LUG‘AT TARKIBIDAGI SO‘ZLARNING KELIB CHIQISHI VA
QO`LLANISHI JIHATIDAN TAVSIFI
REJA:
1. O`zbek tili leksikasida o`z qatlam.
2. O`zbek tili leksikasida o`zlashgan qatlam.
3. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar).
4. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar).
5. Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi.
6. O`zbek tili leksikasining boyish manbalari.
7. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar).
8. Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar).
9. Tarixiy jihatdan o`zbek tili leksikasi.
10. O`zbek tili leksikasining boyish manbalari.
Tilning lug`at tarkibidagi so`zlar kelib chiqishi jihatidan turli-tumandir.
Dunyoda faqat o`z so`zlaridangina foydalanidan bironta til yo`q. O`zbek tili ham
bundan mustasno emas. Shunga ko`ra tilimizda mavjud bo`lgan so`zlarni bir qancha
guruhlarga bo`lish mumkin.
O`zbek tili leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam
Ma’lumki, o`zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan
iqtisodiy, siyosiy, madaniy aloqada bo`lib kelgan. Bu aloqalar o`zaro aloqada
bo`lgan xalqning tiliga ma’lum darajada o`z ta’sirini o`tkazadi. O`zaro ta’sir
natijasida tilning barcha bo`limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda
o`zgarishlar yuz beradi. Tildagi o`zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli
bo`ladi.
O`zbek xalqi qardosh bo`lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo`ldi.
SHuning tarixiy sabablar bilan bog`liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo`ldi.
Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do`stona aloqalar o`rnatgan.
Bular o`zbek tili leksikasiga ko`plab so`zlarning o`zlashishiga sabab bo`lmoqda.
Hozirgi o`zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi:
1. O`z qatlam.
2. O`zlashgan qatlam.
I. O`z qatlam. O`z qatlamga umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar kiradi.
1. Umumturkiy so`zlar. Ko`pchilik turkum xalqlar tilida qo`llanadigan,
barcha turkiy tillar uchun umumiy bo`lgan so`zlar umumturkiy so`zlar deyiladi. Bu
so`zlar turkiy qabilalarning goh qo`shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan,
hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so`zlardir. Oltoy
tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o`zbek, qozoq, uyg`ur,
boshqird, qirg`iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no`g`oy, tatar, chuvash,
yoqut, tuva, shor, qoraim, qumiq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk,
qorachoy, oltoy turklari tillari mavjud.
Umumturkiy so`zlar hozirgi o`zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli
yarmini tashkil qiladi.
Umumturkiy so`zlar turli sohalarga oid bo`lib, ularga narsa-shaxs, belgi,
miqdor, harakat, his-tuyg`u bildiradigan so`zlar kiradi: kishi, oyoq, qo`l, bosh, ko`z,
+qosh, qizil, ko`k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to`rt, o`n, kel, tur, yot, o`tir, ol, ur, yaxshi,
yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi.
2. O`zbekcha so`zlar. O`zbek tili ichida o`zbek tili va boshqa til elementlari
asosida yaratilgan so`zlar o`zbekcha so`zlar deyiladi. O`zbekcha so`zlar o`zbek
tilining o`z ichki imkoniyatlari asosida, o`z qonuniyatlari asosida yaratiladi. Bunda
quyidagi holatlar kuzatiladi:
1. Asli o`zbekcha so`zlarga shu tildagi so`z yasovchi qo`shimchalar
qo‘shilishi
natijasida
hosil
qilingan
so`zlar:
ter+im+chi,
bir+lash+ma,
qo`l+lan+ma, o`t+kaz+gich, tur+g`un, bola+larcha.
2.
Boshqa
tildan
o`zlashgan
so`zlarga
o`zbek
tilidagi
yasovchi
qo`shimchalarni qo`shish bilan yasalgan so`zlar: a) tojikcha so`zlardan yasalgan
so`zlar: mard+lik, jang+chi, do`st+lik, pul+siz; b) arabcha so`zlardan yasalgan
so`zlar: rahbar+lik, qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; d) ruscha-
internotsional
so`zlardan
yasalgan
so`zlar:
sport+chi,
razvedka+chi,
beton+la+moq, ekskavator+chi.
3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi qo`shimchalar yordamida o`z va
o`zlashma
so`zlardan
hosil
qilingan
so`zlar:
til+shunos,
mehnat+kash,
chizma+kash, kitob+xon, ilm+iy, vagon+soz va boshqalar.
II. O`zlashgan qatlam. Hozirgi o`zbek tilining lug`at tarkibiga tarixiy
sabablarga ko`ra boshqa tillardan ko`plab so`zlar kirib kelgan. O`zbek tiliga boshqa
tillardan kirib kelgan so`zlar o`zlashgan so`zlar (olinma so`zlar) deb yuritiladi.
O`zlashgan so`zlar uyg`ur, tojik, arab, rus, nemis, fransuz, ispan, ingliz va boshqa
tillarga oid.
O`zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so`zlarni quyidagi qatlamlarga
bo`lish mumkin:
1. Fors-tojikcha so`zlar: Bu so‘zlarning o‘zlashishiga sabab shuki, o‘zbek va
tojik xalqlari asrlar mobaynida qo‘ni-qo‘shni bo‘lib yashab kelyapti. Shunga ko‘ra,
osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, mirob, dasta, bemor, g`isht, dasht,
xonadon, shogird, xaridor, mard, kam, chala, balki, agar, ham kabi so‘zlarning
o‘zbek tiliga o‘zlashishi tabiiy holdir. Misollardan ko‘rinyaptiki, fors-tojikcha
so‘zlarda poy, dast, dar kabi qismlar qatnashyapti, so‘zlar oxirida jarangsiz
undoshlardan kеyin t, jaranglidan kеyin d tovushlari ishtirok etyapti;
2. Arab tilidan o`zlashgan so`zlar. Arabcha so`zlar o`zbek tiliga VII-VIII
asrlardan boshlab kirgan. Bu hol arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi bilan
bog`liq. Kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, kasb, qassob, san’at,
asbob, bino, imorat, ovqat, g`alla, fil, parranda, hasharot, inson, oila, amma, xola,
dimog`, idora kabi so‘zlar arab tilidan kirib kelgan. O‘zbеk tilidagi arabcha so‘zlar
ko‘proq ot va sifat turkumiga tеgishli bo‘lib, ularning bеlgilari quyidagilardir: a)
ikkita unli yonma-yon kеladi: doim, shoir, muomala, shijoat, shuur, inshoot,
murojaat, tabiiy; b) tutuq bеlgisi (') ishtirok etadi: ma'no, qal'a; d) -iy, -viy
qo‘shimchalarini olib yasalgan bo‘ladi: asabiy, oilaviy)
3. Xitoy tilidan olingan so`zlar. Buyuk ipak yo`li Markaziy Osiyo bilan
Xitoyni bog`lagan va natijada xitoycha so`zlar o`zlashgan: choy (xitoy tilida ttsay
dеyilar ekan), manti (myan – xamir, ti – go`sht degani), lag`mon (“cho`ziq xamir”
degani)1.
4. Mo`g`ul tilidan kirgan so`zlar. XIII asrda mo`g`ullarning Markaziy
Osiyoni bosib olganligi va buyuk Amir Temur tomonidan bu bosqinchilikka barham
berilganligi tarixdan ma’lum. Tilimizga o`zlashgan mo`g`ulcha so`zlarning
ayrimlarini keltiramiz: navkar (no`xo`r – do`st, o`rtoq degani), tuman (o`n ming).
5. Ruscha-baynalmilal so`zlar. XIX asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo,
jumladan, O`zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus
tilining o`zbek tiliga ta’siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali boshqa
tillardan ko`plab so`zlar o`zlashdi.
O`zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Yevropa xalqlari tillaridan (fransuz,
italyan, nemis, ingliz, ispan) so`z kirishi ikki tarixiy davrni o`z ichiga oladi:
1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo`lgan davr.
2. 1917-yildan keyingi davr.
Rus tilidan so`zlar ikki yo`l bilan o`zlashdi:
1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, amaldorlarining mahalliy aholi bilan
turli xildagi aloqalari tufayli og`zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat (advokat),
apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi.
2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po`shta (pochta),
zovut (zavod), uyez (uyezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi.
Rus tili orqali kirgan so`zlarning ba’zilari dunyodagi ko`pgina xalqlarning
tilida tovush tomoni deyarli o`zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so`zlardir. Ular,
odatda, internotsional (baynalminal) so`zlar deb yuritiladi. O`zbek tiliga o`zlashgan
internotsional so`zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub:
1 O`zbek tilining izohli lug`ati. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti.2-jild, –T., 2007, 493,
539-betlar.
1. Rus tiliga: sud, samolyot, stol, stul, tok (elektr), ruchka.
2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal,
plan, direktor, radio.
3. Yunon tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema,
metr, neft, taktika, parallel .
4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi.
5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi.
6. Fransuz tiliga: roman, palto, serjant, bank kabi.
Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so`zlar ijtimoiy-siyosiy
hayotga, sanoat, qishloq xo`jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san’at, savdo,
sport, harbiy sohaga oiddir.
Hozirgi Yevropa tillaridan so`zlar bevosita aloqalar orqali o`zlashmoqda.
O‘zbеk tilidan ham boshqa tillarga so‘zlar o‘tgan: o‘rik, anjir, somsa (ruscha:
uryuk, injir, samsa). Karandash (qora tosh), kavardak (qovurdoq), yеralash
(aralash), utyug (o‘tli yuk) kabi so‘zlarning ham rus tiliga o‘zbеk tilidan o‘tganligi
isbotlangan. O‘zbеk tilida ishlatilayotgan bеkat so‘zi ham yеvropa tillarida pikеt
tarzida qo‘llanayotganligi fanga ma'lum. Hozirgi paytda o‘zbek milliy sport
turlaridan bo‘lgan kurashning xalqaro miqyos darajasiga ko‘tarilishi munosabati
bilan kurash, yonbosh, chala, halol kabi o‘zbekcha so‘zlar boshqa tillarda ham
ishlatilyapti.
Xalqlar orasidagi turli xildagi aloqa tillarning lug`at tarkibining boyib
borishiga xizmat qiladi.
Ma’lumki, tildagi barcha so`zlar shu til egalari tomonidan bir xilda, barcha
o`rinlarda qo`llanavermaydi. Shu jihatdan tilda mavjud bo`lgan so`zlarni ma’lum
guruhlarga bo`lish mumkin.
Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksika (so`zlar)
Bu guruh o`zbek millatiga mansub barcha insonlar tomonidan kundalik
turmushda ishlatiladigan so`zlar guruhidir. Bu so`zlar guruhi qo`llanish doirasi
chegaralangan leksika yoki umumxalq leksikasi deb yuritiladi.
Qo`llanish doirasi chegaralanmagan leksikaning quyidagi xususiyatlari bor:
1. Bunday so‘zlardan yashash joyi, kasbi, hunari, jinsi, madaniy saviyasidan
qat’i nazar o`zbek millatiga mansub barcha kishilar foydalanadi.
2. Bu so`zlarning ma’nosi hammaga tushunarli bo`ladi.
3. Bu so`zlar ijtimoiy hayotning barcha sohalariga, barcha so`z turkumlariga
oid bo`ladi.
4. Bu so`zlarning ko`p qismini umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar
tashkil etadi.
5. Boshqa tillardan kirgan so`zlar ham o`zbek xalqining barchasiga tushunarli
bo`lsa, ular ishlatilish doirasiga ko`ra chegaralanmaydi. Masalan, arab tilidan
o`zlashgan shamol, soat, inoq, dohiy, mag`rur, xafa, maqol, hayot, millat, hikoya
so`zlari; fors-tojik tilidan o`zlashgan go`sht, non, sozanda, suhbat, sabzavot, ombur
kabi so`zlar; rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan traktor, kino, teatr, sirk,
kartoshka, fabrika, zavod kabi so`zlar umumxalq tilida qo`llanadi.
Demak, qo`llanish doirasi chegaralanmagan so`zlar o`z qatlamga ham,
o`zlashgan qatlamga ham oid bo`lishi mumkin.
Shuni aytish lozimki, umumxalq leksikasi har qanday til lug`atining asosini,
yadroisini tashkil etadi. Bu leksika tarkib jihatidan barqaror bo`lib, hayotiy zarur
bo`lgan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiladi.
Qo`llanish doirasi chegaralangan leksika (so`zlar)
Bunday so`zlar turli sabablarga ko`ra o`zbek tili egalari tomonidan bir xil
darajada qo`llanavermaydi.
Qo`llanish doirasi chegaralangan leksikaning quyidagi xususiyatlari bor:
1. Bu leksika tarkibiga kiruvchi so`zlarning ma’nolari barcha o`zbek millati
vakillariga tushunarli bo`lavermaydi. Masalan, doyi so`zining ma’nosini faqat
xorazmliklar (yoki ularga qo’shni hududdagilar) tushunishadi (bu so`z adabiy 6iale
tog`a degan ma’noni bildiradi).
2. Bu so`zlarning qo`llanish doirasi chegalanishi ularning kelib chiqishiga
bog`liq emas. Masalan, kelib chiqishi jihatidan o`zbekcha bo`lgan purkagich
(purka+gich) so`zi barcha o`zbek tilida so`zlashuvchilar tomonidan faol
ishlatilmaydi (bu so`z ruscha pulverizator so`zining tarjimasidir)2.
O.S.Axmanovaning “Slovar lingvisticheskix terminov” lug`atida dialekt
so`ziga quyidagicha ta’rif beradi(tarjima): “DIALEKT - ... 1. Muayyan tilning
hududiy, kasbiy yoki ijtimoiy umumiylik bilan chambarchas bog`langan va doimiy
hamda bevosita til orqali aloqada bo`lib turadigan u yoki bu miqdorda cheklangan
kishilar tomonidan ishlatiladigan ko`rinishi(varianti)dir”3 Shundan kelib chiqqan
holda, qo`llanish doirasi chegaralangan leksika hududiy dialektal leksika, ijtimoiy
dialektal leksika va terminologik leksika kabi guruhlarga bo`linadi.
Shuni ta’kidlash joizki, bu guruhga kiruvchi so`zlar tarkiban barqaror emas,
ya’ni vaqt o`tishi bilan ularning ayrimlari umumxalq leksikasi tarkibiga o`tishi
mumkin. Masalan, ijtimoiy dialektal leksikaga tegishli bo`lgan gap yo`q iborasi
hozirgi paytda adabiy til guruhiga o`tmoqda (shu 7nomli teleko`rsatuv ham bor edi).
1. Hududiy dialektal leksika
Bir millatning ma’lum hududdagina yashaydigan vakillari tomonidan
ishlatiladigan so`zlar yig`indisi dialectal leksika deb ataladi. Dialekt – yunoncha
so`z bo`lib, dialektos – «tilning mahalliy ko`rinishi» demakdir4. Dialektal leksika
birligi dialektizmlar deb yuritiladi.
Millatning ma’lum hududda yashaydigan qismi ishlatadigan birliklar ichida
adabiy tilga tegishlilari ham bo`lishi mumkin. Dialektizmlar tilning faqat mahalliy
ko`rinishigagina tegishli bo`lgan birliklardir.
Dialektal leksika tarkibida quyidagi ko`rinishlar mavjud:
1) lug`aviy dialektizmlar shakl va ma’no jihatidan shevaga xos bo`lgan
so`zlardir. Bunday dialektizmlar ham ikki xil bo`ladi:
a) to`liq dialektizmlar shakli ham, ma’nosi ham faqat shevaga xos bo`lgan
so`zlardir. Masalan: xorazmcha: momo (buvi), gashir (sabzi), moyak (tuxum), o‘jak
(buzoq), taxya (do‘ppi), sеcha (chumchuq), hovva (ha); farg‘onacha: valish
2 Русско-узбекский словарь. В двух томах. Ташкент, 1984, стр. 278.
3 О.С.Ахманова. Словарь лингвистических терминов. М., 1969, стр. 131.
4 Sh.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o`zbek tili. “Universitet” nashriyoti. –T.: 2006, 88-bet.
