LOR-A’ZOLARI O‘SMALARI Quloq va yuqori nafas yo‘llari o‘smalari barcha o‘smalarning 6-8 % ni tashkil etadi. Hiqildoq o‘smalari ayniqsa ko‘p uchraydi va yuqori nafas yo‘llari o‘smalari orasida birinchi o‘rinni egallaydi, ikkinchi o‘rinda - burun va burun yondosh bo‘shliqlari o‘smalari, uchinchi o‘rinda halqum o‘smalari turadi. O‘smalar N.A.Karpov bo‘yicha quyidagicha tasniflanadi: Klinik belgi, ya’ni havf darajasi bo‘yicha - xavfsiz, shartli xavfsiz, xavfli va o‘ta xavfli; Morfologik belgi- qaysi to‘qimadan o‘sganligi va hujayraning takomillashish darajasi; Biologik belgi - o‘smaning ionlovchi nurga sezgirligi (hujayraning takomillashish darajasi qancha kam bo‘lsa, uning ionlovchi nurga bo‘lgan sezgirligi shuncha oshadi); O‘sma turlari I turi. Hujayralarning takomillashish darajasi yuqori bo‘lgan o‘smalar: 1-guruh. Xavfsiz o‘smalar; 2-guruh. Shartli xavfsiz o‘smalar (xavfli o‘smalarga xos ayrim belgilarga ega: qaytalanish va atrof suyak to‘qimasini yemirishga moyilligi) II turi. Hujayralarning takomillashish darajasi o‘rtacha bo‘lgan o‘smalar: 1-guruh. Epiteliy to‘qimasining xavfli o‘smalari; 2-guruh. Biriktiruvchi to‘qimaning xavfli o‘smalari; 3-guruh. Neyrogen (neyroektodermal) xavfli o‘smalar. III turi. Hujayralarning takomillashish darajasi past o‘ta xavfli tonzillyar o‘smalar. Bosqichi bo‘yicha: Birlamchi o‘sma-T (tumor ); Mahalliy metastaz - N (nodulus ); Uzoq metastaz - M (metastasus) (metastaz yo‘q-Mo,metastaz bor - M1 ) . Birlamchi o‘smaning tarqalish darajasi bo‘yicha: 1-daraja -T1-o‘smani a’zoning bitta anatomik qismiga tarqalishi; 2-daraja -T2-o‘smani a’zoning ikki anatomik qismlariga tarqalishi; 3-daraja -T3-o‘smani a’zoning ikki va undan ortiq anatomik qismlariga tarqalib, atrof to‘qimaga tarqalmaganligi. 4-daraja -T4-o‘smani a’zoning barcha qismlarini egallab olishi va atrof to‘qimaga tarqalishi. Mahalliy metastazlarning tarqalish darajasi bo‘yicha: N0 - mahalliy metastazlar aniqlanmaydi; N1 - bir tomonlama harakatchan (ham gorizontal, ham vertikal tekislikda siljiydigan) yakka limfa tuguni; N2 - ikki tomonlama harakatchan yakka limfa tugunlar; harakatchan bir tomonlama tugunlar; bir tomonda harakati chegaralangan tugunlar; bir tomonlama harakatchan kontrlateral tugunlar; N3 - bir tomonlama harakatsiz limfa tugunlar; bir tomonlama harakati chegaralangan kontrlateral tugunlar; ikki tomonda harakati chegaralangan tugunlar; N4 - ikki tomonlama harakatsiz tugunlar; bir-biriga va atrof suyak tuzilmalariga (umurtqa, pastki jag‘, so‘rg‘ichsimon o‘siq, o‘mrov suyagi) birikkan tugunlar to‘plami. O‘sma jarayonining bosqichlari 7-jadvalda keltirilgan. 7-jadval O‘sma jarayonining bosqichlari Bosqich T N M I 1 0 0 II 2 0 0 3 0 0 III 1 2 3 4 1,2,3 1,2,3 1,2,3 0,1,2 0 0 0 0 IV 2 2 3 4 4 4 4 3,4 0,1 0,1 0,1 1 Tashxis quyidagicha ifodalanadi: Hiqildoq saratoni, I bosqich, T1, N0, M0. Til murtagi retikulosarkomasi IY bosqich, T4, N3, M1. Burun bo‘shlig‘i sarkomasi, III bosqich, T2, N2, M0. Xavfsiz o‘smalar. Hujayralarning takomillashish darajasi yuqori bo‘lganligi tufayli xavfsiz o‘sma infiltratsiyasiz va destruksiyasiz o‘sadi, metastaz bermaydi, qaytalanmaydi va ionlovchi nurlarga sezgir bo‘lmaydi. Xavfsiz o‘smalar epiteliy to‘qimasi, yumshoq to‘qima, suyak, tog‘ay, asab to‘qimalaridan o‘sishi mumkin. Ba’zan aralash o‘smalar uchraydi. Quloqning xavfsiz o‘smalariga papilloma, fibroma, angioma, xondroma, osteoma kiradi. Bundan tashqari quloqda o‘smasimon ateroma, dermoid kista ham uchraydi. O‘sma odatda tashqi quloq sohasida joylashadi (tashqi eshituv yo‘lida, quloq suprasining orqa yuzida). Ichki quloqning xavfsiz o‘smalaridan YIII juft bosh miya asab tolasi nevrinomasi ayniqsa ko‘p uchraydi. Tashqi quloq o‘smalari odatdagi ko‘ruv va gistologik tekshiruvlarda aniqlanadi. Tashqi eshituv yo‘lining xavfsiz o‘smasida bemorda eshitish pasayishi rivojlanadi. Chakka suyagi rentgenografiyasi va kompyuterli tomografiyasi aniq tashxis qo‘yishga yordam beradi. Davolash jarrohlik usuli yordamida amalga oshiriladi. Glomus o‘smasida nog‘ora pardaning pastki bo‘limlarida ko‘karish paydo bo‘lib, u o‘rta quloqning shilliq pardasi va bo‘yinturuq vena piyozchasining adventitsiyasida joylashgan glomuslardan o‘sadi (asab tolasi poyachasining kalavasi). Glomus o‘smasi sekin o‘sadi, atrofdagi asab tolalarga ham tarkalib, turli asoratlarni rivojlanishiga olib keladi. Davolashda jarrohlik amali va kimyo terapiya qo‘llanadi. Dahliz-chig‘anoq asab tolasi (YIII juft bosh miya asab tolasi) nevrinomasi barcha bosh miya o‘smalarining 11-13% tashkil qilib, ko‘pincha 30-40 yoshli kishilarda uchraydi. Nevrinoma xavfsiz o‘sma hisoblanadi va o‘z vaqtida olib tashlangandan so‘ng bemor sog‘ayib ketadi. Ammo kechki bosqichlarda o‘sma kattalashib, atrof to‘qimalarni bosadi va kalla ichi asoratlarini rivojlanishiga olib keladi. Nevrinomada bemorning eshitish qobiliyati karlik darajasigacha asta-sekin pasayib boradi. Ba’zan bemor 5-6 yil davomida “bir tomonlama sensonevral past eshitish” tashhisi bilan davolanib yuradi va vrachlarga kasallikning kechki bosqichida, ya’ni boshida kuchli og‘riq va vestibulyar buzilishlar paydo bo‘lganda murojaat qiladi. Nevrinoma YIII juft bosh miya asab tolasining shvann qavatidan yoki ichki eshituv yo‘lining boshqa to‘qimalaridan o‘sib, ko‘prikmiyacha bo‘shlig‘iga tarqaladi va miyacha, bosh miya ko‘prigi (voroliy ko‘prigi) va uzunchoq miyani bosadi. Kasallikning I bosqichida (otorinolaringologik bosqich) o‘smaning diametri 1,5 sm dan oshmaydi; bemorda bir tomonlama past eshitishlik yoki karlik, bir tomonlama vestibulyar buzilishlar, tilning old ikki qismida ta’m bilishni pasayishi, trigeminal buzilishlar, YIII juft bosh miya asab tolasining yengil nimfalaji va zararlangan tomonda korneal reflekslarni pasayishi kuzatiladi. Sog‘lom quloqda eshitish qobiliyati o‘zgarmaydi. II bosqichida nevrinomaning diametri 1,5 dan sm 4 sm yetadi. Barcha klinik belgilar keskinlashadi. O‘sma bosh miya poyasini bosishi natijasida bemorda ko‘psonli spontan nistagm va vestibulyar buzilishlar rivojlanadi. Burun bo‘shlig‘ining xavfsiz o‘smalariga papilloma, fibroma, gemangioma va angiofibroma, adenoma, xondroma, osteoma va lipomalar kiradi. Papiloma burun dahlizida joylashib, bemorda bir tomonlama burun orqali nafas olishni keskin qiyinlashishiga, giposmiya yoki anosmiya, ba’zan burundan qon oqishi, kechki bosqichlarida yuz tuzilishining buzilishi va bosh og‘rig‘i kuzatiladi. O‘smaning shakli gulkaramni eslatadi. Ba’zan burun papillomasi xavfli o‘smaga aylanishi mumkin. Tashxis endoskopiya, zond yordamida tekshirish, paypaslash, rentgenografiya, kompyuter tomografiyasi, uyqu arteriya tizimining angiografiyasi va gistologik tekshiruvlar natijalari asosida qo‘yiladi. Qonaydigan polip tuzilishi bo‘yicha angiofibromani eslatadi. U keng oyoqchaga ega bo‘lib, odatda burun to‘sig‘ining tog‘ay qismida joylashadi va ko‘pincha kattalashmaydi. Ba’zan polip kattalashib,burun bo‘shlig‘idan chiqib turadi. Polip tez-tez qonab, burundan kam miqdorda qon oqib turadi. Kasallik ko‘pincha homilador ayollarda va qon bosimi baland bemorlarda uchraydi. Burun bo‘shlig‘ining tashqi devorida joylashgan polip xavfli o‘smaga aylanishga moyil bo‘ladi. Tashxis bemor shikoyatlari, kasallik belgilari, rinoskopiya va gistologik tekshiruvlar natijalari asosida qo‘yiladi. Davolashda burunning qonaydigan polipi to‘liq olib tashlanadi (olib tashlanmagan qismi qaytalanishi mumkin). Keng oyoqchali polip atrof to‘qimalar bilan birga kesib olinadi, jarohat chetiga galvanokauter, ultratovush yoki lazer nuri yordamida ishlov beriladi. Asosiy kasallikni davolash tadbirlari o‘tkaziladi. Fibroma odatda burun dahlizi, burunhalqum va tashqi burun sohasida joylashib, kam uchraydi. Rinoskopiyada burun bo‘shlig‘ida aylana silliq o‘sma ko‘rinadi. Tashxis gistologik tekshiruv natijasi asosida qo‘yiladi. O‘sma jarohlik usulida davolanadi. Osteomasi odatda peshona va g‘alvirsimon bo‘shliqlarning devoridan, ba’zan yuqori jag‘ bo‘shlig‘idan o‘sadi. Kasallik ko‘pincha 15-25 yoshli kishilarda uchrab, asta sekin o‘sadi. Kichik osteoma ko‘zga ko‘rinmaydi va bemorni bezovta qilmaydi, shuning uchun u tasodifan rentgenografiya yoki kompyuterli tomografiya tekshiruvida aniqlanadi. Kosmetik yoki fiziologik faoliyatlarni buzilmagan bemor uzoq vaqt davomida vrach nazorati ostida bo‘ladi. Nisbatan tez o‘sgan osteoma jarrohlik amali yordamida olib tashlanadi. Peshona bo‘shlig‘ining orqa devorida joylashgan osteoma kichikligiga qaramasdan kuchli bosh og‘rig‘iga sabab bo‘lishi mumkin. Boshqa sabablar inkor etilgandan u olib tashlanadi. Ayrim hollarda osteoma kattalashib, kalla suyagi va burun bo‘shliqlariga hamda ko‘z kosasiga tarqalishi mumkin. Bemorning yuz tuzilishi buziladi, bosh og‘riydi, ko‘rish o‘tkirligi pasayadi, burun orqali nafas olishi va hid bilish qobiliya buziladi. Kasallikni osteosarkoma va ekzostozlardan farqlash lozim. Osteoma jarrohlik amali yordamida davolanadi. Halqumning xavfsiz o‘smalariga fibroma, papilloma, tukli polip, angioma, nevrinoma, neyrofibroma, aralash o‘smalar, lipoma, kistalar kiradi. Halqumda ko‘pincha oyoqchali papilloma va fibromalar uchraydi. Papilloma odatda yumshoq va kichik bo‘lib, yumshoq tanglayda va tanglay ravoqchalarida joylashadi. Kichik o‘sma bemorni bezovta qilmaydi. Ba’zan papilloma burun-halqumdan, halqumning yon devoridan, hiqildoq usti qopqog‘ining til yuzasi yoki chetidan o‘sadi. Kasallik ko‘pincha 20-40 yoshli ayollarda uchraydi. Tashxis bemor shikoyatlari, kasallikni boshlanishi, faringoskopiya, papillomaning tashqi ko‘rinishi va gistologik tekshiruv natijalari asosida qo‘yiladi. Yakka papillomalar jarrohlik usulida davolanadi, jarohat maydoniga galvanokauster, ultratovush va lazer nuri yordamida ishlov beriladi. Papillomatoz joylashgan maydonlarda kriota’sir muolajalari buyuriladi. Yakka papillomalar qaytalanmaydi, papillomatoz esa tez-tez qaytalanib turadi. Halqum pappillomasi xavfli o‘smaga aylanishi mumkinligi tufayli, u o‘z vaqtida to‘liq olib tashlanishi lozim. Burunhalqum angiofibromasi odatda 10-20 yoshli o‘smir o‘g‘il bolalarda uchraydi, shuning uchun u o‘smirlar (yuvenil) angiofibromasi deb ataladi. O‘sma biriktiruvchi to‘qima va ko‘pgina qon tomirlardan tuzilgan bo‘ladi. Fibroma ponasimon suyak tanasidan, g‘alvirsimon labirintning orqa kataklaridan va fassiyadan o‘sadi. Sfenoetmoidal fibroma g‘alvirsimon labirintga, ponasimon, burun va yuqori jag‘ bo‘shliqlariga hamda ko‘z kosasiga o‘sib tarqalishi mumkin. O‘sma burunhalqumni tepasida joylashib, xoanalar orqali burun bo‘shlig‘iga kiradi (170-rasm). Angiofibroma kalla suyagi devorlarining atrofiga o‘sishi va suyakni yemirib, kalla ichi bo‘shlig‘iga tarqalishi mumkin. U boshqa o‘smalarga nisbatan tezroq o‘sadi. Bemorda yuz skeletining assimetriyasi, atrof suyak va yumshoq to‘qimalarni qisilishi, ko‘z olmasini siljishi, asab tolalarni bosilishiga xos belgilar paydo bo‘ladi. Shuning uchun o‘smirlar angiofibromasi shartli xavfsiz o‘smalar guruhiga kiradi. Halqum fibromasi o‘ziga xos klinik manzaraga ega: bemorda bir tomonlama (keyin ikki tomonlama) burun orqali nafas olishning qiyinlashishi, keyinchalik butunlay yo‘qotilishi, qulog‘i bitishi, burundan tez-tez qon oqib turishi, boshi og‘rishi kuzatiladi. Rinoskopiyada keng asosga ega ko‘k-jigarrang, qattiq, g‘adir- budur o‘sma ko‘rinadi. Qon tomirlar yuzaki joylashganligi tufayli o‘sma oson qonaydi. Tashxis bemor shikoyatlari, kasallikni boshlanishi, bemorning yoshi, klinik belgilar, old va orqa rinoskopiya, burunhalqumni barmoq bilan tekshirish, endoskopiya, rentgenografiya, kompyuter tomografiya, angiografiya va gistologik tekshiruvlar asosida qo‘yiladi. O‘smirlar angiofibromasi jarrohlik usulida davolanadi - o‘sma odatda rinotomiya, ba’zan og‘iz bo‘shlig‘i orqali olib tashlanadi. Jarrohlik amali ko‘p miqdorda qon yo‘qotish bilan kechishi tufayli uni bajarishdan oldin tashqi uyqu arteriyasi bog‘lanar edi. Hozirgi kunda bemorni operatsiyaga tayyorlash jarayonida ToshPMI LOR klinikasida 7-8 kun davomida o‘sma tanasiga har kuni 1-2 marta 4- 5 ml dan 960 spirt eritmasi yuborib turiladi. Natijada qon tomirlari sklerozga 170-rasm. Burunhalqum angiofibromasi uchragan o‘smaning hajmi kichrayadi, hatto bemorni burun orqali nafas olishi ancha yaxshilanadi. Shu holatda burunhalqumga og‘iz orqali kirib angiofibromani tez va ko‘p qon yo‘qotmay (bunda jami 100-150 ml qon yo‘qotiladi) osongina olish mumkin. Havfsiz angioma odatda kichik, ba’zan polip shaklida bo‘ladi. Kichik angioma sekin o‘sib, bemorni ko‘pincha bezovta qilmaydi, o‘rtacha va yirik angiomalar esa burunhalqumda yot jismni his etish, burun orqali nafas olishni buzilishi, undan qon oqishi kabi belgilar bilan kechadi. Limfangioma gemangioma va limfangiomalarga bo‘linadi. Limfangioma och- sariq, ko‘kimtir yoki binafsha rangdagi yirik o‘sma bo‘lib, odatda kam uchraydi va ko‘pincha yumshoq tanglay, tanglay ravoqchalari, halqumning yon va orqa devorlariga joylashadi. O‘sma biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan va ichi limfa bilan to‘lgan bo‘ladi. Gemangiomalar kapillyar (arteriyalardan o‘sgan) va kavernoz (venalardan o‘sgan ) angiomalarga bo‘linadi. Davolash jarrohlik amali, elektrkoagulyatsiya, lazer, ultrozvuk va kriota’sir yordamida amalga oshiriladi, ba’zan sklerozlash terapiyasi qo‘llaniladi. Tukli polip tug‘ma o‘smalar guruhiga kirib,bir yoshgacha bo‘lgan bolalarda uchraydi. Tukli polip yumshoq tanglayning orqa yuzasidan yoki halqumning yon devoridan o‘sadi. O‘sma uzun oyoqchaga ega, yuzi mayin tuklar bilan qoplangan bo‘lib, asosan yog‘ to‘qimasi, homila qoldiqlari va tog‘ay elementlaridan tashkil topgang. Tukli polip yosh bolalarda burun orqali nafas olishini va ko‘krakni emishini qiyinlashtiradi. O‘sma halqumdan og‘iz bo‘shlig‘iga ham tarqalishi mumkin. Tashxis bemorning yoshi, shikoyatlari va ob’ektiv tekshiruvlar natijalari asosida qo‘yiladi. Faringoskopiyada halqumda yuzi silliq va tuklar bilan qoplangan harakatchan tuzilma ko‘rinadi. Tashxis gistologik tekshiruv natijasi asosida qo‘yiladi. Kasallik jarrohlik usulida davolanadi. Polipning asosi bog‘langandan so‘ng, kesib olinadi, jarohat maydoniga elektrkaugulyator yordamida ishlov beriladi. Halqum kistasi chin o‘smalar guruhiga kirmaydi. U ko‘pincha murtak follikullarida (follikullyar yoki retensial kistalar), yumshoq tanglayda va halqumning shilliq qavatida joylashadi (intramural yoki devor ichi kistalari). Kistalar shilliq bezlar yoki Veber bezlari (so‘lak bezlar elementlari) chiqish yo‘llarining yopilib qolishi natijasida hosil bo‘ladi. Chin kistalar ichki tomonda epiteliy bilan qoplangan bo‘lib, odatda och shilimshiq modda bilan to‘lgan bo‘ladi. Kistalar kichik bo‘lganligi tufayli bemorni bezovta qilmaydi, ba’zan bemor halqum sohasida yot jism borligiga shikoyat qiladi, til ildizi kistalari bo‘g‘ilish holatiga sabab bo‘lishi mumkin. Til negizi kistasini qalqonsimon bez ektopiyasidan farqlash lozim. Kasallik jarrohlik amali yordamida davolanadi. Kista to‘liq olib tashlanadi (kista devorining qoldiqlari kasallikning qaytalanishiga sabab bo‘lishi mumkin). Halqum nevrinomalari, aralash o‘smalari, epiteliomalari va boshqa o‘smalar kam uchraydi. Ular shilliq osti qavatida joylashib sekin o‘sadi. Tashxis gistologik tekshiruv natijasi asosida qo‘yiladi. Davolashda jarroxlik usuli qo‘llaniladi. Hiqildoqning xavfsiz o‘smalariga fibroma, papilloma va angiomalar kiradi. Fibroma (giperplastik tuguncha) odatda xavfsiz o‘sma bo‘lib, ovoz burmasining chetida, uning old va o‘rta qismlarining chegarasida joylashadi va juda sekin o‘sadi. O‘sma no‘xat donasiday yoki tariqday bo‘lib, keng asosga, ba’zan kichik oyoqchaga ega. Fibroma biriktiruvchi to‘qimadan tuzilganligi tufayli chin o‘smalar guruhiga kirmaydi va giperplastik tuguncha deb ataladi. Tolalarining zichligiga qarab yumshoq va qattiq fibromalar tafovut qilinadi. Qon tomirlarga boy bo‘lganligi tufayli fibromaning rangi qizil bo‘ladi, shuning uchun u angiofibroma deb yuritiladi. Fibromaning yuzi yassi epiteliy bilan qoplangan (171-rasm). 171-rasm. Ovoz boylami fibromasi Hiqildoq fibromasi bemor ovozini bo‘g‘ilishi, o‘zgarishi va yo‘tal bilan kechadi, kattalashganda nafas olish qiyinlashadi. Hiqildoq fibromasi mikrolaringoskopiyada endolaringial yo‘l orqali bajarilgan jarrohlik amali yordamida olib tashlanadi va odatda qaytalanmaydi. Papilloma. Hiqildoq papillomasi bolalarda va kattalarda, ko‘pincha 1,5-5 yoshli bolalarda uchraydi. O‘g‘il bolalarda qizlarga nisbatan 2 marta, erkaklarda ayollarga nisbatan 4 marta ko‘p uchraydi. Kasallikni odam papillomasi virusi qo‘zg‘atadi. Hiqildoq papillomasi xavfsiz fibroepitelial o‘sma bo‘lib, yassi va oralik epiteliylardan o‘sadi. Biriktiruvchi to‘qimaning zichligiga qarab o‘sma yumshoq yoki qattiq bo‘ladi. Papilloma keng, ba’zan kichik oyoqchali asosga ega. Papilloma ovoz burmalarida joylashganligi sababli bemorda ovozni bo‘g‘ilishi, ba’zan afoniya, hiqildoq orqali nafas olishni qiyinlashishi va hiqildoq torayishi belgilari kuzatiladi. Laringoskopiyada papillomaning tashqi ko‘rinishi tut mevasini, gulkaramni yoki xo‘roz tojini eslatadi. Uning rangi och-pushti, ba’zan kulrang bo‘ladi (172- rasm). Ko‘pincha papilloma old komissura sohasida va ovoz burmalarining old qismida joylashadi. Bolalarda bir nechta papillomalar ovoz burmasida joylashib, ovoz yorig‘ini toraytirishi va nafas olishni qiyinlashtirishi mumkin. Papilloma tez o‘sadi va davolashga qaramasdan qaytalanib turadi. U juda kam hollarda xavfli o‘smaga aylanadi. Ba’zan balog‘at yoshida papilloma o‘z-o‘zidan so‘rilib ketish hollari kuzatiladi. Kattalarda ovoz burmasining yakka pa-pillomasi uchraydi va u asta-sekin o‘sib boradi. 25% hollarda chuqur va qattiq papilloma yassihujayrali sarkomaga aylanishi mumkin. Shuning uchun ayrim hollarda xiqildoq papillomasi saraton oldi kasalligi sifatida baholanadi. Kasallikni oldini olish maqsadida uzoq vaqt davomida ovozi bug‘ilgan bemorlar albatta otorinolaringolog va onkolog ko‘rigidan o‘tishlari lozim. 172-rasm. Hiqildoq papillomasi Tashxis kasallikni boshlanishi, bemor shikoyatlari, ovozni o‘zgarishi, nafas olishni buzilishi, laringoskopiya (bolalarda-bevosita, kattalarda-bilvosita) va gistologik tekshiruv natijalari asosida qo‘yiladi. Hiqildoq papillomasi endolaringial yo‘l orqali jarroxlik usulda davolanadi. Pa- pillomatoz jarroxlik amali yordamida davolanadi. Bemorga interferon tavsiya qilinadi, 100 000-150 000 ME/kg “Rauferon” mushak orasiga haftada 3 marta yuboriladi. Papillomaning qaytalanishini oldini olish uchun shilliq pardaga kun osha 1 marta o‘smaga qarshi dori sepiladi (30% podofillin, 0,5% kolxamin, jami 15-20 muolaja). Prospidinning 30-50% li aerozoli sepiladi, propolisning 15% li eritmasi sepish uchun, 33 % li malhami surtish uchun ishlatiladi.Hozirgi kunda O‘zbekistonda ishlab chiqilgan laktoflor dorisi ham muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda. Jarohat joyidagi papilloma qoldiqlariga kriota’sir (suyuq azot -183 -1950S), ultratovush (keskinligi 2 Vt/sm2, uzluksiz 5 daqiqa davomida) va lazer nuri bilan ishlov beriladi (quvvati 15-25 Vt, ekspozitsiya vaqti 0,1-0,5 soniya). Qaytalanuvchi papillomatozda jarrohlik amali, sitostatik yoki fizikaviy omillarni mahalliy qo‘llashdan tashqari bemorga umumiy kimyo terapiyasi o‘tkaziladi. Mushak orasiga va vena ichiga 2500-3500 mg prospidin (bolalarga - 1000-2400 mg, 1 kg tana vazniga 3 mg dan) yuboriladi. O‘smaga qarshi vositalar eleuterokokk, vitamin A, kalsiy dori vositalari, brom va novokain bilan birga qo‘llaniladi. 0,5-1-2% novokain 2, 5, 10 ml miqdorda vena ichiga asta-sekin yuboriladi ( jami 25 muolaja). Davolash tadbirlariga qaramasdan hiqildoq papillomatozida bemorlarni sog‘ayishi 60% hollarda qayd etiladi xolos. Hiqildoq kistalari kam uchraydi va hiqildoq usti qopqog‘ining hiqildoq yuzasida, hiqildoq korinchalari sohasida joylashadi. Ular shilliq ishlab chiqaruvchi bez teshiklarini yopilib qolishi natijasida rivojlanib, juda sekin o‘sadi va ko‘p kattalashmaydi. Kichik kistalar bemorni bezovta qilmaydi. Tashxis bemor shikoyatlari, laringoskopiya, endoskopiya rentgenografiya va kompyuterli tomografiya, ba’zan laringofissurada jarrohlik amali paytida aniqlanadi. Hiqildoq faoliyatlari buzilganda kistaning tashqi bo‘lagi jarroxlik yo‘li bilan olib tashlanadi. Kista odatda qaytalanmaydi. Hiqildoq angiomalari kengaygan qon (gemangioma) yoki limfa tomirlardan (limfangioma) o‘sadi. Ular ovoz yoki cho‘michsimonhiqildoq usti burmalarida, ba’zan hiqildoq qorinchalarida joylashib, sekin o‘sadi, ko‘p kattalashmaydi, hiqildoq yorig‘iga kirib bemor nafas olishini qiyinlashtiradi. Gemangiomalar kapillyar (arteriyalardan o‘sgan) va kavernoz (venalardan o‘sgan) angiomalarga bo‘linadi. Gemangiomaning rangi ko‘kimtir yoki qizil bo‘ladi. Limfangioma keng asosga ega och-sariq o‘sma bo‘lib, ko‘pincha burunhalqumda joylashadi. Kichik angioma ovoz burmasida joylashganda bemorda ovozni bo‘g‘ilishi kuzatiladi. O‘rta yoki yirik angiomalar hiqildoqning boshqa faoliyatlarini ham buzishi mumkin, shuning uchun ular endolaringial yo‘l orqali olib tashlanadi. Xavfli o‘smalar. Kattalarda hiqildoqning xavfli o‘smalari barcha xavfli o‘smalarning 67% ni, halqumning xavfli o‘smalari - 18% ni, burun va burun yondosh bo‘shliqlarining xavfli o‘smalari -14% ni tashkil qiladi. Bolalarda burun va burun yondosh bo‘shliqlarining xavfli o‘smalari - 35% ni, burunhalqumning xavfli o‘smalari - 30% ni va og‘izhalqumning xavfli o‘smalari - 19% ni tashkil etadi. Hiqildoq saratoni bolalarda juda kam uchraydi. Burun va burun yondosh bo‘shliqlarining xavfli o‘smalariga birlamchi saraton va sarkoma kiradi. Bunday o‘smalar ko‘pincha o‘rta yoki keksa yoshdagi erkaklarda rivojlanadi. Ko‘pincha yuqori jag‘ bo‘shlig‘i o‘smalari (kuzatuvlarning 2/3 qismida), g‘alvirsimon bo‘shliq (kuzatuvlarning 1/5 qismida) va burun bo‘shlig‘i o‘smalari (kuzatuvlarning 1/8 qismida) uchraydi; peshona bo‘shlig‘ining xavfli o‘smasi juda kam uchraydi; ponasimon bo‘shlig‘iga o‘sma asosan burun yoki yuqori jag‘ bo‘shliqlaridan tarqaladi. Burun va burun yondosh bo‘shliqlari o‘smalarini o‘z vaqtida aniqlash qiyinligi sababli ularni davolash yaxshi samara bermaydi (davolashdan so‘ng bemor umrining yana 5 yilga cho‘zilishi faqat 35% hollardagina qayd etiladi). Ko‘pincha burun va burun yondosh bo‘shliqlarida epitelial o‘smalar, saraton, ba’zan - sarkoma, biriktiruvchi to‘qima o‘smalari rivojlanadi. Ba’zan burunda hujayra takomillashish darajasi past (radiysezgir) tonzillyar o‘smalar – retikulosarkoma, limfoepitelioma va melanoblastoma, estezioneyroblastomalar uchraydi. Burun bo‘shlig‘ining xavfli o‘smalari atrof to‘qima va a’zolarga (kalla suyagi asosiga, qanottanglay chuqurchasiga, ko‘z kosasiga, og‘iz bo‘shlig‘iga) tez tarqaladi. Kechki metastazlar dastlab ensa va jag‘ osti, keyin bo‘yin limfa tugunlariga tarqalib rivojlanadi. Burun bo‘shlig‘i xavfli o‘smasining belgilari erta namoyon bo‘lib, boshlang‘ich davrida yengil kechadi. Bemorda bir tomonlama burun orqali nafas olishni qiyinlashishi asta-sekin kuchaya borib, burundan avval shilimshiq, keyin qon aralash ajralma oqadi. Keyingi bosqichlarda bemorda burundan qon oqishi, qulog‘i bitishi, yevstaxeit va otalgiya belgilari kuzatiladi. O‘smaning yuzi g‘adir-budir, ba’zan polipsimon bo‘ladi. “Polip” olib tashlangandan so‘ng burnidan ko‘p miqdorda qon oqishi kuzatilishi mumkin. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘ining birlamchi o‘smasi uzoq vaqt belgisiz va ko‘pincha stomatologik kasallikning manzarasi bilan kechadi, bemorning tishi og‘riydi, lunji shishadi. Ba’zan bemor anamnezida tishni oldirganligi yoki milki kesilganligi kabi jarrohlik amalini boshidan kechirganligi haqida ma’lumot bo‘ladi. Ayrim hollarda ko‘z olmasining siljishi, ekzoftalm, ko‘z kosasi ichki burchagining shishi, to‘xtovsiz ko‘z yoshini oqishi, ko‘rish o‘tkirligini pasayishi va uch shoxli asab tolasi nevralgiyasi burun va burun yondosh bo‘shliqlari xavfli o‘smasining asosiy belgilari sifatida namoyon bo‘ladi. Bemor okulistga murojaat qilishga majbur bo‘ladi, shunda okulist ko‘zdagi patologik jarayon ikkilamchi ekanligini payqab, uni otorinolaringolog ko‘rigiga yuboradi. Ba’zan burun yondosh bo‘shliqlarining xavfli o‘smalari uch shoxli asab tolasi nevralgiyasi, tishlarning ikkilamchi zararlanishi, yuz tuzilishni o‘zgarishi, yuqori jag‘ bo‘shlig‘ida ikkilamchi yallig‘lanish jarayonini rivojlanishi va ekzoftalm bilan kechadi. Peshona va ayniqsa ponasimon bo‘shliqning birlamchi o‘smasi kam uchraydi. Bunda bemorda nevrologik va bosh miya faoliyatining buzilish belgilari rivojlanadi. Burun va burun yondosh bo‘shliqlari o‘smasini o‘z vaqtida aniqlash maqsadida yuqori nafas yo‘llarining patologik jarayonlarida birinchi navbatda xavfli o‘sma inkor etilishi lozim. Endoskopiya tekshiruvlaridan tashqari, burun yondosh bo‘shliqlarini teshib ko‘rish, zondlash, bo‘shliq ichidagi suyuqlikni so‘rib olish va uni tekshirish, rentgenografiya, kompyuter tomografiya, ko‘rsatma bo‘yicha biopsiya va gistologik tekshiruvlar qo‘llaniladi. O‘smaning dastlabki bosqichlarida mujassamlashgan terapiya qo‘llaniladi: o‘sma diatermo-koagulyator yordamida olib tashlangandan so‘ng limfa yo‘llarda gamma- terapiya o‘tkaziladi. Bundan tashqari bemorga kimyoterapiya ham tavsiya qilinadi. Keyingi bosqichlarda bemor yuzining kosmetik nuqsonlari plastik jarrohlik amallari va individual protez yordamida bartaraf etiladi. Bemorda kengaytirilgan Mur, Preysing va rinotomiya jarrohlik amallari bajariladi. Ba’zan rinotomiya ko‘z kosasi ekzenteratsiyasi, ko‘z olmasi enukleatsiyasi, yuqori jag‘ suyagini olib tashlash bilan birga bajariladi. Jarrohlik amalidan so‘ng hosil bo‘lgan bo‘shliq protez bilan to‘ldiriladi: burunning murakkab protezi, yuqori jag‘, ko‘z kosasi va ko‘z protezlari bemorning yuzidagi kosmetik nuqsonni bartaraf etishga yordam beradi, uning tibbiy va ijtimoiy reabilitatsiyasini tezlashtiradi. Halqumning xavfli o‘smalariga karsinoma, limfoepitelioma, sitoblastoma, sarkoma, retikulotsitoma va aralash o‘smalar kiradi. Halqumning o‘ta xavfli o‘smalarga hujayra takomillashish darajadasi past (radiysezgir) tonzillyar o‘sma - retikulosarkoma (retiku-lotsitoma) va limfoepitelioma kiradi. Tarqalishi bo‘yicha birinchi o‘rinda - saraton, ikkinchi o‘rinda - tonzillyar o‘smalar turadi. Yuqorida qayd etilgan o‘smalarning 53% burun-halqumdan, 30% og‘iz-halqumdan va 17% hiqildoq-halqumdan o‘sadi. Halqum saratoni ko‘proq o‘rta yoshdagi erkaklarda uchraydi. O‘sma ko‘pincha endofit o‘sib, yuzasi g‘adir-budur qattiq infiltratga o‘xshaydi. Ekzofit o‘sgan o‘sma keng asosga ega bo‘lib, shakli gulkaramni eslatadi; ba’zan o‘smaning aralash shakllari ham uchraydi. Kasallikning boshlang‘ich bosqichida bemor tomog‘ida yengil noxushlik, yot jism his etishiga, tomog‘i qichishiga shikoyat qiladi. Keyinchalik unda burun orqali nafas olishni buzilishi, qulog‘ini bitishi (burunhalqum saratoni); ovqat luqmasini, keyinchalik hatto so‘lagini yutishga to‘sqinlik qiluvchi yot jismni his etishi (og‘izhalqum saratoni); halqumidan dastlab qattiq, keyin suyuq ovqatlar o‘tishini qiyinlashishi va nafas olish faoliyati buzilishlari (hiqildoqhalqum caratoni) kuzatiladi. Bunday shikoyatlar ko‘pincha surunkali faringit yoki nevroz belgilari sifatida noto‘g‘ri baholanadi. Burun va burunhalqumdan qon aralash shilimshiq ajralma oqishi burunhalqum o‘smasining dastlabki belgisi hisoblanadi. Burunhalqumning xavfli o‘smasi mahalliy limfa tugunlarga (chuqur bo‘yinturuq zanjiri va halqum orqasi limfa tugunlariga) tez metastaz beradi. Og‘iz-halqumda ko‘pincha karsinoma va sarkoma o‘sadi. Kasallikning klinik manzarasi o‘smaning hajmiga, joylashuviga, parchalangan yoki parchalanmaganligiga bog‘liq bo‘ladi. Disfagiya, ovqat luqmasini qiyinchilik bilan tomoqdan o‘tishi, tomog‘ini og‘rishi, ovozining buzilishi, og‘zidan yoqimsiz hid kelishi kasallikning keyingi bosqichlarida kuzatiladi. Hiqildoq-halqum sohasida joylashgan xavfli o‘smalar nisbatan ko‘p uchraydi; bu yerda karsinoma, ba’zan aralash o‘smalar o‘sadi. Halqumning xavfli o‘smalariga hujayralarning takomilashish darajasi past bo‘lgan (radiy-sezgir) o‘ta xavfli tonzillyar o‘smalar ham kiradi. Murtaklardan yassihujayrali saraton, adenokarsinoma o‘sadi. Shartli xavfsiz o‘smalarga kiruvchi papilloma va melano-blastoma dastlab halqum murtagining yon to‘qimasidan o‘sib, keyin murtaklarga tarqaladi. Radiysezgir halqum o‘smalari murtak to‘qimasidan o‘sadi. Limfoid to‘qimadan rivojlangan va radiyga o‘ta sezgir bo‘lgan bunday o‘smalar tez o‘sishi va mahalliy limfa tugunlarga hamda boshqa a’zolarga tez metastaz berishi bilan ajralib turadi. Ular asosan tanglay, ba’zan halqum, nay va til murtaklarda joylashadi. Ba’zan, birlamchi o‘sma burun, hiqildoq, traxeya shilliq pardasining limfadenoid to‘qimasidan o‘sishi mumkin. Bemorda dastlab tanglay murtagining biri kattalashib, bemorni bezovta qilmaydi, ba’zan u tomog‘ida yot jism borligiga shikoyat qiladi. Murtakning kattalashishi doimo bir tomonlama bo‘ladi. Halqum murtagi o‘smasida bemorda burun orqali nafas olishni qiyinlashishi, nay murtagi o‘smasida zararlangan tomonda yevstaxeit, eshitish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. Barmoq bilan paypaslaganda halqumda zich elastik o‘sma borligi aniqlanadi. Keyinchalik o‘sma halqumning yon to‘qimalariga tarqalib, shilliq pardada og‘riydigan yaralar paydo bo‘ladi. Tonzillyar o‘sma milklarga, tilga, suyak tuzulmalariga, burun-halqumga va burun bo‘shlig‘iga tarqalishi mumkin. Ovqat luqmasini chaynash va yutish qiyinlashadi, o‘sma parchalanganda bemorning og‘zidan yoqimsiz hid keladi. Tonzillyar o‘smalarni Simanovskiy-Plaun-Vensan yarali-pardali anginasidan farqlash lozim. Ba’zan kasallik limfa tugunlarda rivojlangan metastazlar bilan boshlanadi. Tanglay murtagi o‘smasida maxalliy metastazlar pastki jag‘ osti limfa tugunlarida, halqum murtagi o‘smasida - bo‘yinning yuqori-yon limfa tugunlarida, til murtagi o‘smasida – chuqur bo‘yinturuk zanjiri va umumiy uyqu arteriyasining bifurkatsiyasi sohasida joylashgan limfa tugunlarida ikki tomonlama rivojlanadi. Ba’zan tonzillyar o‘smalar metastaz bermasdan kalla suyagining assosiga tarqalishi mumkin. Mahalliy metastazlar tez kattalashib, asab tolalarni va qon tomirlarni bosadi, natijada bemorda keskin og‘riq, qon aylanishining buzilishi va kollateral shish paydo bo‘ladi. Organizmning turli a’zolarida ham uzoq metastazlar paydo bo‘lishi kuzatiladi. Tashxis anamnez ma’lumotlari, bemorning shikoyatlari, endoskopiya, rentgenografiya, kompyuter tomografiya va gistologik tekshiruvlar natijalari asosida qo‘yiladi. Halqumning xavfli o‘smalari yuqumli granulemalardan farqlanadi. Halqum sili doimo ikkilamchi jarayon sifatida rivojlanib, uning birlamchi o‘chog‘i o‘pkada joylashadi. Sil kasalligida halqumning rangpar shilliq pardasida yarali infiltrat paydo bo‘lib, yutinganda keskin og‘riydi. Zaxm kasalligida halqumning orqa devori yoki gumbazida biroz og‘riydigan va atrof to‘qimadan chegaralangan qattiq infiltrat - gumma paydo bo‘ladi. Gumma parchalangandan so‘ng tubi yog‘li, cheti osilgan chuqur yara hosil bo‘ladi. Tashxis anamnez va serologik tekshiruv natijalari asosida qo‘yiladi. Skleromada nafas yo‘llarining tor qismlarida (burun dahlizi, xoanalar, ovoz osti bo‘shlig‘i) chandiqli infiltrat paydo bo‘lib, metastazlar kuzatilmaydi, aglyutinatsiya va komplementni bog‘lash reaksiyalarni musbatligi va gistologik tekshiruvda Mikulich hujayralari aniqlanadi. Hiqildoq-halqum sohasida joylashgan havfli o‘smalar nisbatan ko‘p uchraydi; bu yerda karsinoma, ba’zan aralash o‘smalar o‘sadi. Burunhalqumning havfli o‘smasida asosan gamma-terapiya va kimyo terapiya qo‘llanadi. Masofali gamma-terapiyaning miqdori 2 mahalga bo‘linadi. O‘smaga qarshi dorilardan bemorga vinblastin, metotreksat, siklofosfan tavsiya qilinadi. Bunday terapiyadan so‘ng burunhalqum saratoni 89,7% hollarda yaxshilanadi. Og‘izhalqum saratonida asosan mujassamlashgan terapiya usuli - nur bilan davolash va jarrohlik amali (lazer, kriota’sir) qo‘llanadi. O‘sma halqumning orqa devorida joylashganda kriota’sir o‘tkaziladi. Hiqildoq-halqum saratonini davolashda dastlab lazer asbobi yordamida diatermokoagulyatsiya amali bajariladi (qizilo‘ngachning bo‘yin qismini kesib olish jarrohlik amali bilan hiqildoqhalqumning keng ekstirpatsiyasi), keyin bemorga nur terapiya tavsiya qilinadi. Hozirgi kunda radiysezgir o‘smalar asosan masofali gamma-terapiya yordamida davolanadi. Ba’zan umumiy miqdori 1200-1500 rad (12-15 Gr) teng gamma- terapiyadan so‘ng endoskopiyada o‘sma belgilari yo‘qolganligi aniqlanadi. Ammo biopsiyada ular mavjudligi qayd etiladi. Shuning uchun davolashda gamma- terapiya ko‘p miqdorda buyuriladi: halqum o‘smasida – 6000-8000 rad (60- 80Gr),bo‘yin limfa tugunlari sohasiga -4000 rad (40 Gr) va priventiv gamma- terapiyada 3000 rad (30 Gr). Tanglay murtagi o‘smasining I darajasida mujassamlashgan terapiya o‘tkaziladi (jarrohlik usuli va gamma-terapiya). Tonzillyar o‘smaning qaytalanishi ko‘pincha mahalliy va uzoq a’zolarning limfa tugunlarida kuzatiladi. Birlamchi o‘sma va maxalliy metastaz qaytalanganda gamma-terapiya takrorlanadi. Gamma-terapiya bilan birga kimyo vositalaridan olivomitsin va siklofosfanni prednizolon bilan birga qo‘llash ijobiy natija beradi. Hiqildoqning xavfli o‘smalariga yassi hujayrali va bazal hujayrali saraton, carkoma va boshqa xavfli o‘smalar kiradi. Hiqildoq saratoni erkaklarda ayollarga nisbatan ko‘proq uchraydi (12,5 : 1) va oshqozon, o‘pka va qizilo‘ngach saratonidan keyin to‘rtinchi o‘rinni egallaydi. O‘sma ko‘pincha 50-60 yoshli kishilarda qayd etiladi.Hiqildoq saratonining rivojlanishiga atmosfera havosini ifloslantirgan tutun, ishlab chiqarish changi (anilin buyoklar, xrom va radiyfaol moddalar), neftni qayta ishlash mahsulotlari, toshko‘mir changi, nitrozaminlar, insektitsidlar, tamaki tutini va boshqa kanserogen moddalar sabab bo‘ladi. Kimyoviy moddalarni organizmga uzoq vaqt ta’sir etishi, tamaki chekish, nutq kasb egalarida ovozni zo‘riqishi kasallikning rivojlanishiga yordam beradi. Afsucki hiqildoq saratoni yildan-yilga ko‘payib bormoqda. Bundan tashqari, 75% hollarda bemorlar hiqildoq saratonining kechki III va IY bosqichlarida tibbiy yordam so‘rab vrachlarga murojaat qiladilar. Tarqalish darajasi bo‘yicha kasallik 4 bosqichda kechadi: I - bosqich - o‘sma hiqildoq qavatlarining birida chegaralangan maydonni egallaydi; II – bosqich - o‘sma hiqildoqning bitta qavatiga tarqalib, shilliq va shilliq osti pardada joylashadi va yon to‘qimalarga tarqalmaydi, hiqildoq qismlarining harakatiga ta’sir qo‘rsatmaydi; III-bosqich - o‘sma hiqildoqning boshqa qavatlariga, shu jumladan hiqildoq qorinchalariga ham tarqaladi. Bu bosqichda zararlangan tomonda hiqildoqning harakati chegaralanadi, mahalliy metastazlar paydo bo‘ladi. IY-bosqich - o‘sma atrof to‘qima va boshqa a’zolarga tarqaladi (halqum, til ildizi, qalqonsimon bez va traxeyaga). Ikki tomonda hiqildoqni harakati chegaralanib, mahalliy va uzoq metastazlar paydo bo‘ladi. Hiqildoq saratoni odatda birlamchi jarayon sifatida rivojlanadi, ba’zan u og‘iz bo‘shlig‘i, halqum yoki qalqonsimon bez o‘smalaridan so‘ng yuzaga kelishi mumkin. Me’yorda oddiy to‘qima saraton o‘smasiga aylanmaydi, bunga bemorda mavjud bo‘lgan saraton oldi kasalligi sabab bo‘ladi. Saraton oldi kasalliklarga papillomatoz, paxidermiya, leykokeratoz, leykoplakiya kiradi. Joylashuvi bo‘yicha hiqildoq saratonining 3 shakli tafovut qilinadi: 1) hiqildoq dahlizi saratoni ; 2) hiqildoq o‘rta bo‘limining (ovoz burmalari sohasi) saratoni; 3) ovoz boylamlari osti saratoni. Gistologik tuzilishi bo‘yicha hiqildoq saratoni yassihujayrali o‘sma bo‘lib, ko‘pincha mugizlanuvchi va ba’zan mugizlanmaydigan shaklda namoyon bo‘ladi. Hiqildoq saratoni ovoz burmalari va hiqildoq devorini qoplagan silindrik epiteliy orasidagi yassihujayrali epiteliydan o‘sadi. Hiqildoq shillik pardasi bezlaridan ko‘pincha adenokarsinoma o‘sadi. O‘smani o‘sishi va metastaz berishi hujayralarning takomillashish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Takomillashgan o‘sma sekin o‘sadi, metastazlar berishga moyil bo‘lmaydi. Yassi-hujayrali mugizlanmagan, hujayralarning takomillashish darajada past bo‘lgan hiqildoq saratoni tez tarqalib, tez metastaz beradi, yassihujayrali mugizlanadigan saraton esa sekin o‘sib, kech metastaz beradi. Hiqildoq saratoni jarayonining ekzofit o‘sishi, ya’ni shilliq parda yuzasidan hiqildoq yorig‘i tomon o‘sishi bemorda qisqa vaqt ichida hiqildoq torayishi va nafas yetishmovchiligi rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Hiqildoq saratoni jarayonining endofit o‘sishi, ya’ni to‘qima ichiga o‘sishi ovoz burmalari ostida joylashgan saratonda kuzatilib, dastlabki bosqichlarida laringoskopiyada hiqildoq yorig‘ida shilliq parda bilan qoplangan aylana bo‘rtish va qon tomirlar ko‘rinadi. Hiqildoq usti qopqog‘ining saratonida bemor yutinganda noxushlik, tomog‘ida yot jism his etishiga shikoyat qiladi. Keyinchalik o‘sma kattalashib yaralanadi, shunda sababsiz yoki yutinganda tomoqni og‘rishi, og‘riqni quloq sohasiga tarqalishi kuzatiladi. Laringoskopiyada oq-pushti yoki kulrang, ba’zan yarali maydonchalari qarash bilan qoplangan kichik o‘sma ko‘rinadi. Hiqildoq yuqori qavatining saratoni (dahliz burmalari, hiqildoq qorinchalari saratoni) uzoq vaqt sub’ektiv belgilarsiz kechadi. Bemorda yengil disfoniya, ovozini o‘zgarishi va tez charchashi kuzatiladi. Hiqildoq yuqori qavatining saratoni boshqa qavat saratonlariga qaraganda og‘ir kechadi. Bu joyda limfa turi yaxshi rivojlanganligi va hiqildoq usti qopqog‘ining harakatchanligi tufayli saraton mahalliy limfa tugunlarga tez metastaz beradi. Bundan tashkari, hiqildoq yuqori qavatining limfa tomirlari til ildizi va halqum yon devori limfa turiga tutashganligi tufayli jarayon hiqildoqning yuqori va old qismlariga tarqaladi. Hiqildoq o‘rta qavati saratonining dastlabki bosqichlarida bemorda doimiy va kuchayib boruvchi ovozni bo‘g‘ilishi kuzatiladi, keyinchalik afoniya yuzaga keladi. Shuning uchun bunday bemorlar vrachga erta murojaat qiladilar. Hiqildoq pastki qavatining saratoni boshlang‘ich bosqichda noaniq kechadi. Katta o‘sma bemorda ovoz va nafas faoliyatining buzilishiga olib keladi (ovozning pasayishi, yengil hansirash, keyingi bosqichlarda ovozning bo‘g‘ilishi va nafas olishning qiyinlashishi). Laringoskopiyada dahliz burmalarining biri qalinlashganligi (ayniqsa, old qismi), dahliz burmasi hamda hiqildoq qorinchalarining shilliq pardasi qalinlashib,ovoz burmalarini yopib turganligi ko‘rinadi. Ovoz burmalarining yuqori yuzasida yoki erkin chetida asosi keng kichik bo‘rtish va ovoz yorig‘i tomon o‘sgan infiltrat ko‘rinadi. Bunday laringoskopik manzara ekzofit o‘sgan saratonda kuzatiladi, endofit o‘sgan saratonda esa ovoz burmasi pushti rangda qalin va arqonsimon bo‘lib ko‘rinadi, uning harakati chegaralanadi (173, 174- rasmlar). Kompyuter tomografiya tekshiruvi aniq tashxis qo‘yishga yordam beradi. Hiqildoq saratonini bir tomonlama o‘sishi erta tashxis qo‘yishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu belgi uni yallig‘lanish jarayoni- dan, zaxm va sil kasalliklardan farq- lashga yordam beradi. Zaxm va silni inkor etish uchun bemor maxsus tibbiy muassasalarga yuboriladi, kasallik sil va zaxm bilan birga kechganda esa tashxis biopsiya natijasi asosida qo‘yiladi. Hiqildoq saratoni kechki bosqichlarining belgilari uning joylashuviga bog‘liq bo‘lmay kasallikka xos umumiy belgilar bilan namoyon bo‘ladi: ovozni bo‘g‘ilishi yoki afoniya, yo‘tal, qon aralash balg‘am ajralishi, yutinganda og‘riqni quloq sohasiga tarqalishi, nafas olishni qiyinlashishi. Hiqildoq saratoni hiqildoq tog‘aylariga tarqalganda bemorda ichki va tashqi perixondrit rivojlanadi. O‘sma yaraga aylanib, parchalanganda yoki yallig‘lanish jarayoni qo‘shilganda bemorning og‘zidan yoqimsiz hid keladi, kattalashganda esa hiqildoq torayishining dekompensatsiya bosqichi yuzaga keladi. Organizni keskin zaharlanishi natijasida bemor ozib ketadi, unda ba’zan o‘lim holatiga olib keluvchi arroziv qon oqishlar kuzatiladi. 2-10% hollarda uzoq metastazlar rivojlanib, bemorning ahvolini yanada og‘irlashtiradi. Ko‘pincha metastazlar o‘pkada, ba’zan ko‘ks oralig‘i, plevra, jigar va miyada joylashadi. Ekzofit o‘sgan hiqildoq saratoni bilvosita laringoskopiyada, endofit o‘sgan hiqildoq saratoni - bevosita laringoskopiyada, mikrolaringoskopiya, fibrolaringoskopiya, biopsiya, endofotografiya, elektron laringostrobosko-piya, radioizotop nurlash, ultratovush biolokatsiyasi, kompyuter tomogra-fiyasi, termografiya, gistologik va sitologik tekshiruvlar yordamida aniqlanadi. 173- rasm. Hiqildoq saratoni 174-rasm. Hiqildoq o‘rta qismining saratoni Hiqildoq saratonning asosiy laringoskopik belgisi - bu hiqildoq devorida o‘sma borligi hisoblanadi (“+ to‘qima”). Hiqildoq saratoniga shubha qilingan bemorda albatta biopsiya tekshiruvi o‘tkaziladi. Bemorda mujassamlashgan davolash usuli qo‘llaniladi (masofali gammaterapiya, jarrohlik usuli va kimyoterapiya). Davolash usullarining qaysi birini qo‘llash kasallikning bosqichiga, jarayonning joylashuviga va o‘smaning xususiyatiga bog‘liq bo‘ladi. 1. Masofali gamma-terapiya ko‘pincha hiqildoq saratonining I va II bosqichida buyuriladi (gamma-terapiyaning umumiy miqdori 6000-7000 rad.) Agar gamma-terapiyada 3000 rad (30 Gr) ta’siridan so‘ng o‘sma sezilarli darajada kichraysa, unda bemorga davolashning to‘liq miqdori buyuriladi. Agar o‘smaning hajmi yarmidan kam darajada kichraysa gamma-terapiya to‘xtatiladi va jarrohlik amali bajariladi. Gamma-terapiyada hiqildoq o‘rta qavatining saratoni radiysezgirligi yuqori, dahliz saratonining radiysezgirligi kam va hiqildoq pastki qavatining saratoni radiyga sezgir emasligi e’tiborga olinadi. 2. Jarroxlik usuli yordamida davolash. Hiqildoq saratonini davolashda bir nechta jarrohlik usullari ishlab chikilgan: a) o‘smani endolaringial yo‘l orqali olib tashlash usuli hiqildoq o‘rta qavati saratonining boshlang‘ich bosqichida bajariladi; b) tireotomiya yoki laringofissura, ya’ni xordektomiya yordamida tashqi yo‘l orqali o‘smani olib tashlash jarrohlik usuli hiqildoq o‘rta qavati saratonining II bosqichida qo‘llaniladi; til osti suyagi ostidagi faringotomiya jarrohlik amali hiqildoq usti qopqog‘ining ekstirpatsiyasi deb ataladi va o‘sma hiqildoq usti qopqog‘ining birikmagan qismiga tarqalganda qo‘llaniladi; v) hiqildoqni qisman olib tashlash - gorizontal, sagital, frontal gemilaring ektomiya deb ataladi va o‘sma ovoz burmalari hamda old komissuraga tarqalganda, hiqildoq pastki qavatining chegaralangan saratoni hamda cho‘michsimon tog‘aylar yuqori qavatining saratonida qo‘llaniladi; g) laringektomiya yoki hiqildoq ekstirpatsiyasi jarrohlik amalida hiqildoq butunlay olib tashlanadi. Ushbu jarrohlik amali hiqildoq saratonini olib tashlash imkoni bo‘lmagan xollarda bajariladi; d) kengaytirilgan laringektomiyada hiqildoq til osti suyagi, til negizi, hiqildoq- halqumning yon devori bilan birga olib tashlanadi. Laringektomiya jarohlik amali bemor nogiron bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi. Hiqildoqsiz bemor uning asosiy faoliyatlaridan mahrum bo‘ladi; havo oqimi pastki nafas yo‘llariga bo‘yin sohasida hosil qilingan traxeostoma orqali kiradi, shuning uchun u yetarli darajada isitilmaydi, namlanmaydi va tozalanmaydi. Bundan tashqari bo‘yin sohasidagi teshik yoki traxeostoma va atrofdagilar bilan muloqotda bo‘lmaslik bemorning asabiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. U o‘zini jamiyatdan ajralib qolganday his etadi. Laringektomiyani boshdan kechirgan bemorda mehnat faoliyatiga qaytish va hiqildoqsiz fonatsiya ko‘nikmasini egallashga ehtiyoj tug‘iladi. Hiqildoqsiz bemorning ovozini tiklash uchun bir nechta usullar ishlab chiqilgan. Bunda yo‘qotilgan ovoz chiqarish faoliyati ilgari bu faoliyatni bajarmagan a’zolarga, ya’ni qizilo‘ngach va uning atrofidagi anatomik tuzilmalarga (me’daning kardial qismi, halqum, og‘iz bo‘shlig‘i, til, tish) yuklatiladi. Hiqildoqsiz nutq ko‘nikmasini egallash juda qiyin, ammo bir tomondan vrachning matonati va mahorati,ikkinchi tomondan bemorning xohishi bu qiyinchiliklarni yengishga yordam beradi. Hiqildoq olib tashlanganidan so‘ng bemorda yuzaga kelgan ayrim nuqsonlarni bartaraf etish maqsadida qayta tiklash jarrohlik amallari bajariladi; hiqildoqning o‘sma bilan zararlangan qismi kesib olingandan so‘ng uning pastki qismi va traxeya tepaga ko‘tarilib, halqumning pastki qismiga, til osti suyagiga, til negiziga va til orqasiga tikib qo‘yiladi. Bunday jarrohlik amali kriko-yoki traxeolingvofaringopeksiya deb ataladi. 3. Mujassamlashgan terapiya - jarrohlik amali va gamma- terapiyani birga qo‘llash usuli bo‘lib, u quyidagi variantlarda amalga oshirilishi mumkin: a) davolash jarrohlik amalidan boshlanib, 2-3 haftadan so‘ng gamma-terapiyaga o‘tiladi; bu usul hiqildoqning yuqori qavati saratonining III bosqichida, hiqildoq barcha qavatlari saratonining III bosqichida, hiqildoq perixondriti yoki hiqildoq torayishida qo‘llaniladi; b) dastlab gamma-terapiya, keyin jarrohlik amali bajariladi - bu usul hiqildoq o‘rta qavati saratonining III bosqichida, gamma- terapiyadan so‘ng jarrohlik amali 2 oydan keyin bajariladi; v) “sandvich” gamma-terapiyasi : dastlab gamma-terapiyaning yarim miqdori, keyin jarrohlik amali, undan so‘ng yana gamma-terapiyaning qolgan miqdori o‘tkaziladi. Bu usul gamma-terapiyaning yarim miqdori bilan davolanganda o‘smaning hajmi yarmiga kichrayganda qo‘llaniladi. 4. Kimyo terapiya davolashning asosiy usuliga, ya’ni gamma-terapiya va jarrohlik amaliga qo‘shimcha sifatida qo‘llaniladi. Jarrohlik amali yoki gamma- terapiyani qo‘llash imkoni bo‘lmagan hollarda ba’zan kimyo terapiya asosiy davolash usuliga aylanadi. Bunda ftorbenzotef, metotreksat, bleomitsin, prospidin dori vositalari buyuriladi. Kimyo terapiyaning bir qismi hisoblangan gormonal terapiya gamma-terapiya samara bermagan va jarrohlik amalini qo‘lash iloji bo‘lmagan taqdirda, erkaklarga estragen guruhi dori vositalari - sinestrol (mushak orasiga yoki teri ostiga kuniga 60-100 mg, jami 2500-3500 mg) yuboriladi. Garmonoterapiya hiqildoq dahlizi saratonida ijobiy natija beradi. Hiqildoq saratonida olib borilgan davolash tadbirlarining samarasi bemorning umrini yana 5 yilga uzaytirish bilan baholanadi. Kasallikning barcha bosqichlarida qo‘shma davolash usuli, dastlab jarrohlik amali, keyin gamma-terapiya o‘tkaziladi. Bunda hiqildoq saratonining II bosqichida 71-75%, III bosqichida 25-35% bemorlarning umri yana 5 yil va undan ortiqqa cho‘ziladi. Hiqildoq saratonining I bosqichida gamma-terapiyaning o‘zi 80-90% hollarda bemorlarda klinik sog‘ayishga olib kelishi mumkin. Hiqildoq saratoni qaytalangan bemorlarda og‘ir asoratlar rivojlanishi mumkin, shuning uchun kasallikni o‘z vaqtida aniqlash va oldini olishning quyidagi chora tadbirlari muhim ahamiyatga ega: 1) vrachlarning (otorinolaringolog, terapevt, pediatr, okulist va boshk.) onkologik kasalliklariga bo‘lgan hushyorligini oshirish; 2)korxonalarda kasbi bo‘yicha konserogen moddalar bilan ishlovchi ishchilarni muntazam profilaktik ko‘rikdan o‘tkazish va surunkali gipertrofik laringit, monoxordit, hiqildoq papilomasi aniqlangan bemorlarni dispanser nazorati ostiga olish; 3) LOR- vrachga murojaat qilgan barcha bemorlarda boshqa a’zolar bilan bir qatorda hiqildoqni ham albatta ko‘zdan kechirish; 4) bemorlarni sinchkovlik bilan tekshirish: bo‘yinning tashqi yuzini ko‘zdan kechirish, mahalliy limfa tugunlarni paypaslash, bilvosita laringoskopiyada hiqildoqning barcha bo‘limlari va anatomik qismlarini tepadan pastga, orqadan oldinga navbatma-navbat ko‘zdan kechirish, hiqildoq usti qopqog‘i birikkan maydonni ko‘zdan kechirish; . 5) tashxis qo‘yishda qo‘shimcha tekshiruv usullaridan keng foydalanish: mikrolaringoskopiya, fibrolaringoskopiya, elektron laringostroboskopiya, rentgenografiya, kompyuter tomografiya, exolokatsiya, termografiya, radiy izotop va flyuoressent tekshiruv usullari, maxsus biokimeviy reaksiyalarni o‘tkazish, balg‘am, surtma, o‘sma infiltrati, aspiratsiya va biopsiyada olingan to‘qima bo‘lagini sitologik tekshiruvdan o‘tkazish. Hiqildoq sarkomasi kam uchraydi va ko‘pincha o‘rta yoshli erkaklarda, ba’zan bolalarda qayd etiladi. O‘sma odatda shilliq osti pardasining biriktiruvchi to‘qimasidan yoki tog‘ay usti pardasidan o‘sadi. Gistologik tuzilishi bo‘yicha ipsimon hujayrali, polimorf hujayrali, aylana hujayrali, alveolyar sarkoma, limfosarkoma, fibrosarkoma va miosarkoma tafovut etiladi. Limfosarkoma va alveolyar sarkoma o‘ta xavfli o‘smalar guruhiga kiradi. Ko‘pincha sarkoma ovoz burmalarida joylashadi va hajmi turlicha bo‘ladi. O‘smaning yuzi nisbatan tekis, rangi qon tomirlarga boyligiga bog‘liq bo‘ladi. Mahalliy metastazlar kasallikning boshlang‘ich bosqichlarida rivojlanib, uzoq a’zolarga tarqalgan metastazlari kam uchraydi. Hiqildoq sarkomasini davolashda gamma-terapiya va jarrohlik usuli qo‘llaniladi, ba’zan kimyo terapiya buyuriladi. Davolashdan so‘ng sarkoma qaytalanishi mumkin. LOR - A’ZOLARINING YuQUMLI GRANULEMALARI SKLEROMA - surunkali yuqumli kasallik bo‘lib, yuqori nafas yo‘llarida o‘ziga xos infiltratlar hosil bo‘lishi bilan kechadi, lekin O‘zbekistonda juda kam uchraydi. Kasallikni skleroma klebsiellasi (Frish-Volkovich tayoqchasi) qo‘zg‘atadi. Tarqalishi. Skleromaning yirik endemik o‘choqlari Ukraina, Belorusiya, Italiya, Germaniya, Yugoslaviya, Chexiya, Slovakiya, Indoneziya, Braziliya, Gvatemala, Meksika va Misr Arabistonida joylashgan. Yer yuzida jami 10 000 yaqin skleroma bilan kasallangan bemorlar qayd etilgan. Ko‘pincha skleroma 16-30,ba’zan keksa yoshdagi erkak va ayollarda uchraydi. Kasallik qishloq aholisi orasida ko‘proq tarqalgan (87,5-85%). Etiologiyasi. Frish-Volkovich bakteriyasi (Klebsiella rhinoscleromatis) boshqa kapsulali bakteriyalardan farq qiladi. Skleroma bilan og‘rigan bemorda o‘tkazilgan Borde-Jangu serologik reaksiyada mikrobga qarshi antitelolar aniqlanishi va streptomitsin bilan davolangandan so‘ng serologik reaksiya titrini o‘zgarishi kasallikning rivojlanishiga Frish -Volkovich tayoqchasi sabab bo‘lganligini isbotlab beradi. Skleroma burun bo‘shlig‘ida, uning shilliq va shilliq osti pardasida dastlab kataral o‘zgarishlar, 3-5 yildan so‘ng o‘zining birinchi belgilari bilan namoyon bo‘ladi. Oila a’zolari, qarindoshlar, er-xotin va endemik o‘choqga ko‘chib kelgan odamlarni kasallanishi skleroma yuqumli kasallik ekanligidan dalolat beradi. Frish- Volkovich tayoqchasi kasallikning infiltrativ shaklida va qaytalanish davrida havo- tomchi yoki kontakt yo‘l orqali tarqaladi (qo‘l, sochiq, dastro‘mol, idishlar, ko‘rpa- to‘shaklar orqali). Patomorfologiyasi. Skleroma infiltrati ko‘p miqdorda plazmatik hujayralar va qon tomirlarga ega biriktiruvchi tolali to‘qimadan tashkil topgan. Bular orasida joylashgan Mikulich hujayralari protoplazma vakuolalarida va ularning tashqarisida skleroma tayoqchalari aniqlanadi. Skleroma to‘qimasida ba’zan fibroblastlar, limfotsitlar, poliblastlar, labrotsitlar, ko‘p miqdorda leykotsitlar va albatta gialin sharlar-Russel tanachalari aniqlanadi. Infiltratning morfologik