaxira ko‘rinishida yig‘ilishi mumkin. Bunda har bir maydonchada moddiy zaxiralarni boshqarish o‘z xususiyatiga ega. Xom ashyoni mahsulotga aylantirish yo‘lida va bu mahsulotning so‘nggi iste’molchiga yetkazilishida zaxiralarning ikki asosiy turi tashkil ätiladi: 1. Ishlab chiqarish zaxiralari. 2. Tovar zaxiralari. O‘z navbatida, bu zaxiralardan har biri uch turga bo‘linadi: a) joriy zaxiralar; b) sug‘urta zaxiralari; v) mavsumiy zaxiralar. Moddiy zahira tushunchasi. Moddiy zahiralar – bu ishlab chiqarish jarayoniga yoki shaxsiy iste’molga kirishini kutayotgan xom ashyo, materiallar, yig‘uvchi qismlar, tayyor mahsulot va boshqa moddiy qiymatlardir. Korxonada zahiralarning asosiy qismini moddiy oqimni texnologik qayta ishlanishining har xil bosqichlarida uning tarkibiga kirib keladigan ishlab chiqarish predmetlari tashkil etadi. Moddiy zahiralarni tashkil etish sabablari. Korxonada zahiralar ikkita asosiy sabab bo‘yicha tashkil etiladi: 1. Kelib tushishning hajmi bitta iste’mol hajmiga mos kelmasligi. 2. Material kelib tushishi bilan uning iste’moli orasida vaqt o‘zgarishlarining mavjudligi; Xom ashyo materiallarini yetkazib berish, ko‘p hollarda davriy ravishda amalga oshiriladi, ularning iste’moli, asosan, uzluksiz bo‘ladi va kelib tushish vaqti bilan mos kelmaydi. Har bir korxonaning uzluksiz ishlashini ta’minlash maqsadida xom - ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg‘i va boshqa resurslarning ma’lum turdagi zahiralari tashkil etiladi. Zahiralarni tashkil etishga olib keladigan ba’zi bir boshqa sabablar ham mavjud. Bular – narxlarning mavsumiy o‘zgarishi; Ilmiybaza.uz yetkazib berishlarning qabul qilingan grafigining buzilishi (kirib kelayotgan moddiy oqim intensivligining kutilmagan pasayishi); talabning o‘zgarishi (chiqib ketayotgan oqim intensivligining kutilmagan holda oshishi) va boshqalar. Moddiy zahiralarning turlari. Xom ashyoni mahsulotga aylanish yo‘lida va mahsulotning oxirgi iste’molchigacha bo‘lgan harakatida zahiralarning ikkita asosiy turi tashkil etiladi: ishlab chiqarish va mahsulot zahiralari. Ishlab chiqarish zahiralari iste’molchi–tashkilotlarida shakllantiriladi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashga mo‘ljallangan. Mahsulot zahiralari ishlab chiqaruvchi korxonalarda tayyor mahsulot zahiralaridan hamda mahsulotni yetkazib beruvchidan iste’molchiga qaratilgan harakatidagi zahiralardan, ya’ni ulgurji va chakana savdo korxonalari, tayyorlov tashkilotlari va yo‘ldagi zahiralardan iborat. Ular iste’molchilarning moddiy resurslar bilan uzluksiz ta’minlanishi uchun zarur. Ishlab chiqarish va mahsulot zahiralari joriy, tayyorlov, sug‘urta va mavsumiylarga bo‘linadi. Joriy zahiralar korxonada yetkazib berishlar o‘rtasidagi interval ichida uzluksiz ishni ta’minlash va mahsulot partiyalarini optimal miqdorda ishlab chiqarish uchun zarur. Zahiralarning bu qismi bir tekis va vaqtida ta’minot sharoitlarida yetkazib berish va bir martalik iste’mol hajmlarining mos kelmasligi, hamda material harakati bilan bog‘liq bo‘lgan to‘xtashlar natijasida shakllanadi. Tayyorlov zahiralari materiallarni ishlatishga tayyorlash va ularni ish joylariga yetkazib berish davrida uzluksiz ishni ta’minlash uchun tashkil etiladi. Kafolatlangan (sug‘urta) zahiralar ta’minot jarayonidagi uzilishlar yoki ishlab chiqarish hajmidagi o‘zgarishlar vujudga kelgan holatlarda korxonaning ishini ta’minlash uchun zarur. Bu zahiralar yordamida haqiqiy talabni bashorat qilinganida, ishlab chiqarilayotgan mahsulotning haqiqiy hajmini rejalashtirilgandan va har xil operatsiyalar bajarilishining haqiqiy muddatlarini rejadagilardan chetlashishlari qoplanadi. Mavsumiy zahiralar ishlab chiqarish yoki iste’mol hajmining mavsumiy o‘zgarishlari bilan asoslanadi. Bu zahira bashorat qilinayotgan (mavsumiy) Ilmiybaza.uz talabning o‘sishini qondirishga, hamda dam olishlar davrida korxona quvvatining pasayishiga mo‘ljallagan. 6.2. Zaxiralarning belgilanishi va turlari Aytib o‘tilganidek, zaxira tushunchasi moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalarini qamrab oladi, chunki xom ashyoning birinchi manbadan so‘nggi iste’molgacha bo‘lgan harakatida moddiy oqim barcha maydonchalarda zaxira ko‘rinishida yig‘ilishi mumkin. Bunda har bir maydonchada moddiy zaxiralarni boshqarish o‘z xususiyatiga ega. Xom ashyoni mahsulotga aylantirish yo‘lida va bu mahsulotning so‘nggi iste’molchiga yetkazilishida zaxiralarning ikki asosiy turi tashkil ätiladi: 1. Ishlab chiqarish zaxiralari. 2. Tovar zaxiralari. O‘z navbatida, bu zaxiralardan har biri uch turga bo‘linadi: a) joriy zaxiralar; b) sug‘urta zaxiralari; v) mavsumiy zaxiralar. Moddiy zaxiralarining asosiy turlari. Zaxiralar yetkazib beruvchi, ishlab chiqaruvchi va iste’molchi orasidagi bevosita bog‘lanishni kuchsizlantirish uchun xizmat qiladi. Zaxiralar mavjudligi ishlab chiqarishni optimal xizmatdagi partiyalar bilan yetkazib berilayotgan xom ashyo bilan ta’minlashga, shuningdek xom ashyoni optimal hajmdagi tayyor mahsulotga aylantirish imkonini beradi. Xom ashyo zaxiralari shu xom ashyoni yetkazib beruvchining mahsulot ishlab chiqaruvchiga bo‘lgan bog‘lanishini kuchsizlantiradi. Ishlab chiqarish jarayonida bo‘lgan yarim tayyor mahsulotlar zaxirasi alohida sexlarning bir - biriga bo‘lgan bog‘lanishini kamaytiradi. Zaxiralar quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Bufer zaxiralar yetkazib beruvchi va iste’molchilar orasida tashkil yetiladi. Bu zaxiralar materiallar harakati bilan bog‘liq bo‘lgan qoplamalar uchun o‘z vaqtida Ilmiybaza.uz yetib kelmaslikni to‘ldirish, mahsulotni xarid qilish imkoniyatini ta’minlash, shuningdek, mahsulotni qulay hajmdagi partiyalar bilan ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. 2. Tayyor mahsulot zaxiralari qulay hajmdagi mahsulot partiyalari bilan ishlab chiqarishni ta’minlash, kutilayotgan talabni qondirish, haqiqiy talabning istiqbollashgan zaxiradan farqlanishini qoplash maqsadlariga xizmat qiladi. 3. Ushlanib qolishlarni qoplash uchun zaxiralar material resurslarning harakatlanishi bilan bog‘liqdir. Agar ushlanib qolish vaqti ma’lum bo‘lsa, bunday zaxiralar hajmini aniqlash qiyinchiliklar tug‘dirmaydi. 4. Kutilayotgan talabni qondirish uchun kerak bo‘lgan zaxiralar istiqbollashayotgan talabni qoplash uchun xizmat qiladi. Talabning moddiy zaxiralar, ishlab chiqarish zaxiralari, tovar zaxiralari, joriy zaxiralar, sug‘urta zaxiralari, mavsumiy zaxiralar hajmi va vaqti aniq hisoblangani uchun bunday zaxiralarning aniqlanishi qiyinchiliklar tug‘dirmaydi. 5. Kafolat zaxirasi talabning aniqlab bo‘lmaydigan o‘sishini qondirish uchun xizmat qiladi. Bu zaxiralarning mavjudligi haqiqiy talabning istiqbollashayotgan talabdan farqini qoplaydi. Logistika kontseptsiyasining amaliyotda qo‘llanishi korxona va firmalarda yalpi zaxiralarning muvofiqligi bilan bog‘lanadi. Zaxiralarni qulaylashtirish mezoni xarid bo‘yicha harajatlar mahsulotning yo‘qligi natijasida hisoblanadi. Xarid bo‘yicha harajatlarga quyidagilar kiradi: buyurtmani qayd etish bo‘yicha harajatlar; yetkazib beruvchilar bilan yetkazib berilgan tovarlar va kommunikatsiya haqida shartnomani qayd etish bo‘yicha harajatlar, agar transportda tashish narxi qabul qilinayotgan tovarning narxiga kirmasa; transport harajatlari, tovarni qabul qilish va omborda saqlash harajatlari. Bularning ayrimlari buyurtmada belgilanadi va buyurtma hajmiga bog‘liq bo‘lmaydi. Boshqalari esa, masalan, transport va ombor harajatlari buyurtma hajmiga proporsional bog‘liqdir. Zaxirani saqlash bo‘yicha harajatlar omborda mahsulotni ma’lum vaqt davomida saqlash harajatlari bilan belgilanadi va bevosita ombordagi mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Bunga ombor harajatlari, renta harajatlari (agar inshoot Ilmiybaza.uz ijara qilingan bo‘lsa), ishlab chiqaruvchi birlikka tegishli omborlarning mohiyati uchun joriy harajatlari kiradi. Bu tur harajatlarga kapital harajatlar kiradi. Bu guruhga, shuningdek sug‘urta va soliq harajatlari ham kiritiladi. Sug‘urta harajatlari zaxira yong‘in yoki o‘g‘irlik natijasida yo‘qolishlaridan himoya sifatida ishlatiladi. Zaxiralar hisoblangan kun bo‘yicha soliqqa tortiladi. Bu guruhga tabiiy ofat va zaxiralarning buzilishlari natijasidagi yo‘qotishlar ham kiritiladi. Mahsulot yo‘qligi natijasida ishlab chiqaruvchi omborda mahsulot yo‘q bo‘lganligi natijasida to‘satdan hosil bo‘lgan talabni qondira olmaydigan yo‘qotishlarga duch keladi. Bu yo‘qotishlar ikki turga bo‘linishi mumkin: 1. Yo‘qotilgan sotishlar qiymati, bunda buyurtmachi o‘z buyurtmasini boshqa ishlab chiqaruvchiga beradi. Bu usulda harajatlar ko‘zda tutilgan harajatlardan foyda yo‘qotish bilan aniqlanadi. 2. Buyurtmachi buyurtma berilishini kutib turadi. Sotuvlar yo‘qotilmagan, balki surilgandir. Ammo kutish qo‘shimcha harajatlarni, buyurtmani qayd etish uchun, transport va ombor harajatlari va boshqalarni tug‘dirishi mumkin. Bu harajatlarni aniqlash qiyinchiliklar tug‘dirmaydi. 6.3. Moddiy zaxiralarni boshqarish tizimi Zaxiralarni boshqarish ularning haqiqiy holatini nazorat qilishni tashkil etishni ham ko‘zlaydi. Zaxiralarning holati ustidan nazorat zaxiralarning me’yorlari cheklanishini aniqlash maqsadida ishlab chiqarish texnik tayinlanishidagi mahsulotlar va xalq iste’mol tovarlarining zaxiralar darajasini o‘rganish, boshqarish va chetlanishlarni yo‘q qilish uchun tezkor choralarni ko‘rish hisoblanadi. Zaxiralar holati ustidan nazoratning kerakligi zaxiralarning me’yorida ko‘zlangan chegaralardan haqiqiy zaxira hajmining chiqib ketish holatida harajatlarning ortishi bilan shartlangan. Zaxira holati ustidan nazorat zaxiralarning hisobi, moddiy resurslarning qayta ro‘yxatga olinishi, inventarizatsiya ma’lumotlari asosida yoki kerak bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin. Amaliyotda nazoratning har xil uslublaridan foydalaniladi. Quyida ulardan eng ko‘p uchraydigan ikki uslubi ko‘rib Ilmiybaza.uz o‘tilgan. Birinchi uslubda, korxona yetkazib beruvchiga buyurtmani yuborish davr oralig‘i o‘zgarmasdir (buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘i tizimi). Ikkinchi uslubning mohiyati shundaki, biror - bir tovarning zaxirasi oldindan belgilangan eng kam qiymatiga etish bilan, bu tovar buyurtma qilinadi. Bunda buyurtirilgan partiyaning hajmi har doim bir xildir (buyurtmaning qat’iy belgilangan hajmi tizimi). Buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘idagi zaxiralarning holati ustidan nazorat qilish tizimi. Bu tizim bo‘yicha zaxiralarning holati ustidan nazorat bir xil vaqt oralig‘ida qoldiqlar inventarizatsiyasini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tekshirish natijalari bo‘yicha tovarning yangi partiyasini yetkazib berishga buyurtma belgilanadi. Buyurtma qilinayotgan tovar partiyasining hajmi maksimal tovar zaxirasining ko‘zlangan me’yoriy va haqiqiy zaxirasi orasidagi farq bilan aniqlanadi. Buyurtmani bajarish uchun aniq vaqt oralig‘i kerak bo‘lgani uchun, buyurtma qilinayotgan partiyaning o‘lchami bu davrda kutilayotgan harajat o‘lchamiga ortadi. 6.4 Zahiralarni boshqarish tizimida xarajatlar Moddiy zaxiralarni boshqarish tizimi Zaxiralarni boshqarish ularning haqiqiy holatini nazorat qilishni tashkil etishni ham ko‘zlaydi. Zaxiralarning holati ustidan nazorat zaxiralarning me’yorlari cheklanishini aniqlash maqsadida ishlab chiqarish texnik tayinlanishidagi mahsulotlar va xalq iste’mol tovarlarining zaxiralar darajasini o‘rganish, boshqarish va chetlanishlarni yo‘q qilish uchun tezkor choralarni ko‘rish hisoblanadi. Zaxiralar holati ustidan nazoratning kerakligi zaxiralarning me’yorida ko‘zlangan chegaralardan haqiqiy zaxira hajmining chiqib ketish holatida harajatlarning ortishi bilan shartlangan. Zaxira holati ustidan nazorat zaxiralarning hisobi, moddiy resurslarning qayta ro‘yxatga olinishi, inventarizatsiya ma’lumotlari asosida yoki kerak bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin. Amaliyotda nazoratning har xil uslublaridan foydalaniladi. Quyida ulardan eng ko‘p uchraydigan ikki uslubi ko‘rib o‘tilgan. Birinchi uslubda, korxona yetkazib beruvchiga Ilmiybaza.uz buyurtmani yuborish davr oralig‘i o‘zgarmasdir (buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘i tizimi). Ikkinchi uslubning mohiyati shundaki, biror - bir tovarning zaxirasi oldindan belgilangan eng kam qiymatiga etish bilan, bu tovar buyurtma qilinadi. Bunda buyurtirilgan partiyaning hajmi har doim bir xildir (buyurtmaning qat’iy belgilangan hajmi tizimi). Buyurtmaning qat’iy belgilangan davr oralig‘idagi zaxiralarning holati ustidan nazorat qilish tizimi. Bu tizim bo‘yicha zaxiralarning holati ustidan nazorat bir xil vaqt oralig‘ida qoldiqlar inventarizatsiyasini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Tekshirish natijalari bo‘yicha tovarning yangi partiyasini yetkazib berishga buyurtma belgilanadi. Buyurtma qilinayotgan tovar partiyasining hajmi maksimal tovar zaxirasining ko‘zlangan me’yoriy va haqiqiy zaxirasi orasidagi farq bilan aniqlanadi. Buyurtmani bajarish uchun aniq vaqt oralig‘i kerak bo‘lgani uchun, buyurtma qilinayotgan partiyaning o‘lchami bu davrda kutilayotgan harajat o‘lchamiga ortadi. Moddiy oqimlarni boshqarish kontseptsiyasini amaliyotda qo‘llanilishi zahiralar yig‘indisini optimallashtirish bilan to‘g‘ridan - to‘g‘ri bog‘liq. Zahiralarni optimallashtirishning mezoni bo‘lib, buyurtmalarni bajarishga va materiallarni saqlashga ketadigan umumiy xarajatlar hisoblanadi. Materiallarni xarid qilish va saqlash tizimida xarajatlar quyidagi guruhlarga ajratiladi:  Buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar;  Xarid narxi bilan belgilanadigan to‘g‘ridan – to‘g‘ri xarajatlar;  Zahiralarni saqlashga ketadigan xarajatlar;  «defitsit» (kamomat) natijasidagi yo‘qotishlar. Buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar, buyurtmani joylashtirish va yetkazib berish bilan bog‘liq. Ular qatoriga xarajatlarning quyidagi statiyalari (tur) taalluqli: yetkazib berish shartlarini ishlab chiqish va ularni qabul qilishni tayyorlashga ketadigan xarajatlar; buyurtma bajarilishi ustidan nazorat va ularning bajarilish muddatlarini qisqartirish bilan bog‘liq xarajatlar; transport xarajatlari Ilmiybaza.uz (agar tashishga ketadigan mablag‘lar qabul qilinayotgan tovar qiymatiga kirmasa); buyurtmani qabul qilish va omborga joylashtirishga ketadigan xarajatlar. Bularning ba’zilari buyurtmada joylashtiriladi va hajmga bog‘liq bo‘lmaydi, boshqalari, masalan transport va ombor xarajatlari, to‘g‘ridan - to‘g‘ri buyurtma miqdoriga bog‘liq. Umuman olganda buyurtmani bajarishga ketadigan xarajatlar hamma turdagi xarajatlarni o‘zining tarkibiga oladi, ularning miqdori esa bajarilayotgan buyurtmalar soniga bog‘liq bo‘ladi. To‘g‘ridan–to‘g‘ri xarajatlar xarid qilinayotgan materiallar narxi bilan belgilanadi va buyurtma partiyasining o‘sishida o‘rnatiladigan ulgurji narxlarning arzonlashishiga qarab o‘zgaradi. Zahiralarni saqlashga ketadigan xarajatlar materiallarni saqlash xarajatlari va zahiralarning mavjudligi bilan aniqlanadi. Xarajatlarning bu guruhiga quyidagi statiyalar kiradi: zahiralarga qo‘yilgan kapitaldan olinishi mumkin bo‘lgan foiz stavkasi; ombor operatsiyalariga ketadigan xarajatlar va ombor ijarasi uchun to‘lov; ishlab chiqarish birligiga qarashli bo‘lgan omborxonalarni ishlatish bilan bog‘liq joriy xarajatlar; sug‘urta va soliq xarajatlari. Zahiralarni kamaytirish ombor xarajatlari va u bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning kamayishiga olib keladi. Defitsit (kamomat) natijasida yo‘qotishlar, qandaydir davr ichida u yoki bu moddiy resurslarning cheklanganligi natijasida yuzaga keladigan xarajatlardan iborat. Yo‘qotishlarning bu guruhiga quyidagilar taalluqli:  zarur materiallar yo‘qligi natijasida ishlab chiqarish jarayonining to‘xtashi hamda materialni boshqa qimmatrog‘iga almashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarishdagi yo‘qotishlar;  buyurtma bajarilmagan holatda iste’molchining boshqa ishlab chiqaruvchiga murojaat qilishi natijasidagi yo‘qotishlar (bu holatda defitsit natijasidagi xarajatlar, foyda yo‘qotishlari deb qaraladi);  buyurtma bajarilishini kutib qolish holatida vujudga keladigan qo‘shimcha xarajatlar. Ilmiybaza.uz Ombor xarajatlarining me’yorlari. Ombor xarajatlari umumiy me’yor bo‘yicha hisoblanadi, bu me’yor xarajatlarning doimiy va o‘zgaruvchan qismlarning munosabatini hisobga oladi. Ombor xarajatlar me’yori quyidagini tashkil etadi: N = A + V, Bu yerda, N – ombor xarajatlarning me’yori; A – zahiralarga qo‘yilgan kapitalning foiz stavkasi; V – materiallarni omborda saqlash xarajatlarining me’yori. V = G / D * 100, Bu yerda G – ma’lum davr ichida omborda materiallarni saqlashga ketgan xarajatlar; D – ombor zahirasining o‘rtacha qiymati. 6.5. Zahiralarni nazorat qilish va boshqarish strategiyalari Zahiralarni nazorat qilish tizimi – bu zahiralarni tashkil etish va to‘ldirish, uzluksiz nazoratni yo‘lga qo‘yish va yetkazib berishlarni operativ rejalashtirish bo‘yicha chora - tadbirlar yig‘indisidir. Zahiralarni nazorat qilish jarayonida zahiralarning turli xil miqdoriy darajalari ajratiladi: - maksimal zahira, bu zahira kafolatlangan, tayyorlov zahiralari va maksimal joriy zahiraning yig‘indisiga teng. Uning hajmi yuqori me’yoriy resurslar nazorati uchun o‘rnatiladi. - o‘rtacha yoki o‘tuvchi zahira, bu kafolatlangan, tayyorlov zahiralari va joriy zahiralar yarmining yig‘indisiga teng. Bu ko‘rsatkichning miqdori zahiraning me’yoriy miqdoriga mos keladi. - minimal zahira, bu kafolatlangan va tayyorlov zahiralar yig‘indisiga teng. Zahiralarning bu darajagacha kamayishi ularni tez vaqtda to‘ldirilishi zarurligini ko‘rsatadi. Zahiralarni boshqarish jarayonida buyurtma nuqtasini va talab qilinayotgan materiallar miqdorini belgilab olish muhimdir. Ilmiybaza.uz Buyurtma nuqtasi bu zahiralarning belgilangan maksimal darajasidir, u kamayganda moddiy boyliklarning keyingi partiyasining yetkazilishiga buyurtma beriladi. Buyurtma hajmi – bu zahirani to‘ldirish uchun buyurtma berilishi zarur bo‘lgan materiallar miqdoridir. Agar minimal zahiraga yangi partiyani qabul qilish vaqtida erishilgan bo‘lsa, zahira maksimal darajaga ko‘tariladi. Buyurtma hajmini partiya hajmi va yetkazib berishlar o‘rtasidagi intervalni o‘zgartirish yoki ham hajmni, ham yetkazib berish intervalini o‘zgartirish orqali boshqarish mumkin. Shunga qarab zahiralarni boshqarish amaliyotida ikkita asosiy tizimdan foydalaniladi: - buyurtma miqdori belgilangan tizim; - buyurtma davomiyligi belgilangan tizim; Buyurtma miqdori belgilangan tizim. Materiallarni bir xil, oldindan aniqlangan optimal partiyalarini o‘zgarib turuvchi vaqt intervallari ichida kelib tushishini nazarda tutadi. Keyingi partiyani yetkazib berilishiga buyurtma omborda mavjud zahira belgilangan kritik darajagacha – «buyurtma nuqtasigacha» kamayganda beriladi (7-chizma). Ilmiybaza.uz 6.1-chizma. Buyurtma miqdori belgilangan tizim sxemasi Omborga keyingi partiyalarni yetkazib berishlar orasidagi intervallar moddiy resurslarni ishlatilish (iste’mol qilinish) intensivligiga bog‘liq. Buyurtma nuqtasiga mos keluvchi zahiralar darajasi, yetkazib berish vaqtini buyurtmadan kechikishi davomida kutilayotgan ehtiyojni kafolatlangan zahira bilan yig‘indisiga teng. Qbn = r * T + qkaf. Bu yerda Qbn - buyurtma nuqtasining zahirasi; r – materialning o‘rtacha kunlik xarajati; T – buyurtma berilish davri; qkaf – kafolatlangan zahira. Bunda yetkazib berishga buyurtma berilishi bilan partiyaning omborga kelib tushishi orasidagi vaqt intervali t o‘zgarmas deb olinadi. Zahiralarni boshqarishdan maqsad ularning harakati haqida berilganlar asosida «buyurtma nuqtasini» aniqlash va zarur materiallarni yetkazib berishga buyurtmani hujjatlashtirishdan iborat. 1-misol. Detal X uchun xarid qilinayotgan partiyaning optimal miqdori 500 dona deb aniqlandi. Bashorat qilinayotgan talab bir yilda 1500 donani tashkil etadi. Buyurtma bajarilish muddati bir oy (22 kun)ga teng deb olaylik. Agar bir yilda 250 Заҳиралар Вақт Буюрт- мани қайта- риш нуқтаси qо пт qо пт qо Т Т Т Буюртмадан ошиб кетиш даври Ilmiybaza.uz ish kuni bo‘lsa, unda yillik iste’mol 1500 \ 250 yoki bir kunda 6 donani tashkil etadi. Demak 500 dona, 500 \ 6 yoki 83 kunda ishlatilib ketadi, biron - bir kafolatlangan zahira mavjudligini ham hisobga olaylik. Buyurtma bajarilish muddati bir oy bo‘lsa, «buyurtma nuqtasi»da zahiralar darajasi kafolat zahirasidan 6 * 22 yoki 132 donaga oshadi. Buyurtma miqdori belgilangan tizimning qulayligi – materialning bir xil partiyalar bilan kelib tushishi, bu esa zahiralarni yetkazib berish va saqlash xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Bu tizimning kamchiligi zahiralarning mavjudligi ustidan doimiy nazorat olib borilishi zarurligi va nazorat bilan bog‘liq xarajatlarning oshishidan iborat. Buyurtma davomiyligi belgilangan tizim. Zahiralarni boshqarishning davriyligi belgilangan tizimi materiallarni bir xil, doimo qaytariladigan vaqt oraliqlaridan (zahiralarni mavjudligini tekshirish davridan) keyin kelib tushishini nazarda tutadi. Zahiralarning mavjud qoldig‘ining har bir tekshiruvidan so‘ng buyurtma hujjatlashtiriladi va uning miqdori materiallarni iste’mol qilinish intensivligiga bog‘liq bo‘ladi. Buyurtma miqdori maksimal zahiradan materiallarni tekshiruv vaqtidagi joriy zahira darajasining ayirmasiga tengdir, ya’ni: q = qmax - qjor , bu yerda: q – buyurtma miqdori, qmax - zahiraning maksimal darajasi, qjor – buyurtma bajarilish vaqtida mavjud zahira hajmi. Agar haqiqiy talab kutilayotgandan yuqoriroq bo‘lsa, buyurtma miqdori samarali buyurtma miqdoridan kattaroq bo‘ladi va aksincha, buyurtma miqdori kamroq bo‘ladi, agar materiallarga talab kutilayotgan o‘rtacha miqdordan kamroq bo‘lsa. Shunday qilish zahiralarni nazorat qilishning davriy tizimi qo‘llanilganda buyurtmalar orasidagi vaqt intervali o‘zgarmas bo‘lib qoladi, buyurtmaning miqdori esa iste’mol qilinish intensivligiga qarab o‘zgaradi, ya’ni o‘zgaruvchan kattalik hisoblanadi. Zahiralarni nazorat qilishning bu uslubida zahiralarni boshqarish sxemasi 8- chizmada ko‘rsatilgan. Ilmiybaza.uz Zahiralarni boshqarishning bir nechta strategiyalari mavjud. Bu strategiyalar maxsus xizmatlar ishchilariga, oddiy hisoblarni o‘tkazish asosida zahiralarni boshqarishda korxonaning siyosatini aniqlash imkonini beradi. Eng katta ehtiyotkorlik strategiyasi. Bu strategiya asosan zarur zahira miqdori bir kun ichida zahiralarning maksimal iste’molini yetkazib berishning eng katta davomiyligiga ega bo‘lgan davriga yig‘indisi sifatida aniqlanadi. Natijada keyingi buyurtma berilish vaqtiga to‘la miqdorda ishlatilib tugatilmaydigan zahiralar vujudga keladi. 6.2–chizma. Buyurtma davriyligi belgilangan tizim sxemasi. Qo‘shimcha zahira strategiyasi. Bu holda iste’molchilarning kafolati moddiy resurslarning qo‘shimcha zahiralarini tashkil etish hisobiga ta’minlanadi. Qo‘shimcha zahiralar miqdori quyidagi uslublar bo‘yicha aniqlanadi: 1-uslub. Zahira miqdori o‘rtacha talab miqdorining mustahkamlik koeffitsientiga to‘g‘rilangan o‘rtacha o‘zib ketish vaqtiga ko‘paytmasiga teng. Asosan uning miqdori 25 – 40 %ga teng. Буюртма нуқтаси Қайтарилувчи буюртмалар миқдори. Дефи- цит ву- жудга келди Буюртмалар келиб тушиши орасидаги интервал Буюртмалар келиб тушиши орасидаги интервал Т Т Ilmiybaza.uz 2-uslub. Saqlash birliklari o‘rtacha miqdori iste’mol davrining o‘rtacha miqdorini ildiz osti ko‘rsatkichi sifatida aniqlanadi. Talabdan foiz strategiyasi. Bu strategiya asosida bir kunlik ish natijalari bo‘yicha moddiy zahiralarga bo‘lgan talabning tahlili yotadi. Talabning miqdori haqida berilganlar, natijalar o‘sib boruvchi taqsimot grafigiga kiritiladi. Bundan keyin ishlab chiqarish jarayonining buzilishiga olib kelmaydigan, zahiralarning to‘liq ishlatilish imkonini beradigan buyurtmalarni berish davrlari belgilanadi. Bu kattalik bo‘yicha grafikdan zahiralarni to‘liq ishlatilish hollariga mos keluvchi talab miqdori aniqlanadi. Nazorat savollari: 1. Zahiralarni boshqarish tizimida xarajatlarning qanday turlari ajratiladi?. 2. Moddiy zahiralarni tashkil etish sabalari nimada?. 3. Buyurtma miqdori va davriyligi belgilangan tizimni sharhlang. 4. Zahiralarni boshqarishning qanday strategiyalari bor?