LUG‘AT TARKIBIDAGI SO‘ZLARNING KELIB CHIQISHI VA QO`LLANISHI JIHATIDAN TAVSIFI

Yuklangan vaqt

2024-10-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

28,5 KB


LUG‘AT TARKIBIDAGI SO‘ZLARNING KELIB CHIQISHI VA QO`LLANISHI JIHATIDAN TAVSIFI REJA: 1. O`zbek tili leksikasida o`z qatlam. 2. O`zbek tili leksikasida o`zlashgan qatlam. 3. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar). 4. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar). 5. Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi. 6. O`zbek tili leksikasining boyish manbalari. 7. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar). 8. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar). 9. Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi. 10. O`zbek tili leksikasining boyish manbalari. Tilning lug`at tarkibidagi so`zlar kelib chiqishi jihatidan turli-tumandir. Dunyoda faqat o`z so`zlaridangina foydalanidan bironta til yo`q. O`zbek tili ham bundan mustasno emas. Shunga ko`ra tilimizda mavjud bo`lgan so`zlarni bir qancha guruhlarga bo`lish mumkin. O`zbek tili leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam LUG‘AT TARKIBIDAGI SO‘ZLARNING KELIB CHIQISHI VA QO`LLANISHI JIHATIDAN TAVSIFI REJA: 1. O`zbek tili leksikasida o`z qatlam. 2. O`zbek tili leksikasida o`zlashgan qatlam. 3. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar). 4. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar). 5. Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi. 6. O`zbek tili leksikasining boyish manbalari. 7. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar). 8. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar). 9. Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi. 10. O`zbek tili leksikasining boyish manbalari. Tilning lug`at tarkibidagi so`zlar kelib chiqishi jihatidan turli-tumandir. Dunyoda faqat o`z so`zlaridangina foydalanidan bironta til yo`q. O`zbek tili ham bundan mustasno emas. Shunga ko`ra tilimizda mavjud bo`lgan so`zlarni bir qancha guruhlarga bo`lish mumkin. O`zbek tili leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam Ma’lumki, o`zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqada bo`lib kelgan. Bu aloqalar o`zaro aloqada bo`lgan xalqning tiliga ma’lum darajada o`z ta’sirini o`tkazadi. O`zaro ta’sir natijasida tilning barcha bo`limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda o`zgarishlar yuz beradi. Tildagi o`zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli bo`ladi. O`zbek xalqi qardosh bo`lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo`ldi. SHuning tarixiy sabablar bilan bog`liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo`ldi. Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do`stona aloqalar o`rnatgan. Bular o`zbek tili leksikasiga ko`plab so`zlarning o`zlashishiga sabab bo`lmoqda. Hozirgi o`zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi: 1. O`z qatlam. 2. O`zlashgan qatlam. I. O`z qatlam. O`z qatlamga umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar kiradi. 1. Umumturkiy so`zlar. Ko`pchilik turkum xalqlar tilida qo`llanadigan, barcha turkiy tillar uchun umumiy bo`lgan so`zlar umumturkiy so`zlar deyiladi. Bu so`zlar turkiy qabilalarning goh qo`shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan, hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so`zlardir. Oltoy tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o`zbek, qozoq, uyg`ur, boshqird, qirg`iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no`g`oy, tatar, chuvash, yoqut, tuva, shor, qoraim, qumiq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy turklari tillari mavjud. Umumturkiy so`zlar hozirgi o`zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli yarmini tashkil qiladi. Umumturkiy so`zlar turli sohalarga oid bo`lib, ularga narsa-shaxs, belgi, miqdor, harakat, his-tuyg`u bildiradigan so`zlar kiradi: kishi, oyoq, qo`l, bosh, ko`z, +qosh, qizil, ko`k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to`rt, o`n, kel, tur, yot, o`tir, ol, ur, yaxshi, yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi. 2. O`zbekcha so`zlar. O`zbek tili ichida o`zbek tili va boshqa til elementlari asosida yaratilgan so`zlar o`zbekcha so`zlar deyiladi. O`zbekcha so`zlar o`zbek tilining o`z ichki imkoniyatlari asosida, o`z qonuniyatlari asosida yaratiladi. Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi: Ma’lumki, o`zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqada bo`lib kelgan. Bu aloqalar o`zaro aloqada bo`lgan xalqning tiliga ma’lum darajada o`z ta’sirini o`tkazadi. O`zaro ta’sir natijasida tilning barcha bo`limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda o`zgarishlar yuz beradi. Tildagi o`zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli bo`ladi. O`zbek xalqi qardosh bo`lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo`ldi. SHuning tarixiy sabablar bilan bog`liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo`ldi. Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do`stona aloqalar o`rnatgan. Bular o`zbek tili leksikasiga ko`plab so`zlarning o`zlashishiga sabab bo`lmoqda. Hozirgi o`zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi: 1. O`z qatlam. 2. O`zlashgan qatlam. I. O`z qatlam. O`z qatlamga umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar kiradi. 1. Umumturkiy so`zlar. Ko`pchilik turkum xalqlar tilida qo`llanadigan, barcha turkiy tillar uchun umumiy bo`lgan so`zlar umumturkiy so`zlar deyiladi. Bu so`zlar turkiy qabilalarning goh qo`shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan, hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so`zlardir. Oltoy tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o`zbek, qozoq, uyg`ur, boshqird, qirg`iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no`g`oy, tatar, chuvash, yoqut, tuva, shor, qoraim, qumiq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy, oltoy turklari tillari mavjud. Umumturkiy so`zlar hozirgi o`zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli yarmini tashkil qiladi. Umumturkiy so`zlar turli sohalarga oid bo`lib, ularga narsa-shaxs, belgi, miqdor, harakat, his-tuyg`u bildiradigan so`zlar kiradi: kishi, oyoq, qo`l, bosh, ko`z, +qosh, qizil, ko`k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to`rt, o`n, kel, tur, yot, o`tir, ol, ur, yaxshi, yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi. 2. O`zbekcha so`zlar. O`zbek tili ichida o`zbek tili va boshqa til elementlari asosida yaratilgan so`zlar o`zbekcha so`zlar deyiladi. O`zbekcha so`zlar o`zbek tilining o`z ichki imkoniyatlari asosida, o`z qonuniyatlari asosida yaratiladi. Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi: 1. Asli o`zbekcha so`zlarga shu tildagi so`z yasovchi qo`shimchalar qo‘shilishi natijasida hosil qilingan so`zlar: ter+im+chi, bir+lash+ma, qo`l+lan+ma, o`t+kaz+gich, tur+g`un, bola+larcha. 2. Boshqa tildan o`zlashgan so`zlarga o`zbek tilidagi yasovchi qo`shimchalarni qo`shish bilan yasalgan so`zlar: a) tojikcha so`zlardan yasalgan so`zlar: mard+lik, jang+chi, do`st+lik, pul+siz; b) arabcha so`zlardan yasalgan so`zlar: rahbar+lik, qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; d) ruscha- internotsional so`zlardan yasalgan so`zlar: sport+chi, razvedka+chi, beton+la+moq, ekskavator+chi. 3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi qo`shimchalar yordamida o`z va o`zlashma so`zlardan hosil qilingan so`zlar: til+shunos, mehnat+kash, chizma+kash, kitob+xon, ilm+iy, vagon+soz va boshqalar. II. O`zlashgan qatlam. Hozirgi o`zbek tilining lug`at tarkibiga tarixiy sabablarga ko`ra boshqa tillardan ko`plab so`zlar kirib kelgan. O`zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so`zlar o`zlashgan so`zlar (olinma so`zlar) deb yuritiladi. O`zlashgan so`zlar uyg`ur, tojik, arab, rus, nemis, fransuz, ispan, ingliz va boshqa tillarga oid. O`zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so`zlarni quyidagi qatlamlarga bo`lish mumkin: 1. Fors-tojikcha so`zlar: Bu so‘zlarning o‘zlashishiga sabab shuki, o‘zbek va tojik xalqlari asrlar mobaynida qo‘ni-qo‘shni bo‘lib yashab kelyapti. Shunga ko‘ra, osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, mirob, dasta, bemor, g`isht, dasht, xonadon, shogird, xaridor, mard, kam, chala, balki, agar, ham kabi so‘zlarning o‘zbek tiliga o‘zlashishi tabiiy holdir. Misollardan ko‘rinyaptiki, fors-tojikcha so‘zlarda poy, dast, dar kabi qismlar qatnashyapti, so‘zlar oxirida jarangsiz undoshlardan kеyin t, jaranglidan kеyin d tovushlari ishtirok etyapti; 2. Arab tilidan o`zlashgan so`zlar. Arabcha so`zlar o`zbek tiliga VII-VIII asrlardan boshlab kirgan. Bu hol arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi bilan bog`liq. Kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, kasb, qassob, san’at, asbob, bino, imorat, ovqat, g`alla, fil, parranda, hasharot, inson, oila, amma, xola, dimog`, idora kabi so‘zlar arab tilidan kirib kelgan. O‘zbеk tilidagi arabcha so‘zlar ko‘proq ot va sifat turkumiga tеgishli bo‘lib, ularning bеlgilari quyidagilardir: a) 1. Asli o`zbekcha so`zlarga shu tildagi so`z yasovchi qo`shimchalar qo‘shilishi natijasida hosil qilingan so`zlar: ter+im+chi, bir+lash+ma, qo`l+lan+ma, o`t+kaz+gich, tur+g`un, bola+larcha. 2. Boshqa tildan o`zlashgan so`zlarga o`zbek tilidagi yasovchi qo`shimchalarni qo`shish bilan yasalgan so`zlar: a) tojikcha so`zlardan yasalgan so`zlar: mard+lik, jang+chi, do`st+lik, pul+siz; b) arabcha so`zlardan yasalgan so`zlar: rahbar+lik, qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; d) ruscha- internotsional so`zlardan yasalgan so`zlar: sport+chi, razvedka+chi, beton+la+moq, ekskavator+chi. 3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi qo`shimchalar yordamida o`z va o`zlashma so`zlardan hosil qilingan so`zlar: til+shunos, mehnat+kash, chizma+kash, kitob+xon, ilm+iy, vagon+soz va boshqalar. II. O`zlashgan qatlam. Hozirgi o`zbek tilining lug`at tarkibiga tarixiy sabablarga ko`ra boshqa tillardan ko`plab so`zlar kirib kelgan. O`zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so`zlar o`zlashgan so`zlar (olinma so`zlar) deb yuritiladi. O`zlashgan so`zlar uyg`ur, tojik, arab, rus, nemis, fransuz, ispan, ingliz va boshqa tillarga oid. O`zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so`zlarni quyidagi qatlamlarga bo`lish mumkin: 1. Fors-tojikcha so`zlar: Bu so‘zlarning o‘zlashishiga sabab shuki, o‘zbek va tojik xalqlari asrlar mobaynida qo‘ni-qo‘shni bo‘lib yashab kelyapti. Shunga ko‘ra, osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, mirob, dasta, bemor, g`isht, dasht, xonadon, shogird, xaridor, mard, kam, chala, balki, agar, ham kabi so‘zlarning o‘zbek tiliga o‘zlashishi tabiiy holdir. Misollardan ko‘rinyaptiki, fors-tojikcha so‘zlarda poy, dast, dar kabi qismlar qatnashyapti, so‘zlar oxirida jarangsiz undoshlardan kеyin t, jaranglidan kеyin d tovushlari ishtirok etyapti; 2. Arab tilidan o`zlashgan so`zlar. Arabcha so`zlar o`zbek tiliga VII-VIII asrlardan boshlab kirgan. Bu hol arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi bilan bog`liq. Kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, kasb, qassob, san’at, asbob, bino, imorat, ovqat, g`alla, fil, parranda, hasharot, inson, oila, amma, xola, dimog`, idora kabi so‘zlar arab tilidan kirib kelgan. O‘zbеk tilidagi arabcha so‘zlar ko‘proq ot va sifat turkumiga tеgishli bo‘lib, ularning bеlgilari quyidagilardir: a) ikkita unli yonma-yon kеladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot, murojaat, tabiiy; b) tutuq bеlgisi (') ishtirok etadi: ma'no, qal'a; d) -iy, -viy qo‘shimchalarini olib yasalgan bo‘ladi: asabiy, oilaviy) 3. Xitoy tilidan olingan so`zlar. Buyuk ipak yo`li Markaziy Osiyo bilan Xitoyni bog`lagan va natijada xitoycha so`zlar o`zlashgan: choy (xitoy tilida ttsay dеyilar ekan), manti (myan – xamir, ti – go`sht degani), lag`mon (“cho`ziq xamir” degani)1. 4. Mo`g`ul tilidan kirgan so`zlar. XIII asrda mo`g`ullarning Markaziy Osiyoni bosib olganligi va buyuk Amir Temur tomonidan bu bosqinchilikka barham berilganligi tarixdan ma’lum. Tilimizga o`zlashgan mo`g`ulcha so`zlarning ayrimlarini keltiramiz: navkar (no`xo`r – do`st, o`rtoq degani), tuman (o`n ming). 5. Ruscha-baynalmilal so`zlar. XIX asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo, jumladan, O`zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus tilining o`zbek tiliga ta’siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali boshqa tillardan ko`plab so`zlar o`zlashdi. O`zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Yevropa xalqlari tillaridan (fransuz, italyan, nemis, ingliz, ispan) so`z kirishi ikki tarixiy davrni o`z ichiga oladi: 1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo`lgan davr. 2. 1917-yildan keyingi davr. Rus tilidan so`zlar ikki yo`l bilan o`zlashdi: 1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, amaldorlarining mahalliy aholi bilan turli xildagi aloqalari tufayli og`zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat (advokat), apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi. 2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po`shta (pochta), zovut (zavod), uyez (uyezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi. Rus tili orqali kirgan so`zlarning ba’zilari dunyodagi ko`pgina xalqlarning tilida tovush tomoni deyarli o`zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so`zlardir. Ular, odatda, internotsional (baynalminal) so`zlar deb yuritiladi. O`zbek tiliga o`zlashgan internotsional so`zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub: 1 O`zbek tilining izohli lug`ati. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti.2-jild, –T., 2007, 493, 539-betlar. ikkita unli yonma-yon kеladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot, murojaat, tabiiy; b) tutuq bеlgisi (') ishtirok etadi: ma'no, qal'a; d) -iy, -viy qo‘shimchalarini olib yasalgan bo‘ladi: asabiy, oilaviy) 3. Xitoy tilidan olingan so`zlar. Buyuk ipak yo`li Markaziy Osiyo bilan Xitoyni bog`lagan va natijada xitoycha so`zlar o`zlashgan: choy (xitoy tilida ttsay dеyilar ekan), manti (myan – xamir, ti – go`sht degani), lag`mon (“cho`ziq xamir” degani)1. 4. Mo`g`ul tilidan kirgan so`zlar. XIII asrda mo`g`ullarning Markaziy Osiyoni bosib olganligi va buyuk Amir Temur tomonidan bu bosqinchilikka barham berilganligi tarixdan ma’lum. Tilimizga o`zlashgan mo`g`ulcha so`zlarning ayrimlarini keltiramiz: navkar (no`xo`r – do`st, o`rtoq degani), tuman (o`n ming). 5. Ruscha-baynalmilal so`zlar. XIX asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo, jumladan, O`zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus tilining o`zbek tiliga ta’siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali boshqa tillardan ko`plab so`zlar o`zlashdi. O`zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Yevropa xalqlari tillaridan (fransuz, italyan, nemis, ingliz, ispan) so`z kirishi ikki tarixiy davrni o`z ichiga oladi: 1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo`lgan davr. 2. 1917-yildan keyingi davr. Rus tilidan so`zlar ikki yo`l bilan o`zlashdi: 1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, amaldorlarining mahalliy aholi bilan turli xildagi aloqalari tufayli og`zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat (advokat), apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi. 2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po`shta (pochta), zovut (zavod), uyez (uyezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi. Rus tili orqali kirgan so`zlarning ba’zilari dunyodagi ko`pgina xalqlarning tilida tovush tomoni deyarli o`zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so`zlardir. Ular, odatda, internotsional (baynalminal) so`zlar deb yuritiladi. O`zbek tiliga o`zlashgan internotsional so`zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub: 1 O`zbek tilining izohli lug`ati. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti.2-jild, –T., 2007, 493, 539-betlar. 1. Rus tiliga: sud, samolyot, stol, stul, tok (elektr), ruchka. 2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal, plan, direktor, radio. 3. Yunon tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema, metr, neft, taktika, parallel . 4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi. 5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi. 6. Fransuz tiliga: roman, palto, serjant, bank kabi. Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so`zlar ijtimoiy-siyosiy hayotga, sanoat, qishloq xo`jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san’at, savdo, sport, harbiy sohaga oiddir. Hozirgi Yevropa tillaridan so`zlar bevosita aloqalar orqali o`zlashmoqda. O‘zbеk tilidan ham boshqa tillarga so‘zlar o‘tgan: o‘rik, anjir, somsa (ruscha: uryuk, injir, samsa). Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), yеralash (aralash), utyug (o‘tli yuk) kabi so‘zlarning ham rus tiliga o‘zbеk tilidan o‘tganligi isbotlangan. O‘zbеk tilida ishlatilayotgan bеkat so‘zi ham yеvropa tillarida pikеt tarzida qo‘llanayotganligi fanga ma'lum. Hozirgi paytda o‘zbek milliy sport turlaridan bo‘lgan kurashning xalqaro miqyos darajasiga ko‘tarilishi munosabati bilan kurash, yonbosh, chala, halol kabi o‘zbekcha so‘zlar boshqa tillarda ham ishlatilyapti. Xalqlar orasidagi turli xildagi aloqa tillarning lug`at tarkibining boyib borishiga xizmat qiladi. Ma’lumki, tildagi barcha so`zlar shu til egalari tomonidan bir xilda, barcha o`rinlarda qo`llanavermaydi. Shu jihatdan tilda mavjud bo`lgan so`zlarni ma’lum guruhlarga bo`lish mumkin. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar) Bu guruh o`zbek millatiga mansub barcha insonlar tomonidan kundalik turmushda ishlatiladigan so`zlar guruhidir. Bu so`zlar guruhi qo`llanish doirasi chegaralangan leksika yoki umumxalq leksikasi deb yuritiladi. 1. Rus tiliga: sud, samolyot, stol, stul, tok (elektr), ruchka. 2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal, plan, direktor, radio. 3. Yunon tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema, metr, neft, taktika, parallel . 4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi. 5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi. 6. Fransuz tiliga: roman, palto, serjant, bank kabi. Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so`zlar ijtimoiy-siyosiy hayotga, sanoat, qishloq xo`jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san’at, savdo, sport, harbiy sohaga oiddir. Hozirgi Yevropa tillaridan so`zlar bevosita aloqalar orqali o`zlashmoqda. O‘zbеk tilidan ham boshqa tillarga so‘zlar o‘tgan: o‘rik, anjir, somsa (ruscha: uryuk, injir, samsa). Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), yеralash (aralash), utyug (o‘tli yuk) kabi so‘zlarning ham rus tiliga o‘zbеk tilidan o‘tganligi isbotlangan. O‘zbеk tilida ishlatilayotgan bеkat so‘zi ham yеvropa tillarida pikеt tarzida qo‘llanayotganligi fanga ma'lum. Hozirgi paytda o‘zbek milliy sport turlaridan bo‘lgan kurashning xalqaro miqyos darajasiga ko‘tarilishi munosabati bilan kurash, yonbosh, chala, halol kabi o‘zbekcha so‘zlar boshqa tillarda ham ishlatilyapti. Xalqlar orasidagi turli xildagi aloqa tillarning lug`at tarkibining boyib borishiga xizmat qiladi. Ma’lumki, tildagi barcha so`zlar shu til egalari tomonidan bir xilda, barcha o`rinlarda qo`llanavermaydi. Shu jihatdan tilda mavjud bo`lgan so`zlarni ma’lum guruhlarga bo`lish mumkin. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar) Bu guruh o`zbek millatiga mansub barcha insonlar tomonidan kundalik turmushda ishlatiladigan so`zlar guruhidir. Bu so`zlar guruhi qo`llanish doirasi chegaralangan leksika yoki umumxalq leksikasi deb yuritiladi. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksikaning quyidagi xususiyatlari bor: 1. Bunday so‘zlardan yashash joyi, kasbi, hunari, jinsi, madaniy saviyasidan qat’i nazar o`zbek millatiga mansub barcha kishilar foydalanadi. 2. Bu so`zlarning ma’nosi hammaga tushunarli bo`ladi. 3. Bu so`zlar ijtimoiy hayotning barcha sohalariga, barcha so`z turkumlariga oid bo`ladi. 4. Bu so`zlarning ko`p qismini umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar tashkil etadi. 5. Boshqa tillardan kirgan so`zlar ham o`zbek xalqining barchasiga tushunarli bo`lsa, ular ishlatilish doirasiga ko`ra chegaralanmaydi. Masalan, arab tilidan o`zlashgan shamol, soat, inoq, dohiy, mag`rur, xafa, maqol, hayot, millat, hikoya so`zlari; fors-tojik tilidan o`zlashgan go`sht, non, sozanda, suhbat, sabzavot, ombur kabi so`zlar; rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan traktor, kino, teatr, sirk, kartoshka, fabrika, zavod kabi so`zlar umumxalq tilida qo`llanadi. Demak, qo`llanish doirasi chegaralanmagan so`zlar o`z qatlamga ham, o`zlashgan qatlamga ham oid bo`lishi mumkin. Shuni aytish lozimki, umumxalq leksikasi har qanday til lug`atining asosini, yadroisini tashkil etadi. Bu leksika tarkib jihatidan barqaror bo`lib, hayotiy zarur bo`lgan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Qo`llanish doirasi chegaralangan leksika (so`zlar) Bunday so`zlar turli sabablarga ko`ra o`zbek tili egalari tomonidan bir xil darajada qo`llanavermaydi. Qo`llanish doirasi chegaralangan leksikaning quyidagi xususiyatlari bor: 1. Bu leksika tarkibiga kiruvchi so`zlarning ma’nolari barcha o`zbek millati vakillariga tushunarli bo`lavermaydi. Masalan, doyi so`zining ma’nosini faqat xorazmliklar (yoki ularga qo’shni hududdagilar) tushunishadi (bu so`z adabiy 6iale tog`a degan ma’noni bildiradi). 2. Bu so`zlarning qo`llanish doirasi chegalanishi ularning kelib chiqishiga bog`liq emas. Masalan, kelib chiqishi jihatidan o`zbekcha bo`lgan purkagich Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksikaning quyidagi xususiyatlari bor: 1. Bunday so‘zlardan yashash joyi, kasbi, hunari, jinsi, madaniy saviyasidan qat’i nazar o`zbek millatiga mansub barcha kishilar foydalanadi. 2. Bu so`zlarning ma’nosi hammaga tushunarli bo`ladi. 3. Bu so`zlar ijtimoiy hayotning barcha sohalariga, barcha so`z turkumlariga oid bo`ladi. 4. Bu so`zlarning ko`p qismini umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar tashkil etadi. 5. Boshqa tillardan kirgan so`zlar ham o`zbek xalqining barchasiga tushunarli bo`lsa, ular ishlatilish doirasiga ko`ra chegaralanmaydi. Masalan, arab tilidan o`zlashgan shamol, soat, inoq, dohiy, mag`rur, xafa, maqol, hayot, millat, hikoya so`zlari; fors-tojik tilidan o`zlashgan go`sht, non, sozanda, suhbat, sabzavot, ombur kabi so`zlar; rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan traktor, kino, teatr, sirk, kartoshka, fabrika, zavod kabi so`zlar umumxalq tilida qo`llanadi. Demak, qo`llanish doirasi chegaralanmagan so`zlar o`z qatlamga ham, o`zlashgan qatlamga ham oid bo`lishi mumkin. Shuni aytish lozimki, umumxalq leksikasi har qanday til lug`atining asosini, yadroisini tashkil etadi. Bu leksika tarkib jihatidan barqaror bo`lib, hayotiy zarur bo`lgan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Qo`llanish doirasi chegaralangan leksika (so`zlar) Bunday so`zlar turli sabablarga ko`ra o`zbek tili egalari tomonidan bir xil darajada qo`llanavermaydi. Qo`llanish doirasi chegaralangan leksikaning quyidagi xususiyatlari bor: 1. Bu leksika tarkibiga kiruvchi so`zlarning ma’nolari barcha o`zbek millati vakillariga tushunarli bo`lavermaydi. Masalan, doyi so`zining ma’nosini faqat xorazmliklar (yoki ularga qo’shni hududdagilar) tushunishadi (bu so`z adabiy 6iale tog`a degan ma’noni bildiradi). 2. Bu so`zlarning qo`llanish doirasi chegalanishi ularning kelib chiqishiga bog`liq emas. Masalan, kelib chiqishi jihatidan o`zbekcha bo`lgan purkagich (purka+gich) so`zi barcha o`zbek tilida so`zlashuvchilar tomonidan faol ishlatilmaydi (bu so`z ruscha pulverizator so`zining tarjimasidir)2. O.S.Axmanovaning “Slovar lingvisticheskix terminov” lug`atida dialekt so`ziga quyidagicha ta’rif beradi(tarjima): “DIALEKT - ... 1. Muayyan tilning hududiy, kasbiy yoki ijtimoiy umumiylik bilan chambarchas bog`langan va doimiy hamda bevosita til orqali aloqada bo`lib turadigan u yoki bu miqdorda cheklangan kishilar tomonidan ishlatiladigan ko`rinishi(varianti)dir”3 Shundan kelib chiqqan holda, qo`llanish doirasi chegaralangan leksika hududiy dialektal leksika, ijtimoiy dialektal leksika va terminologik leksika kabi guruhlarga bo`linadi. Shuni ta’kidlash joizki, bu guruhga kiruvchi so`zlar tarkiban barqaror emas, ya’ni vaqt o`tishi bilan ularning ayrimlari umumxalq leksikasi tarkibiga o`tishi mumkin. Masalan, ijtimoiy dialektal leksikaga tegishli bo`lgan gap yo`q iborasi hozirgi paytda adabiy til guruhiga o`tmoqda (shu 7nomli teleko`rsatuv ham bor edi). 1. Hududiy dialektal leksika Bir millatning ma’lum hududdagina yashaydigan vakillari tomonidan ishlatiladigan so`zlar yig`indisi dialectal leksika deb ataladi. Dialekt – yunoncha so`z bo`lib, dialektos – «tilning mahalliy ko`rinishi» demakdir4. Dialektal leksika birligi dialektizmlar deb yuritiladi. Millatning ma’lum hududda yashaydigan qismi ishlatadigan birliklar ichida adabiy tilga tegishlilari ham bo`lishi mumkin. Dialektizmlar tilning faqat mahalliy ko`rinishigagina tegishli bo`lgan birliklardir. Dialektal leksika tarkibida quyidagi ko`rinishlar mavjud: 1) lug`aviy dialektizmlar shakl va ma’no jihatidan shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Bunday dialektizmlar ham ikki xil bo`ladi: a) to`liq dialektizmlar shakli ham, ma’nosi ham faqat shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Masalan: xorazmcha: momo (buvi), gashir (sabzi), moyak (tuxum), o‘jak (buzoq), taxya (do‘ppi), sеcha (chumchuq), hovva (ha); farg‘onacha: valish 2 Русско-узбекский словарь. В двух томах. Ташкент, 1984, стр. 278. 3 О.С.Ахманова. Словарь лингвистических терминов. М., 1969, стр. 131. 4 Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. “Universitet” nashriyoti. –T.: 2006, 88-bet. (purka+gich) so`zi barcha o`zbek tilida so`zlashuvchilar tomonidan faol ishlatilmaydi (bu so`z ruscha pulverizator so`zining tarjimasidir)2. O.S.Axmanovaning “Slovar lingvisticheskix terminov” lug`atida dialekt so`ziga quyidagicha ta’rif beradi(tarjima): “DIALEKT - ... 1. Muayyan tilning hududiy, kasbiy yoki ijtimoiy umumiylik bilan chambarchas bog`langan va doimiy hamda bevosita til orqali aloqada bo`lib turadigan u yoki bu miqdorda cheklangan kishilar tomonidan ishlatiladigan ko`rinishi(varianti)dir”3 Shundan kelib chiqqan holda, qo`llanish doirasi chegaralangan leksika hududiy dialektal leksika, ijtimoiy dialektal leksika va terminologik leksika kabi guruhlarga bo`linadi. Shuni ta’kidlash joizki, bu guruhga kiruvchi so`zlar tarkiban barqaror emas, ya’ni vaqt o`tishi bilan ularning ayrimlari umumxalq leksikasi tarkibiga o`tishi mumkin. Masalan, ijtimoiy dialektal leksikaga tegishli bo`lgan gap yo`q iborasi hozirgi paytda adabiy til guruhiga o`tmoqda (shu 7nomli teleko`rsatuv ham bor edi). 1. Hududiy dialektal leksika Bir millatning ma’lum hududdagina yashaydigan vakillari tomonidan ishlatiladigan so`zlar yig`indisi dialectal leksika deb ataladi. Dialekt – yunoncha so`z bo`lib, dialektos – «tilning mahalliy ko`rinishi» demakdir4. Dialektal leksika birligi dialektizmlar deb yuritiladi. Millatning ma’lum hududda yashaydigan qismi ishlatadigan birliklar ichida adabiy tilga tegishlilari ham bo`lishi mumkin. Dialektizmlar tilning faqat mahalliy ko`rinishigagina tegishli bo`lgan birliklardir. Dialektal leksika tarkibida quyidagi ko`rinishlar mavjud: 1) lug`aviy dialektizmlar shakl va ma’no jihatidan shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Bunday dialektizmlar ham ikki xil bo`ladi: a) to`liq dialektizmlar shakli ham, ma’nosi ham faqat shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Masalan: xorazmcha: momo (buvi), gashir (sabzi), moyak (tuxum), o‘jak (buzoq), taxya (do‘ppi), sеcha (chumchuq), hovva (ha); farg‘onacha: valish 2 Русско-узбекский словарь. В двух томах. Ташкент, 1984, стр. 278. 3 О.С.Ахманова. Словарь лингвистических терминов. М., 1969, стр. 131. 4 Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. “Universitet” nashriyoti. –T.: 2006, 88-bet. (ishkom) paqir (chеlak); buxorocha kallapo‘sh (do‘ppi), inak (sigir), nana (ona); toshkеntcha: ada (ota), doda (bobo). b) yarim dialektizmlar faqat ma’nosigina shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Masalan, xorazmcha taka so`zining “yostiq” manosi, o`ra so`zining “ustun” manosigina shevaga xosdir, adabiy tilda taka va o`ra so`zlari boshqa ma’nolarni (“echkining erkagi” va “qazilgan chuqurlik” ) ifodalaydi. Bir lug`aviy dialektizm har xil shevalarda har xil ma’nolarni ifoadalaydi: andi so`zi Toshkent shevasida “lo`li yoki qorayib ketgan, kir odam” ma’nosini ifodalasa, Qashqadaryo (Qovchin) shevasida “anqov, bechora” ma’nolarini bildiradi5. 2) fonetik dialektizmlar adabiy tildagi so`zdan tovushlari bilan farqlanadigan birliklardir: jo`q (ad. yo`q), dag` (ad. tog`), chish (ad. tish) va b. 3) grammatik dialektizmlar shevagagina xos bo`lgan grammatik birliklardir (bular asosan affikslardir): borvotti (ad. boryapti), yurta (ad. yurtga), bozorgir (ad. bozorbop) va b. 4) frazeologik dialektizmlar adabiy tilda muqobili bo`lmagan va shevaga xos frazeologik birliklardir: Xorazm shevasida: boshi aylanmaydi (ad. e’tibor bermaydi). Bu haqda “Frazeologiya” bo`limida batafsil bayon qilinadi. 2. Ijtimoiy dialektal leksika Bu leksikaga mansub so`zlar ma’lum ijtimoiy guruhlar tomonidan ishlatiladigan so`zlardir. Bu guruhga jargonlar va argo so`zlar kiradi. a) jargonlar (fransuzcha “buzilgan til” degani) «umumtildagi”(ustoz prof. Sh. Rahmatullayev ifodasi) so`zlardan shakily jihatdan farq qiladigan, ko`pincha og`zaki muloqotda ayrim ijtimoiy guruhlar tomonidan o`zini tilning boshqa vakillaridan ajratib ko`rsatish maqsadida qo`llanadigan birliklardir: yakan (pul), nishtyak (zo`r) va h. Jargonlarning quyidagi xususiyatlari bor: 5 Ўзбек халқ шевалари луғати. “Фан” нашриёти, Т., 1971, 30-бет. (ishkom) paqir (chеlak); buxorocha kallapo‘sh (do‘ppi), inak (sigir), nana (ona); toshkеntcha: ada (ota), doda (bobo). b) yarim dialektizmlar faqat ma’nosigina shevaga xos bo`lgan so`zlardir. Masalan, xorazmcha taka so`zining “yostiq” manosi, o`ra so`zining “ustun” manosigina shevaga xosdir, adabiy tilda taka va o`ra so`zlari boshqa ma’nolarni (“echkining erkagi” va “qazilgan chuqurlik” ) ifodalaydi. Bir lug`aviy dialektizm har xil shevalarda har xil ma’nolarni ifoadalaydi: andi so`zi Toshkent shevasida “lo`li yoki qorayib ketgan, kir odam” ma’nosini ifodalasa, Qashqadaryo (Qovchin) shevasida “anqov, bechora” ma’nolarini bildiradi5. 2) fonetik dialektizmlar adabiy tildagi so`zdan tovushlari bilan farqlanadigan birliklardir: jo`q (ad. yo`q), dag` (ad. tog`), chish (ad. tish) va b. 3) grammatik dialektizmlar shevagagina xos bo`lgan grammatik birliklardir (bular asosan affikslardir): borvotti (ad. boryapti), yurta (ad. yurtga), bozorgir (ad. bozorbop) va b. 4) frazeologik dialektizmlar adabiy tilda muqobili bo`lmagan va shevaga xos frazeologik birliklardir: Xorazm shevasida: boshi aylanmaydi (ad. e’tibor bermaydi). Bu haqda “Frazeologiya” bo`limida batafsil bayon qilinadi. 2. Ijtimoiy dialektal leksika Bu leksikaga mansub so`zlar ma’lum ijtimoiy guruhlar tomonidan ishlatiladigan so`zlardir. Bu guruhga jargonlar va argo so`zlar kiradi. a) jargonlar (fransuzcha “buzilgan til” degani) «umumtildagi”(ustoz prof. Sh. Rahmatullayev ifodasi) so`zlardan shakily jihatdan farq qiladigan, ko`pincha og`zaki muloqotda ayrim ijtimoiy guruhlar tomonidan o`zini tilning boshqa vakillaridan ajratib ko`rsatish maqsadida qo`llanadigan birliklardir: yakan (pul), nishtyak (zo`r) va h. Jargonlarning quyidagi xususiyatlari bor: 5 Ўзбек халқ шевалари луғати. “Фан” нашриёти, Т., 1971, 30-бет.  shakily jihatdan umumtildagi so`zlardan farq qiladi. Masalan, mullajiring jargon so`zi qismlari bizga tanishday ko`rinadi, lekin bu ikki qismning o`zaro bog`lanishi mantiqan to`g`ri emas.  kamsitish, yerga urish, yomonlash kabi qo`shimcha ma’no bo`yoqlariga ega. Masalan, dum jargon so`zida kamsitish ma’nosi borligi seziladi. b) argolar (fransuzcha argot – “o`zgalar uchun yopiq” degani6) ayrim salbiy ijtimoiy guruhlar (o`grilar, qaroqchilar) tomonidan ishlatiladigan yashirin ma’noli so`zlardir: oq qirg`oq (100 so`m), qizil (tilla) va h. Argolarning xususiyatlari:  shakily jihatdan umumtildan farq qilmaydi;  yashirin ma’noga ega;  kamsitish, yerga urish ma’nolari yo`q. 3.Terminologik leksika Ma’lum sohaga oid maxsus tushunchalarni mantiqan aniq ifodalash uchun qo`llanadigan so`z yoki so`z birkmalari yig`indisi terminologik (lot. terminus – “chegara”, logos - “fan” degani)7 leksika deb ataladi. Terminologik leksikaning birligi termin (yoki atama) deb yuritiladi. Har qanday termin ma’lum bir terminlar tizimidagina termin hisoblanadi. Shu bilan u umumxalq leksikasiga mansub bo`lgan so`zdan farq qiladi. Terminlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) biror sohaga oid maxsus tushunchani ifodalaydi. Masalan, leksikologiya termini tilshunoslik sohasiga tegishli bo`lib, tilning lug`at boyligini o`rganadigan bo`lim tushunchasini ifodalaydi. 2) bitta terminologik tizimda har doim bir ma’noli bo`ladi. Masalan, ot so`zi atama sifatida faqat so`z turkumi tushunchasini bildiradi (bu so`z “ism”, “hayvon”, “otmoq”, “ichmoq” ma’nolaridagi so`zlar bilan omonim hisoblanadi). 3) ko`pincha tillararo xususiatga ega bo`ladi. Masalan, lotin tilidan olingan respublika termini dunyodagi ko`pgina tillarda bir xil tushunchani ifodalaydi. 6 Д.Э.Розенталь, И.Б.Голуб, М.А.Теленкова. Современный русский язык. М., 2003, стр. 93. 7 А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1967, стр. 110.  shakily jihatdan umumtildagi so`zlardan farq qiladi. Masalan, mullajiring jargon so`zi qismlari bizga tanishday ko`rinadi, lekin bu ikki qismning o`zaro bog`lanishi mantiqan to`g`ri emas.  kamsitish, yerga urish, yomonlash kabi qo`shimcha ma’no bo`yoqlariga ega. Masalan, dum jargon so`zida kamsitish ma’nosi borligi seziladi. b) argolar (fransuzcha argot – “o`zgalar uchun yopiq” degani6) ayrim salbiy ijtimoiy guruhlar (o`grilar, qaroqchilar) tomonidan ishlatiladigan yashirin ma’noli so`zlardir: oq qirg`oq (100 so`m), qizil (tilla) va h. Argolarning xususiyatlari:  shakily jihatdan umumtildan farq qilmaydi;  yashirin ma’noga ega;  kamsitish, yerga urish ma’nolari yo`q. 3.Terminologik leksika Ma’lum sohaga oid maxsus tushunchalarni mantiqan aniq ifodalash uchun qo`llanadigan so`z yoki so`z birkmalari yig`indisi terminologik (lot. terminus – “chegara”, logos - “fan” degani)7 leksika deb ataladi. Terminologik leksikaning birligi termin (yoki atama) deb yuritiladi. Har qanday termin ma’lum bir terminlar tizimidagina termin hisoblanadi. Shu bilan u umumxalq leksikasiga mansub bo`lgan so`zdan farq qiladi. Terminlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) biror sohaga oid maxsus tushunchani ifodalaydi. Masalan, leksikologiya termini tilshunoslik sohasiga tegishli bo`lib, tilning lug`at boyligini o`rganadigan bo`lim tushunchasini ifodalaydi. 2) bitta terminologik tizimda har doim bir ma’noli bo`ladi. Masalan, ot so`zi atama sifatida faqat so`z turkumi tushunchasini bildiradi (bu so`z “ism”, “hayvon”, “otmoq”, “ichmoq” ma’nolaridagi so`zlar bilan omonim hisoblanadi). 3) ko`pincha tillararo xususiatga ega bo`ladi. Masalan, lotin tilidan olingan respublika termini dunyodagi ko`pgina tillarda bir xil tushunchani ifodalaydi. 6 Д.Э.Розенталь, И.Б.Голуб, М.А.Теленкова. Современный русский язык. М., 2003, стр. 93. 7 А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1967, стр. 110. 4) bir so`z bittadan ortiq sohaga tegishli termin bo`lishi mumkin. Masalan, valentlik termini kimyo hamda tilshunoslik fanlarida ishlatiladi. 5) asosan ot turkumiga tegishli bo`ladi, boshqa turkumga tegishli bo`lsa, otga ko`chgan bo`ladi: sintaksis (ot), ishlab chiqarish (harakat nomi otga ko`chgan). Atamalarni quyidagi mezonlar bo`yicha tasnif qilish mumkin: 1) qaysi sohaga oidligiga ko`ra: a) kasb-hunar atamalari ma’lum kasb yoki hunar egalari tomonidan ishlatiladigan atamalardir. Dunyoda qancha kasb yoki hunar bo`lsa, shularning har biriga xos bo`lgan atamalar mavjuddir. Ayrim kasblarga oid atamalarga misollar: - o‘qituvchilik: reyting, yillik baho, sinf jurnali, pedkengash, semestr, choraklik va h. - duradgorlik: randa, iskana, tesha, bolg`a va h. b) ilmiy atamalar ma’lum fan-texnika sohasiga mansub tushunchalarni ifodalaydigan atamalardir. Bunday atamalar tabiiy fanlar, texnika fanlar, ijtimoiy- gumanitar fanlar, matematik fanlarning barchasida mavjuddir. Masalan: - kimyo: oksid, sulfat, reaksiya, valentlik, kislorod, vodorod va h. - matematika: sinus, kosinus, ayniyat, romb, parallelogram, teorema, aksioma va h. - mantiq: predikat, subyekt, obyekt, hukm, tushuncha va h. - kibernetika (yoki komputer texnologiyasi): EHM, axborot, fayl, disk, internet va h. 2) kelib chiqishiga ko`ra: a) umumxalq leksikasidan olingan terminlar. Bunda tilning o`zida mavjud bo`lgan so`zlar termin sifatida maydonga chiqadi. Masalan, tilshunoslikka oid ot, sifat, son, fe’l, ravish, ko`makchi, bog`lovchi, yuklama, gap, so`z kabi, me’morchilikka oid pardoz, davra, namoyon, o`ymakor, taqsim kabi8, temirchilikka oid pesh, tana, yelka, charxdor, dam kabi9 atamalar bunga misol bo`la oladi. 8 Т.Турсунова. Меъморчилик терминларининг лексик-грамматик тадқиқи. -Т., “Фан” нашриёти, 1987, 42, 89- бетлар 9 С.Иброҳимов. Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси. Т., 1959, 107, 108, 109-бетлар. 4) bir so`z bittadan ortiq sohaga tegishli termin bo`lishi mumkin. Masalan, valentlik termini kimyo hamda tilshunoslik fanlarida ishlatiladi. 5) asosan ot turkumiga tegishli bo`ladi, boshqa turkumga tegishli bo`lsa, otga ko`chgan bo`ladi: sintaksis (ot), ishlab chiqarish (harakat nomi otga ko`chgan). Atamalarni quyidagi mezonlar bo`yicha tasnif qilish mumkin: 1) qaysi sohaga oidligiga ko`ra: a) kasb-hunar atamalari ma’lum kasb yoki hunar egalari tomonidan ishlatiladigan atamalardir. Dunyoda qancha kasb yoki hunar bo`lsa, shularning har biriga xos bo`lgan atamalar mavjuddir. Ayrim kasblarga oid atamalarga misollar: - o‘qituvchilik: reyting, yillik baho, sinf jurnali, pedkengash, semestr, choraklik va h. - duradgorlik: randa, iskana, tesha, bolg`a va h. b) ilmiy atamalar ma’lum fan-texnika sohasiga mansub tushunchalarni ifodalaydigan atamalardir. Bunday atamalar tabiiy fanlar, texnika fanlar, ijtimoiy- gumanitar fanlar, matematik fanlarning barchasida mavjuddir. Masalan: - kimyo: oksid, sulfat, reaksiya, valentlik, kislorod, vodorod va h. - matematika: sinus, kosinus, ayniyat, romb, parallelogram, teorema, aksioma va h. - mantiq: predikat, subyekt, obyekt, hukm, tushuncha va h. - kibernetika (yoki komputer texnologiyasi): EHM, axborot, fayl, disk, internet va h. 2) kelib chiqishiga ko`ra: a) umumxalq leksikasidan olingan terminlar. Bunda tilning o`zida mavjud bo`lgan so`zlar termin sifatida maydonga chiqadi. Masalan, tilshunoslikka oid ot, sifat, son, fe’l, ravish, ko`makchi, bog`lovchi, yuklama, gap, so`z kabi, me’morchilikka oid pardoz, davra, namoyon, o`ymakor, taqsim kabi8, temirchilikka oid pesh, tana, yelka, charxdor, dam kabi9 atamalar bunga misol bo`la oladi. 8 Т.Турсунова. Меъморчилик терминларининг лексик-грамматик тадқиқи. -Т., “Фан” нашриёти, 1987, 42, 89- бетлар 9 С.Иброҳимов. Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси. Т., 1959, 107, 108, 109-бетлар. b) chet tillardan olingan terminlar. Bunda tilimizga hozirgi paytda aloqa vositasi hisoblangan chet tillardan olingan atamalar nazarda tutiladi. Masalan, yadro fizikasiga oid activator, barion, diproton, kvant;10 botanikaga oid azaliya, valeriana, gortenziya, magnoliya;11 logopediya faniga oid anamnez, giperkinez, distoniya, patogenez kabi12, zargarlik kasbiga oid parma, bargak, peshxalta, dahanda kabi13 atamalar shunga misol bo`la oladi. . 4. Vulgarizm va varvarizmlar Tilda so`kish, qarg`ash ma’nolarini ifodalaydigan so`zlar vulgarizmlar (lot. vulgaris “qo`pol” degani)14 deb ataladi. Masalan: haromi, qiztaloq, yеr yutkur, oqpadar va b. Vulgarizmlarni ham qo`llanish doirasi chegaralangan leksikaga kiritsa bo`ladi, chunki bu guruh so`zlar ham har doim ishlatilavermaydi. Bunday so`zlar badiiy asarlarda qahramonlarning xarakterini chuqurroq ochish uchun xizmat qiladi. Varvarizmlar (yunoncha barbarismos – “tushunarsiz nutq” degani)15 biror tilda tarjimasi bo`la turib, o`rinsiz tarzda ishlatiladigan so`zlar guruhidir. Masalan: znachit (demak), tak (demak), ostanovka (bekat), svet (chiroq) kabi ruscha so`zlar; yes (ha), vau (qoyil) kabi inglizcha so`zlar shunga misol bo`la oladi. 10 А.А.Абдураззоқов, Э.Н.Назиров. Ядро физикасидан русча-ўзбекча терминлар луғати. Т., 1988, 11, 20,52, 86-бетлар. 11 А.И.Қосимов, М.М.Набиев. Ботаникадан қисқача изоҳли луғат. Т., “Ўқитувчи”, 1990, 7, 20, 28, 50-бетлар. 12 Л.Мўминова, М.Қаҳрамонова. Логопедия терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. Т., “Ўқитувчи”, 1988, 8, 16, 21, 36-бетлар. 13 С.Иброҳимов. Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси. Т., 1959, 134-135-бетлар. 14 А.Алиев, К.Назаров. Ўзбек тили маълумотномаси. Т., “Фан” нашриёти, 17-бет. 15 А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1967, стр. 137. b) chet tillardan olingan terminlar. Bunda tilimizga hozirgi paytda aloqa vositasi hisoblangan chet tillardan olingan atamalar nazarda tutiladi. Masalan, yadro fizikasiga oid activator, barion, diproton, kvant;10 botanikaga oid azaliya, valeriana, gortenziya, magnoliya;11 logopediya faniga oid anamnez, giperkinez, distoniya, patogenez kabi12, zargarlik kasbiga oid parma, bargak, peshxalta, dahanda kabi13 atamalar shunga misol bo`la oladi. . 4. Vulgarizm va varvarizmlar Tilda so`kish, qarg`ash ma’nolarini ifodalaydigan so`zlar vulgarizmlar (lot. vulgaris “qo`pol” degani)14 deb ataladi. Masalan: haromi, qiztaloq, yеr yutkur, oqpadar va b. Vulgarizmlarni ham qo`llanish doirasi chegaralangan leksikaga kiritsa bo`ladi, chunki bu guruh so`zlar ham har doim ishlatilavermaydi. Bunday so`zlar badiiy asarlarda qahramonlarning xarakterini chuqurroq ochish uchun xizmat qiladi. Varvarizmlar (yunoncha barbarismos – “tushunarsiz nutq” degani)15 biror tilda tarjimasi bo`la turib, o`rinsiz tarzda ishlatiladigan so`zlar guruhidir. Masalan: znachit (demak), tak (demak), ostanovka (bekat), svet (chiroq) kabi ruscha so`zlar; yes (ha), vau (qoyil) kabi inglizcha so`zlar shunga misol bo`la oladi. 10 А.А.Абдураззоқов, Э.Н.Назиров. Ядро физикасидан русча-ўзбекча терминлар луғати. Т., 1988, 11, 20,52, 86-бетлар. 11 А.И.Қосимов, М.М.Набиев. Ботаникадан қисқача изоҳли луғат. Т., “Ўқитувчи”, 1990, 7, 20, 28, 50-бетлар. 12 Л.Мўминова, М.Қаҳрамонова. Логопедия терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. Т., “Ўқитувчи”, 1988, 8, 16, 21, 36-бетлар. 13 С.Иброҳимов. Фарғона шеваларининг касб-ҳунар лексикаси. Т., 1959, 134-135-бетлар. 14 А.Алиев, К.Назаров. Ўзбек тили маълумотномаси. Т., “Фан” нашриёти, 17-бет. 15 А.А.Реформатский. Введение в языковедение. М., 1967, стр. 137.