LOGISTIKANING TRANSPORT NUQTAI NAZARLARI Reja: 5.1. Logistikada transport vazifalari va turlari. 5.2. Transport turlarining moddiy – texnika bazasi 5.3. Mahsulotlarni yetkazib berish tizimini boshqarish 5.4. Avtotransport harakatlanuvchi tarkibining xizmatlari Tayanch iboralar: Transport vositalari, moddiy-texnika baza, tashish rejasi, iste’molchilar, yetkazuvchi-korxonalar, transport xizmati, optimallashtirish, mezon-ko‘rsatkich. 5.1. Logistikada transport vazifalari va turlari Transport odamlar va yuklarni tashishda bo‘ladigan moddiy ishlab chiqarish tarmog‘idir. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi moddiy xizmatlar ishlab chiqarishga kiradi. Moddiy oqimning birinchi xom ashyo manbaidan oxiri iste’molchigacha harakatdagi logistika tadbirlarining muhim qismi turli transport vositalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Bu tadbirlarni bajarishga ketgan harajatlar logistikaga ketgan umumiy harajatlarning 50 % ini tashkil yetadi. Bajargan ishiga qarab, transport ikki asosiy guruhga bo‘linadi: 1. Ommaviy foydalaniladigan transport, xalq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i bo‘lib, yuk va yo‘lovchi tashishda aholiga va xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu transport aholiga ham aloqa yo‘li tizimida xizmat qiladi. Uni ko‘pincha magistral deb ataladi. Ommaviy foydalaniladigan transport tushunchasi o‘z ichiga temir yo‘l transporti, suv transporti (dengiz va daryo), avtomobil transporti, havo transporti va quvur transportini oladi. 2. Noommaviy foydalaniladigan transport - ishlab chiqarish ichidagi transport hamda notransport korxonalariga tegishli bo‘lgan transport vositalarining barcha shakllari. Transportning noommaviy turidan foydalangan holda yuklar tashishni tashkil qilish ishlab chiqarish logistikasining predmetidir. Tovar harakatida kanallarni tanlash masalasi logistika doirasida yechiladi. Transport logistikasining predmeti ommaviy vazifadagi transport yuk ta’minotini tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan kompleks masalalar hisoblanadi. Transport logistikasining vazifalari: - transport tizimlarini, jumladan, transport koridorlari va transport zanjirlarini tashkil etish: - transport jarayonlarining turli xil transport birligini rejalashtirish (aralash ta’minlash holatida); - transport - ombor jarayonlarining texnologik birligini ta’minlash; - transport jarayonini ombor va ishlab chiqarish bilan rejalashtirish; - transport vositasi turini tanlash; - transport vositasini tekin ta’minlash; - yetkazishning to‘g‘ri marketurasini aniqlash. Materiallar oqimini tashkil etish imkonini beruvchi texnik vositalar yig‘indisi va unga nisbatan omborlarning va ishlab chiqarish uchastkalarining joylashuvi moddiy oqimlarning harakatini tashkil etish shakllarini hosil qiladi. Amaliyotda materiallar harakatini tashkil etishning uchta shakli qo‘llaniladi:  Yig‘uvchi;  Transport – yig‘uvchi;  Yul zahira. Tashkil etishning yig‘uvchi shakli: logistik tizimlarning me’yorli ishlashi uchun, ularning tarkibida omborlarning kompleksi ko‘zda tutilishi bilan xarakterlanadi. Bularga metalll va yarim tayyor mahsulotlar omborlari; detallar, bog‘lovchi va yig‘uvchi qismlarning uchastka oraliq omborlari; tayyor mahsulot omborlari; texnik ta’minot omborlari taalluqli bo‘ladi. Material metall va yarim tayyor mahsulot omborxonasidan oraliq omborlari orqali ishlab chiqarish uchastkalariga harakatlanadi va oxir- oqibatda tayyor mahsulot omborxonasiga kelib tushadi. Moddiy oqimlar harakatini tashkil etishni bu shaklining afzalligi tizimga kirish va chiqishda materiallarni katta hajmda yig‘ish imkonining mavjudligi, bu esa bir tarafdan, zarur detallar, yarim tayyor mahsulotlar, yig‘uvchi qismlarning ishlab chiqarishga vaqtida yetkazib berilishini ta’minlasa, ikkinchi tarafdan mahsulot iste’molchilarining muhim buyurtmalarining bajarilishini kafolatlaydi. Materiallar harakatini yig‘uvchi shaklining asosiy kamchiligi bu transport yo‘nalishlarining tarmoqlashganligi va omborlarning ko‘pligi natijasida moddiy oqimlar harakatini boshqarish va zahiralar ustidan nazoratning qiyinlashuvidir. Bundan tashqari mablag‘larni materiallarga immobillashtirish va omborlar tizimini tashkil etish uchun kapital qo‘yilmalar zarurligi bilan asoslanadigan xarajatlar oshadi. Tashkil etishning transport – yig‘uvchi shakli aralash transport – ombor tizimini (TOT) mavjudligini nazarda tutadi, bu tizim ma’lum ish joylar (uchastkalar) sonini, har bir ish joyini (uchastkani) boshqasi bilan axborot va moddiy oqimlar orqali aloqalar o‘rnatish yo‘li bilan birlashtiriladi. Bunda mexanik qayta ishlash (yig‘ish), nazorat, ishlab chiqarishni tayyorlash, materiallarni omborga joylashtirish va nazorat qilish jarayonlari TOT yordamida ishlab chiqarishning bitta umumiy jarayoniga birlashtiriladi. Moddiy oqim harakatini boshqarish quyidagi sxema orqali amalga oshiriladi: zarur yarim tayyor mahsulotni ombordan qidirish – ish joyiga tashish – qayta ishlash – detalni omborga qaytarish. Materiallar markaziy omborda yoki demarkazlashgan holda uchastkalarda yig‘iladi. Birinchi holatda ombor bir qancha ishlab chiqarish bo‘linmalariga xizmat qiladi va detalni qayta ishlashni boshlanishi bilan tugatilishi o‘rtasida zahira yig‘uvchi sifatida qo‘llaniladi. Ikkinchi holatda omborlar alohida uchastkalarda hosil qilinadi va detalni qayta ishlash va tashishda yuzaga keladigan vaqt yutkazishlarni qoplash uchun xizmat qiladi. Ba’zi hollarda aralash TOT qo‘llaniladi, bunda ham markazlashgan ombor, ham ish uchastkalarida zahira yig‘uvchilari mavjud bo‘ladi. Moddiy oqimlarni tashkil etishni bu shaklining qulayliklari quyidagilardan iborat: TOTni tashkil etish hisobiga ish joylarida zahira hajmining kamayishi;ishlab chiqarish tsiklining tashkil etuvchilari o‘rtasidagi to‘xtashlarni yo‘qotish orqali ishlab chiqarish jarayonining davomiyligini qisqartirish; zahiralar ustidan doimiy nazorat; materiallar harakatini boshqarishning yaxshi tashkil etilgan tizimining mavjudligi. Kamchiliklar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: transport – yig‘uvchi shakl konstruktiv va texnologik bir xil detal guruhlari uchun samarali, bu esa, birinchidan uning qo‘llanilish sohasini toraytiradi, ikkinchidan bir qator tayyorgarlik ishlarini o‘tkazish zaruriyatini tug‘diradi; bu shakl ishlab chiqarishni boshqarishning avtomatlashtirilgan tizimini tashkil etishga katta miqdordagi qo‘yilmalarni talab etadi. Yul zahirani tashkil etish shakli avtonom holda o‘z - o‘zini boshqaruvchi ishlab chiqarish bo‘g‘inlari asosida nazorat qilishning birlashgan konturlarini tashkil etishni nazarda tutadi. Konturning markazi bo‘lib alohida uchastkalarni bir-biri bilan bog‘lovchi buferlari ombor hisoblanadi. Transport vositalarining turlari va ularning moddiy texnika bazasi. Transport odamlar va yuklarni tashishda bo‘ladigan moddiy ishlab chiqarish tarmog‘idir. Ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilmasi moddiy xizmatlar ishlab chiqarishga kiradi. Moddiy oqimning birinchi xom ashyo manbaidan oxiri iste’molchigacha harakatdagi logistika tadbirlarining muhim qismi turli transport vositalaridan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Bu tadbirlarni bajarishga ketgan harajatlar logistikaga ketgan umumiy harajatlarning 50 % ini tashkil yetadi. Bajargan ishiga qarab, transport ikki asosiy guruhga bo‘linadi: 1. Ommaviy foydalaniladigan transport, xalq xo‘jaligining asosiy tarmog‘i bo‘lib, yuk va yo‘lovchi tashishda aholiga va xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu transport aholiga ham aloqa yo‘li tizimida xizmat qiladi. Uni ko‘pincha magistral deb ataladi. Ommaviy foydalaniladigan transport tushunchasi o‘z ichiga temir yo‘l transporti, suv transporti (dengiz va daryo), avtomobil transporti, havo transporti va quvur transportini oladi. 2. Noommaviy foydalaniladigan transport - ishlab chiqarish ichidagi transport hamda notransport korxonalariga tegishli bo‘lgan transport vositalarining barcha shakllari. Transportning noommaviy turidan foydalangan holda yuklar tashishni tashkil qilish ishlab chiqarish logistikasining predmetidir. Tovar harakatida kanallarni tanlash masalasi logistika doirasida yechiladi. Transport logistikasining predmeti ommaviy vazifadagi transport yuk ta’minotini tashkil qilish bilan bog‘liq bo‘lgan kompleks masalalar hisoblanadi. Transport logistikasining vazifalari: - transport tizimlarini, jumladan, transport koridorlari va transport zanjirlarini tashkil etish: - transport jarayonlarining turli xil transport birligini rejalashtirish (aralash ta’minlash holatida); - transport - ombor jarayonlarining texnologik birligini ta’minlash; - transport jarayonini ombor va ishlab chiqarish bilan rejalashtirish; - transport vositasi turini tanlash; - transport vositasini tekin ta’minlash; - yetkazishning to‘g‘ri marketurasini aniqlash. 5.2 Transport turlarining moddiy - texnika bazasi Transport turini tanlash masalasi logistika zaxiralarining qulay darajasini tashkil qilish va ushlab turish, qadoqlash va o‘rash turini tanlash va boshqa shu kabi masalalar bilan bog‘liq holda yechiladi. Muayyan bir mahsulotni tashish uchun transport turini tanlashda har xil transport turlarining xarakterli xususiyati haqidagi axborot asos bo‘lib xizmat qiladi. Logistika nuqtai nazaridan avtomobil, temir yo‘l, suv, havo transportining kamchilik va afzalliklarini ko‘rib chiqamiz. 1. Avtomobil transporti. Asosiy funktsiyalaridan biri yuqori tezlikda yurish. Avtomobil transporti yordamida yukni kerakli muddatda yetkazib berish mumkin. Transportning bu turi yetkazishning muntazamligini ta’minlaydi. Bu yerda boshqa turlariga nisbatan qadoqlanishiga kamroq talablar qo‘yiladi. Avtomobil transportining kamchiligiga tashishga nisbatan yuqori tannarxi, ya’ni odatda avtomobilning yuk ko‘tarish qobiliyati (eng ko‘p miqdor) bo‘yicha olinadigan to‘lov kiradi. Bu transport turining boshqa kamchiliklariga yuk tushirish va tashish, yukni yo‘qotish imkoniyati va avtotransportning yo‘lda buzilish imkoniyati borligi, nisbatan yuk ko‘tarilish quvvatining pastligi kiradi. 2. Temir yo‘l transporti. Transportning bu turi turli ob-havo sharoitlarida yuklarning turli to‘plamlarini tashishga yaxshi moslashgan. Temir yo‘l transporti yuklarni uzoq masofalarga tashish va tashishning muntazamligi imkoniyatini beradi. Bu yerda yuklash, tushirish ishlari foydali natijani tashkil qilishi mumkin. Temir yo‘l transportining afzalligi yuklarni tashish tannarxining nisbatan pastligi. 3. Suv transporti. Dengiz transportining kamchiliklariga tezlik pastligi, yuklarning qadoqlanishi, o‘ralishi va mustahkamlanishiga qattiq talablar qo‘yilishi, jo‘natish chastotasi pastligi kiradi. Ichki suv transporti. Yuk tariflari past. uzoqroq masofaga tashishda bu transport turi eng arzon hisoblanadi. Ichki suv transportining kamchiliklariga yetkazib berishning tezligi past bo‘lishi kiradi. 4. Havo transporti. Asosiy afzalliklari: tezligi, alohida rayonlarga yetkazish imkoniyati. Kamchiliklariga yuk ta’riflarining yuqoriligi va meteo sharoitlar kiradi (etkazib berish jadvaliga rioya qilish imkoniyatini tushiradigan meteo sharoitlar). O‘zbekiston Respublikasi transport tarmog‘i temir yo‘l, avtomobil, aviatsiya, truboprovod va daryo transportidan iboratdir. Respublika transportining barcha turlari bilan har yili kata miqdordagi yuklar va yo‘lovchilar tashiladi. Transport turlari bo‘yicha yuk tashish. Bu borada asosiy o‘rinni yukning katta qismidan ko‘proq qismini tashiydigan temir yo‘l transporti egallaydi. Mazkur transportning eng muhim afzalligi shundan iboratki, uning tashish qobiliyati juda yuksak va yil bo‘yi ob-havo sharoitiga qaramasdan (haso va daryo transportidan farqli o‘laroq) muntazam ishlaydi. 1. Avtomobil transporti. U yuklar va yo‘lovchilarni relssiz yo‘llarda tashuvchi transport turiga kiradi. Ular asosan quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Yuklarni magistral transporti (paroxod, samolyot, poezd va h.k.) ga tushirish va olib borish. 2. Sanoat va qishloq xo‘jaligi yuklarini qisqa vaqt ichida tashish. 3. Yuklarni qurilish va savdo uchun tashish. 4. Uzoq masofalarga avtomobil transportida tez buziladigan, qimmatbaho, tez olib borilishi kerak bo‘lgan transportning boshqa turlari bilan tashish, tushirish, ortish qiyin bo‘lgan yuklarni tashish. Hozirgi davrda iqtisodiyotning biror-bir sohasi o‘z vazifalarini avtomobil transportisiz bajara olmaydi. Avtomobil transportiga bo‘lgan mehnat va pul sarfi boshqa transport turlaridan ko‘proq bo‘lsa ham iqtisodiyotning hamma bosqichlarida keng yoyilgan. Avtomobil transportida yuklarni tashish samaralidir. Ayniqsa, yuklarni «eshikdan yeshikkacha» tashishda, yuklarni ortish va tushirishga sarflangan harajatlar yuklarning yo‘ldagi vaqtlarini qisqartiradi. O‘zbekiston Respublikasi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlari va mamlakat aholisi ehtiyojlarini qondirish darajasida rivojlangan avtomobil transportiga ega. Respublika yuk mashinalari, jumladan, Do‘stlik shahar avtomobil zavodida «Mersedes - Bens» sudrovchilar vazifasiga ko‘ra ixtisoslashtirilgan (o‘t o‘chirish, un, paxta, qurilish materiallari tashish, sanitariya va boshqa) avtomobillar bor. Respublikada xalq xo‘jaligining sanoat, qishloq xo‘jaligi qurilish, suv xo‘jaligi, aloqa, savdo, sog‘liqni saqlash, kommunal xo‘jaligi, madaniyat, mudofaa va boshqa tarmoqlarda ixtisoslashtirilgan yirik avtotransport korxonalari mavjud. Umumiy foydalaniladigan yuk va yo‘lovchilar tashuvchi avtomobil transportining yirik korxonalari O‘zavtotransport davlat hissadorlik Korporatsiyasi tarkibiga kiradi. Korporatsiya 1993-yil yanvarda tashkil etilgan. Korporatsiyaning «O‘ztashishtrans» savdo transport birlashmasi va «O‘zbekavtotur» firmasi xalqaro yuk tashish va yo‘lovchilar qatnoviga xizmat ko‘rsatadi 2. Temir yo‘l transporti. Xalq xo‘jaligida temir yo‘l transportining yo‘lovchilar hamda yuk tashishda salmog‘i katta. Respublika temir yo‘l transporti MDH doirasidagi qo‘shni davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishda muhim o‘rinda turadi. 1994-yil noyabrda O‘zbekiston Respublikasida joylashgan temir yo‘l korxonalari va bo‘linmalari, loyiha - konstruktorlik va boshqa tashkilotlari va muassasalari negizida «O‘zbekiston temir yo‘llari» davlat hissadorlik kompaniyasi tashkil yetildi. O‘zbekiston Respublikasi mamlakat mustaqilligi va iqtisodiyoti uchun ulkan ahamiyatga ega bo‘lgan Xitoy, Koreya, Yaponiya, Yeron, Turkiya va G‘arbiy Yevropaning janubi bilan tutashtiradigan «TransOsiyo» magistrali (Istambul- Toshkent -Olma ota - Pekin) qurilishida ishtirok etdi. «O‘zbekiston temir yo‘llari» 50 mingdan ortiq turli yuk vagoni va Germaniyada tayyorlangan refrijiratorlari, 1450 yo‘lovchilar tashiladigan vagonga ega. Kompaniyaning temir yo‘ldan foydalanishiga mas’ul bo‘lgan Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Orol bo‘yi, Qarshi bo‘limlari bor. Yo‘lovchilarga xizmat ko‘rsatishda, ayniqsa, shaharlar atrofidagi qatnovda elektropoyezdlardan tobora kengroq foydalanilmoqda. O‘zbekistonning yagona temir yo‘l tarmog‘ini vujudga keltirish bo‘yicha Navoiy-Nukus yo‘nalishlarida temir yo‘lni qayta qurish va elektrlashtirish boshlandi. Urganch-Beruniy elektrlashtirilgan yangi temir yo‘l qurilishi bu hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. 3. Havo yo‘l transporti. O‘zbekiston jahondagi ko‘p mamlakatlarning poytaxtlari, yirik shaharlar sanoat markazlari bilan havo yo‘llari orqali bog‘langan. Respublika mustaqillikka yerishgandan so‘ng, 1992-yili yanvardan sobiq Ittifoq tasarrufida bo‘lgan O‘zbekiston fuqaro aviatsiyasi boshqarmasi, fuqaro aviatsiyasining 243-ta’mirlash zavodi, «Aviaqurilish» birlashmasiga qarashli «Aviamaxsusmontajsozlik» negizida «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi tashkil etildi. Respublikaning, ayniqsa, xorijiy mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy, turistik aloqalarini yo‘lga qo‘yishda mamlakatning o‘z transporti muhim rol o‘ynayapti. «O‘zbekiston havo yo‘llari»ning bir qancha Osiyo va Yevropa, Amerika mamlakatlarida vakolatxonalari ochildi. «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasi quyidagi havo kemalariga ega: qishloq xo‘jaligi ishlariga mo‘ljallangan AN-2, milliy havo yo‘llarda qatnaydigan AN-24, YaK-40 xalqaro toifadagi IL-86, TU-154, A-310, V-767 kabi samolyotlar, vertolyotlar parkida MI-2, MI-8, KA-26 kabi mashinalar bor. Viloyat markazida aeroportlar TU-154, Samarqand, Namangan, Urganch, Termiz aeroportlari IL-62, IL-72, Nukus aeroporti IL-86, A-310 aerobuslarini qabul qilishga qodir. Toshkent, Samarqand, Termiz aeroportlari xalqaro maqomga ega. Respublika hukumati qaroriga ko‘ra Uchquduqda jahondagi eng ilg‘or andozalarga mos keladigan katta yangi aeroport qurishga tayyorgarlik boshlangan. Respublika aviatsiya transporti uchun uchuvchilar, texnika xizmati tarkibi, yerdagi xizmat xodimlari milliy aviakompaniyaning uchish - o‘quv texnika markazida va Toshkent aviatsiya institutida tayyorlanadi. 4. Suv transporti. Suv transporti deb, suv orqali yuklarni yoki yo‘lovchilarni tashuvchi transportga aytiladi. Tashish tabiiy (daryo, dengiz, ko‘llar, okeanlar) orqali va sun’iy (kanal, suv omborlari va h.k.) yo‘li bilan amalga oshiriladi. Suv transporti 2 ga bo‘linadi: 1. Dengiz orqali 2. Ichki suvlar orqali. 5.3. Mahsulotlarni yetkazib berish tizimini boshqarish Logistikaning rivojlanishi transport siyosatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Firmalar xo‘jalik faoliyatida ishlab chiqarish va transport ishlarining sinxronizasiyasini ta’minlash Kanban (aniq muddatga) tizimlarida keng qo‘llaniladi. Uni transportda qo‘llashning mohiyati shundaki, agar asosiy ishlab chiqarishda qat’iy jadval bo‘yicha texnologiya, ya’ni mavjud materiallar, xom ashyo, yarim fabrikat va komplektlash buyumlari zaxiralari hajmi haqidagi axborotlar qo‘llansa, unda logistika tashkilotlari mos ravishda qisqa oraliqlarda (Kanban tizimi) va qat’iy belgilangan vaqtda (aniq muddatda) amalga oshiriladi. Bu texnologiya bo‘yicha yuklarning hajmi va berilishi aniq vaqtda bo‘ladi. Masalan, avtomobil yig‘ish zavodining asosiy konveyeridan avtomobil omborga emas, balki vagonga tushadi vaayni vaqtda EHM tomonidan boshqariladigan yuklash qurilmasi, avtomashinalarning navbatdagi to‘dasini yuklash uchun keyingi vagonni qo‘yadi. Bu texnologiya qimmat turadigan ombor xo‘jaligisiz ishlashga imkon beradi va kapital aylanishini tezlashtiradi. Natijada materiallar zaxirasi normativi qisqaradi. Masalan, Yaponiyada ularga 2 va 5 sutkalik ehtiyoj bo‘lsa, (Nissan) avtomobil yig‘ish zavodida komplektlash buyumlari zaxirasi faqat 2 soatga mo‘ljallangan (aniq muddatga) tizimida ishlashga o‘tishi tovarlar realizatsiyasiga ketadigan vaqtni 2 martaga qisqartiradi. 70-80-yillardan boshlab, transport va ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish organik birikib, yagona ishlab chiqarish transport-taqsimot tizimiga aylandi. Transportga katta tizim, ya’ni logistik zanjirning tarkibiy qismi, deb yangicha yondashish, uni har xil sohalarga qo‘yib chiqish ehtiyojini keltirib chiqardi. Bunda transport material texnik ta’minot tizimida ishlab chiqaruvchidan tortib, so‘nggi iste’mol qiluvchigacha bo‘lgan oraliqda qaraladi.Avtomobil transportini yerkinlashtirish va aniq muddat tizimi uning faoliyat doirasi kengayishiga olib keldi. «Qat’iy grafik» tizimi bo‘yicha ishlaydigan logistik tizim tovar va materiallarni sotish, ular bilan ta’minlash ishlarida yuqori samaraga yerishgan, chunki yuklarni yig‘ish va taqsimlash bilan shug‘ullanadigan yangi xizmat turini ishlab chiqqan. Natijada o‘tkazilayotgan operatsiyalarga kamroq mablag‘ sarflanadi va xizmat ko‘rsatishning yuqori sifati ta’minlanadi. Mahsulot yetkazib berishda, asosan avtotranslarning marshrut bo‘yicha harakat qilishi tushuniladi. Mahsulotni avtomobil transporti bilan yetkazib berishda, asosan, yetkazib berishning kam harajatligi va avtomobil harakatining mehnat unumdorligini kamayishini tashkil qilish ko‘zda tutiladi. Avtomobil transportida mahsulotlarni yetkazib berish quyidagi 2 usulda amalga oshiriladi: a) tebranish usulida; b) halqa usulida. Mayatnik usuli asosan 2 ta yuk tashish punktini o‘zaro bog‘laydi va bu jarayon takrorlanadi. Halqa usulida esa avtomobilni bir necha ishlab chiquvchi va iste’molchi bog‘laydi. 5.4. Avtotransport harakatlanuvchi tarkibining xizmatlari Transport turini tanlash masalasi logistika zaxiralarining eng qulay darajasini tashkil qilish va ushlab turish, qadoqlash va o‘rash turini tanlash va boshqa shu kabi masalalar bilan bog‘liq holda yechiladi. Muayyan bir mahsulotni tashish uchun transport turini tanlashda har xil transport turlarining xarakterli xususiyati haqidagi axborot asos bo‘lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarish va mahsulotlarni iste’mol qiluvchilar uchun xarakterli bo‘lgan logistikaning asosiy holati (iste’molchining ustunligi, servisning yuqori darajasi, bajarish vaqtining qisqarishi va boshqalar) transport tarmog‘idagi korxonalarga bog‘liq transport xizmatlari bozorining raqobat mavjud bo‘lgan sharoitda, farqli tomoni shundaki, transport tarmog‘idagi korxonalar bu masalani kompleks qaror qabul qilish yo‘li bilan ishlab chiqadi. Bunday siyosatga transport jarayonini kompleks yuzaga keltirishga qaratilgan barcha qaror va harakatlar kiradi. Transport firmalari amaliyoti ko‘rsatmoqdaki, qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish yaxshi natijalar bermoqda. O‘z vazifalarining ba’zilarini transport firmalariga bergan, ishlab chiqaruvchi firmalar ham endilikda asosiy faoliyati samaradorligini ta’minlashga e’tibor bermoqda. Transport korxonasining kommunikatsiya doirasidagi siyosatiga taklif qilinayotgan xizmatlar haqidagi axborotni mijozlarga yetkazish va xaridorlarga imkon boricha katta hajmda xizmatlardan foydalanishda ta’sir o‘tkazish maqsadlari kiradi. Bu siyosatning ikkinchi maqsadi transport va yuk jo‘natuvchi firmalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqada hisoblash texnikasini qo‘llash va ma’lumotlarni elektron almashish asosida rivojlantirish va mukammallashtirish. Transport (taqsimot) masalasi va uni yechish tartibi Masalaning qo‘yilishi: Shartli belgilangan A1, A2 va A3 yetkazuvchi punktlar omborlaridan V1, V2, V3 va V4 iste’molchilar omborlariga bir xil yuk tashilib, bunda A1 punktdan 50t, A2 dan - 40t, A3 dan - 20t yuk tashib ketish imkoniyati mavjud bo‘lsin. Iste’molchilarnin ehtiyojlari: V1 - 30t, V2 - 25t, V3 - 35t, V4 - 20t miqdorida bo‘lib, har bir yetkazuvchi punktdan iste’molchi omborlarigacha yuk tashish xarajatlari birligi Cij (i=1,2,3; j=1,2,3,4) mezon ko‘rsatkich, t-km/ming so‘mda o‘lchansin. Ana shu dastlabki ma’lumotlar jadvali quyida keltirilgan. Yuk yetkazuvchi punktlarning barcha yuklari shunday tashilsinki, bunda barcha iste’molchilarning ehtiyojlari to‘liq qondirilib, natijada erishiladigan umumiy transport xarajatlari eng kam bo‘lishi ta’minlansin. Masalani yechish tartibi: Agarda Xij – mos ravishda punktlar (omborlar) o‘rtasida tashiladigan yuk miqdori bo‘lsa, masala yechimi matematik holda quyidagicha ifodalanadi: m n F(X) =∑ ∑ Sij · Xij → min i=1 j=1 - umumiy transport xarajatlari miqdori (ming so‘m) – maqsad funktsiyasi; n ∑ Xij = Ai , barcha i = 1,2,…,m punktlar uchun j=1 - barcha yuklarning to‘liq tashilishi sharti; m ∑ Xij = Bj , barcha j = 1,2,…,n iste’molchi punktlar uchun i=1 - mavjud talablarning to‘liq qondirilishi; m n ∑ Ai = ∑ Bj i=1 j=1 - yuk tashish-etkazish muvozanati, ya’ni masalaning “yopiqlik” sharti. Xij ≥ 0 , barcha i = 1,2,…,m va j = 1,2,…,m lar uchun - ko‘rsatkichlarning nomanfiylik sharti. 5.1.-jadval Transport masalasining dastlabki ma’lumotlari jadvali (misol) “Iqtisodiy-matematik usullar” kursidan ma’lumki, masalaning tayanch va maqbul (optimal) yechimlari “shimoliy-g‘arb burchak”, “Eng kichik qator elementi”, “Eng kichik ustun elementi” va potentsial usullari yordamida aniqlanadi. Quyida bir necha misollar keltiramiz. 5.2.-jadval “Shimoliy-g‘arb burchak” usulida aniqlangan tayanch yechimlar F(X) = 3∙30 + 2∙20 + 3∙5 + 2∙35 + 6∙20 = 335 (ming so‘m). 5.3.-jadval “Eng kichik qator elementi” usulida aniqlangan tayanch yechimlar F(X) = 3∙5 + 2∙25 + 1∙20 + 4 ∙5 + 2∙35 + 2∙20 = 215 (ming so‘m). 5.4.-jadval Masalaning maqbul (optimal) yechimi F(X) = 3∙10 + 2∙25 + 1∙15 + 2 ∙35 + 2∙5 + 2∙20 = 215 (ming so‘m). Nazorat savollari 1. Transport logistikasining mohiyati va vazifalari. 2. Transport tizimi turlari va uning texnik - iqtisodiy xususiyatlari. 3. Transport turlarining moddiy-texnika bazasi. 4. Avtotransport xizmatlari. 5. Mahsulotlarni yetkazib berish tizimini boshqarish.