Ilmiybaza.uz MAF’ULOTU RUKNNINING TARMOQLARI MUNSAREH, MUSHOKIL, MUQTAZAB, TAVIL BAHRLARI Reja: 1. Maf’ulotu rukni tarmoqlari 2.Munsarih bahrining musamman vaznlari 1. Mushokil bahri vaznlari 2. Muqtazab bahri vaznlari 3. Tavil bahri vaznlari Ilmiybaza.uz Maf’ulotu rukni jami 9 xil o’zgarishga uchraydi. Natijda uning 13 tarmogi yuzaga keladi. Shulardan ayrimlarigina adabiyotimizda qo’llanilib kelgan. Jumladan: 1.Foilun. Bu rukn maf’ulotuning makshuf tarmog’i - maf’uvlunning ,,tayy’’ zihofi bilan o’zgartirib, ikkinchi cho’ziq hijosining qisqa hijoga aylantirilishi hamda qolgan maf’uvlunni o’ziga teng bo’lgan foilun rukni bilan almashtirilishidan hosil bo’ladi. Bu rukn mat’viyi makshuf deb yuritiladi. 2.Foilon. Bu rukn maf’uvlotunning mavquf tarmog’i bo’lgan maf’ulonni ,,tayy’’ zihofi bilan o’zgartirib, ikkinchi cho’ziq hijosini qisqa hijoga aylantirish hamda hosil bo’lgan ,,maf’uvlon’’ {,,u’’ unlisi qisqa}ni o’ziga teng foilon rukni bilan almashtirish natijasida yuzaga keladi. Bu rukn matviyi mavquf deb yuritiladi. Ma’lumki, maf’uvlotu ruknining bir o’zi takrorlanib, biror bahrni hosil qilmaydi, u, odatda, boshqa ruknlar, xususan, mustaf’ilun rukni bilan birgalikda takrorlanib, munsarih, muqtazab va sari bahrining turli tarmoqlari bu bahrlarda qo’llaniladi, ana shu bahrning turli tarmoqlari maydonga keladi. O’zbek adabiyotida sari va munsarih bahrlari qo’llanilib, muqtazab bahri ishlatilmaydi. Shu sababli quyida maf’ulotu rukni ishtirokidagi sari munsarih bahri vaznlaridan ba’zilarini - shoirlarimiz ijodida foydalanilganlarini ko’rib o’taylik. MUNSARIH BAHRI VAZNLARI Ma’lumki bu bahr mustaf’ilun va maf’ulotu ruknlarining birikib takrorlanishidan tuziladi. O’zbek adabiyotida bu bahrning musamman shakli, ya’ni sakkiz ruknli ko’rinishi ko’proq qo’llaniladi. Munsarihi musammani solim vaznining bir misradagi chizmasi quyidagicha edi: Mustaf’ilun maf’ulotu mustaf’ilun maf’ulotu _ _ V _ _ _ _ V _ _ V _ _ _ _ V Munsarih bahrining tarmoqlarida bu ruknlar turli o’zgarishlarga duch kelgan holda ishtirok etadi. O’zbek adabiyotida bu bahrning quyidagi vaznlaridan foydalanilgan: Ilmiybaza.uz 1. Munsarihi musammani matviyi makshuf. Munsarih bahrining bu tarmog’i - muftailun hamda maf’ulotu ruknining matviyi makshuf tarmog’i – foilotun qatnashadi: har bir misraning birinchi va uchunchi ruknlari muftailunga, ikkinchi va to’rtinchi ruknlari esa foilunga teng bo’ladi. Masalan: Surma bilanmu ul oy ko’zni qaro aylamish, Yo’qsa Ho’tan jayrani mushk ichida ang’amish. {Navoiy} Bu bayt chizmasi quydagicha: Sur-ma-bi-lan mu-u-loy ko’z-ni-qa-ro ay-la-mish _ V V _ _ V _ _ V V _ _ V _ Muftailun foilotun muftailun foilun Yo’q-sa-Ho’-tan jay-ra-ni mush-ki-chi-da ag’-na-mish. _ V V _ _ V _ _ V V _ _ V _ Muftailun foilun muftailun foilun Misollar: Ko’nglum ochmas dema bu bandani zordin, O’ylaki mahkam tugun inchkaroq tordin. {Navoiy} Vahki chamandin yana esli shamol o’zgacha, Har dam o’tar atridin ko’lumg’a hol o’zgacha. {Navoiy} 2. Munsarihi musammani matviyi mavquf. Bu bahr yuqoridagidan shu bilan farqlanadiki, uning oldingi uch ruknida o’zgarish bo’lmagan holda, oxirgi rukn o’rnida maf’ulotunning matviyi makshuf tarmog’i- foilun emas, balki matviyi mabquf tarmog’i - foilonga keladi. Masalan: Boda meni ayladi zuhdu riyodin xalos, Zuhdu riyo yoqki ming ranju anodin xalos. {Navoiy} Mazkur bayt chizmasi quydagicha: Ilmiybaza.uz Bo-da-me-ni ay-la-di zuh-du-ri-yo din-xa-los, _ V V _ _ V _ _ V V _ _ V ~ Zuh-du-ri-yo yo’q-ki-ming ran-ju-a-no din-xa-los _ V V _ _ V _ _ V V _ _ V ~ Muftailun foilun muftailun foilon Mushokil bahri aruzning asosiy o'lchovlaridan biri bo'lib, asosan arab she’riyatidagina qo'llangan. Uning asosini foilotun aslining bir marta, mafoiylun aslining ikki marta takrori tashkil kilib, olti ruknli solim vazni ruknlari va chizmasi bir misrada foilotun mafoiylun mafoiylun tarzidadir. Navoiy o'z «Me’zonul avzon»ida ushbu o'lchovga misol qilib Necha sansiz firoqingda Fig'on aylay, Nola birla ulus ba yerini kon aylay baytini keltiradi. Bobur «Muxtasar»da ushbu vaznga aytilgan Navoiy baytini takrorlab, ushbu bahrning yana 17 vazni qo'llanishi mumkinligini ta’kidlab, ularning xar biriga o'z baytlarini misol qilib keltiradi Mushokil bahri ham she’riyatimizda qo'llanmagan. Muqtazab bahri («muqtazab» arabcha so’z bo'lib, «kesib olingan» degan ma’noni ifodalaydi) aruzning asosiy o'lchovlaridan bo'lib, faqat arab she’riyatila qo'llangan. Uning asosini maf’ulotu hamla mustaf’ilun asllarining ketma-ket takrorlanishi tashkil qilib, jumlalan. sakkiz ruknli solim vaznining ruknlari hamda chizmasi bir misrada maf’ulotu mustaf’ilun maf’ulotu mustaf’ilun Ilmiybaza.uz tarzidadir. Alisher Navoiy ushbu vaznga misol keltirmagan, Bobur o'zining «Muxtasar» asarida mazkur o'chovga Ey bemehr, kelgil beri, bu furqatga bir chora qil Yo yo'q ersa ko'ksumni yor, bu ko'nglumni ovora qil baytini misol qilib keltiradi. Navoiy «Me’zonul avzon»da muktazab baxrining olti ruknli (musaddas) solim vazniga misol tariqasida Kelmas bizga ul kofiri qotil dame, Vahki bizni o'lturg'usi oning g'ami baytini keltiradi. Boburning «Muxtasar» asarida muqtazab bahrining yana o'n to'rt vazniga misollar berilgan. Muqtazab bahri vaznlaridan o'zbek adabiyotida foydalanilmagan. Tavil bahri (“tavil” so’zi arabcha bo’lib, “uzun”degan maʼnoni ifodalaydi) aruzning asosiy o’lchovlaridan biri bo’lib, faulun hamda mafoiylun asllarining ketma-ket takroriga asoslanadi. Masalan,uning sakkiz ruknli solim ko’rinishi har misrada Fauvlun mafoiylun fauvlun mafoiylun V - - V - - - V - - V - - - ruknlari va chizmasidan tashkil topadi. Navoiy “Mezonul avzon”da tavil bahriga mansubtavili musammani solim vaznigagina to’xtalib unga Firoqingda jon berdim, boshimga qadam yetkur, Agar xud tirik ermas, u yolg’on dedim ultur. baytini misol qilib keltirgandi. Bobur o’zining“Muxtasar” asarida ushbu bahrning olti vazndan iborat bo’lib, ulardan ikkitasi mustaʼmali, to’rttasimuxtaraʼ, ikki vazn mustaʼmali matbuʼ ekanligini taʼkidlaydi va har qaysi vaznga misollar keltiradi. Tavil bahri arab aruziga maxsus o’lchovlaridan sanalgan va fors-tojik ham turkiy sheʼriyatlardadeyarlik qo’llanmagan. Ayrim o’zbek shoirlarigina ushbu bahr vaznlarida sheʼrlar yaratib, ularningohang imkoniyatlarini sinovdan o’tkazganlar. Shulardan biri Alisher Navoiy edi. Ilmiybaza.uz Sheʼriyatimizda tavil bahrining birgina o’lchovidan foydalanilgan. Ushbu vazn tavili musammani solim sanaladi. Tavili musammani solim vazni sheʼriyatimizdajuda kam qo’llangan o’lchovlardan bo’lib, ruknlari va chizmasi bir misrada fauvlun mafoiylun fauvlun mafoiylun V - - V - - - V - - V - - - tarzidadir. Qisqa va cho’ziq hijolar tarkibiga ko’ra yoqimli ohangga ega bo’lmagan ushbu vazn umuman turkiy sheʼriyatga muvofiq tushmaydigan o’lchovlardan sanaladi. Shunga qaramay ayrim ijodkorlar uning vazn-ohang imkoniyatlarini sinab ko’rish maqsadida bir-ikki g’azal yozib ko’rganlar. Ushbu o’lchovda birinchi bo’lib sheʼr bitgan shoir Alisher Navoiy bo’ldi.Uning “Xazoyinul maoniy” asaridan o’rin olgan uch sheʼr, yaʼni: Labing chashmai hayvon, qading ruhi insoni, Bu obu havo birla birining yo’q, imkoni. Zihi qaddi nahlingdin xijil sarv bo’stoni, Xat ichra labingdin munfail rohi rayhoni. Yuzingdek qamar yo’qtur, qadingdek shajar yo’qtur, Shajar bo’lsa ham anda, labingdek samar yo’qtur. matlaʼli g’azallari ana shu o’lchov asosida yaratilgan edi.