LOTIN AMERIKASI MILLIY OZODLIK HARAKATI. MUSTAQIL DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI

Yuklangan vaqt

2024-03-02

Yuklab olishlar soni

9

Sahifalar soni

28

Faytl hajmi

5,8 MB


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI “Jahon tarixi” kafedrasi LOTIN AMERIKASI MILLIY OZODLIK HARAKATI. MUSTAQIL DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI KURS ISHI BAJARDI: Toshkent-2023 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI “Jahon tarixi” kafedrasi LOTIN AMERIKASI MILLIY OZODLIK HARAKATI. MUSTAQIL DAVLATLARNING TASHKIL TOPISHI KURS ISHI BAJARDI: Toshkent-2023 1 Reja KIRISH……………………………………………………………….............3 1-bob. Lotin Amerikasida mustamlaka davri………………………….5 - 13 1.1. Mustamlaka boshqaruv tuzumi……………………………………......5 1.2. Milliy ozodlik harakatlari……………………………………….……..9 2-bob. Lotin Amerikasi milliy mustaqillik davrida……………………14-23 2.1. Milliy ozodlik harakati namoyondalari………………………….…....14 2.2. Lotin Amerikasida vujudga kelgan mustaqil davlatlar……………...21 Xulosa……..……………………………………………………………..…..24 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………..…………...……25 Ilovalar ………………………………………………………………..….....26 1 Reja KIRISH……………………………………………………………….............3 1-bob. Lotin Amerikasida mustamlaka davri………………………….5 - 13 1.1. Mustamlaka boshqaruv tuzumi……………………………………......5 1.2. Milliy ozodlik harakatlari……………………………………….……..9 2-bob. Lotin Amerikasi milliy mustaqillik davrida……………………14-23 2.1. Milliy ozodlik harakati namoyondalari………………………….…....14 2.2. Lotin Amerikasida vujudga kelgan mustaqil davlatlar……………...21 Xulosa……..……………………………………………………………..…..24 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………..…………...……25 Ilovalar ………………………………………………………………..….....26 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Vatanimiz O‘zbekiston 1991-yil 31-avgustda mustaqillikka erishganidan boshlab turli jabhalarda tub o‘zgarishlar va rivojlanish yuz bera boshladi. Jumladan ilm-fan sohasi ham bundan mustasno emas. Xususan, tarix sohasida ham rivojlanish kuzatildi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov bejizga: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o‘zlikni anglash, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi”,1 – deb ta’kidlamagan edilar. Xususan jahon tarixida ham ilmiy izlanishlar olib borish davlat tomonidan rag‘batlantira boshlandi. Sovet davrida Amerika qit’asi, jumladan Lotin Amerikasi tarixi deyarli o‘rganilmas edi. Bugungi kunda jahon tarixining uzviy bo‘lagi bo‘lgan Lotin Amerikasi va uning tarixi, ayniqsa, milliy ozodlik harakatlari davri va mintaqaning X. Kolumbgacha bo‘lgan davri tarixi, boshqaruv tuzumi, davlatchilik tuzumi haqida aniq faktlarga tayangan holda ma’lumat berish, taxlil qilish jahon tarixi fani uchun dolzarb ahamyatga egadir. Mavzuning davriy chegarasi. O‘rganilayotgan mavzuning davriy chegarasini ikki bosqichga bo‘lish maqsadga muvofiqdir. Birinchi davri XVI asrning birinchi choragida asosan hozirgi Kuba hududlarida bo‘lgan isyonlar davri bo‘lsa, ikkinchi davr XIX asrning boshlarida Lotin Amerikasining deyarli barcha hududlarida boshlangan milliy ozodlik harakatlari davri hisoblanadi. Kurs ishining obyekti va predmati. Tadqiqotning obyekti Lotin Amerikasi hududlari hisoblanadi. Ya’ni Shimoliy Amerikaning janubiy hududlari, Karib dengizi havzasida joylashgan mamlakatlar, Janubiy Amerika hududlari kiradi. Kurs ishining predmeti sifatida Lotin Amerikasi hududida bo‘lib o‘tgan milliy ozodlik harakatlari va buning natijasida milliy mustaqil davlatlarning tashkil topishi kabi voqealarni o‘rganish belgilab olindi. Kurs ishining amaliy ahamyati. Tadqiqot natijalarida tegishli davr 1 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O‘zbekiston, 1997.-B. 140. 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Vatanimiz O‘zbekiston 1991-yil 31-avgustda mustaqillikka erishganidan boshlab turli jabhalarda tub o‘zgarishlar va rivojlanish yuz bera boshladi. Jumladan ilm-fan sohasi ham bundan mustasno emas. Xususan, tarix sohasida ham rivojlanish kuzatildi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov bejizga: “Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash, milliy o‘zlikni anglash, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi”,1 – deb ta’kidlamagan edilar. Xususan jahon tarixida ham ilmiy izlanishlar olib borish davlat tomonidan rag‘batlantira boshlandi. Sovet davrida Amerika qit’asi, jumladan Lotin Amerikasi tarixi deyarli o‘rganilmas edi. Bugungi kunda jahon tarixining uzviy bo‘lagi bo‘lgan Lotin Amerikasi va uning tarixi, ayniqsa, milliy ozodlik harakatlari davri va mintaqaning X. Kolumbgacha bo‘lgan davri tarixi, boshqaruv tuzumi, davlatchilik tuzumi haqida aniq faktlarga tayangan holda ma’lumat berish, taxlil qilish jahon tarixi fani uchun dolzarb ahamyatga egadir. Mavzuning davriy chegarasi. O‘rganilayotgan mavzuning davriy chegarasini ikki bosqichga bo‘lish maqsadga muvofiqdir. Birinchi davri XVI asrning birinchi choragida asosan hozirgi Kuba hududlarida bo‘lgan isyonlar davri bo‘lsa, ikkinchi davr XIX asrning boshlarida Lotin Amerikasining deyarli barcha hududlarida boshlangan milliy ozodlik harakatlari davri hisoblanadi. Kurs ishining obyekti va predmati. Tadqiqotning obyekti Lotin Amerikasi hududlari hisoblanadi. Ya’ni Shimoliy Amerikaning janubiy hududlari, Karib dengizi havzasida joylashgan mamlakatlar, Janubiy Amerika hududlari kiradi. Kurs ishining predmeti sifatida Lotin Amerikasi hududida bo‘lib o‘tgan milliy ozodlik harakatlari va buning natijasida milliy mustaqil davlatlarning tashkil topishi kabi voqealarni o‘rganish belgilab olindi. Kurs ishining amaliy ahamyati. Tadqiqot natijalarida tegishli davr 1 Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O‘zbekiston, 1997.-B. 140. 3 tarixini o‘rganishda ma`ruzalar jarayonida va ilmiy ishlarda foydalanish mumkin. Tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat. 3 tarixini o‘rganishda ma`ruzalar jarayonida va ilmiy ishlarda foydalanish mumkin. Tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat. 4 1-bob. Lotin Amerikasida mustamlaka davri 1.1. Mustamlaka boshqaruv tuzumi Lotin Amerikasi mamlakatlariga Janubiy Amerikada va Shimoliy Amerikaning janubiy qismida joylashgan davlatlar, shuningdek, Karib dengizidagi orollar kiradi. Bu nom yevropaliklar bosqinidan keyin bu yerda lotinchadan kelib chiqqan ispan, portugal, fransuz tillarida so‘zlasha boshlaganlari uchun berilgan. Avval “Iberoamerika”, “Indoamerika”, “Ispan Amerikasi” terminlari ham qo‘llanilgan. Bugun BMT ning hujjatlarida bu hudud “Lotin Amerikasi va Karib mamlakatlari” deb yuritiladi. Ispanlarning Amerikaga bosqini va qit’ani mustamlakaga aylantirish ishi 1519-yil yilda Xernan Kortesning Meksikani istilo qilishi, 1534-yil Franssisko Pisarroning Peruga ekspeditsiyasi va Pedro de Mendozaning 1536-yil Rio de La- Plataga ekspeditsiyalari bilan boshlandi. Mustamlakachilikning ispancha strategiyasi dastlab Meksikada Kortes tomonidan takomillashtirilgan bo‘lib, uning mohiyati mahalliy aholi qarshiligini yengishning eng yaxshi yo‘li yetakchini qo‘lga olishga asoslangan. Bu ispanlarga sardorning to‘plagan boyligini qo‘lga kiritish va yerli aholini o‘lpon, oziq-ovqat berishga majburlash imkonini bergan. Keyingi qadam esa o‘zlarini mahalliy jamoaning yangi asilzoda tabaqasiga aylantirish hamda mavjud soliqqa tortish, o‘lpon yig‘ish va majburiy mehnat tizimi ustidan nazoratni qo‘lga olishdan iborat edi.2 1519-yilning 8- noyabrida Kortes va uning jamoasi Tenochtitlan3ga yetib boradi. Asteklar davlatini istilo qilish 1521-yil yakunlanadi. Asteklar kelgindilarning sariq rangli metallga nisbatan o‘ta katta qiziqish bildirayotganini payqaydi. Kelgindilar bu metall haqida gapirishdan to‘xtamas edilar. Oltin mahalliy odamlar uchun begona unsur emas edi – unga ishlov berish oson bo‘lgani uchun ular oltindan haykallar va taqinchoqlar yasar, vaqti-vaqti bilan oltin qumidan ayirboshlov vositasi sifatida foydalanardilar. Biroq asteklar nimanidir sotib olmoqchi bo‘lishganlarida, odatda, 2 D. Ajemog‘li, J. Robinson. Mamlakatlar tanazzuli sabablari. –T.: “Nihol”,2021.- 25-b. 3 Tenochtitlan – Asteklar davlati poytaxti. Keyinchalik uning o‘rnida Mexiko shahriga asos solingan. 4 1-bob. Lotin Amerikasida mustamlaka davri 1.1. Mustamlaka boshqaruv tuzumi Lotin Amerikasi mamlakatlariga Janubiy Amerikada va Shimoliy Amerikaning janubiy qismida joylashgan davlatlar, shuningdek, Karib dengizidagi orollar kiradi. Bu nom yevropaliklar bosqinidan keyin bu yerda lotinchadan kelib chiqqan ispan, portugal, fransuz tillarida so‘zlasha boshlaganlari uchun berilgan. Avval “Iberoamerika”, “Indoamerika”, “Ispan Amerikasi” terminlari ham qo‘llanilgan. Bugun BMT ning hujjatlarida bu hudud “Lotin Amerikasi va Karib mamlakatlari” deb yuritiladi. Ispanlarning Amerikaga bosqini va qit’ani mustamlakaga aylantirish ishi 1519-yil yilda Xernan Kortesning Meksikani istilo qilishi, 1534-yil Franssisko Pisarroning Peruga ekspeditsiyasi va Pedro de Mendozaning 1536-yil Rio de La- Plataga ekspeditsiyalari bilan boshlandi. Mustamlakachilikning ispancha strategiyasi dastlab Meksikada Kortes tomonidan takomillashtirilgan bo‘lib, uning mohiyati mahalliy aholi qarshiligini yengishning eng yaxshi yo‘li yetakchini qo‘lga olishga asoslangan. Bu ispanlarga sardorning to‘plagan boyligini qo‘lga kiritish va yerli aholini o‘lpon, oziq-ovqat berishga majburlash imkonini bergan. Keyingi qadam esa o‘zlarini mahalliy jamoaning yangi asilzoda tabaqasiga aylantirish hamda mavjud soliqqa tortish, o‘lpon yig‘ish va majburiy mehnat tizimi ustidan nazoratni qo‘lga olishdan iborat edi.2 1519-yilning 8- noyabrida Kortes va uning jamoasi Tenochtitlan3ga yetib boradi. Asteklar davlatini istilo qilish 1521-yil yakunlanadi. Asteklar kelgindilarning sariq rangli metallga nisbatan o‘ta katta qiziqish bildirayotganini payqaydi. Kelgindilar bu metall haqida gapirishdan to‘xtamas edilar. Oltin mahalliy odamlar uchun begona unsur emas edi – unga ishlov berish oson bo‘lgani uchun ular oltindan haykallar va taqinchoqlar yasar, vaqti-vaqti bilan oltin qumidan ayirboshlov vositasi sifatida foydalanardilar. Biroq asteklar nimanidir sotib olmoqchi bo‘lishganlarida, odatda, 2 D. Ajemog‘li, J. Robinson. Mamlakatlar tanazzuli sabablari. –T.: “Nihol”,2021.- 25-b. 3 Tenochtitlan – Asteklar davlati poytaxti. Keyinchalik uning o‘rnida Mexiko shahriga asos solingan. 5 kakao doni yoki kiyim-kechak to‘pini ishlatardilar. Ular nega ispanlarning oltinga bunchalik ishqiboz ekanligini anglay olmas edilar. Yeb-ichib yoki kiyim to‘qib bo‘lmaydigan, asboblar va qurol yasashga juda yumshoqlik qiluvchi bu metallning ahamiyati nimada edi? Mahalliy aholi Kortesdan nega ispaniyaliklar oltinga shunchalik ruju qo‘ygan, deya so‘raganda, konkistador shunday javob beradi: “Sababi men va hamrohlarim faqatgina oltin tuzata oluvchi yurak xastaligiga chalinganmiz.”4 Ispaniyaning Lotin Amerikasida istilo qilingan hududlarida Yangi Ispaniya5 va Granada6 nomli 2 ta vitse-qirollik tuziladi. Yangi Ispaniya viloyatining gubernatoriga aylangan Kortes hududning eng qimmatli boyligi – mahalliy aholini “enkomienda”7 yordamida bo‘lib olishni boshladi. Mahalliy aholi “enkomendero” – xo‘jayin ispanlar ixtiyoriga topshirildi. Ushbu boshqaruv tizimiga ko‘ra ko‘chib kelganlarning har biri mustamlaka hududida yerga ega bo‘lishdi, mahalliy aholi(hindu)larni o‘zlari uchun ishlashga majbur qilishdi. Mustamlachilar mahalliy aholining barcha qatlamiga xuddi quldek munosabatda bo‘lib, ularni tun-u kun o‘z manfaatlari uchun ishlatishgan. Ispan mustamlakachilari mahalliy aholidan turli xil qimmatbaho buyum va oltinlarini yig‘ib olishda ortiqcha kuch sarflamay hiyla ishlatishadi. Unga ko‘ra mahalliy qabila rahbari 6-7 oy davomida hibsda saqlanar edi. Ispanlar undan ko‘proq oltin va zumrad berishni talab qilishar edi. Qirol Bogota boshiga shunday ish tushganlardan biri hisoblanadi. U ozodlikka chiqish evazi ispan konkistadorlari tazyiqi bilan shartnoma tuzishga majbur bo‘ladi. Unga ko‘ra qirol butun uyni oltin bilan to‘ldirish va uni ispanlarga topshirish hisobiga ozodlikka chiqarilishi kerak edi. Ammo qirol bu ishni uddalay olmaydi, natijada shavqatsizlarcha qiynab o‘ldiriladi. Ispan konkistadori Franssisko Pisarro va uning guruhi 1532-yil 15- 4 Francisco López de Gómara, Historia de la Conquista de Mexico, vol. 1, ed. D. Joaquin Ramirez Cabanes. – MexicoCity, “Editorial Pedro Robredo”, 1943.-106-p. 5 Yangi Ispaniya – 1521-1821 yillarda hukm surgan Ispaniya Qirolligining Lotin Amerikasidagi mustamlakasi bo‘lib, hozirgi Meksika va Peru hududlarini o‘z ichiga olgan. 6 Granada – asosiy o‘zagi Kolumbiya hisoblangan Janubiy Amerikadagi ispan mustamlakasi bo‘lib, 1538-1819 yillarda hukm surgan. Turli vaqtlarda hozirgi Venesuela, Panama, Ekvador hududlarini o‘z ichiga olgan. 7 Ispancha “encomienda” – topshirish, taqdim qilish 5 kakao doni yoki kiyim-kechak to‘pini ishlatardilar. Ular nega ispanlarning oltinga bunchalik ishqiboz ekanligini anglay olmas edilar. Yeb-ichib yoki kiyim to‘qib bo‘lmaydigan, asboblar va qurol yasashga juda yumshoqlik qiluvchi bu metallning ahamiyati nimada edi? Mahalliy aholi Kortesdan nega ispaniyaliklar oltinga shunchalik ruju qo‘ygan, deya so‘raganda, konkistador shunday javob beradi: “Sababi men va hamrohlarim faqatgina oltin tuzata oluvchi yurak xastaligiga chalinganmiz.”4 Ispaniyaning Lotin Amerikasida istilo qilingan hududlarida Yangi Ispaniya5 va Granada6 nomli 2 ta vitse-qirollik tuziladi. Yangi Ispaniya viloyatining gubernatoriga aylangan Kortes hududning eng qimmatli boyligi – mahalliy aholini “enkomienda”7 yordamida bo‘lib olishni boshladi. Mahalliy aholi “enkomendero” – xo‘jayin ispanlar ixtiyoriga topshirildi. Ushbu boshqaruv tizimiga ko‘ra ko‘chib kelganlarning har biri mustamlaka hududida yerga ega bo‘lishdi, mahalliy aholi(hindu)larni o‘zlari uchun ishlashga majbur qilishdi. Mustamlachilar mahalliy aholining barcha qatlamiga xuddi quldek munosabatda bo‘lib, ularni tun-u kun o‘z manfaatlari uchun ishlatishgan. Ispan mustamlakachilari mahalliy aholidan turli xil qimmatbaho buyum va oltinlarini yig‘ib olishda ortiqcha kuch sarflamay hiyla ishlatishadi. Unga ko‘ra mahalliy qabila rahbari 6-7 oy davomida hibsda saqlanar edi. Ispanlar undan ko‘proq oltin va zumrad berishni talab qilishar edi. Qirol Bogota boshiga shunday ish tushganlardan biri hisoblanadi. U ozodlikka chiqish evazi ispan konkistadorlari tazyiqi bilan shartnoma tuzishga majbur bo‘ladi. Unga ko‘ra qirol butun uyni oltin bilan to‘ldirish va uni ispanlarga topshirish hisobiga ozodlikka chiqarilishi kerak edi. Ammo qirol bu ishni uddalay olmaydi, natijada shavqatsizlarcha qiynab o‘ldiriladi. Ispan konkistadori Franssisko Pisarro va uning guruhi 1532-yil 15- 4 Francisco López de Gómara, Historia de la Conquista de Mexico, vol. 1, ed. D. Joaquin Ramirez Cabanes. – MexicoCity, “Editorial Pedro Robredo”, 1943.-106-p. 5 Yangi Ispaniya – 1521-1821 yillarda hukm surgan Ispaniya Qirolligining Lotin Amerikasidagi mustamlakasi bo‘lib, hozirgi Meksika va Peru hududlarini o‘z ichiga olgan. 6 Granada – asosiy o‘zagi Kolumbiya hisoblangan Janubiy Amerikadagi ispan mustamlakasi bo‘lib, 1538-1819 yillarda hukm surgan. Turli vaqtlarda hozirgi Venesuela, Panama, Ekvador hududlarini o‘z ichiga olgan. 7 Ispancha “encomienda” – topshirish, taqdim qilish 6 noyabrda Inklar imperatori Ataualpa qo‘shinlari qo‘nim topgan Kaxamarka shahriga yetib bordi. Ispanlarga unga tuzoq qo‘ydi va qopqonga tushirdi. Ular Ataualpaning qo‘riqchilari va mulozimlarini – jami ikki mingdan ortiq kishini o‘ldirishdi va imperatorni asirga olishdi. Imperaor ham xuddi qirol Bogota kabi ispanlar bilan shartnoma tuzadi. Imperator bitta xonani oltin bilan yan ikkita xonani esa kumush bilan to‘ldiradi. Ammo ispanlar va’dalarini bajarmaydilar. 1533-yil imperator dorga osildi. 1569-yilda Peruga yetib kelgan yangi vitse-qirol Franssisko de Toledoni dastlabki besh yil o‘ziga topshirilgan hududni o‘rgandi. U o‘zining boshqaruvi davrida bir necha islohotlar o‘tkazdi. Zarur bo‘lgan ishchi kuchini toppish maqsadida mahalliy aholining qariyb barchasini hindular uchun turarjoy manzilgohlari – rezervatsiyalar8ga ko‘chirdi. Shuningdek, de Toledo inklarning ishchi kuchidan foydalanishning avvalgi tartibini qaytarib, amaliyotga joriy etdi. Bu tizim “mita” deb atalib, kechua tilida “navbat” degan ma’noni anglatadi. Mita tartibi yordamida inklar ibodatxonalar, aristokratiya va qo‘shinni oziq-ovqat bilan ta’minlash uchun ajratilgan yerlarda mahsulot yetishtirish uchun majburiy mehnatdan foydalanardi. De Toledo joriy qilgan mita, aniqrog‘i Potosi mita tizimi Ispaniya mustamlakachilik davrida ishchi kuchidan foydalanish bo‘yicha eng yirik mexanizmga aylandi. Rezervatsiyalardagi aholi orasidan har yetti erkakdan biri Potosidagi konda ishlashi majburiy bo‘lgan. Potosi mita tartibi butun mustamlakachilik davri mobaynida amalda bo‘ldi va faqat 1825-yilga kelib bekor qilindi. Ishchi kuchini markazlashtirish va mita tartibiga qo‘shimcha ravishda De Toledo enkomienda tartibini jon solig‘I bilan birlashtirdi, natijada muayyan miqdordagi belgilangan soliq yerli xalqqa mansub har bir erkakdan har yili kumush hisobida olinadigan bo‘ldi. Bu ishchi kuchlarini mehnat bozoriga kirib borishga undash va ispaniyalik yer egalariga esa maoshlarni kamaytirish imkonini berish uchun atay o‘ylab topilgan loyiha edi. De Toledo davrida “repartimiento de mersansias”9 nomli yana bir tartib ham keng tarqaldi. Bu tartibga ko‘ra, dehqonlar mahsulotni mahalliy aholiga ispanlar belgilagan 8 Ispancha “reducciones” – cheklangan hududlar degan ma’noni anglatadi. 9 Ispanchadan tarjima qilganda “mahsulotni taqsimlash” degan ma’noni anglatadi. 6 noyabrda Inklar imperatori Ataualpa qo‘shinlari qo‘nim topgan Kaxamarka shahriga yetib bordi. Ispanlarga unga tuzoq qo‘ydi va qopqonga tushirdi. Ular Ataualpaning qo‘riqchilari va mulozimlarini – jami ikki mingdan ortiq kishini o‘ldirishdi va imperatorni asirga olishdi. Imperaor ham xuddi qirol Bogota kabi ispanlar bilan shartnoma tuzadi. Imperator bitta xonani oltin bilan yan ikkita xonani esa kumush bilan to‘ldiradi. Ammo ispanlar va’dalarini bajarmaydilar. 1533-yil imperator dorga osildi. 1569-yilda Peruga yetib kelgan yangi vitse-qirol Franssisko de Toledoni dastlabki besh yil o‘ziga topshirilgan hududni o‘rgandi. U o‘zining boshqaruvi davrida bir necha islohotlar o‘tkazdi. Zarur bo‘lgan ishchi kuchini toppish maqsadida mahalliy aholining qariyb barchasini hindular uchun turarjoy manzilgohlari – rezervatsiyalar8ga ko‘chirdi. Shuningdek, de Toledo inklarning ishchi kuchidan foydalanishning avvalgi tartibini qaytarib, amaliyotga joriy etdi. Bu tizim “mita” deb atalib, kechua tilida “navbat” degan ma’noni anglatadi. Mita tartibi yordamida inklar ibodatxonalar, aristokratiya va qo‘shinni oziq-ovqat bilan ta’minlash uchun ajratilgan yerlarda mahsulot yetishtirish uchun majburiy mehnatdan foydalanardi. De Toledo joriy qilgan mita, aniqrog‘i Potosi mita tizimi Ispaniya mustamlakachilik davrida ishchi kuchidan foydalanish bo‘yicha eng yirik mexanizmga aylandi. Rezervatsiyalardagi aholi orasidan har yetti erkakdan biri Potosidagi konda ishlashi majburiy bo‘lgan. Potosi mita tartibi butun mustamlakachilik davri mobaynida amalda bo‘ldi va faqat 1825-yilga kelib bekor qilindi. Ishchi kuchini markazlashtirish va mita tartibiga qo‘shimcha ravishda De Toledo enkomienda tartibini jon solig‘I bilan birlashtirdi, natijada muayyan miqdordagi belgilangan soliq yerli xalqqa mansub har bir erkakdan har yili kumush hisobida olinadigan bo‘ldi. Bu ishchi kuchlarini mehnat bozoriga kirib borishga undash va ispaniyalik yer egalariga esa maoshlarni kamaytirish imkonini berish uchun atay o‘ylab topilgan loyiha edi. De Toledo davrida “repartimiento de mersansias”9 nomli yana bir tartib ham keng tarqaldi. Bu tartibga ko‘ra, dehqonlar mahsulotni mahalliy aholiga ispanlar belgilagan 8 Ispancha “reducciones” – cheklangan hududlar degan ma’noni anglatadi. 9 Ispanchadan tarjima qilganda “mahsulotni taqsimlash” degan ma’noni anglatadi. 7 narxlarda sotishga majbur bo‘lardi. Nihoyat, “de Toledo trajin” (ispanchada “og‘ir yuk”) tartibi joriy qilindi. Unga ko‘ra, ispanlarga qarashli korxonalar uchun vino, koka barglari, to‘qimachilik maxsulotlari kabi og‘ir yuklarni tashishda hayvonlar o‘rniga yerli aholidan foydalanilardi. Lotin Amerikasi xalqlarini bo‘ysundirish Kolumb Amerikani ochgandan so‘ng (1492-yil) darhol boshlanib ketdi. Yevropaliklar bosib olingan yerlarda qattiq mustamlakachilik tartibini o‘rnatdilar. Keng mustamlakalarni egallab olgan ispaniyaliklar u yerlarda ham xuddi o‘z vatanlaridagidek boshqarish tizimini joriy qildilar. Bu payt Ispaniyada absolyut monarxiya hukm surardi. Xuddi shu tarzda har bir mustamlakada ham vitse-qirol yoki general-kapitan butun hokimiyatga ega edi. Ularga viloyatlarning gubernatorlari bo‘ysunardilar. Shahar va qishloq okruglarini korrexidorlar va alkoldlar boshqarardi. Hindu qishloqlarining tepasida esa kasiklar bo‘lib, ular hokimiyati nasliy edi. Vitse-qirollar va general-kapitanlar keng huquqlarga ega bo‘lib, ular gubernatorlar va boshqa amaldorlarni tayinlar, xazina va qurolli kuchlarni boshqarar, turli xil farmonlar chiqarar edi. Bundan tashqari ispan mustamlakalarining vitse-qiroli Ispaniya qiroli nomidan ruhoniylarning tayinlanishini tasdiqlar ham edi. Ispan Amerikasi shaharlarida ham mahalliy hokimiyat organlari mavjud bo‘lib, ular asosan sud ishlari va obodonlashtirish bilan shug‘ullanardi. Xulosa qilib aytganda, yevropalik mustamlakachilarning Lotin Amerikasida o‘rnatgan boshqaruv tuzumi, olib borgan siyosati natijasida mahalliy aholining turmush darajasi qut-loyamut10 uchun yashash darajasigacha tushib ketdi. Garchi bu tuzum ispanlar uchun mislsiz boylik keltirgan bo‘lsa ham, Lotin Amerikasi hududining iqtisodiy imkoniyatlarini kamaytirib yubordi va dunyodagi eng tengsizlik yuqori bo‘lgan mintaqaga aylantirdi. 10 Kundalik tirikchilik uchun yetarli ovqat. 7 narxlarda sotishga majbur bo‘lardi. Nihoyat, “de Toledo trajin” (ispanchada “og‘ir yuk”) tartibi joriy qilindi. Unga ko‘ra, ispanlarga qarashli korxonalar uchun vino, koka barglari, to‘qimachilik maxsulotlari kabi og‘ir yuklarni tashishda hayvonlar o‘rniga yerli aholidan foydalanilardi. Lotin Amerikasi xalqlarini bo‘ysundirish Kolumb Amerikani ochgandan so‘ng (1492-yil) darhol boshlanib ketdi. Yevropaliklar bosib olingan yerlarda qattiq mustamlakachilik tartibini o‘rnatdilar. Keng mustamlakalarni egallab olgan ispaniyaliklar u yerlarda ham xuddi o‘z vatanlaridagidek boshqarish tizimini joriy qildilar. Bu payt Ispaniyada absolyut monarxiya hukm surardi. Xuddi shu tarzda har bir mustamlakada ham vitse-qirol yoki general-kapitan butun hokimiyatga ega edi. Ularga viloyatlarning gubernatorlari bo‘ysunardilar. Shahar va qishloq okruglarini korrexidorlar va alkoldlar boshqarardi. Hindu qishloqlarining tepasida esa kasiklar bo‘lib, ular hokimiyati nasliy edi. Vitse-qirollar va general-kapitanlar keng huquqlarga ega bo‘lib, ular gubernatorlar va boshqa amaldorlarni tayinlar, xazina va qurolli kuchlarni boshqarar, turli xil farmonlar chiqarar edi. Bundan tashqari ispan mustamlakalarining vitse-qiroli Ispaniya qiroli nomidan ruhoniylarning tayinlanishini tasdiqlar ham edi. Ispan Amerikasi shaharlarida ham mahalliy hokimiyat organlari mavjud bo‘lib, ular asosan sud ishlari va obodonlashtirish bilan shug‘ullanardi. Xulosa qilib aytganda, yevropalik mustamlakachilarning Lotin Amerikasida o‘rnatgan boshqaruv tuzumi, olib borgan siyosati natijasida mahalliy aholining turmush darajasi qut-loyamut10 uchun yashash darajasigacha tushib ketdi. Garchi bu tuzum ispanlar uchun mislsiz boylik keltirgan bo‘lsa ham, Lotin Amerikasi hududining iqtisodiy imkoniyatlarini kamaytirib yubordi va dunyodagi eng tengsizlik yuqori bo‘lgan mintaqaga aylantirdi. 10 Kundalik tirikchilik uchun yetarli ovqat. 8 1.2. Milliy ozodlik harakatlari Mustamlakachilik tuzumining shafqatsizligi va mahalliy aholini mutassil ravishda ekspluatatsiya qilinishi natijasida Lotin Amerikasida mustamlakachilarga qarshi norozilik harakatlari boshlanadi. Mustamlakachilarga qarshi qo‘zg‘olonlar XVI asrdayoq boshlangan edi. Birinchilardan bo‘lib kurashga Kuba hindulari bosh ko‘tardilar (1511–1512). Ularga Atuey ismli shaxs boshchilik qildi. Bu dastlabki qo‘zg‘olon nisbatan uzoq davom etgan bo‘lsada, oqibatda tor-mor qilindi. Atueyni ispanlar tutib olishib gulxanda yoqdilar. Keyinchalik ham bunday qo‘zg‘olonlar doimiy ravishda bo‘lib turdi. Xuddi shu tarzda XVI asrda negr-qullar isyoni boshlandi. Bu kurashning eng yorqin timsoli “Palmares” (Palma Respublikasi) bo‘ldi. Qo‘zg‘olonchilar Braziliyada ma’lum hududni egallab, uni Respublika deb e’lon qildilar. Respublika 1630-yildan 1697 yilgacha mavjud bo‘ldi, kurashdi. Bu «ozod davlat»ning 20 ming aholisi bor edi. Aholi asosan qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik bilan shug‘ullanishardi, ular hatto metallga qayta ishlov berishni ham o‘zlashtirib olishgan edi. “Palma Respublikasi”ni Oqsoqollar Kengashi boshqarardi.11 Negrlarning ozod davlatini yo‘qotishga qaratilgan muvaffaqiyatsiz urinishlardan so‘ng XVII asr 80-yillarida unga qarshi respublikani qurshab turgan butun portugal armiyasi tashlandi. Respublikaning so‘nggi jangchilari baland qirdan o‘zlarini jarlikka tashlab ozod holda halok bo‘ldilar. Butun XVII–XVIII asrlar – hindular va negrlarning mustamlakachilarga qarshi ozodlik uchun kurash davri bo‘ldi. Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalarining mustaqillik uchun kurashdagi muvaffaqiyatlari va Buyuk Fransuz inqilobi Lotin Amerikasi xalqlariga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Fransiyadagi inqilob sadosi Gaiti orolidagi fransuz mustamlakasida (uning fransuzcha nomi – San-Domingo) qudratli aks-sado bo‘lib jarangladi. Bu yerda 4 –5 ming plantatorga 500 ming qul ishlardi. Fransiyaning Ta’sis majlisi oq tanli bo‘lmagan barcha erkin kishilarning yevropaliklar bilan teng huquqliligini e’lon qildi, biroq qullarning ahvoli o‘zgartirilmadi. Faqat bunga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilgandan keyin, 1791-yilgi dekret bilan Fransiyaning o‘z 11 Sh. Ergashev. Jahon tarixi (XVI-XVIII asrlar) 1-qism.-T.: “O‘zbekiston”,2013.- 332-b. 8 1.2. Milliy ozodlik harakatlari Mustamlakachilik tuzumining shafqatsizligi va mahalliy aholini mutassil ravishda ekspluatatsiya qilinishi natijasida Lotin Amerikasida mustamlakachilarga qarshi norozilik harakatlari boshlanadi. Mustamlakachilarga qarshi qo‘zg‘olonlar XVI asrdayoq boshlangan edi. Birinchilardan bo‘lib kurashga Kuba hindulari bosh ko‘tardilar (1511–1512). Ularga Atuey ismli shaxs boshchilik qildi. Bu dastlabki qo‘zg‘olon nisbatan uzoq davom etgan bo‘lsada, oqibatda tor-mor qilindi. Atueyni ispanlar tutib olishib gulxanda yoqdilar. Keyinchalik ham bunday qo‘zg‘olonlar doimiy ravishda bo‘lib turdi. Xuddi shu tarzda XVI asrda negr-qullar isyoni boshlandi. Bu kurashning eng yorqin timsoli “Palmares” (Palma Respublikasi) bo‘ldi. Qo‘zg‘olonchilar Braziliyada ma’lum hududni egallab, uni Respublika deb e’lon qildilar. Respublika 1630-yildan 1697 yilgacha mavjud bo‘ldi, kurashdi. Bu «ozod davlat»ning 20 ming aholisi bor edi. Aholi asosan qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik bilan shug‘ullanishardi, ular hatto metallga qayta ishlov berishni ham o‘zlashtirib olishgan edi. “Palma Respublikasi”ni Oqsoqollar Kengashi boshqarardi.11 Negrlarning ozod davlatini yo‘qotishga qaratilgan muvaffaqiyatsiz urinishlardan so‘ng XVII asr 80-yillarida unga qarshi respublikani qurshab turgan butun portugal armiyasi tashlandi. Respublikaning so‘nggi jangchilari baland qirdan o‘zlarini jarlikka tashlab ozod holda halok bo‘ldilar. Butun XVII–XVIII asrlar – hindular va negrlarning mustamlakachilarga qarshi ozodlik uchun kurash davri bo‘ldi. Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalarining mustaqillik uchun kurashdagi muvaffaqiyatlari va Buyuk Fransuz inqilobi Lotin Amerikasi xalqlariga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Fransiyadagi inqilob sadosi Gaiti orolidagi fransuz mustamlakasida (uning fransuzcha nomi – San-Domingo) qudratli aks-sado bo‘lib jarangladi. Bu yerda 4 –5 ming plantatorga 500 ming qul ishlardi. Fransiyaning Ta’sis majlisi oq tanli bo‘lmagan barcha erkin kishilarning yevropaliklar bilan teng huquqliligini e’lon qildi, biroq qullarning ahvoli o‘zgartirilmadi. Faqat bunga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilgandan keyin, 1791-yilgi dekret bilan Fransiyaning o‘z 11 Sh. Ergashev. Jahon tarixi (XVI-XVIII asrlar) 1-qism.-T.: “O‘zbekiston”,2013.- 332-b. 9 hududiga qadam qo‘ygan qullarga ozodlik berildi. 1791-yil 22-avgust kuni Gaitida boshlangan qullar qo‘zg‘oloniga Tussen Lyuvertyur (1743–1803) boshchilik qildi. Bolaligida bir ruhoniy Tussenga hisoblash, o‘qish va yozishni o‘rgatgan edi. Plantatsiyadagi ish boshqaruvchi esa unga o‘z kutubxonasidan foydalanishga ruxsat bergandi. Tussen “Ozodlik hamma uchun” shiori ostida jang qiluvchi ajoyib armiya tuzdi. Qo‘zg‘olonchilar fransuz mustamlakachi qo‘shinlarini tor- mor qila oldilar. Qullar bu muvaffaqiyatlar natijasida ozodlikka va plantatorlarning yerlariga ega bo‘ldilar. 1801-yili Gaiti orolida qullikning bekor qilinganligini va mustamlakaning barcha aholisi qonun oldida tengligini tasdiqlovchi konstitusiya qabul qilindi. Konstitusiya xususiy mulkning daxlsizligini ta’kidladi, 1-moddasida esa San-Domingo Fransiya imperiyasi tarkibidagi mustamlaka ekanligi tan olindi. Tussen Lyuvertyur San-Domingoning umrbod hukmdori deb e’lon qilindi. Biroq Direktoriya davrida Fransiya hukumati San-Domingodagi avvalgi tartiblarni tiklashga urindi va shu maqsadda orolga 10 ming kishilik jazo qo‘shinini jo‘natdi. Qo‘shin ozodlikdan ruhlangan qo‘zg‘olonchilarni yenga olmadi. Shunda fransuz qo‘mondonligi Tussenni muzokaraga taklif qildi va muzokara paytida uni tutib olib Fransiyaga jo‘natdi. U qamoqda 1803-yili vafot etdi. Uning safdoshlari Gaiti mustaqilligi uchun kurashni davom ettirdilar. Lotin Amerikasining aksariyat mustamlaka hududlarida mustaqillik uchun kurash va milliy ozodlik harakatlari birdaniga bo‘ldi. Masalan, 1810-1825 yillar oralig‘ida Ispaniyaning Lotin Amerikasidagi koloniyalari mustaqillikka erishgan. Ispan kuchlari dastlabki isyonlarni bostirishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa-da, mustaqillik g'oyasi Lotin Amerikasi xalqlarining ongida ildiz otgan va o'sishda davom etgan. Napoleonning Ispaniyani bosib olishi (1807-1808) Lotin Amerikasi ozodlik harakati vakillariga qo‘l keladi. Napoleon o'zining imperiyasini kengaytirish maqsadida Ispaniyaga hujum qilib, uni mag'lubiyatga uchratdi. Napoleon Ispaniya qiroli Ferdinand VII ni taxtdan ag‘darib, o'zining akasi Jozef Bonopart12ni Ispaniya 12 Ispanlar uni Xose deb atashgan. 9 hududiga qadam qo‘ygan qullarga ozodlik berildi. 1791-yil 22-avgust kuni Gaitida boshlangan qullar qo‘zg‘oloniga Tussen Lyuvertyur (1743–1803) boshchilik qildi. Bolaligida bir ruhoniy Tussenga hisoblash, o‘qish va yozishni o‘rgatgan edi. Plantatsiyadagi ish boshqaruvchi esa unga o‘z kutubxonasidan foydalanishga ruxsat bergandi. Tussen “Ozodlik hamma uchun” shiori ostida jang qiluvchi ajoyib armiya tuzdi. Qo‘zg‘olonchilar fransuz mustamlakachi qo‘shinlarini tor- mor qila oldilar. Qullar bu muvaffaqiyatlar natijasida ozodlikka va plantatorlarning yerlariga ega bo‘ldilar. 1801-yili Gaiti orolida qullikning bekor qilinganligini va mustamlakaning barcha aholisi qonun oldida tengligini tasdiqlovchi konstitusiya qabul qilindi. Konstitusiya xususiy mulkning daxlsizligini ta’kidladi, 1-moddasida esa San-Domingo Fransiya imperiyasi tarkibidagi mustamlaka ekanligi tan olindi. Tussen Lyuvertyur San-Domingoning umrbod hukmdori deb e’lon qilindi. Biroq Direktoriya davrida Fransiya hukumati San-Domingodagi avvalgi tartiblarni tiklashga urindi va shu maqsadda orolga 10 ming kishilik jazo qo‘shinini jo‘natdi. Qo‘shin ozodlikdan ruhlangan qo‘zg‘olonchilarni yenga olmadi. Shunda fransuz qo‘mondonligi Tussenni muzokaraga taklif qildi va muzokara paytida uni tutib olib Fransiyaga jo‘natdi. U qamoqda 1803-yili vafot etdi. Uning safdoshlari Gaiti mustaqilligi uchun kurashni davom ettirdilar. Lotin Amerikasining aksariyat mustamlaka hududlarida mustaqillik uchun kurash va milliy ozodlik harakatlari birdaniga bo‘ldi. Masalan, 1810-1825 yillar oralig‘ida Ispaniyaning Lotin Amerikasidagi koloniyalari mustaqillikka erishgan. Ispan kuchlari dastlabki isyonlarni bostirishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa-da, mustaqillik g'oyasi Lotin Amerikasi xalqlarining ongida ildiz otgan va o'sishda davom etgan. Napoleonning Ispaniyani bosib olishi (1807-1808) Lotin Amerikasi ozodlik harakati vakillariga qo‘l keladi. Napoleon o'zining imperiyasini kengaytirish maqsadida Ispaniyaga hujum qilib, uni mag'lubiyatga uchratdi. Napoleon Ispaniya qiroli Ferdinand VII ni taxtdan ag‘darib, o'zining akasi Jozef Bonopart12ni Ispaniya 12 Ispanlar uni Xose deb atashgan. 10 qiroli etib tayinlaydi. Buning natijasida Lotin Amerikasidagi ozodlik harakati vakillari uchun qulay vaziyat vujudga keladi. Ispaniya 1813-yilda fransuzlardan qutiladi.13 Ammo bu vaqtga kelib, ozodlik harakatlari keng quloch yozib, sobiq koloniyalarining aksariyati o'zlarini mustaqil deb e'lon qilib bo‘lgan edi. Ispaniya o'zining boy koloniyalariga jasorat bilan qarshi turdi. Mustaqillik harakati bir vaqtning o'zida boshlangan bo'lsa-da, mintaqalar birlashmadi va har bir mintaqada o'z rahbarlari boshchiligida harakat qila boshladi. Quyida ushbu ozodlik harakatlarining bir nechtasiga misol keltirsak: Meksika. Meksikadagi ozodlik harakatiga, Doloresdagi kichik shaharchada yashovchi va ruhoniy sifatida faoliyat yurutuvchi Migel Idalgo boshchilik qildi. U 1810-yil 16-sentyabr kuni ertalab cherkov qo'ng'iroqlarini chalib, butun xalqni ispan zulmiga qarshi isyonga da’vat etdi. Bu paytda poytaxtga yo'l olayotgan ispan armiyasi orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. Ispan armiyasi harakatni bostirdi va Idalgoni o'zini 1811-yil iyul oyida qo'lga oldi va qatl qildi. Ozodlik harakati yo‘lboshchisiz qoldi. Meksika mustaqillik harakati deyarli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Biroq keyinchalik ruhoniy va iste'dodli marshal Xose Mariya Morelos Meksikadagi ozodlik harakatiga boshchilik qildi. U ispan armiyasiga qarshi bir necha janglarda yorqin g‘alabalarga erishadi. Lekin keyinchalik, Morelos 1815- yilning dekabrida qo'lga olinib, qatl qilinadi. Ko‘p o‘tmay Meksikada katta isyon ko'tarildi. Ushbu isyonga Visente Guerrero va Guadalupe Victoria rahbarlik qilishadi. Ular Meksikaning janubiy va janubiy-markaziy qismlarida katta armiya tuzib, unga qo'mondonlik qiladilar. Ispaniya hukumati 1820-yilda Lotin Amerikasidagi isyonlarni bostirish uchun Agustin de Iturbide boshchiligida katta qo‘shin yuborgan edi. Ammo ispanlar qo‘shin mag‘lubiyatga uchraydi. Janubiy Amerika. Lotin Amerikasidagi mustaqillik kurashi Venesuelaga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. 1806-yilda Fransisko de Miranda Venesuelada birinchi marta inglizlar yordami bilan vatanini ozod qilishga urinishlarni boshlaydi. Bu 13 L. Jon. The Spanish, American Revolutions 1808-1826. – New York. “WW Norton & Compony”, 1986.-164- p. 10 qiroli etib tayinlaydi. Buning natijasida Lotin Amerikasidagi ozodlik harakati vakillari uchun qulay vaziyat vujudga keladi. Ispaniya 1813-yilda fransuzlardan qutiladi.13 Ammo bu vaqtga kelib, ozodlik harakatlari keng quloch yozib, sobiq koloniyalarining aksariyati o'zlarini mustaqil deb e'lon qilib bo‘lgan edi. Ispaniya o'zining boy koloniyalariga jasorat bilan qarshi turdi. Mustaqillik harakati bir vaqtning o'zida boshlangan bo'lsa-da, mintaqalar birlashmadi va har bir mintaqada o'z rahbarlari boshchiligida harakat qila boshladi. Quyida ushbu ozodlik harakatlarining bir nechtasiga misol keltirsak: Meksika. Meksikadagi ozodlik harakatiga, Doloresdagi kichik shaharchada yashovchi va ruhoniy sifatida faoliyat yurutuvchi Migel Idalgo boshchilik qildi. U 1810-yil 16-sentyabr kuni ertalab cherkov qo'ng'iroqlarini chalib, butun xalqni ispan zulmiga qarshi isyonga da’vat etdi. Bu paytda poytaxtga yo'l olayotgan ispan armiyasi orqaga qaytishga majbur bo‘ldi. Ispan armiyasi harakatni bostirdi va Idalgoni o'zini 1811-yil iyul oyida qo'lga oldi va qatl qildi. Ozodlik harakati yo‘lboshchisiz qoldi. Meksika mustaqillik harakati deyarli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Biroq keyinchalik ruhoniy va iste'dodli marshal Xose Mariya Morelos Meksikadagi ozodlik harakatiga boshchilik qildi. U ispan armiyasiga qarshi bir necha janglarda yorqin g‘alabalarga erishadi. Lekin keyinchalik, Morelos 1815- yilning dekabrida qo'lga olinib, qatl qilinadi. Ko‘p o‘tmay Meksikada katta isyon ko'tarildi. Ushbu isyonga Visente Guerrero va Guadalupe Victoria rahbarlik qilishadi. Ular Meksikaning janubiy va janubiy-markaziy qismlarida katta armiya tuzib, unga qo'mondonlik qiladilar. Ispaniya hukumati 1820-yilda Lotin Amerikasidagi isyonlarni bostirish uchun Agustin de Iturbide boshchiligida katta qo‘shin yuborgan edi. Ammo ispanlar qo‘shin mag‘lubiyatga uchraydi. Janubiy Amerika. Lotin Amerikasidagi mustaqillik kurashi Venesuelaga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. 1806-yilda Fransisko de Miranda Venesuelada birinchi marta inglizlar yordami bilan vatanini ozod qilishga urinishlarni boshlaydi. Bu 13 L. Jon. The Spanish, American Revolutions 1808-1826. – New York. “WW Norton & Compony”, 1986.-164- p. 11 urinish muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Keyinchalik Miranda 1810-yilda Simon Bolivar va boshqalar bilan birga birinchi Venesuela Respublikasini boshqarish uchun yangi hukumat tarkibiga kiritiladi. Bolivar Venesuela, Ekvador va Kolumbiyada bir necha yil davomida ispaniyaliklar bilan jang qilib, ularni bir necha marta yengib chiqadi. 1822-yilga borib, bu mamlakatlar ozodlikka chiqdi va Bolivar, qit'adagi oxirgi va eng qudratli Ispaniya mustamlaka koloniyasi Peruga diqqat e’tiborini qaratadi. Bolivar o'zining yaqin do'sti va yordamchisi Antonio Xose de Sukre bilan birga 1824-yilda ikki muhim g'alabani qo'lga kiritadi. Bular 1824-yil 6-iyun kuni Junin va 9-dekabrda Ayasucho shahridagi janglarda qo‘lga kiritilgan g‘alabalar edi.14 Argentina. Argentina 1810-yil 25-mayda Napoleonning Ispaniyani bosib olishiga javoban o'z hukumatini tuzdi va amalda davlatni boshqardi. Ammo hukumat vakillari 1816-yilgacha mustaqillik e'lon qilmadi. Argentina milliy mustaqilligi uchun olib borilgan harakatga Ispaniyada harbiy zobit sifatida o'qib kelgan argentinalik yirik yer egasi, asli kelib chiqishi Ispaniyalik bo‘lgan Xose-de- San-Martin boshchilik qildi. 1817-yilda u Andersni Chiliga jo‘natadi. Bernardo O’higgins va uning isyonkor qo'shini 1810-yildan buyon Ispaniyaga qarshi jang olib borayotgan edi. Chili va Argentinaliklar birlashib, Maipu (Santyago, Chili) shahrida 1818-yil 5-aprelida bo‘lib o‘tgan ispanlarga qarshi hal qiluvchi jangda g‘alaba qozondilar. Shu tariqa Janubiy Amerikaning janubiy qismi butunlay ispan nazoratidan halos etildi. Karib dengizi hududi. Kuba. Ispaniya 1825-yilga kelib materikdagi deyarli barcha o'z koloniyalarini yo'qotgan bo'lsa-da, Kuba va Puerto-Riko ustidan nazoratni saqlab qoldi. Gaitida qullar qo'zg'olonlari sababli mahalliy aholi ustidan nazoratni yo'qotgan edi. Kubada ispan mustamlakachilariga qarshi 1868-yildan 1878-yilgacha davom etgan davr mobaynida bir qancha yirik isyonlar bo‘lib o‘tdi. Ushbu isyonlargan Karlos Manuel de Kespedes boshchilik qildi. Mustaqillikning 14 Robert Harvey. Liberatorlar: Lotin Amerikasi Mustaqillik uchun kurash. Woodstock: The Overlook Press, 2000.- 58-p. 11 urinish muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Keyinchalik Miranda 1810-yilda Simon Bolivar va boshqalar bilan birga birinchi Venesuela Respublikasini boshqarish uchun yangi hukumat tarkibiga kiritiladi. Bolivar Venesuela, Ekvador va Kolumbiyada bir necha yil davomida ispaniyaliklar bilan jang qilib, ularni bir necha marta yengib chiqadi. 1822-yilga borib, bu mamlakatlar ozodlikka chiqdi va Bolivar, qit'adagi oxirgi va eng qudratli Ispaniya mustamlaka koloniyasi Peruga diqqat e’tiborini qaratadi. Bolivar o'zining yaqin do'sti va yordamchisi Antonio Xose de Sukre bilan birga 1824-yilda ikki muhim g'alabani qo'lga kiritadi. Bular 1824-yil 6-iyun kuni Junin va 9-dekabrda Ayasucho shahridagi janglarda qo‘lga kiritilgan g‘alabalar edi.14 Argentina. Argentina 1810-yil 25-mayda Napoleonning Ispaniyani bosib olishiga javoban o'z hukumatini tuzdi va amalda davlatni boshqardi. Ammo hukumat vakillari 1816-yilgacha mustaqillik e'lon qilmadi. Argentina milliy mustaqilligi uchun olib borilgan harakatga Ispaniyada harbiy zobit sifatida o'qib kelgan argentinalik yirik yer egasi, asli kelib chiqishi Ispaniyalik bo‘lgan Xose-de- San-Martin boshchilik qildi. 1817-yilda u Andersni Chiliga jo‘natadi. Bernardo O’higgins va uning isyonkor qo'shini 1810-yildan buyon Ispaniyaga qarshi jang olib borayotgan edi. Chili va Argentinaliklar birlashib, Maipu (Santyago, Chili) shahrida 1818-yil 5-aprelida bo‘lib o‘tgan ispanlarga qarshi hal qiluvchi jangda g‘alaba qozondilar. Shu tariqa Janubiy Amerikaning janubiy qismi butunlay ispan nazoratidan halos etildi. Karib dengizi hududi. Kuba. Ispaniya 1825-yilga kelib materikdagi deyarli barcha o'z koloniyalarini yo'qotgan bo'lsa-da, Kuba va Puerto-Riko ustidan nazoratni saqlab qoldi. Gaitida qullar qo'zg'olonlari sababli mahalliy aholi ustidan nazoratni yo'qotgan edi. Kubada ispan mustamlakachilariga qarshi 1868-yildan 1878-yilgacha davom etgan davr mobaynida bir qancha yirik isyonlar bo‘lib o‘tdi. Ushbu isyonlargan Karlos Manuel de Kespedes boshchilik qildi. Mustaqillikning 14 Robert Harvey. Liberatorlar: Lotin Amerikasi Mustaqillik uchun kurash. Woodstock: The Overlook Press, 2000.- 58-p. 12 yana bir yirik tashabbusikori shoir va vatanparvar Xose Marti edi. 1895-yilda Kuba ozodlik harakati vakillari Rios jangida mag'lub bo'lishadi. Kuba mustaqilligi Amerika Qo'shma Shtatlari va Ispaniyaning 1898-yilda bo‘lib o‘tgan Ispaniya- Amerika urushida hal qilinadi. Urush natijasiga ko‘ra AQSH g‘laba qozonadi. 1898-yil 10-dekabrda Parijda ikki o‘rtada tinchlik shartnomasi imzolanadi. Urushdan so'ng Kuba 1902 yilda to‘liq mustaqillikka erishadi.15 Puerto-Riko. Puerto-Rikoda milliy ozodlik harakatlari 1868-yildan boshlanadi. Ammo bu harakatlarning birortasi ham muvaffaqiyatli yakunlanmaydi. Puerto-Riko Ispaniya-Amerika urushi natijasida 1898-yildagina ispanlar zulmidan ozod bo‘ladi. Kolumbiya. 1810-yil 20-iyulda Kolumbiyalik vatanparvarlar Bogota aholisini ispan boshqaruviga qarshi norozilik namoyishlariga da’vat etdilar. Mustamlakachilar bosim ostida, keyinchalik doimiy bo'lib qolgan cheklangan mustaqillik uchun ruxsat berishga rozi bo'ldi. 1810-yilning iyulida Bogota shahrida ispan boshqaruviga qarshi harakatlar boshlandi. Janubda esa Quito yetakchiligidagi fuqarolar 1809-yil avgustda Ispaniya mustamlakachilariga qarshi isyon ko‘tarildi. Ushbu harakatlar bostirildi va rahbarlari zindonga tashlandi. 1816-yil mayda Kolumbiyadagi barcha qo‘zg‘olonlar shafqatsizlik bilan bostiriladi. Faqatgina 1819-yil fevralga kelib, Venesuela vatanparvar kuchlari yordami bilan ispan zulmidan butunlay ozod bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, Lotin Amerikasi davlatlari jasur ajdodlarining mashaqqatli mehnati, tinimsiz olib borilgan ozodlik harakatlar va millionlab mahalliy aholining jon fido etishi natijasida milliy mustaqilliklariga erishishadi. 15 L. Robert. Wars of the Latin America: Caudillo period (1791-1899). Washington DC, Brassey’s Inc., 2003.- 209-p. 12 yana bir yirik tashabbusikori shoir va vatanparvar Xose Marti edi. 1895-yilda Kuba ozodlik harakati vakillari Rios jangida mag'lub bo'lishadi. Kuba mustaqilligi Amerika Qo'shma Shtatlari va Ispaniyaning 1898-yilda bo‘lib o‘tgan Ispaniya- Amerika urushida hal qilinadi. Urush natijasiga ko‘ra AQSH g‘laba qozonadi. 1898-yil 10-dekabrda Parijda ikki o‘rtada tinchlik shartnomasi imzolanadi. Urushdan so'ng Kuba 1902 yilda to‘liq mustaqillikka erishadi.15 Puerto-Riko. Puerto-Rikoda milliy ozodlik harakatlari 1868-yildan boshlanadi. Ammo bu harakatlarning birortasi ham muvaffaqiyatli yakunlanmaydi. Puerto-Riko Ispaniya-Amerika urushi natijasida 1898-yildagina ispanlar zulmidan ozod bo‘ladi. Kolumbiya. 1810-yil 20-iyulda Kolumbiyalik vatanparvarlar Bogota aholisini ispan boshqaruviga qarshi norozilik namoyishlariga da’vat etdilar. Mustamlakachilar bosim ostida, keyinchalik doimiy bo'lib qolgan cheklangan mustaqillik uchun ruxsat berishga rozi bo'ldi. 1810-yilning iyulida Bogota shahrida ispan boshqaruviga qarshi harakatlar boshlandi. Janubda esa Quito yetakchiligidagi fuqarolar 1809-yil avgustda Ispaniya mustamlakachilariga qarshi isyon ko‘tarildi. Ushbu harakatlar bostirildi va rahbarlari zindonga tashlandi. 1816-yil mayda Kolumbiyadagi barcha qo‘zg‘olonlar shafqatsizlik bilan bostiriladi. Faqatgina 1819-yil fevralga kelib, Venesuela vatanparvar kuchlari yordami bilan ispan zulmidan butunlay ozod bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, Lotin Amerikasi davlatlari jasur ajdodlarining mashaqqatli mehnati, tinimsiz olib borilgan ozodlik harakatlar va millionlab mahalliy aholining jon fido etishi natijasida milliy mustaqilliklariga erishishadi. 15 L. Robert. Wars of the Latin America: Caudillo period (1791-1899). Washington DC, Brassey’s Inc., 2003.- 209-p. 13 2-bob. Lotin Amerikasi milliy mustaqillik davrida 2.1. Milliy ozodlik harakati namoyondalari Lotin Amerikasi mamlakatlarining milliy mustaqillik uchun qilgan isyonlari va ozodlik harakatlarida aholini qo‘zg‘olonlarga da’vat etgan va rahbarlik qilgan kishilarning ahamyati katta bo‘lgan. O‘sha davrlarda yetishib chiqqan Migel Idalgo, Simon Bolivar, Xose San Martin kabi milliy ozodlik harakati namoyondalarining vatanparvarligi, jasorati, xalqni birlashtira olish qobilyati evaziga ispan mustamlakchilariga qarshi kurashda xalqga boshchilik qilganlar. Endi shunday milliy ozodlik harakati namoyondalari faoliyati va hayotiga to‘xtalib o‘tsak. Simon Bolivar. 1783-yil 24-iyulda Ispaniya hukmronligi ostidagi Lotin Amerikasining Karakas shahrida keyinchalik butun qit’a ozodligi asoschisi Simon Bolivar dunyoga keladi. U Lotin Amerikasi xalqlarining Ispaniya zulmidan ozod bo‘lishida katta rol o‘ynagan venesuelalik harbiy va siyosiy lider, Janubiy Amerika xalqlari qahramonidir. Bolivar Kolumbiya, Venesuela, Ekvador, Peru va Boliviya (ushbu davlat aynan Simon Bolivar sharafiga nomlangan) mustaqillikka erishishida ulkan yordam bergan va El-Libertador ya’ni “ozod qiluvchi” nomi bilan tanilgan. 1819-yildan 1830-yilga qadar o‘zi asos solgan Buyuk Kolumbiya16 respublikasining prezidenti. U mamlakatni garchi diktator sifatida boshqargan bo‘lsa-da Lotin Amerikasida demokratiya asoslarining paydo bo‘lishiga muhim hissa qo‘shgan. Simon Bolivar 1783-yil 24-iyul kuni hozirgi Venesuela davlati poytaxti Karakas shahrida, mahalliy aristokratlar oilasida dunyoga keladi. Bu paytda deyarli butun Janubiy Amerika qit’asi (Braziliyadan tashqari) Ispaniya hukmronligi ostida edi. Uning ota-onasi yoshligidayoq vafot etgan va Bolivar enagasi, o‘qituvchilari va oilasining do‘stlari homiyligida o‘sgan. Uning o‘qituvchilaridan biri Don Simon Rodriges bo‘lib, u Bolivarga ma’rifat, tenglik va ozodlik g‘oyalarini o‘rgatadi. Biroq Bolivarning 14 yoshligida ustozi Simon 16 Buyuk Kolumbiya – 1819-yildan 1831-yilgacha Lotin Amerikasida hukm surgan davlat. Tarkibiga hozirgi Kolumbiya, Ekvador, Panama va Venesuela hududlari, shuningdek, shimoliy Peru, gʻarbiy Gayana va Braziliyaning shimoli-gʻarbiy qismlari kiradi. 13 2-bob. Lotin Amerikasi milliy mustaqillik davrida 2.1. Milliy ozodlik harakati namoyondalari Lotin Amerikasi mamlakatlarining milliy mustaqillik uchun qilgan isyonlari va ozodlik harakatlarida aholini qo‘zg‘olonlarga da’vat etgan va rahbarlik qilgan kishilarning ahamyati katta bo‘lgan. O‘sha davrlarda yetishib chiqqan Migel Idalgo, Simon Bolivar, Xose San Martin kabi milliy ozodlik harakati namoyondalarining vatanparvarligi, jasorati, xalqni birlashtira olish qobilyati evaziga ispan mustamlakchilariga qarshi kurashda xalqga boshchilik qilganlar. Endi shunday milliy ozodlik harakati namoyondalari faoliyati va hayotiga to‘xtalib o‘tsak. Simon Bolivar. 1783-yil 24-iyulda Ispaniya hukmronligi ostidagi Lotin Amerikasining Karakas shahrida keyinchalik butun qit’a ozodligi asoschisi Simon Bolivar dunyoga keladi. U Lotin Amerikasi xalqlarining Ispaniya zulmidan ozod bo‘lishida katta rol o‘ynagan venesuelalik harbiy va siyosiy lider, Janubiy Amerika xalqlari qahramonidir. Bolivar Kolumbiya, Venesuela, Ekvador, Peru va Boliviya (ushbu davlat aynan Simon Bolivar sharafiga nomlangan) mustaqillikka erishishida ulkan yordam bergan va El-Libertador ya’ni “ozod qiluvchi” nomi bilan tanilgan. 1819-yildan 1830-yilga qadar o‘zi asos solgan Buyuk Kolumbiya16 respublikasining prezidenti. U mamlakatni garchi diktator sifatida boshqargan bo‘lsa-da Lotin Amerikasida demokratiya asoslarining paydo bo‘lishiga muhim hissa qo‘shgan. Simon Bolivar 1783-yil 24-iyul kuni hozirgi Venesuela davlati poytaxti Karakas shahrida, mahalliy aristokratlar oilasida dunyoga keladi. Bu paytda deyarli butun Janubiy Amerika qit’asi (Braziliyadan tashqari) Ispaniya hukmronligi ostida edi. Uning ota-onasi yoshligidayoq vafot etgan va Bolivar enagasi, o‘qituvchilari va oilasining do‘stlari homiyligida o‘sgan. Uning o‘qituvchilaridan biri Don Simon Rodriges bo‘lib, u Bolivarga ma’rifat, tenglik va ozodlik g‘oyalarini o‘rgatadi. Biroq Bolivarning 14 yoshligida ustozi Simon 16 Buyuk Kolumbiya – 1819-yildan 1831-yilgacha Lotin Amerikasida hukm surgan davlat. Tarkibiga hozirgi Kolumbiya, Ekvador, Panama va Venesuela hududlari, shuningdek, shimoliy Peru, gʻarbiy Gayana va Braziliyaning shimoli-gʻarbiy qismlari kiradi. 14 Rodriges Ispaniya hukmronligiga qarshi fitna uyushtirishda ayblanadi va mamlakatdan qochib ketishga majbur bo‘ladi. Keyinroq Bolivar “Milicias de Veraguas” harbiy akademiyasiga o‘qishga kiradi. 1799-yil Bolivar o‘qishni tugatish uchun Ispaniya poytaxti Madridga keladi. Shu yerda u o‘zining aytishi bo‘yicha hayotida tub burilish yasagan Mariya Rodriges bilan uchrashadi. Juftlik ikki yildan so‘ng turmush quradi, biroq to‘ydan biroz o‘tib Mariya sariq isitma (amarillez) kasaliga chalinib vafot etadi. Aynan shu voqea Simon Bolivar hayotida muhim iz qoldiradi. U bu borada 1828-yil quyidagilarni aytgandi: “Vaziyatning qanday bo‘lganiga e’tibor bering: agar men so‘qqabosh qolmaganimda, ehtimol, hayotim boshqacha bo‘lardi, men general Bolivar yoki Libertador bo‘lmas edim”. Keyinchalik Bolivar Parijga ko‘chib o‘tadi va shu yerda u o‘zining siyosiy qarashlariga katta ta’sir o‘tkazgan Volter, Monteskye va Jak Russo ma’ruzalarini eshitadi. Shuningdek, Bolivarning Fransiyadagi yillari Napoleon Bonapartning taxtga o‘tirish davriga to‘g‘ri keladi. Napoleondan ruhlangan Simon uning mamlakatiga ham ana shunday yetakchi kerakligini tushunadi. Janubiy Amerikada besh yil bo‘lib qaytgan nemis geografi va sayohatshunosi Aleksandr fon Humboldt Bolivarga uning mamlakati mustaqillikka tayyor ekani, faqat buni amalga oshiruvchi yo‘lboshchiga ega emasligini aytadi. Bolivardagi mustaqillik haqidagi g‘oyalar intilish-harakatga aylanadi. Rimdagi Aventin tepaligiga tashrif buyurgan Simon Bolivar o‘z mamlakatini bosqinchilardan ozod qilmagunga qadar tinchimasligi haqida qasamyod qiladi. 1807-yil AQSh orqali Venesuelaga qaytgan Simon Bolivar Lotin Amerikasi xalqlarining allaqachon mustaqillik haqida o‘ylayotganini ko‘radi. Napoleonning Ispaniyaga hujumi va qirollik oilasini taxtdan ag‘darishi janubiy amerikaliklarga mustaqillik e’lon qilish uchun qulay vaziyat yaratadi. Bolivar mustaqillik kampaniyasida faol qatnashadi va kampaniyani harbiy hamda moliyaviy qo‘llab-quvvatlovchilarni topish uchun 1810-yili Buyuk Britaniyaga yuboriladi. Oradan bir yil o‘tib Venesuelada mustaqillik muhokamasi boshlanganini eshitgan Bolivar vataniga qaytadi. U qat’iyan mustaqillikka ovoz 14 Rodriges Ispaniya hukmronligiga qarshi fitna uyushtirishda ayblanadi va mamlakatdan qochib ketishga majbur bo‘ladi. Keyinroq Bolivar “Milicias de Veraguas” harbiy akademiyasiga o‘qishga kiradi. 1799-yil Bolivar o‘qishni tugatish uchun Ispaniya poytaxti Madridga keladi. Shu yerda u o‘zining aytishi bo‘yicha hayotida tub burilish yasagan Mariya Rodriges bilan uchrashadi. Juftlik ikki yildan so‘ng turmush quradi, biroq to‘ydan biroz o‘tib Mariya sariq isitma (amarillez) kasaliga chalinib vafot etadi. Aynan shu voqea Simon Bolivar hayotida muhim iz qoldiradi. U bu borada 1828-yil quyidagilarni aytgandi: “Vaziyatning qanday bo‘lganiga e’tibor bering: agar men so‘qqabosh qolmaganimda, ehtimol, hayotim boshqacha bo‘lardi, men general Bolivar yoki Libertador bo‘lmas edim”. Keyinchalik Bolivar Parijga ko‘chib o‘tadi va shu yerda u o‘zining siyosiy qarashlariga katta ta’sir o‘tkazgan Volter, Monteskye va Jak Russo ma’ruzalarini eshitadi. Shuningdek, Bolivarning Fransiyadagi yillari Napoleon Bonapartning taxtga o‘tirish davriga to‘g‘ri keladi. Napoleondan ruhlangan Simon uning mamlakatiga ham ana shunday yetakchi kerakligini tushunadi. Janubiy Amerikada besh yil bo‘lib qaytgan nemis geografi va sayohatshunosi Aleksandr fon Humboldt Bolivarga uning mamlakati mustaqillikka tayyor ekani, faqat buni amalga oshiruvchi yo‘lboshchiga ega emasligini aytadi. Bolivardagi mustaqillik haqidagi g‘oyalar intilish-harakatga aylanadi. Rimdagi Aventin tepaligiga tashrif buyurgan Simon Bolivar o‘z mamlakatini bosqinchilardan ozod qilmagunga qadar tinchimasligi haqida qasamyod qiladi. 1807-yil AQSh orqali Venesuelaga qaytgan Simon Bolivar Lotin Amerikasi xalqlarining allaqachon mustaqillik haqida o‘ylayotganini ko‘radi. Napoleonning Ispaniyaga hujumi va qirollik oilasini taxtdan ag‘darishi janubiy amerikaliklarga mustaqillik e’lon qilish uchun qulay vaziyat yaratadi. Bolivar mustaqillik kampaniyasida faol qatnashadi va kampaniyani harbiy hamda moliyaviy qo‘llab-quvvatlovchilarni topish uchun 1810-yili Buyuk Britaniyaga yuboriladi. Oradan bir yil o‘tib Venesuelada mustaqillik muhokamasi boshlanganini eshitgan Bolivar vataniga qaytadi. U qat’iyan mustaqillikka ovoz 15 beradi. 1811-yil 5-iyul kuni qizg‘in munozaralardan keyin Venesuela Milliy Assambleyasi mamlakat mustaqilligini e’lon qiladi. Bundan xursand bo‘lgan Bolivar o‘zining barcha qullarini ozod qiladi va G‘arbiy yarimsharda qullikni tugatishga chaqiradi. Biroq 1812-yil ispanlar Venesuela ustidan nazoratni qaytarib oladi, Bolivar Kartaxenaga qochib ketishga majbur bo‘ladi. Bu yerda u Venesuela xalqini Ispaniya hukmronligiga qarshi qayta bosh ko‘tarishga chaqirgan “Kartaxena manifesti”ni e’lon qiladi. 1813-yil Simon Bolivar Venesuelani Ispaniyadan ozod qiluvchi kuchlarning qo‘mondoniga aylanadi. Ispanlar bilan bo‘lib o‘tgan bir necha janglarda g‘alaba qozongan Bolivar 1813- yil 6-avgust kuni El-Libertador sifatida Karakasga kirib keladi. Hokimiyatni egallagan Bolivar davlatni diktatorlik tuzumida boshqara boshlaydi. Biroq birinchi respublikaning umri uzoq bo‘lmadi, ko‘pchilik venesuelaliklar yangi tuzum bilan kelisha olmaydi va ispanlarning barqaror boshqaruvini afzal ko‘radi. Natijada mamlakatda fuqarolar urushi boshlanadi hamda Ispaniya kuchlari Bolivarni mag‘lub etadi. Libertador yana qochishga majbur bo‘ldi. Bu safar Simon Bolivar mustaqillikning siyosiy qarashlarini tushuntirdi hamda Buyuk Britaniya va AQSh qo‘lloviga erishishga harakat qildi. Shuningdek, u xalqaro birdamlik va erkinlikni sevuvchi xalqlarning o‘zaro rishtalari haqida gapirib, ularni Lotin Amerikasi xalqlariga yordamga chaqiradi. Buyuk Britaniya va AQSh o‘z ichki muhitdan cho‘chib yordam bermagan bo‘lsa ham, Bolivarning chaqirig‘iga javoban polyak, serb, rus va boshqa xalqlardan ko‘ngillilar Janubiy Amerikaga yordamga keladi. 1816-yilda Gaiti qo‘shinlari va ingliz askarlari ko‘magida Bolivar Venesuela qirg‘oqlariga tushishga muvaffaq bo‘ladi. Shu tariqa Bolivar Venesuelani ispanlardan ozod qiluvchi uzoq davom etgan “Yoqimli kampaniya”’ deb atalgan harakatini boshladi. Ushbu kampaniya davomida Bolivar o‘zining jangovar mahorati va kuchli yetakchilik qobiliyatlarini namoyish qiladi. Qattiq yomg‘irlarga qaramasdan u qo‘shinini loyli dalalar va And tog‘lari orqali olib o‘tadi. Dengiz sathidan minglab kilometr balanddan o‘tuvchi bu tor tog‘ yo‘laklarida ko‘plab askarlar halok bo‘ladi, ammo Bolivar yurishni davom ettirib 15 beradi. 1811-yil 5-iyul kuni qizg‘in munozaralardan keyin Venesuela Milliy Assambleyasi mamlakat mustaqilligini e’lon qiladi. Bundan xursand bo‘lgan Bolivar o‘zining barcha qullarini ozod qiladi va G‘arbiy yarimsharda qullikni tugatishga chaqiradi. Biroq 1812-yil ispanlar Venesuela ustidan nazoratni qaytarib oladi, Bolivar Kartaxenaga qochib ketishga majbur bo‘ladi. Bu yerda u Venesuela xalqini Ispaniya hukmronligiga qarshi qayta bosh ko‘tarishga chaqirgan “Kartaxena manifesti”ni e’lon qiladi. 1813-yil Simon Bolivar Venesuelani Ispaniyadan ozod qiluvchi kuchlarning qo‘mondoniga aylanadi. Ispanlar bilan bo‘lib o‘tgan bir necha janglarda g‘alaba qozongan Bolivar 1813- yil 6-avgust kuni El-Libertador sifatida Karakasga kirib keladi. Hokimiyatni egallagan Bolivar davlatni diktatorlik tuzumida boshqara boshlaydi. Biroq birinchi respublikaning umri uzoq bo‘lmadi, ko‘pchilik venesuelaliklar yangi tuzum bilan kelisha olmaydi va ispanlarning barqaror boshqaruvini afzal ko‘radi. Natijada mamlakatda fuqarolar urushi boshlanadi hamda Ispaniya kuchlari Bolivarni mag‘lub etadi. Libertador yana qochishga majbur bo‘ldi. Bu safar Simon Bolivar mustaqillikning siyosiy qarashlarini tushuntirdi hamda Buyuk Britaniya va AQSh qo‘lloviga erishishga harakat qildi. Shuningdek, u xalqaro birdamlik va erkinlikni sevuvchi xalqlarning o‘zaro rishtalari haqida gapirib, ularni Lotin Amerikasi xalqlariga yordamga chaqiradi. Buyuk Britaniya va AQSh o‘z ichki muhitdan cho‘chib yordam bermagan bo‘lsa ham, Bolivarning chaqirig‘iga javoban polyak, serb, rus va boshqa xalqlardan ko‘ngillilar Janubiy Amerikaga yordamga keladi. 1816-yilda Gaiti qo‘shinlari va ingliz askarlari ko‘magida Bolivar Venesuela qirg‘oqlariga tushishga muvaffaq bo‘ladi. Shu tariqa Bolivar Venesuelani ispanlardan ozod qiluvchi uzoq davom etgan “Yoqimli kampaniya”’ deb atalgan harakatini boshladi. Ushbu kampaniya davomida Bolivar o‘zining jangovar mahorati va kuchli yetakchilik qobiliyatlarini namoyish qiladi. Qattiq yomg‘irlarga qaramasdan u qo‘shinini loyli dalalar va And tog‘lari orqali olib o‘tadi. Dengiz sathidan minglab kilometr balanddan o‘tuvchi bu tor tog‘ yo‘laklarida ko‘plab askarlar halok bo‘ladi, ammo Bolivar yurishni davom ettirib 16 And tog‘laridan o‘tib Bogotaga yurish qiladi. Bu yo‘ldan o‘tishning imkoni yo‘q deb hisoblagan ispanlar hujumni umuman kutmagandi. 1819-yil 7-avgust Boyaka jangida Bolivar ispan qo‘shinlarini tor-mor etadi va Bogotaga kirib keladi. Yana bir nechta kichik g‘alabalar orqali Bolivar Venesuela va Ekvadorni ozod qiladi, Shu tariqa u El-Libertador — Ozod qiluvchi deb atala boshlanadi.17 Erishilgan g‘alabalardan so‘ng Simon Bolivar yangi Buyuk Kolumbiya davlatining prezidentiga aylandi. Garchi mamlakatning katta qismi hali ham Ispaniyaga sodiq kuchlar nazorati ostida bo‘lsa-da, Ispaniyadagi 1820-1823-yilgi inqilobdan keyin ular ancha zaiflashadi va Bolivar qo‘shini ularning ustidan ketma-ket g‘alabalar qozonadi. 1822-yilda Bolivar o‘zining eng yaxshi qo‘mondoni Antonio Xose de Sukre bilan Ekvadorning qolgan qismlarini ham ozod qilish uchun yurish boshlaydi. Yurish natijasida Peru ham ispanlardan ozod qilinadi. Argentinalik inqilobchi general Xose San-Martin Lotin Amerikasining janubiy qismlarini ozod qiladi va kuchlarini shimolga tashlaydi. Biroq argentinalik general shuhratparast Simon Bolivarga Peruning shimoliy qismini berishga qaror qiladi, chunki u Bolivarda ispanlarni yengish uchun harbiy va siyosiy kuch yetarli deb hisoblardi. 1824-yilda armiyasi bilan muvaffaqiyatga qozongan Bolivar o‘n sakkiz mingdan ortiq ispanlarni asir oladi. Yuqori Perudagi so‘nggi qal’a 1825-yilda ispanlardan tortib olinadi. Va bu hudud Simon Bolivar sharafiga Boliviya deb nomlanadi. Bolivarning Lotin Amerikasi respublikalari ittifoqi (AQSh kabi) tuzish g‘oyasini amalga oshirishning imkoni yo‘qligi tez orada namoyon bo‘ldi. Bolivar xuddi Napoleon kabi demokratik g‘oyalar va qattiq tartib o‘rnatish borasida ikkilanishga duch keladi. Bolivar demokratik qadriyatlarni yaxshi ko‘rardi, biroq faqat kuchli rahbargina mamlakatni birlashtirishi mumkin deya hisoblardi. Boliviya konstitutsiyasini yozar ekan, u ikki palatali parlament bilan cheklanmagan hokimiyatga ega prezident lavozimini ham joriy etadi. Simon Bolivar qullikka qat’iyan qarshi edi, ammo bu Buyuk Kolumbiyada qulchilikning 17 R. Miller. Britain and Latin America in the nineteenth and twentieth centuries.-London, “Longman”,1993.- 114-p. 16 And tog‘laridan o‘tib Bogotaga yurish qiladi. Bu yo‘ldan o‘tishning imkoni yo‘q deb hisoblagan ispanlar hujumni umuman kutmagandi. 1819-yil 7-avgust Boyaka jangida Bolivar ispan qo‘shinlarini tor-mor etadi va Bogotaga kirib keladi. Yana bir nechta kichik g‘alabalar orqali Bolivar Venesuela va Ekvadorni ozod qiladi, Shu tariqa u El-Libertador — Ozod qiluvchi deb atala boshlanadi.17 Erishilgan g‘alabalardan so‘ng Simon Bolivar yangi Buyuk Kolumbiya davlatining prezidentiga aylandi. Garchi mamlakatning katta qismi hali ham Ispaniyaga sodiq kuchlar nazorati ostida bo‘lsa-da, Ispaniyadagi 1820-1823-yilgi inqilobdan keyin ular ancha zaiflashadi va Bolivar qo‘shini ularning ustidan ketma-ket g‘alabalar qozonadi. 1822-yilda Bolivar o‘zining eng yaxshi qo‘mondoni Antonio Xose de Sukre bilan Ekvadorning qolgan qismlarini ham ozod qilish uchun yurish boshlaydi. Yurish natijasida Peru ham ispanlardan ozod qilinadi. Argentinalik inqilobchi general Xose San-Martin Lotin Amerikasining janubiy qismlarini ozod qiladi va kuchlarini shimolga tashlaydi. Biroq argentinalik general shuhratparast Simon Bolivarga Peruning shimoliy qismini berishga qaror qiladi, chunki u Bolivarda ispanlarni yengish uchun harbiy va siyosiy kuch yetarli deb hisoblardi. 1824-yilda armiyasi bilan muvaffaqiyatga qozongan Bolivar o‘n sakkiz mingdan ortiq ispanlarni asir oladi. Yuqori Perudagi so‘nggi qal’a 1825-yilda ispanlardan tortib olinadi. Va bu hudud Simon Bolivar sharafiga Boliviya deb nomlanadi. Bolivarning Lotin Amerikasi respublikalari ittifoqi (AQSh kabi) tuzish g‘oyasini amalga oshirishning imkoni yo‘qligi tez orada namoyon bo‘ldi. Bolivar xuddi Napoleon kabi demokratik g‘oyalar va qattiq tartib o‘rnatish borasida ikkilanishga duch keladi. Bolivar demokratik qadriyatlarni yaxshi ko‘rardi, biroq faqat kuchli rahbargina mamlakatni birlashtirishi mumkin deya hisoblardi. Boliviya konstitutsiyasini yozar ekan, u ikki palatali parlament bilan cheklanmagan hokimiyatga ega prezident lavozimini ham joriy etadi. Simon Bolivar qullikka qat’iyan qarshi edi, ammo bu Buyuk Kolumbiyada qulchilikning 17 R. Miller. Britain and Latin America in the nineteenth and twentieth centuries.-London, “Longman”,1993.- 114-p. 17 tugashini anglatmadi. Chunki qulchilik Venesuela iqtisodiyotining muhim qismi edi. Lotin Amerikasi mamlakatlari Federatsiyasini qurish uning orzularidan biri edi. Bolivar davlatlar ittifoqi va birdamligi o‘zaro manfaatli bo‘lishiga ishongan, ammo bu g‘oya o‘z davridan ilgarilagan g‘oya bo‘lib chiqadi: faqatgina Kolumbiya Bolivarning birlashuv bo‘yicha takliflarini ratifikatsiya qiladi. Shu bilan umumiy armiya tashkil qilish bo‘yicha umidlar yo‘qoladi. Mamlakatning turli mintaqalarida ko‘pincha noroziliklar kelib chiqa boshlaydi, natijada Bolivar diktatorlik vakolatlaridan foydalanishga majbur bo‘lardi. 1828-yil suiqasddan qutulib qolgan Bolivar mamlakatlarni birlashtirib turish real vaziyatga mos kelmasligini tushunadi. 1830-yili Simon Bolivar umrbod prezident bo‘lish vakolatidan voz kechib, lavozimidan iste’foga chiqadi. U Yevropaga safar qilishni niyat qiladi, lekin bunga ulgurmaydi, El-Libertador sil kasaliga chalinadi. 1830-yilning dekabrida buyuk yetakchi, Lotin Amerikasi xalqlarining qahramoni, tarixda o‘chmas iz qoldirgan Simon Bolivar hayotdan ko‘z yumadi. Simon Bolivar shunday degan edi: “Kolumbiyaliklar! Mening so‘nggi tilagim — Vatanim baxti! Agar mening o‘limim ichki kurashlarni to‘xtatish va ittifoqni mustahkamlashga hissa qo‘shsa, men tinchgina qabrga tushaman.”18 Simon Bolivar, shubhasiz, buyuk inson edi, u doimo o‘z xalqi va mamlakati kelajagi uchun qayg‘urdi. Xalqining ozod bo‘lishida u hech qachon harakatdan to‘xtamadi. Garchi mamlakatni diktatorlik tuzumida boshqargan bo‘lsa ham Bolivar hech qachon mutlaq hokimyatini o‘rnatmadi, demokratik qadriyatlarga hurmat saqladi. Lotin Amerikasida qulchilikning tugatilishi va demokratiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Bugungi kunda Simon Bolivar Janubiy Amerika xalqlarining eng sevimli qahramoni hisoblanadi. Migel Idalgo. Migel Idalgo (1753-1811) Meksikaning Ispaniya hukmronligiga qarshi mustaqillik urushining yetakchilaridan biri edi. Uning to‘liq ismi Migel Gregorio Antonio Ignasio Idalgo bo‘lib, 1753 yil 8-mayda hozirgi 18 www.daryo.uz internet nashrining 11.08.2021 dagi maqolasi. Maqola muallifi Muhammadqodir Sobirov. 17 tugashini anglatmadi. Chunki qulchilik Venesuela iqtisodiyotining muhim qismi edi. Lotin Amerikasi mamlakatlari Federatsiyasini qurish uning orzularidan biri edi. Bolivar davlatlar ittifoqi va birdamligi o‘zaro manfaatli bo‘lishiga ishongan, ammo bu g‘oya o‘z davridan ilgarilagan g‘oya bo‘lib chiqadi: faqatgina Kolumbiya Bolivarning birlashuv bo‘yicha takliflarini ratifikatsiya qiladi. Shu bilan umumiy armiya tashkil qilish bo‘yicha umidlar yo‘qoladi. Mamlakatning turli mintaqalarida ko‘pincha noroziliklar kelib chiqa boshlaydi, natijada Bolivar diktatorlik vakolatlaridan foydalanishga majbur bo‘lardi. 1828-yil suiqasddan qutulib qolgan Bolivar mamlakatlarni birlashtirib turish real vaziyatga mos kelmasligini tushunadi. 1830-yili Simon Bolivar umrbod prezident bo‘lish vakolatidan voz kechib, lavozimidan iste’foga chiqadi. U Yevropaga safar qilishni niyat qiladi, lekin bunga ulgurmaydi, El-Libertador sil kasaliga chalinadi. 1830-yilning dekabrida buyuk yetakchi, Lotin Amerikasi xalqlarining qahramoni, tarixda o‘chmas iz qoldirgan Simon Bolivar hayotdan ko‘z yumadi. Simon Bolivar shunday degan edi: “Kolumbiyaliklar! Mening so‘nggi tilagim — Vatanim baxti! Agar mening o‘limim ichki kurashlarni to‘xtatish va ittifoqni mustahkamlashga hissa qo‘shsa, men tinchgina qabrga tushaman.”18 Simon Bolivar, shubhasiz, buyuk inson edi, u doimo o‘z xalqi va mamlakati kelajagi uchun qayg‘urdi. Xalqining ozod bo‘lishida u hech qachon harakatdan to‘xtamadi. Garchi mamlakatni diktatorlik tuzumida boshqargan bo‘lsa ham Bolivar hech qachon mutlaq hokimyatini o‘rnatmadi, demokratik qadriyatlarga hurmat saqladi. Lotin Amerikasida qulchilikning tugatilishi va demokratiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Bugungi kunda Simon Bolivar Janubiy Amerika xalqlarining eng sevimli qahramoni hisoblanadi. Migel Idalgo. Migel Idalgo (1753-1811) Meksikaning Ispaniya hukmronligiga qarshi mustaqillik urushining yetakchilaridan biri edi. Uning to‘liq ismi Migel Gregorio Antonio Ignasio Idalgo bo‘lib, 1753 yil 8-mayda hozirgi 18 www.daryo.uz internet nashrining 11.08.2021 dagi maqolasi. Maqola muallifi Muhammadqodir Sobirov. 18 Penjamo (Guanaxuato) yaqinidagi Hasienda de Korraleyo shahrida tug'ilgan. U kreollar19 oilasidan bo‘lib, otasi ko'chmas mulk ma'muri sifatida ishlashi tufayli yaxshi iqtisodiy mavqega ega edi. Oilasining iqtisodiy jihatdan yaxshi mavqega ega ekanligi yosh Idalgoga Valladoliddagi eng yaxshi o'quv markazlaridan birida, hozirgi Moreliyada o‘qishga imkon berdi. Shunday qilib, 1765 yilda u akasi Xose Xoakin bilan birgalikda Iezuitlarga tegishli bo'lgan San-Fransisko Xavier maktabida birinchi o'qishni boshladi. Ikki yildan so'ng Ispaniya qiroli Karlos III buyrug‘i bilan maktab yopiladi. Idalgo esa o'qishini San-Nikolas de Valladolid Kollegiyasida davom ettirishga majbur bo'ldi va 1780-yil bu yerni bitiradi. Idalgo juda keng va gumanistik akademik ta'lim oldi. Boshqa fanlar qatorida u lotin tilini o'rgangan va Sitseron, Ovidio yoki Virgilio singari klassik mualliflarni kitoblarini o'qidi. Yaxshi ta’lim olishi natijalari falsafa va ilohiyot bo'yicha o'qituvchiga bo‘ldi. Unga aql-zakovati tufayli do'stlari “El Zorro” taxallusini berishgan. Bundan tashqari Idalgo fransuz tilini ham o'rgandi. Idalgo Yangi Ispaniyada otasi ishlagan joydagi mahalliy ishchilar bilan aloqada bo'lganligi sababli ko'plab mahalliy tillarni o‘rgangan. Ushbu tillar orasida otomi, nahuatl va purepecha kabi hindu tillari ham mavjud edi. O'qishni yakunlash uchun Idalgo Mexiko shahriga ko'chib o'tdi. U yerda 1773-yilda lotin va ilohiyot bo'yicha bakalavr diplomini oldi. Idalgoni yuksak ilmiy salohiyati tufayli San-Nikolasda professorlik darajasini olgan. U 1790-yilda u kollej rektori etib tayinlandi. O'qituvchilik faoliyatidan tashqari, Migel Idalgo kuchli diniy bilimga ega edi. Shunday qilib, 1778-yilda u ruhoniy etib tayinlangan va bir necha yil ichida Guanajuatodagi Dolores cherkovi bosh ruhoniysi bo‘ladi.20 1810-yil sentabrda Migel Idalgo aholini ispan zulmiga qarshi harakatga da’vat etadi. Harakatning dastlabki davridagi g‘alabalarga qaramay ispan armiyasi tomonidan to‘liq tor-mor etiladi. Migel Idalgo esa qo‘lga olinadi va sud qilinadi. Muqaddas Inkvizitsiya sudi uni ruhoniy lavozimidan olib tashladi, bu 19 Kreollar – Lotin Amerikasiga dastlab ko‘chib kelgan ispan va portugallarning avlodlari. 20 John Frederick. The History of the Catholic church in Latin America: from Conquest to revolution and beyond.-New York, “New York University Press”, 2011. -319-p. 18 Penjamo (Guanaxuato) yaqinidagi Hasienda de Korraleyo shahrida tug'ilgan. U kreollar19 oilasidan bo‘lib, otasi ko'chmas mulk ma'muri sifatida ishlashi tufayli yaxshi iqtisodiy mavqega ega edi. Oilasining iqtisodiy jihatdan yaxshi mavqega ega ekanligi yosh Idalgoga Valladoliddagi eng yaxshi o'quv markazlaridan birida, hozirgi Moreliyada o‘qishga imkon berdi. Shunday qilib, 1765 yilda u akasi Xose Xoakin bilan birgalikda Iezuitlarga tegishli bo'lgan San-Fransisko Xavier maktabida birinchi o'qishni boshladi. Ikki yildan so'ng Ispaniya qiroli Karlos III buyrug‘i bilan maktab yopiladi. Idalgo esa o'qishini San-Nikolas de Valladolid Kollegiyasida davom ettirishga majbur bo'ldi va 1780-yil bu yerni bitiradi. Idalgo juda keng va gumanistik akademik ta'lim oldi. Boshqa fanlar qatorida u lotin tilini o'rgangan va Sitseron, Ovidio yoki Virgilio singari klassik mualliflarni kitoblarini o'qidi. Yaxshi ta’lim olishi natijalari falsafa va ilohiyot bo'yicha o'qituvchiga bo‘ldi. Unga aql-zakovati tufayli do'stlari “El Zorro” taxallusini berishgan. Bundan tashqari Idalgo fransuz tilini ham o'rgandi. Idalgo Yangi Ispaniyada otasi ishlagan joydagi mahalliy ishchilar bilan aloqada bo'lganligi sababli ko'plab mahalliy tillarni o‘rgangan. Ushbu tillar orasida otomi, nahuatl va purepecha kabi hindu tillari ham mavjud edi. O'qishni yakunlash uchun Idalgo Mexiko shahriga ko'chib o'tdi. U yerda 1773-yilda lotin va ilohiyot bo'yicha bakalavr diplomini oldi. Idalgoni yuksak ilmiy salohiyati tufayli San-Nikolasda professorlik darajasini olgan. U 1790-yilda u kollej rektori etib tayinlandi. O'qituvchilik faoliyatidan tashqari, Migel Idalgo kuchli diniy bilimga ega edi. Shunday qilib, 1778-yilda u ruhoniy etib tayinlangan va bir necha yil ichida Guanajuatodagi Dolores cherkovi bosh ruhoniysi bo‘ladi.20 1810-yil sentabrda Migel Idalgo aholini ispan zulmiga qarshi harakatga da’vat etadi. Harakatning dastlabki davridagi g‘alabalarga qaramay ispan armiyasi tomonidan to‘liq tor-mor etiladi. Migel Idalgo esa qo‘lga olinadi va sud qilinadi. Muqaddas Inkvizitsiya sudi uni ruhoniy lavozimidan olib tashladi, bu 19 Kreollar – Lotin Amerikasiga dastlab ko‘chib kelgan ispan va portugallarning avlodlari. 20 John Frederick. The History of the Catholic church in Latin America: from Conquest to revolution and beyond.-New York, “New York University Press”, 2011. -319-p. 19 uning qatl qilinishi uchun zarur shart edi. Idalgo 1811-yil 3-iyulda o'limga mahkum etildi. Migel Idalgo 1811-yil 30-iyul kuni ertalab qatl etish uchun tanlangan joyga olib ketildi. Idalgo ko'zlarini bog'lamaslikni yoki orqasidan otilmaslikni so'radi, bu xoinlarni otish usuli edi. Buning o'rniga u yuragiga qo'ygan o'ng qo'liga otishni so'radi. Uning jasadi Chihuahua shahridagi San- Fransisko-de-Asis ibodatxonasi cherkoviga dafn etildi, boshi esa Guanaxuatoga yuborilgan va Alhondiga de Granaditasda joylashgan temir qafasga joylashtirilgan. U yerda hokimiyatiga qarshi chiqqanlarni nima kutayotganiga misol sifatida u o'n yil turdi.21 1821-yilda Meksikaning mustaqilligi bilan uning jasadi va boshi Mexiko shahridagi Metropolitan sobori shohlari qurbongohiga dafn etildi. 1925-yildan beri uning tobuti poytaxtdagi Istiqlol farishtasi binosida saqlanadi. 21 http://uz.eferrit.com/ 19 uning qatl qilinishi uchun zarur shart edi. Idalgo 1811-yil 3-iyulda o'limga mahkum etildi. Migel Idalgo 1811-yil 30-iyul kuni ertalab qatl etish uchun tanlangan joyga olib ketildi. Idalgo ko'zlarini bog'lamaslikni yoki orqasidan otilmaslikni so'radi, bu xoinlarni otish usuli edi. Buning o'rniga u yuragiga qo'ygan o'ng qo'liga otishni so'radi. Uning jasadi Chihuahua shahridagi San- Fransisko-de-Asis ibodatxonasi cherkoviga dafn etildi, boshi esa Guanaxuatoga yuborilgan va Alhondiga de Granaditasda joylashgan temir qafasga joylashtirilgan. U yerda hokimiyatiga qarshi chiqqanlarni nima kutayotganiga misol sifatida u o'n yil turdi.21 1821-yilda Meksikaning mustaqilligi bilan uning jasadi va boshi Mexiko shahridagi Metropolitan sobori shohlari qurbongohiga dafn etildi. 1925-yildan beri uning tobuti poytaxtdagi Istiqlol farishtasi binosida saqlanadi. 21 http://uz.eferrit.com/ 20 2.2. Lotin Amerikasida vujudga kelgan mustaqil davlatlar Bilamizki, mustaqillik dunyodagi eng oliy huquqlardan biridir. Lotin Amerikasi davlatlarining aksariyati esa ushbu huquqga 1810-1825 yillar oralig'ida Ispaniyadan (Braziliyadan tashqari) mustaqil bo'lish orqali erishishdi. Quyida Lotin Amerikasidagi bir necha davlatlarning mustaqil davlat bo‘lib shakllanish jarayoni haqida ma’lumot berib o‘tamiz. Venesuela. Venesuelaning mustaqil davlat bo‘lib shakllanishida Simon Bolivarning xizmatlari kattadir. Venesuela 1810-yil 18-apreldan boshlab, amalda mahalliy aholining obro‘li vakillari mustaqil ravishda davlatning boshqaruvini o‘z qo‘llariga oladilar va boshqara boshlaydilar. 1811 yil 5-iyulda esa rasman Venesuela o‘zini mustaqil davlat deb e’lon qiladi va yana Ispaniya bilan barcha aloqalarni rasman uzadi. Venesuela Lotin Amerikasidagi birinchi mustaqillikka erishgan davlat hisoblanadi. Argentina. Argentinadagi mahalliy aholi Xose San-Martin rahbarligida 1810-yil 25-mayda “Primer Gobierno Patrio” (“Birinchi Vatan hukumati”)ni tuzdilar va ispan mustamlakachilariga qarshi qurolli kurashni boshladilar. Kurash boshlangan 25-may kuni Argentina xalqining milliy bayrami boʻlib qoldi. 1816- yil 9-iyulda viloyatlar vakillarining Tukuman shahridagi kongressi La-Plata Birlashgan viloyatlarini mustaqil deb e’lon qildi. 1826-yilda Argentina Federativ Respublikasi tuzildi. XIX asr mobaynida vujudga kela boshlagan burjuaziya manfaatlarini ifodalovchi unitarlar bilan yer egalari manfaatlarini himoya qiluvchi federatsiyachilar oʻrtasida kurash davom etdi. XIX asr 2-choragidan Argentinada Buyuk Britaniyaning iqgisodiy va siyosiy mavqei mustahkamlandi, 1833-yilda u Folklend (Malvin) orollarini bosib oldi. XIX asr oxirlarida mamlakatga Amerika va Germaniya kapitali kirib keldi. Hukmron davlatlar Argentinani siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikka solib, uni goʻsht, don va boshqa xomashyo yetkazib beruvchi mamlakatga aylantirdilar.22 Kolumbiya. Kolumbiyada mahalliy aholi ispan bosqinchilariga qarshi bir 22 H. Hubert. “A history of Latin America: from the beginnings to the present”,1955.-348-p. 20 2.2. Lotin Amerikasida vujudga kelgan mustaqil davlatlar Bilamizki, mustaqillik dunyodagi eng oliy huquqlardan biridir. Lotin Amerikasi davlatlarining aksariyati esa ushbu huquqga 1810-1825 yillar oralig'ida Ispaniyadan (Braziliyadan tashqari) mustaqil bo'lish orqali erishishdi. Quyida Lotin Amerikasidagi bir necha davlatlarning mustaqil davlat bo‘lib shakllanish jarayoni haqida ma’lumot berib o‘tamiz. Venesuela. Venesuelaning mustaqil davlat bo‘lib shakllanishida Simon Bolivarning xizmatlari kattadir. Venesuela 1810-yil 18-apreldan boshlab, amalda mahalliy aholining obro‘li vakillari mustaqil ravishda davlatning boshqaruvini o‘z qo‘llariga oladilar va boshqara boshlaydilar. 1811 yil 5-iyulda esa rasman Venesuela o‘zini mustaqil davlat deb e’lon qiladi va yana Ispaniya bilan barcha aloqalarni rasman uzadi. Venesuela Lotin Amerikasidagi birinchi mustaqillikka erishgan davlat hisoblanadi. Argentina. Argentinadagi mahalliy aholi Xose San-Martin rahbarligida 1810-yil 25-mayda “Primer Gobierno Patrio” (“Birinchi Vatan hukumati”)ni tuzdilar va ispan mustamlakachilariga qarshi qurolli kurashni boshladilar. Kurash boshlangan 25-may kuni Argentina xalqining milliy bayrami boʻlib qoldi. 1816- yil 9-iyulda viloyatlar vakillarining Tukuman shahridagi kongressi La-Plata Birlashgan viloyatlarini mustaqil deb e’lon qildi. 1826-yilda Argentina Federativ Respublikasi tuzildi. XIX asr mobaynida vujudga kela boshlagan burjuaziya manfaatlarini ifodalovchi unitarlar bilan yer egalari manfaatlarini himoya qiluvchi federatsiyachilar oʻrtasida kurash davom etdi. XIX asr 2-choragidan Argentinada Buyuk Britaniyaning iqgisodiy va siyosiy mavqei mustahkamlandi, 1833-yilda u Folklend (Malvin) orollarini bosib oldi. XIX asr oxirlarida mamlakatga Amerika va Germaniya kapitali kirib keldi. Hukmron davlatlar Argentinani siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikka solib, uni goʻsht, don va boshqa xomashyo yetkazib beruvchi mamlakatga aylantirdilar.22 Kolumbiya. Kolumbiyada mahalliy aholi ispan bosqinchilariga qarshi bir 22 H. Hubert. “A history of Latin America: from the beginnings to the present”,1955.-348-p. 21 necha bor qoʻzgʻolon koʻtardi. Shulardan eng yirigi 1781-yilgi qoʻzgʻolon boʻldi. Mustaqillik uchun kurash 1810-yildan yanada kuchaydi. 1810-yil 20-iyulda ispan hokimiyatini yo'q qilish uchun qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Aynan shu sana bugungi kunda Mustaqillik kuni sifatida Kolubmiyada keng nishonlanib kelinmoqda. 1816-yil may oyida ispan armiyasi qoʻzgʻolonni shafqatsiz bostirdi. Biroq, qoʻzgʻolonchilar 1819-yil fevralda mustaqillikka erishgan Venesuela vatanparvarlari yordamida ispan qoʻshinlarini tor-mor etdilar. 1819-yil dekabrda Buyuk Kolumbiya federativ respublikasi tuzilganligi (S. Bolivar prezident) eʼlon qilindi. 1830-yil Buyuk Kolumbiya federativ respublikasi parchalandi. 1863- yildan mamlakat Kolumbiya Qoʻshma Shtatlari, 1886-yildan Kolumbiya Respublikasi deb e’lon qilindi. Partiyalar oʻrtasidagi raqobat mamlakatda fuqarolar urushiga ("Ming kunlik urush", 1899— 1902) sabab boʻldi. 1903-yil Panama Kolumbiyadan ajralib, mustaqil davlatga aylandi. Meksika. 1810 yil 16-sentyabrda Meksika mustaqilligi eʼlon qilindi. Biroq ozodlik urushlari oʻn yil davom etdi. 1821-yilga kelibgina, Meksika Ispaniyadan to’lq ozod bo‘ldi va amalda mustaqillikka erishdi. 1821-yili Meksikaning Texas shtati mustaqillik uchun kurash boshladi va 1836-yili ozod Texas respublikasiga aylandi. Ammo koʻp oʻtmay, 1845 yili uni AQSH bosib oldi. 1841-yili Yukatan, 1845-yili esa Kaliforniya Meksikadan ajralib chiqqanini eʼlon qildi. 1846-yili mamlakatga AQSH qoʻshinlari bostirib kirib, juda katta hududni va poytaxt Mexikoni egalladi. 1848-yil 2-fevraldagi Guadalupe-Idalgo sulh-shartnomasiga binoan, Meksikaning yarmidan koʻproq hududi AQSHga oʻtdi. 1861-yili oʻlkaga Buyuk Britaniya, Fransiya va Ispaniya qoʻshinlari kirib keldi. 1876-yili hukumat rahbarligi Porfirio Dias qoʻliga oʻtdi. Uning boshqaruvi davrida iqtisodiy oʻsishga erishildi. Braziliya. Braziliyani 1500-yil 24-aprelda Pedr Alvaresh Kabral kashf etgan. 1533-yildan mamlakatni portugallar egallashga kirishdi. Ular keyingi uch asr davomida bu oʻlkaga oʻrnashib, dastlab qimmatbaho yogʻoch, soʻngra shakarqamish, qahva va nihoyat oltin savdosini yoʻlga qoʻyishdi. Bu paytda asosiy ishchi kuchi hindular, 1550-yildan soʻng esa afrikalik qullar boʻldi. 21 necha bor qoʻzgʻolon koʻtardi. Shulardan eng yirigi 1781-yilgi qoʻzgʻolon boʻldi. Mustaqillik uchun kurash 1810-yildan yanada kuchaydi. 1810-yil 20-iyulda ispan hokimiyatini yo'q qilish uchun qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Aynan shu sana bugungi kunda Mustaqillik kuni sifatida Kolubmiyada keng nishonlanib kelinmoqda. 1816-yil may oyida ispan armiyasi qoʻzgʻolonni shafqatsiz bostirdi. Biroq, qoʻzgʻolonchilar 1819-yil fevralda mustaqillikka erishgan Venesuela vatanparvarlari yordamida ispan qoʻshinlarini tor-mor etdilar. 1819-yil dekabrda Buyuk Kolumbiya federativ respublikasi tuzilganligi (S. Bolivar prezident) eʼlon qilindi. 1830-yil Buyuk Kolumbiya federativ respublikasi parchalandi. 1863- yildan mamlakat Kolumbiya Qoʻshma Shtatlari, 1886-yildan Kolumbiya Respublikasi deb e’lon qilindi. Partiyalar oʻrtasidagi raqobat mamlakatda fuqarolar urushiga ("Ming kunlik urush", 1899— 1902) sabab boʻldi. 1903-yil Panama Kolumbiyadan ajralib, mustaqil davlatga aylandi. Meksika. 1810 yil 16-sentyabrda Meksika mustaqilligi eʼlon qilindi. Biroq ozodlik urushlari oʻn yil davom etdi. 1821-yilga kelibgina, Meksika Ispaniyadan to’lq ozod bo‘ldi va amalda mustaqillikka erishdi. 1821-yili Meksikaning Texas shtati mustaqillik uchun kurash boshladi va 1836-yili ozod Texas respublikasiga aylandi. Ammo koʻp oʻtmay, 1845 yili uni AQSH bosib oldi. 1841-yili Yukatan, 1845-yili esa Kaliforniya Meksikadan ajralib chiqqanini eʼlon qildi. 1846-yili mamlakatga AQSH qoʻshinlari bostirib kirib, juda katta hududni va poytaxt Mexikoni egalladi. 1848-yil 2-fevraldagi Guadalupe-Idalgo sulh-shartnomasiga binoan, Meksikaning yarmidan koʻproq hududi AQSHga oʻtdi. 1861-yili oʻlkaga Buyuk Britaniya, Fransiya va Ispaniya qoʻshinlari kirib keldi. 1876-yili hukumat rahbarligi Porfirio Dias qoʻliga oʻtdi. Uning boshqaruvi davrida iqtisodiy oʻsishga erishildi. Braziliya. Braziliyani 1500-yil 24-aprelda Pedr Alvaresh Kabral kashf etgan. 1533-yildan mamlakatni portugallar egallashga kirishdi. Ular keyingi uch asr davomida bu oʻlkaga oʻrnashib, dastlab qimmatbaho yogʻoch, soʻngra shakarqamish, qahva va nihoyat oltin savdosini yoʻlga qoʻyishdi. Bu paytda asosiy ishchi kuchi hindular, 1550-yildan soʻng esa afrikalik qullar boʻldi. 22 Braziliya hududi bevosita Portugaliya qiroliga boʻysunar edi. Qirolning vorisi general-kapitan unvoniga ega boʻlib, uning qarorgohi Braziliyaning Salvador shahrida joylashgandi. 1574-yili mahalliy hindularni qul qilishni taqiqlovchi qonun qabul qilindi. Bu Afrikadan qul keltirish kuchayishiga sabab boʻldi. 1763-yili Rio de Jeneyro mamlakat poytaxtiga aylantirildi. 1806-yili Portugaliya qiroli Xuan VI Napoleondan qochib Braziliyaga keldi. U 1821-yili vataniga qaytib ketgach, oʻrnida oʻgʻli Pedro vaqtinchalik hukmdor boʻlib qoldi. 1822-yil 7-sentyabrda esa Braziliya mustaqilligi eʼlon qilindi. Xuan VI ning oʻgʻli Pedru I nomi bilan mamlakat qiroliga aylandi. 1888 yili qulchilik bekor qiluvchi qonun – “Oltin qonun” qabul qilindi. Pedru II davrida – 1889 yili respublika tuzumi oʻrnatilib, oʻlkaga “Braziliya Qoʻshma Shtatlar Respublikasi” degan rasmiy nom berildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Braziliyaga besh milliondan ortiq yevropalik va yaponiyalik muhojirlar kelib oʻrnashdi. 22 Braziliya hududi bevosita Portugaliya qiroliga boʻysunar edi. Qirolning vorisi general-kapitan unvoniga ega boʻlib, uning qarorgohi Braziliyaning Salvador shahrida joylashgandi. 1574-yili mahalliy hindularni qul qilishni taqiqlovchi qonun qabul qilindi. Bu Afrikadan qul keltirish kuchayishiga sabab boʻldi. 1763-yili Rio de Jeneyro mamlakat poytaxtiga aylantirildi. 1806-yili Portugaliya qiroli Xuan VI Napoleondan qochib Braziliyaga keldi. U 1821-yili vataniga qaytib ketgach, oʻrnida oʻgʻli Pedro vaqtinchalik hukmdor boʻlib qoldi. 1822-yil 7-sentyabrda esa Braziliya mustaqilligi eʼlon qilindi. Xuan VI ning oʻgʻli Pedru I nomi bilan mamlakat qiroliga aylandi. 1888 yili qulchilik bekor qiluvchi qonun – “Oltin qonun” qabul qilindi. Pedru II davrida – 1889 yili respublika tuzumi oʻrnatilib, oʻlkaga “Braziliya Qoʻshma Shtatlar Respublikasi” degan rasmiy nom berildi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Braziliyaga besh milliondan ortiq yevropalik va yaponiyalik muhojirlar kelib oʻrnashdi. 23 Xulosa Xulosa qilib aytganda, Lotin Amerikasi mamlakatlari qariyb uchyuz yildan ortiq davom etgan mustamlakachilik boshqaruvi va zulmiga qarshi XIX asr birinchi choragida mardonavor qarshi kurashib o‘z mustaqilliklariga erishdilar. Ushbu mustaqillikka minglab insonlarning tinimsiz mehnati, joni, qoni evaziga erishildi. Mustaqillikka erishgach Lotin Amerikasi mamlakatlarining deyarli barchalari davlat boshqaruvining demokrtatik shakli yo‘lini tutdilar. Aksincha, bu davrda Yevropa va Osiyo qit’asi mamlakatlarining katta qismi hali-hamon monarxiya boshqaruv tizimida edilar. Lotin Amerikasi davlatlarining yana bir e’tiborli jihati deyarli barcha mustaqillikka erishgan vaqtlardanoq qulchilikka, bir yoqadan bosh chiqarib, qarshi chiqishdi va shu to‘g‘risida turli xil qonunlar qabul qilishdi. Bu esa demokratiyaning yana bir ko‘rinishi edi. Lotin Amerikasida bo‘lib o‘tgan milliy ozodlik harakatlarining yana bir e’tiborli jihati shundaki, ushbu harakatlarning deyarli barchasiga kreollar ya’ni Amerika qit’asiga ko‘chib kelgan ispan va portugallarning avlodlari boshchilik qilishdi. 23 Xulosa Xulosa qilib aytganda, Lotin Amerikasi mamlakatlari qariyb uchyuz yildan ortiq davom etgan mustamlakachilik boshqaruvi va zulmiga qarshi XIX asr birinchi choragida mardonavor qarshi kurashib o‘z mustaqilliklariga erishdilar. Ushbu mustaqillikka minglab insonlarning tinimsiz mehnati, joni, qoni evaziga erishildi. Mustaqillikka erishgach Lotin Amerikasi mamlakatlarining deyarli barchalari davlat boshqaruvining demokrtatik shakli yo‘lini tutdilar. Aksincha, bu davrda Yevropa va Osiyo qit’asi mamlakatlarining katta qismi hali-hamon monarxiya boshqaruv tizimida edilar. Lotin Amerikasi davlatlarining yana bir e’tiborli jihati deyarli barcha mustaqillikka erishgan vaqtlardanoq qulchilikka, bir yoqadan bosh chiqarib, qarshi chiqishdi va shu to‘g‘risida turli xil qonunlar qabul qilishdi. Bu esa demokratiyaning yana bir ko‘rinishi edi. Lotin Amerikasida bo‘lib o‘tgan milliy ozodlik harakatlarining yana bir e’tiborli jihati shundaki, ushbu harakatlarning deyarli barchasiga kreollar ya’ni Amerika qit’asiga ko‘chib kelgan ispan va portugallarning avlodlari boshchilik qilishdi. 24 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O‘zbekiston, 1997. 2. D. Ajemog‘li, J. Robinson. Mamlakatlar tanazzuli sabablari. –T.: “Nihol”,2021. 3. Yuval Noa Harari. Sapiens: insoniyatning qisqacha tarixi. 4. Francisco López de Gómara, Historia de la Conquista de Mexico, vol. 1, ed. D. Joaquin Ramirez Cabanes. MexicoCity. “Editorial Pedro Robredo”, 1943. 5. Sh. Ergashev. Jahon tarixi (XVI-XVIII asrlar) 1-qism.-T.: “O‘zbekiston”, 2013. 6. L. Jon. The Spanish, American Revolutions 1808-1826. – New York. “WW Norton & Compony”, 1986. 7. Robert Harvey. Liberatorlar: Lotin Amerikasi Mustaqillik uchun kurash. Woodstock: The Overlook Press, 2000. 8. L. Robert. Wars of the Latin America: Caudillo period (1791-1899). Washington DC, Brassey’s Inc., 2003. 9. R. Miller. Britain and Latin America in the nineteenth and twentieth centuries.-London, “Longman”,1993. 10. John Frederick. The History of the Catholic church in Latin America: from Conquest to revolution and beyond.-New York, “New York University Press”, 2011. 11. H. Hubert. “A history of Latin America: from the beginnings to the present”,1955. 12. http://uz.eferrit.com 13. www.daryo.uz 24 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O‘zbekiston, 1997. 2. D. Ajemog‘li, J. Robinson. Mamlakatlar tanazzuli sabablari. –T.: “Nihol”,2021. 3. Yuval Noa Harari. Sapiens: insoniyatning qisqacha tarixi. 4. Francisco López de Gómara, Historia de la Conquista de Mexico, vol. 1, ed. D. Joaquin Ramirez Cabanes. MexicoCity. “Editorial Pedro Robredo”, 1943. 5. Sh. Ergashev. Jahon tarixi (XVI-XVIII asrlar) 1-qism.-T.: “O‘zbekiston”, 2013. 6. L. Jon. The Spanish, American Revolutions 1808-1826. – New York. “WW Norton & Compony”, 1986. 7. Robert Harvey. Liberatorlar: Lotin Amerikasi Mustaqillik uchun kurash. Woodstock: The Overlook Press, 2000. 8. L. Robert. Wars of the Latin America: Caudillo period (1791-1899). Washington DC, Brassey’s Inc., 2003. 9. R. Miller. Britain and Latin America in the nineteenth and twentieth centuries.-London, “Longman”,1993. 10. John Frederick. The History of the Catholic church in Latin America: from Conquest to revolution and beyond.-New York, “New York University Press”, 2011. 11. H. Hubert. “A history of Latin America: from the beginnings to the present”,1955. 12. http://uz.eferrit.com 13. www.daryo.uz 25 Ilovalar 25 Ilovalar 26 Ozodlik harakati namoyondalari Migel Idalgo (1753-1811) Simon Bolivar (1783-1830) Xose San Martin (1778-1850) Xose Marti (1853-1895) 26 Ozodlik harakati namoyondalari Migel Idalgo (1753-1811) Simon Bolivar (1783-1830) Xose San Martin (1778-1850) Xose Marti (1853-1895) 27 27