Magistrlik dissertasiyasini tarkibiy qismlari Mavzu rejasi: 1. Mavzuning dolzarbligi. 2. O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimining hozirgi ahvoli va uning rivojlanish istiqbollariga mos kelishi. 3. Ta’lim muassasalarini boshqarish sohasida ilmiy tadqiqot xususiyatiga ega bo’lishi, ilmiy apparatning tavsifi va tahlilining berilishi. ILMIY JAMOALARNING ShAKLLANIShI Kishilik jamiyatining paydo bo’lishidan boshlab, taraqqiyot bosqichlariga mos va xos ijodiy faoliyat jarayoni ham o’z taraqqiyot bosqichlariga ega. Tabiiyki, boshqa sohalar singari ijodda ham dastlab insonda fikr paydo bo’ladi va u asosida g’oya, qarash yoki ta’limot shakllanadi. Bu jarayonlar avval yakka shaxsda paydo bo’lib, keyin jamoaga (bir necha kishiga) tarqaladi. Muammolar yechimlari ham shu tariqa amalga oshiriladi. Muammolar yoki muammolar yechimini topish jarayonida hamkorlik ilmiy jamoalarning tashkil topishini bildiradi. Ilm-fan tarixiy taraqqiyotida bunga dalillar ko’p. Biz bu yerda faqat dunyoga tanilgan ilmiy jamoalar, ya’ni akademiyalar to’g’risida ma’lumot berishni lozim topdik. Akademiya – yunoncha Akademos–afsonaviy qahramon Akadem nomidan olingan. Miloddan avvalgi IV asr boshlarida yunon faylasufi Platon (Aflotun) tashkil qilgan ilmiy maktabni Akademiya deb atagan. Bunga sabab Aflotun ko’pincha o’z shogirdlari bilan suhbatlarni afsonaviy qahramon Akademiyaning haykali oldida o’tkazar ekan. Tabiiyki, o’sha paytlardagi ilmiy salohiyat tabiat va jamiyat haqidagi juda oz narsa bilan chegaralana olar edi. O’sha davr ilmiy jamoasi maqsadi olimlarga ma’lum bo’lgan ilmlarning hammasini, ya’ni tabiat va olam haqidagi bilimlarni yagona fan shaklida ifodalashdan iborat edi. Buning uchun esa olimlarimiz qomusiy bilimlarga (falsafa, matematika, tarix, geografiya, biologiya, fizika, pedagogika, tibbiyot va h.k.) ega bo’lmog’i kerak edi. Bu jamoa Aflotun, Suqrot, Pifagor, Parlenid va Geraklitlarning ilmiy qarashlaridan keng foydalanganlar. Akademiyaning yangi tashkil bo’la boshlagan paytida ko’pincha Aflotun bilan shogirdlaridan biri Aristotel (Arastu) hamma narsani ham to’g’ri deb qabul qilavermas ekan, u doimo ustozidan o’rganganlarini qayta tekshirib ko’rishga harakat qilar ekan. U keyinchalik O’rta Sharqda Arastu nomi bilan mashhur bo’lib ketdi. Akademiya ilmiy salohiyatini yuksaltirishda Arastuning xizmati nihoyatda katta bo’lgan va u 20 yil davomida Afinadagi akademiyada ta’lim olgan. “343 yildan podshohning o’g’li Aleksandrning (Iskandar Zulqarnayn) tarbiyachisi va muallimi bo’lib xizmat qilgan va uni yakkaxudolik ruhida tarbiyalagan” 1. Arastu tomonidan meteroralogiya (ob-havo haqidagi fan) va logika (to’g’ri fikrlash haqidagi fan) asoslari ishlab chiqildi. U bilish jarayonida tajribaga alohida e’tibor berdi. U birichilardan bo’lib hayvonlar ustida tajriba o’tkazdi va tabiat hodisalari ustida muttasil ilmiy kuzatishlar olib borishni tashkil qildi, shuningdek birinchi bo’lib ilmiy kolleksiyalar yig’ishni boshladi. Arastu Yer va Oy sharga o’xshash dumaloq shaklga ega ekanligi haqidagi gipotezani birinchi bo’lib aytdi. U shamol va dengiz oqimlarining kelib chiqish sabablarini aniqlab berdi, hamda kasallarni davolash bilan ham shug’ullandi. Uni buyuk xizmatlari uchun haqli ravishda O’rta asr Sharqida “Birinchi muallim” deb atadilar. Akademiya tarzidagi ilmiy jamoalar VIII-IX asrlarda Sharqda ham tashkil etila boshladi. Bulardan Horun ar-Rashid (786-809) hukmronligi davrida “Bayt ul- hikmat” (“Hikmatlar uyi”)ga asos solinib, uning faoliyati 813-833 yillarda Ma’mun ar-Rashid davrida yanada rivoj topdi. Unda rasadxona va boy kutubxonalar tashkil etildi. Undagi kutubxona “Dor ul-ilm” (“Ilm uyi”) deb ataldi. Bunday akademiyalar Bog’dodda va Misrda ham ochilgan edi. Urganchdagi Ma’mun akademiyasiga esa 1004 -1005 yillarda asos solingan. Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy akademiyaning rahbari bo’lgan. O’sha paytda mazkur akademiyada Abu Ali ibn Sino, faylasuf Abu Sahl Masihiy, tabib Abdulhasan Hammor, Hunayn ibn Is’hoq, Sobit ibn Kurra, Hubaysh, Baxtyashu, Kusto ibn Luqa al-Baaxbakkiy, Yahyo ibn Adiy, Is’hoq al-Damashqiy, Masarjuvayxlar oilasi, Navbaxsh, Ibn Muqaffa, Ibn Mojja, Ibn Vaxshiyalar tomonidan yunon, yahudiy, sanskrit, suryoniy, fors tilida juda ko’plab ilmiy-adabiy, falsafiy-axloqiy asarlar arab tiliga tarjima qilindi va ularga sharhlar yozilib, musulmon dunyosiga yoyildi 21; 537 -b.. Bulardan tashqari mazkur akademiyada Muhammad Muso al-Xorazmiy, Xomid ibn al-Malik al-Marvarrudiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Fazl al-Hamid ibn Vase’ ibn turk al-Xuttaliy, Abu Yusuf Yoqub ibn Saxxob al-Kindiy va boshqa o’rta osiyolik olimlar ham ilm-fan sirlarini o’rganganlar. Mashhur olim Abu Nasr Farobiy Arastuning “Metofizika”, “Jon haqida”, “Etika”, “Kategoriyalar”, “Analitika”, “Topika” va boshqa asarlariga sharhlar yozgan. Arastu kabi qomusiy bilimli bo’lganligi uchun ham uni fanda “Arastu– birinchi muallim” dan keyin “Ikkinchi muallim - Sharq Arastusi” deb atadilar. Bu borada Ma’mun akademiyasining faol a’zolaridan Abu Ali ibn Sino Arastu va Farobiylarning ilmiy merosini yanada rivojlantirib, “Uchinchi muallim”, degan buyuk unvonga sazovor bo’ldi. Arastuning “Osmon haqida” va “Fizika” asarlari yuzasidan Beruniy bilan Ibn Sino o’rtasida bo’lib o’tgan ilmiy munozaralar Ma’mun akademiyasi faoliyatida ham muhim o’rin egallaganliklaridan darak beradi. Bu munozara ilm tarixida katta ahamiyatga ega. Hattoki, bu munozara turli tillarga tarjima hilinib, nashr ham qilingan. Jumladan, bu munozara birinchi marta rus tiliga O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi (FA) da tarjima qilinib, nashr etilgan. Diyorimizda ma’naviy yuksalish bosqichlari “Ilk uyg’onish davri” (IX-XII asrlar), “So’nggi uyg’onish davri” (XIV-XV asrlar), deb nomlangan. Bulardan “Ilk uyg’onish davri” da Ma’mun akademiyasi va uning turli joylardagi tarmoqlari ilm- fan ravnaqiga katta hissa qo’shdi. “So’nggi uyg’onish davri” esa “Amir Temur va Temuriylar davri” ga to’g’ri keldi. Amir Temur tomonidan Samarqandda to’plangan olimlar, yozuvchilar, tarixchilar, me’morlar o’sha davr ilm-fani taraqqiyotiga katta hissa qo’shdilar. Bu davrda qurilgan Ulug’bek rasalxonasi va madrasasi (1420y) ham o’ziga xos akademiya edi. Bu akademiyada Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid al-Koshiy va uning o’g’li Mansur Koshiy, Ali Qushchi, Mansurning shogirdi Muhammad Birjoniy, Saadiddin birn Umar Taftazoniy, Mir Sayyid Jurjoniy, Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsiddin Munshiy, Xoja Afzal, Jalol Hoqiy, Mavlono Nug’moniddin Xorazmiy va boshqalar faoliyat ko’rsatdilar. XV asrning ikkinchi yarmida Hirotda Alisher Navoiy atrofida to’plangan olim, yozuvchi, shoir, rassom, tarixchilardan iborat ilmiy va badiiy jamiyat ham o’ziga xos akademiya edi.Hirotdagi akademiya o’rta asr Sharqida davlat tomonidan ta’sis etilgan birinchi badiiy akademiya hisoblanadi. Kamoliddin Behzod shu akademiyaning a’zosi. XV-XVI asrlarga kelib Yevropada bir qancha ilmiy jamiyatlar akademiya deb atala boshladi. Ular: Londondagi Qirollik jamiyati (1660y), Parij FA (1666y), Berlindagi Prussiya FA (1700y), Peterburg FA (1724y) va h.k. O’zbekiston Respublikasi (O’zR) FA – mamlakatimizning oliy ilmiy tashkiloti hisoblanadi. Bulardan tashqari respublikamizda quyidagi akademiyalar faoliyat ko’rsatmoqda. - O’zR badiiy akademiyasi; - O’zR qurolli kuchlarining harbiy akademisi; - O’zR ichki ishlar vazirligi akademiyasi; - O’zR davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi; - Xorazm Ma’mun akademiyasi. Bulardan tashqari boshqa mamlakatlar FAlari ham mavjud. Ular: Rossiya FA, Ukraina FA, Qozog’iston FA, Qirg’iziston FA va h.k. Shuningdek, xalqaro FAlari ham mavjud. Ular: Xalqaro muhandislar akademiyasi, pedagogik ta’lim xalqaro FA, Oliy ta’lim xalqaro FA va h.k. Ilm-fan ravnaqida, ayniqsa fundamental tadqiqotlar olib borishda bu ilmiy jamoalarning – akademiyalarning roli beqiyosdir, chunki ilm-fan yutuqlari taraqqiyot saviyasini (darajasini) ta’minlab turadi va shu asosda insonlar (jamiyat) o’z hayotiy ehtiyojlarini qondiradilar. ILMIY TADQIQOT MUAMMOSINING QO’YILIShI Ma’lumki, har qanday ilmiy tadqiqot ishida avvalo soqa, yo’nalish aniqlanishi va undagi muammo shakllanmog’i lozim. Muammo–ilmiy tadqiqot ishidagi yechimi talab kilinadigan nazariy va amaliy masala bo’lib, u mavzuning dolzarbligi asoslanishi assosida shakllantiriladi, ya’ni ilmiy, ilmiy-uslubiy, ilmiy-metodologik jiqatdan tadqiq etiladigan masaladan iborat bo’ladi. Muammo ilmiy tadqiqot ishida shunday jarayonki, u mavzu dolzarbligi va ishchi gipoteza asosida ifodalanadi va to oxirgi yechimga yetib bormaguncha u haqda to’liq bilimga ega bo’la olmaymiz, ammo shuni bilamizki, u ilm-fan rivoji va jamiyat talabi bilan paydo bo’ladi. Demak, u sababsiz paydo bo’lmaydi, ular doimo mavjud ilmiy salohiyat va ilmiy ishlanmalar asosida paydo bo’ladi hamda ular mantazam ravishda takomillashib, rivojlanib boradi. Ilmiy tadqiqot ishi davomida muammoni to’g’ri qo’yish va unga mos tadqiqot maqsadini aniqlash muhim bosqich hisoblanadi. Muammo qo’yilishida mavjud bilimlar asosida maqsadga erisha olmaslik haqidagi bilimga ega bo’lib, unga ilgarigi bilimlar asosida tubdan yangicha yondashuvni qila olishlik, ya’ni yangi qonuniyatni ochish imkoni bilan bog’liq ishchi farazni to’g’ri ifodalay olish muhim ahamiyat kasb etadi. Odatda, bu yangi bilim amalda jamiyatga zarur ekanligi faraz qilinadi. Muammo qo’yilishida quyidagi bosqichlarga e’tibor berish lozim:  muammoni izlash;  xususiy muammolarni qo’yish (muammo yechimiga erishish uchun maqsadlar ketma-ketligini ifodalash);  muammoni yechish. Muammoni izlash. Ma’lumki, ilm-fan soqalari hamda tarmoqlari ko’p va tabiiyki, ularga mos muammolar ham yetarli. Ko’pincha ilmiy, ilmiy-metodologik, texnologik va texnikaviy muammolar ilmiy xodimlar va mutaxassislarga yaqhol sezilib turadi. Shu sababli ham, ularni izlashga katta mehnat sarf qilinmaydi. Muammoni izlash va tanlab olishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:  qo’yilgan muammoni yechmasdan belgilangan yo’nalishda metodni, metodologiyani, texnologiyani va texnikani yanada rivojlantirish va takomillashtirish mumkinmi?  rejalashtirilgan tadqiqot ilm-fanga va ta’lim – tarbiyani rivojlantirishga aniq qilib nima berishini aniqlash;  rejalashtirilgan tadqiqot natijalari asosida olinadigan yangi qonuniyat nimasi bilan usul, vosita va ilm hamda texnika- texnologiyalardan oldin mavjudlaridan yangi va ko’proq amaliy baqoga egaligini aniqlash. Xususiy muammolarni qo’yish. Yuqorida qayd etilganidek muammoni to’g’ri va aniq qo’yish, tadqiqot maqsadi va vazifalarini to’g’ri aniqlash, tadqiqot ko’lamini belgilash va ular asosida tadqiqot manbaini aniqlash ilmiy tadqiqot inining muqum bosqichlaridir. Bunda, ayniqsa bosh muammoni to’liq ifodalashga imkon beruvchi xususiy muammolar va ular ketma-ketligini hamda aloqadorlik qonuniyatlarini ilmiy talqin qila bilish ham ilmiy tadqiqot ishini olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda quyidagi bosqichlarni, ya’ni xususiy muammolar va ular yechimlarini bosh muammo yechimini topishdagi bosqichlarini qayd etish maqsadga muvofiq:  tadqiqot manbai faoliyat ko’rsatishiga tegishli ko’rsatkichlar, omillarni o’rganib chiqish va ular orasidagi mavjud aloqadorlik qonuniyatlarini o’rganish hamda ko’rsatkichlar iyerarxiyasiga e’tibor berish va nihoyat ma’lumni noma’lumdan ajratish;  muammoni qo’yish uchun o’sha soqadagi fan-ta’lim, texnika, texnologiyalarning yutuqlarini tadqiqotchi mukammal o’zlashtirgan bo’lmog’i lozim, aks holda yechilgan muammoni yoki undan pastroq saviyadagi (darajadagi) muammo yechimini topishga ortiqcha vaqt sarf qilinishi mumkin;  noma’lumlarni cheklash, manbani aks ettiruvchi (ifodalovchi) ko’rsatkichlar tabiatini o’rganish va asosiylarini olib qolish, ikkinchi darajalilarini tashlab yuborish;  nomalumlarning aniqlanish va o’zgarish sohalarini aniqlash;  muammo yechimining aniq shartlarini belgilab olish va shuning bilan birga muammo turi ham asoslanadi;  butun tadqiqotning umumiy metodologiyasini asoslash, o’lchash va baholash mezonlarini aniqlash;  tadqiqot yechimi variantlarini tahlil qilish va tanlangan variant mavjud yechimlardan yangisi hamda istiqbollisi ekanligini asoslash. Muammoni yoyish. Ilmiy, metodologik, ilmiy-texnikaviy muammolarni bir harashda bir qirrali muammoday bo’lib ko’rinadi. Aslida muammo yechimini topish jarayonida uning keng qamrovli ekanligi yoki ko’p qirraligi aniqlanadi. Muammoning yechimi ko’pincha uning yoyilishi bilan mos keladi ya’ni xususiy muammolar yechimlarini topishga to’g’ri keladi. Ular har qanday xususiy muammolarni bog’lovchi, aniqlovchi, tugunlovchi xususiyatga ega bo’lgan bosh muammo atrofida jamlanadi. Bunda xususiy muammolarni yechish tadqiqotchining qo’liga bosh muammo yechimiga javob izlashda ma’lumotlar, axborotlar va dalillarni beradi. Xususiy muammolar ma’lum darajada asosiy muammoning rejalariga o’xshash bo’ladi. Bunda tadqiqot manbaini yangi aloqadorliklar bilan o’rganish, yangi manba bilan yoki manbani yangi sharoitda o’rganishga tenglash mumkin. Ilmiy tadqiqot ishining markaziy muammosi – muammo har xil turdagi (nazariy, nazariy-amaliy, amaliy) jiqatlardan iborat ekanligi va ular orasidagi bog’lanishning xilma-xilligidir. Ular ba’zi hollarda alohida tadqiqot mavzusi sifatida ham ko’rilishi mumkin va qattoki alohida kichik muammo yoki mustaqil muammo sifatida ham. Yuqoridagi keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagicha qisqagina xulosa chiharish mumkin:  biror bir muammo (xususiy muammo bosh muammoga yoki boshqa bir yo’nalishdagi muammoga) o’sib, o’rganilib, takomillashtirilib, tadqiqot maqsadiga ozgina o’zgartirish kiritilib boshqasiga aylantirilishi mumkin ekan;  biror bir muammoni o’rganish davomida yangi fikr va yangi savollar (muammolar) yuzaga chiqadi, bosh muammoning muhim jihatlari ko’payadi (kengayadi);  biror bir muammo yechimini topishda boshqa muammoning tug’ilishi bosh muammoning kattagina ko’lamda yoyilishini tug’diradi. Tadqiqotchi, albatta shug’ullanmoqchi bo’lgan sohasi yutug’i va kamchiliklari haqida puxta bilimga ega bo’lishi lozim. Bu qilingan ishni qayta takrorlab qo’ymaslikka asos bo’ladi va hattoki ayrim hollarda mavjud ishlanmalardan ham saviyasi past bo’lgan ilmiy tadqiqot ishi bajarib qo’yishi ham mumkin. Bu borada adabiyotlar, tajribalar, mutaxassislar maslahati va boshqa ma’lumotlar manbalarining ahamiyati beqiyosdir. ILMIY TADQIQOT OLIB BORIShNING ALGORITMIK BOSQIChLARI Ta’lim–tarbiya jarayonlari har qanday jamiyatda ham o’ziga xos davr talablari asosida faoliyat ko’rsatib, o’sha jamiyatdagi mutaxassis-olimlar tomonidan amalga oshirilgan. Bu boradagi mutaxassislarni tayyorlashning o’zi ham alohida muammo bo’lib, uni optimal boshqarish jamiyat taraqqiyotini belgilashdagi muhim asoslardan biridir. Ma’lumki, ta’lim jarayoni muntazam ravishda harakatlanib turuvchi dinamik tizimdir. Shu sababli ham ta’lim tizimini boshharishni qo’yilgan muammoning rejalashtirilgan yechimiga mos qat’iy boshharish algoritmini tuzib olish lozim bo’ladi. Chunki, ta’lim jarayonini boshharishda qo’yilgan maqsad, manba, belgilangan vazifaar, boshharish algoritmi va vositalari doimo bog’liqlikda, deb haraladi. Algoritmik tizimlarni ta’lim-tarbiya jarayonining barcha bosqichlariga qo’llash mumkin. Mazkur ilmiy tadqiqot ishida ta’lim jarayonidagi pedagogik tadqiqotlarni boshqarishning algoritmik tizimini yaratish muammosini qaraymiz. Bu sohada olib borgan izlanishlarimiz natijalari mazkur muammo yechimini topishni quyidagi ketma-ketlikda izlashni taqozo etdi: I bosqich: Yo’nalishga tegishli ma’lumotlar va ularning turlari, tuzilishini (empirik, analitik,fiziologik (biologik), funksional – tajribaviy) hamda yozma adabiyotlardan olingan ma’lumotlar (sonli va sifatiy belgilar) aniqlandi; II bosqich: Yo’nalishga tegishli muammolarni aniqlash va ularni o’rganilmoqchi bo’lgan mavzuni e’tiborga olgan holda turlarga ajratish; III bosqich: Turlariga ajratilgan mavzulardan muayyan tadqiqotga tegishlisi (mosi)ni aniqlash (tadqiqot mavzusini aniqlash) va mavzuga tegishli muammolarning o’rganilganlik darajasini tahlil qilish; IV bosqich: Mavzuga tegishli tadqiqot manbaini aniqlash; V bosqich: Tadqiqot manbaidan yig’ilgan ma’lumotlarni tahlil qilish va ularni sinflarga ajratish; VI bosqich: Tadqiqot manbaidan olingan ma’lumotlarni axborotga aylantirish; VII bosqich: Manba bo’yicha olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishiga tegishli ma’lumotlar omborini yaratish; VIII bosqich: Tadqiqot manbai va ular asosida yig’ilgan axborotlar ombori (banki)ni e’tiborga olib boshqaruv algoritmini ishlab chiqish (tadqiqot rejasini ishlab chiqish); IX bosqich: Yuqoridagi bosqichlar asosida tuzilgan rejaga mos ilmiy izlanishlarimizning nazariy asoslarini ishlab chiqish; X bosqich: Ishlab chiqilgan nazariy asoslarni ilmiy-uslubiy jihatdan tahlil qilish va ulardan ta’lim jarayonini takomillashtirish hamda rivojlantirishga oid manbalarni belgilab (aniqlab) chiqish; XI bosqich: Pedagogik samara beradigan ilmiy – uslubiy ishlanmalar yaratishga kirishish; XII bosqich: Ishlab chiqilgan uslubiyat (uslub) asosida tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va ular natijalarini tadqiqot maqsadi nuqtai nazaridan tahlil qilib chiqish; XIII bosqich: Olingan natijalar bo’yicha pedagogik samaralarni oshirish mezonlarini tahlil qilib chiqish va ular ichidan mazkur mavzu uchun muvofiqini tanlash; XIV bosqich: Ilmiy – tadqiqot natijalarining pedagogik samaralarini aniqlash va baqolash hamda ularning joriy etilishiga yo’riqnomalar tayyorlash; XV bosqich: Pedagogik samarali ishlanmalarni amaliyotga joriy etish uchun uslubiy tavsiyalar va ko’rsatmalar tayyorlash. Qayd etilgan ketma-ketlikdagi birinchi bosqichning vazifasi tadqiqotchini o’zini qiziqtirgan sohaga kiritishni ta’minlaydi. Bu borda mamlakatimizda «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va davlat ta’lim standarti (DTS)larining qabul qilinishi ayni muddao bo’ldi. Tabiiyki, mazkur hujjatlardagi barcha maqsad, vazifa, yo’riqlar va rejalashtirilgan natijalarga o’z-o’zidan erishib bo’lmaydi. Bunga ta’lim tizimiga mutasaddi va aloqador barcha muassasa va tashkilotlarning mazkur vazifalarni bajarishdagi faolligi ko’zlangan maqsadlarga erishishni ta’minlaydi. Bunday katta muammoni hal qilish uchun esa ta’lim tizimini boshqarish muassasalariga, muassasa raqbarligiga muntazam ravishda ta’lim tizimi faoliyati to’g’risida axborotlar berib turish kerak va olingan axborotlarni qayta ishlab, ta’limni boshqarishda ulardan foydalanish kerak. Axborotlarni esa ma’lumotlar orqali olinadi. Respublikamizda ommaviy axborot vositalaridan (ro’znoma, oynoma, radio, televedeniye, internet va h.k.) har kuni turli mazmundagi axborotlarni olish mumkin. Ayniqsa bugungi kunda «Internet» tarmog’i xizmati ilmiy tadqiqotchilarning turli mavzular bo’yicha yig’ishi kerak bo’lgan ma’lumotlarni to’plashda katta imkoniyatlar yaratmoqda. Bulardan tashhari respublikamizda har bir soha (yo’nalish) bo’yicha ilmiy, ilmiy-uslubiy va ilmiy ommabop manbalar bor, boy kutubxonalar mavjud va ulardan foydalanish imkoniyatlari beqiyos. Bu soqadagi ma’lumotlar, asosan empirik (tajribalar asosida hosil bo’lgan), analitik (formulalar, qonuniyatlar asosida hosil bo’lgan), fiziologik (kishi fiziologik holatlarini ifodolovchi), funksional-tajribaviy (manba orqali olinayotgan ko’rsatkichlar orasidagi proporsional bog’lanishlarni ifodolovchi) ko’rinishlarda uchrashi mumkin. Mazkur ma’lumotlar asosan yuqorida qayd etilganidek yozma manbalardan olinadi, shuningdek tadqiqot maqsadini belgilab olish jarayonida kishilar bilan (o’quvchi, talaba, o’qituvchi, va qakazo ijtimoiy omma) o’tkaziladigan so’rovlar (anketa, savolnoma va h. k. tarqatib, ularga javoblar olish) o’tkazish jarayonida ham hosil qilinadi. Hosil qilingan ma’lumotlar turi aniqlanadi. Sonli bo’lganda to’g’ridan–to’g’ri foydalanishga erishiladi. Sifatiy bo’lganda esa ular kodlashtiriladi. BU BOSQICH OXIRIDA FOYDALANILADIGAN AXBOROTLAR TUZILISHI BELGILANIB, ULARDAN TADQIQOT DAVOMIDA FOYDALANISH REJALASHTIRILADI. Ikkinchi bosqichda yo’nalishga tegishli ma’lumotlar ularning turlari va tuzilishi aniqlanishi asosida muammolar o’rganiladi. Aniqlangan muammolar ichidan shug’ullanmoqchi bo’lgan muayyan tadqiqot yo’nalishiga mos muammo belgilab olindi. Belgilab olgan muammoni yechimini e’tiborga olib yig’liishi kerak bo’lgan ma’lumotlar turlari va ular asosidagi mavzular nomlari aniqlandi. Bunda ma’lumotlarni turlarga ajratish maqsadida anketa so’rovlari, test savollari, suhbatlar o’tkazildi. Uchinchi bosqichda esa tadqiqotni bevosita mavzuga mos qismiga o’tiladi. Unda tadqiqot manbaini tanlashga ilmiy-nazariy asos tayyorlandi. Buning uchun tanlangan mavzu bo’yicha dunyoda, respublikamizda va tevarak-atrofimizda qilingan ishlar o’rganilib, tahlil qilinadi. O’rganilganlik darajasini belgilashda, asosan muammoni o’rganilganligining ilmiy-metodologik, pedagogik-psixologik va sof amaliy asoslari tahlilqilinadi. Bu bosqichdagi ilmiy faoliyat qanchalik darajada mustaqkam olib borilgan bo’lsa, shunchalik darajada masala qo’yilishi mustaqkam bo’ladi. To’rtinchi bosqichda tadqiqot manbai ilmiy-uslubiy jiqatdan asoslanadi. Bunda tadqiqot manbaini hisobga olib, tadqiqot maqsadini shakllantirishga erishiladi. Tadqiqot maqsadini maqsadga muvofiq tanlash pedagogik tadqiqotlar samaradorligini qo’lga kiritishda muhim asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda, asosan tadqiqot maqsadini amalga oshirishdagi vazifalarni aniq belgilab olish ham tadqiqot samaradorligini qo’lga kiritishning mustaqkam asosi bo’lib xizmat qiladi. Umuman olganda ma’lumot deb kishi sezgi a’zolari, asboblar va shu kabilar yordamida qayd etiladigan, tashqi olamdan olinadigan belgilar to’plamiga aytiladi. Beshinchi bosqichda jarayon ham ana shu holatlarni o’zida aks ettiradi, ya’ni tadqiqot manbai bo’yicha yig’ilgan ma’lumotlar tadqiqot maqsadini e’tiborga olgan holda tahlil qilinadi va belgilangan vazifalar bo’yicha ular sinflarga ajratiladi. Ma’lumotlarga, odatda, u yoki bu sababga ko’ra dastlab foydalanilmaydigan, balki faqat saqlaydigan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qaraladi. Qachonki ular foydalanish uchun tayyorlansa, ulardan axborot sifatida foydalanish mumkin. Demak, axborotni foydalaniladigan ma’lumotlar deb qarash mumkin ekan. Biz qayd etayotgan algoritmik tizimning oltinchi bosqichi ham aynan shu muammo yechimini topishga qaratilgandir. Yettinchi bosqichning vazifasi esa manba bo’yicha olib boriladigan ilmiy izlanishlarga tegishli ma’lumotlar orqali ma’lumotlar omborini tashkil etishdan iboratdir. Bunda axborotlar axborot resurslari va axborot tizimlarini yaratishda ma’lumotlar asosiy poydevor vazifasini bajaradi. Demak, bu borada ma’lumotlar omborining ahamiyati buyuk bo’lishi shubhasizdir. AXBOROTLASHGAN JAMIYATDA UMUMIY BELGILANISHDAGI MA’LUMOTLAR OMBORI G’OYAT MUHIM ROL O’YNAYDI. MA’LUMOTLAR OMBORI HAM NOYOB, TOR IXTISOSLASHTIRILGAN DASTURLAR KABI MUASSASAVIY QARAMLIKDA BO’LADI. UMUMIY BELGILANISHDAGI MA’LUMOTLAR VA BILIMLAR OMBORLARI IYERARXIK TAMOYIL BO’YICHA QURILADI. Ma’lumotlar omborini yo’nalishlar bo’yicha shakllantirilganda qaralayotgan soha iyerarxiyasi hisobga olinadi yoki bir butun boshli tizim qaralayotganda qism tizimlardan tortib, tizim elementigacha bo’lgan iyerarxiya bo’yicha jarayon davom etadi. Umuman olganda yuqorida qisqacha bayon qilingan ma’lumotlar, ma’lumotlar ombori va axborotlar haqidagi fikrlarimiz, ularning shakllanish jarayoni, ya’ni axborotlarning paydo bo’lishini quyidagicha ifodalash imkonini berdi (4.2.1 –shakl). Demak, biz axborotlashgan jamiyatga o’tishdagi belgilar bazasidan (harflar, so’zlar, tinish va matematik belgilar, kitoblar, ro’znomalar, oynomalar, patentlar, turli tajriba namunalari va h.k) axborotlar hosil bo’lishigacha bo’lgan bosqichni ko’rib o’tdik. Yuqoridagi bosqichlar asosida ish olib borish tadqiqot ishlarini bajarishni boshqarishning axborotli ta’minotini ishlab chiqishni taqozo etadi. Bu esa tadqiqot rejasini amalga oshirishda boshqarish algoritmini ishlab chiqishga imkon yaratadi va u tadqiqot ishini olib borishdagi ishlatiladigan axborotlar bankiga asoslanadi. Bunday axborotlar bankini va ular asosidagi boshqaruv algoritmini yaratish sakkizinchi bosqichning vazifasi bo’lib, bu orqali tadqiqot rejasini ishlab chiqishga erishiladi. БИЛГИЛАР МАЖМУАСИ БОШҚАРУВЧИ (ТАДҚИҚОТЧИ) ТАДҚИҚОТ МАҚСАДИ Тадқиқот манбаи ЙИ/ИЛГАН МАЪЛУМОТЛАР ТАШКИЛ ҚИЛИНГАН МАЪЛУМОТЛАР ОМБОРИ МАЪЛУМОТЛАР ТУРЛАРИ ФОЙДАЛАНИЛМАЙДИГАН МАЪЛУМОТЛАР ФОЙДАЛАНИЛАДИГАН МАЪЛУМОТЛАР 4.2.1 – shakl. Axborotlarni paydo bo’lish bosqichlari. Bugungi kunda axborotlashtirish kishilik jamiyatining barcha sohalarini qamrab olmoqda. Ta’lim-tarbiya sohasida esa quyidagi ketma-ketlikda fikr yuritishga to’g’ri kelmoqda (4.2.2- shakl). Demak, insoniyatning axborot ishlab chiqishi bo’yicha imkoniyatlarini kuchaytiruvchi zamonaviy texnologiyalar, axborotlashgan jamiyatning intelektual salohiyati sifatini ham belgilar ekan va bu jarayonlar axborotlashtirish sanoatini muntazam rivojlantirishning ilmiy-texnik asosi hamdir. Axborot texnologiyalari jarayonlarni boshharishdagi asosiy manba bo’lib hisoblanadi. Ular kirish (boshlang’ich) ma’lumotlarni va boshqa mavjud ma’lumotlarni tizim (qism tizimlarga va kerak paytda ayrim tizim elementlarigacha) larga ajratish va qayta ishlash hamda kerakli maqsadlar bo’yicha qayta ishlangan ma’lumotlarni uzatish algoritmlarini o’z ichiga oladi. Bu texnologiyadan jarayonlarni boshqaruv faoliyatida foydalaniladi. Shuning uchun ham axborot texnologiyalaridan oqilona (rasional) foydalanish ilmiy xodimlar faoliyati samaradorligini oshiradi. Axborot texnologiyalari asosida faoliyat ko’rsatish quyidagi vazifalarni hal qilishning optimal yo’lini ta’minlab beradi: -manba va unda kechayotgan jarayon to’g’risidagi ma’lumotlarni qayta ishlash; -jarayonlar kechishi haqidagi davriy ma’lumotlarni muntazam ravishda olib turish va ular asosida oraliq nazoratlar olib borish; -ixtiyoriy joriy so’rovlarga o’sha paytning o’zida javob olish, rasmiylashtirish va boshharishga kerakli tuzatishlar kirita olish. Demak, bugungi kun axborotlashtirilgan jamiyat sari dadil qadam qo’yib borilishi bilan o’ziga xos xarakterlidir. Bu borada axborotlar, axborot texnologiyalarining roli beqiyosdir. 4.2.2- shakl. Ta’lim-tarbiya jarayonini axborotlashtirish. To’qqizinchi bosqichning vazifasi tadqiqot yo’nalishi, muammoning qo’yilishi, tadqiqot manbai, maqsadi, vazifalarini va tadqiqotning metodologik МАНБА м а ъ л у м о т л а р Ми=дорий Сифатий Маълумотлар омбори Ахборотлар Ахборотлар банки Ахборотли технологиялар Янги ахборот технологиялари asoslari hamda ilmiy farazini e’tiborga olib ilmiy-nazariy asoslarini yaratishdan iboratdir. Bunda mazkur yo’nalish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Vazirlar Maqkamasi qarorlari, mutasaddi vazirliklar buyruqlari va mazkur yo’nalish bo’yicha turli me’yoriy hujjatlardagi talablarga rioya qilishga to’g’ri keladi. Bugungi ta’lim tizimi, uning maqsadi va vazifalari, respublikamiz taraqqiyotiga xizmat qiluvchi ta’lim-tarbiya oldiga qo’yilgan muammo yechimiga mos kelishi kerak. Jahon miqyosida hukum surayotgan fan–texnika taraqqiyoti, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish va uning kelajagini belgilab borishdagi kishilar intellektual salohiyati haqidagi axborot nihoyatda muhimligini ko’rsatmoqda. Jamiyatning intellektual salohiyatiga mos bo’lgan kelajak avlodni tarbiyalash ham bu boradagi muhim muammolardan iborat bo’lib, ularning yechimini topish esa «XXI asr-intellektual asr»ning faol ishtirokchisini tarbiyalash kabi istiqbolli natijalarini qo’lga kiritishni taqozo etadi. O’z navbatida ta’lim jarayoni nihoyatda murakkab manba bo’lganligi sababli uni boshqarish yetarli darajadagi ijodkorlikni talab etadi. Bugungi kunda ta’lim metodlari, usullari va texnologiyalari zamon bilan hamnafas bo’lib kengayib bormoqda. Bir vaqtning o’zida ta’lim-tarbiya jarayonining turli jabhalarini qamrab oluvchi kompleks bilimga ega bo’lish har qanday xalq ta’limi tizimi xodimining ham qobiliyati yetarli bo’lavermaydi. Bunday hollarda, albatta, ta’lim-tarbiya haqidagi ma’lumotlar, ma’lumotlar ombori, axborotlar, axborotlar banki, axborotlashtirish texnologiyalari haqidagi bilimlar banki katta imkoniyatlarni qo’lga kiritishga sharoit yaratib beradi. Kelajakda nafaqat bilimlar banki, balki ta’lim tizimimiz egallashi kerak bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar ham jahon ta’limi talablariga javob beradigan bo’lishi lozim. Xalq ta’limi tizimi oldiga qo’yilayotgan qator vazifalar bugungi kunda davlat siyosatiga aylanadi. Shu sababli ham samarali ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni amaliyotda joriy etish bugungi kundagi ilmiy–tadqiqot ishlarimiz diqqat markazida bo’lmog’i lozim. Tadqiqot ilmiy–nazariy asoslarida boy milliy ma’naviy merosimizga, umuminsoniy qadriyatlardan samarali foydalanish pedagogik ilmiy tadqiqot ishlarining hayotiyligini ta’minlashning asosiy manbalaridan biridir. Ayniqsa, kasbiy faoliyatni takomillashtirish borasidagi, barkamol avlod tarbiyasidagi ilmiy ishlarda muqaddas kitoblarimiz («Avesto», «Qur’oni Karim», «hadisi Sha’rif» va h.k), qomusiy va hadischi olimlarimiz ta’limotlaridan, shoiru yozuvchilarimiz ijodlaridan, tarixchi olimlarimizning buyuk asarlaridan Vatan qahramonlarimiz (Spitamen, Muqanna, Shiroq, To’maris, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur, Temur Malik, Madali Eshon, Nomoz Primqulov va h.k.) jasoratlaridan, davlat tuzilishi nazariyasi va amaliyoti (Amir Temur, Mirzo Bobur va boshqalar) haqidagi ta’limotlari haqidagi boy manbalardan maqsadga muvofiq foydalanilsa muammoning ilmiy–nazariy asoslarining tarixiy ildizlaridan ham xabardorligi ta’minlanadi. Muammo ilmiy–nazariy asoslarini tayyorlashda qaralayotgan mavzu bo’yicha jahonda qanday ishlar mavjudligini bilish va ularni tahlil qilib foydali xulosalarni chiqarish ham muhim rol o’ynaydi. Ulardagi ishlanmalar qay darajada amaliyotda o’z o’rnini topganligini baholash ham tadqiqotchidan katta intellektual salohiyatni talab etadi. Mazkur masalaning to’g’ri hal bo’lishi tadqiqotchining shug’ullanayotgan mavzusi bo’yicha nazariy asosni to’g’ri ifodalash imkonini yaratadi. Bu qayd etilgan tahlillardan to’g’ri xulosa chiqarish bilan tadqiqot farazini ifodalab olinadi va natijada mavzu bo’yicha tadqiqot metodologiyasini yaratishga kirishiladi. Bunda, albatta nazariy asoslar ta’lim-tarbiya jarayonidagi biror yo’nalishni takomillashtirishga yoki rivojlantirishga xizmat qilmog’i lozim, aks holda o’tkazilayotgan tadqiqotning nazariy asoslari hayotiy emasligi kelib chiqadi, ya’ni ishlab chiqilgan metodologiyadan pedagogik samaradorlikka erishib bo’lmaydi va demakki bu tadqiqotni innovasion texnologiya deb bo’lmaydi. O’ninchi bosqich vazifasi ilmiy-nazariy asoslarning amaliy ahamiyatini qay darajadaligini baholashdan iboratdir. Bunda ilmiy-nazariy asoslarni e’tiborga olib ta’lim texnologiyalarini yaratishda quyidagilarga e’tibor berish kerak: -rejalashtirilgan ta’lim texnologiyasiga ijtimoiy-pedagogik asoslar nimalardan iborat ekanligini aniqlash; -ta’lim texnologiyasining jarayon sifatida bosqichma-bosqich amalga oshiriladigan iyerarxik ketma-ketligi mavjudmi, ularning funksional tuzilmasi nimalardan iboratligini belgilash; -bu texnologiya bugungi kun talabi va jahon ta’limi talablariga mos kelishligini o’rganib chiqish; -agar qaralayotgan ta’lim texnologiyasi yaxlit tizim sifatida qaralsa, uning tuzilmasini tashkiliy-funksional qism tizimlar (elementlar) bo’yicha ifodalash mumkinligini o’rganish; -ta’lim texnologiyasining maqsadini o’rganilayotgan o’quv predmetining (muayyan tarbiya jarayonining) maqsadlari bilan mos keltirish. Ta’lim texnologiyasi, aniq bir o’quv predmetini o’qitishning ilmiy asoslangan qonun-qoida, metod va usullaridan iborat bo’lib, u ta’limda ko’zlangan maqsadga erishish BOSQIChlarini o’zida aks ettirgan va ta’lim jarayonini maqsadga muvofiq boshqarishga erishish imkonini beruvchi jarayondir. Mazkur bosqichda ishlab chiqilgan ilmiy-nazariy asosni va tadqiqot maqsadini e’tiborga olib o’qitish texnologiyasi tanlandi va amaliyotga tadbiq etish texnologiyasini yaratishga kirishildi va shu yo’sinda ta’lim jarayoni boshqarildi. Agar rejalashtirilgan maqsad bilan olingan natija bir-biriga mos tushsa, rejalashtirilgan pedagogik tadqiqot jarayoni oxiriga yetgan hisoblanadi. Bu ko’rnishdagi tadqiqotlarning keyingi qismi tugallangan pedagogik tadqiqot natijalariga asoslanib mavjud ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirishga yoki rivojlantirishga, uslubiy tavsiyalar tizimini yaratishga kirishiladi. O’n birinchi bosqichda tadqiqotchining ilmiy fikrlashi katta rol o’ynaydi. Fikrlashni ijtimoiy-tarixiy rivojlanish mahsuli sifatida ya’ni inson faoliyatining maxsus shakli tariqasida qarash mumkin. Fikrlash–bu tahlil va sintez qilish, taqqoslash, abstraksiyalash, umumlashtirish va xulosa qilish singari hayoliy harakatlar (operasiyalar) asosida amalga oshiriladigan jarayon. Xulosa qilish- bu nimanidir tasdiqlash yoki inkor etish orqali hukm chiqarish orqali amalga oshiriladi. Pedagogik tadqiqotlarni olib borishda, ayniqsa pedagogik samaralar beradigan ilmiy-uslubiy ishlanmalar yaratishda nazariy xulosa va umumlashtirishlarga tayanadigan ham nazariy, ham amaliy fikrlash tadqiqotchida rivojlangan bo’lishi kerak. Bu borada tadqiqotchi ilmiy fikrlash uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: - tadqiqot maqsadini aniq ifodalay bilish kerak; -ilgari bajarilgan nazariy yoki tajribaviy (eksperimental) tadqiqotlarga tayanadigan farqni ishlab chiqqan bo’lishi zarur; - tadqiqot metodologiyasini shakllantirgan bo’lishi lozim; - tadqiqot bosqichlarini aniqlab chiqa olish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak; -ishlab chiqilgan uslubiyat va rejaga mos qo’shimcha xususiy tadqiqotlar ham o’tkaza olish ko’nikmasiga ega bo’lish zarur; -olingan natijalarni ilmiy-uslubiy jihatdan tahlil qila olishi kerak; -xulosalarni ifodalashning tavsifli ekanligini yodda tutish darkor. Pedagogik tadqiqot yo’nalishi bo’yicha fan tarixidagi dalillar misolida ilmiy izlanishning mantiqiy ketma-ketligi haqida ilmiy fikrlar tadqiqotchida shakllangan bo’ladi. Ayniqsa, bunda olimlarning u yoki bu nazariy yoki eksperimental kashfiyotlarga qanday erishilganliklari tahlili haqidagi ma’lumotlar muhim rol o’ynaydi. Qanday usullar olimlarni tadqiqotlar bilan shug’ullanishga undaganligini, nima sababdan fan rivojlanishi bosqichida ushbu muammo hal etilganligini, bu tadqiqot texnika va iqtisodiyotning rivojlanishi bilan qanday bog’langanligini ochib berishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’z navbatida tadqiqotchida dialektik fikrlash usulini shakllantirishda zarur omil bo’lib hisoblanadi. Bularni e’tiborga olib pedagogik tadqiqotlar olib borishda muayyan yo’nalish bo’yicha bilimlar tizimini ishlab chiqish kerakki, bularni bajarish davomida tadqiqotchi deduksiya usulidan foydalanib, ilmiy-uslubiy ishlanmalar haqida xulosalar chiqara olishga erishsinlar. O’n ikkinchi bosqichning vazifasi tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va uyushtirish hamda ular natijalarini tadqiqot maqsadi nuqtai nazaridan tahlil qilishdan iborat. Ma’lumki, har bir tadqiqotchi oldida insoniyat yaratgan jami boyliklarni o’rganish, o’zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Inson kamolati va jamiyat rivojini shusiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Mazkur vazifani amalga oshirish uchun ta’lim tizimini muntazam ravishda takomillashtirib borish, yosh avlodni ilm-fan asoslari bilan chuqur qurollantirish lozim. Zero, ilm olish va uni takomillashtirish yo’lidagi izlanish hamda zahmatlar insonning e’tiqodi va dunyoqarashini shakllantirib, uni ma’naviy-axloqiy kamolat sari yetaklaydi. Bu borada olib borilayotgan pedagogik tadqiqotlar va ularning amaliy ahamiyatini roli beqiyosdir. Shu o’rinda bizni tashvishga solayotgan bir muammo bor, aksariyat o’qituvchilar o’z faoliyatida darsning ma’lum bir qismida bir didaktik o’yin tashkil qilish yoki bir sahna ko’rinishi tayyorlash yoki konferensiya darsi tashkil qilish va shu kabilar orqadi darsda yangi pedagogik texnologiyalar (YaPT)ni qo’lladim, deb da’vo qiladilar. Vaholanki, YaPT bu o’qituvchining hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan oliy darajada foydalanib, yoshlarning o’rganish jarayonini faol ishtirokchisi hamda ushbu jarayonning bajaruvchisiga aylantirishdir. Shuning uchun ham Prezidentimiz I.A.Karimov yoshlarning mustaqil fikrlash, ijodiy tafakkur malakalariga ega bo’lishlari istiqbolimizni ta’minlashda hal qiluvchi omillardan biri ekanligini qayta-qayta ta’kidlab keldilar. Bu muammo pedagogik tadqiqotlar ichida eng dolzarb hamda o’z yechimini kutib turgan masalalardan hisoblanadi. Shu sababli ham pedagogik tadqiqotlarning ilmiy-nazariy asoslari bilan, ularning amaliy ahamiyati ham e’tiborga olinadi. Amaliy ahamiyatini ilmiy asoslanganligini baholashda bu boradagi ilmiy-nazariy ishlanmalar nechog’lik amaliyotga foydasi tegishliligini tajriba-sinov ishlari (TSI)da aniqlaniladi. Odatda, TSI uch bosqichda iborat bo’ladi. Bunda, avvalo tadqiqot vazifalarini e’tiborga olgan holda TSI predmeti belgilab olinadi. Birinchi–asoslovchi bosqich: Bunda TSIning predmeti bilan bog’liq bo’lgan savollar bo’yicha ta’lim oluvchilar bilan suhbatlar o’tkaziladi, o’qituvchilar bilan davra suhbatlari o’tkaziladi va mutaxassis olimlardan intervyular olinadi. Anketa savollari tuzilib, ular tahlil qilinadi. O’tkazilgan suhbatlar, intervyular, anketa va test savollari natijalari bo’yicha quyidagilar aniqlanadi: - ta’lim oluvchilarning muayyan ta’lim yo’nalishdan xabardorligi aniqlanadi (yo’nalish tarixi, rivojlanish bosqichlari, ulardagi foydalanilgan ilg’or texnologiyalar va ularning nazariy va amaliy ahamiyatlari); - ta’lim beruvchilarning muayyan yo’nalish bo’yicha ilmiy-uslubiy salohiyati (Bu soqa bo’yicha fan-texnika yutuqlari, texnologiyalarni egallaganligi, mazkur yo’nalish bo’yicha ta’lim-tarbiya jarayonini optimal boshqara olish qobiliyati, tayanch tushunchalar bilan qurollanganligi va ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan tanishligi hamda ulardan ta’lim-tarbiya jarayoniga moslarini tanlay bilish qobiliyati). Olingan natijalar tahliliga asoslanib, ta’lim oluvchilar va beruvchilardagi bu bilimlar «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» bilan belgilangan milliy yo’naltirish tamoyillarini to’liq amalga oshirish imkoni yetarliligi aniqlanadi. Bunda, asosan tajriba sinov ishini amalga oshirish xususiyatlaridan kelib chiqib ta’lim oluvchini tegishli axborotlar bilan te’minlashda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish shakllari, usullari, vositalari va mazmuni ishlab chiqiladi. Ikkinchi-tasdiqlovchi bosqich: Bunda, pedagogik faoliyatda muammoning holati, ommaviy va ilg’or tajribalar o’rganiladi. Tajriba sinov ishi ishlarining rejasi, dasturi va tajribaviy ishlanmalar tayyorlanadi. Tajriba sinov ishini amalga oshirish xususiyatidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan ta’lim mazmuni va uslublari bevosita ta’lim-tarbiya jarayonida sinab ko’riadi. Uchinchi-shakllantiruvchi bosqich: Bunda tadqiqot maqsadi va uni amalga oshirish uchun ishlab chiqilgan ta’lim (tarbiya) texnologiyasi bo’yicha tajriba sinov ishi olib boriladi, olingan natijalar tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Bu bosqichda pedagogik samaradorlikni aniqlash mezonlariga e’tiborni kuchliroq qaratish zarur. Chunki bir xildagi ta’lim-atrbiya jarayonidagi pedagogik samaradorlikni aniqlash mezoni hamma yo’nalishdagi ta’lim-tarbiya jarayonidagi pedagogik samaradorlikni aniqlashga yetarli bo’lavermaydi. Bunday paytlarda tadqiqotchidan samaradorlikni aniqlash mezonlari ichidan tadqiqot yo’nalishi va tajriba sinov ishiga mosini tiklash uchun yuksak salohiyat talab etiladi va bu orqali shug’ullanayotgan yo’nalishni takomillashtirish va rivojlantirish uchun uslubiy tasviyalar tizimining samarali variantini tayyorlash imkoniyatiga ega bo’ladi. O’n uchinchi bosqich vazifasi bevosita o’n ikkinchi bosqichning uzviy davomi bo’lib, unda asosan pedagogik samaradorlikni aniqlash mezonlari bilan tadqiqotchining qanday darajada tanishligi, ularning mazmuni-mohiyati hamda qanday hodisa va jarayonlar kechishini baqolashda qaysi pedagogik samaradorlik mezoni samarali ekanligini baqolay bilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik tadqiqotlar xususiy o’qitish metodikasiga tegishli bo’lganda, asosan natijalarni miqdoriy taqqoslash mezonlari va ularning geometrik interpritasiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunda, asosan yaratilgan ta’lim texnologiyasi bo’yicha sifat ko’rsatkichlari nazorat guruhidagi sifat ko’rsatkichlari taqqoslanadi va ularga miqdoriy tavsiyanomalar beriladi va shular asosida uslubiy tavsiyalar va ko’rsatmalar ishlab chiqiladi. Agarda pedagogik tadqiqotlar pedagogika nazariyasi va tarixiga oid bo’lsa, kirish-chiqish anketa savollaridagi javoblar natijalari tahlili orqali pedagogik samaralar baholangani ma’qul. Bunda kirish anketa savollari muayyan yo’nalish va tadqiqot maqsadi hamda vazifalarini e’tiborga olgan holda tuziladi. Chiqish anketa savollari esa kirish anketa savollaridagisidan yanada rivojlantirib, ularga to’liq javob bera oladigan shaxsni tarbiyalashni hal qilinadi. Kirish-chiqish anketa savollarini taqqoslashda ham turli mezonlar bor. Bu yerda ham tadqiqotchidan tadqiqot mavzusi va yo’nalishiga mos pedagogik samaradorlikni aniqlash mezonini to’g’ri tanlay olish qobiliyati asosiy vazifa bo’lib qolaveradi. O’n to’rtinchi bosqichda aniqlangan pedagogik samaradorlik mezoni bo’yicha tajriba sinov ishi natijalarini baholash jarayoni qarab chiqiladi. Bunda, albatta ilmiy-nazariy ishlanmalar va ular orqali hosil bo’lgan ta’lim texnologiyasini amaliyotda qo’llash natijasida hosil bo’lgan axborotlarning aniqlik darajasi muhim rol o’ynaydi, chunki samaradorlikni hisoblashlardagi foizni belgilash muammosi hamda ularni ko’rgazmali tasvirlashlarda aniqlik muhim rol o’ynaydi. Bunda pedagogik samaradorlikni aniqlash va baholashda ishlab chiqilgan ta’lim texnologiyasini amaliyotga qo’llashdagi tajriba sinov ishi natijalari bo’yicha muammoga qo’yilgan maqsadga erishganlikka avvalo tashxis qo’yiladi. Bu jarayon ham o’ziga xos ijodiy faoliyat bo’lib, yangi pedagogik texnologiya, yangi axborot texnologiyalari va ularning samaradorligi kelajakda shug’ullanilayotgan yo’nalish taraqqiyotiga mazkur ishlanmalar ta’siri salmog’ini baholay bilishdan iboratdir. Keyin tadqiqot natijasining mos sohasini takomillashtirishga va rivojlantirishga bashorat qilinadi. Bu tashxis va bashorat orqali ilmiy tadqiqot ishiga xulosa chiharilib, umumlashtirilib, unda maqsadga erishgandik, tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyatiga rasmiylashtirilib, yaratilgan ishlanmalarni amaliyotga qo’llashda yo’riqnoma ko’rsatmalar tayyorlanadi. O’n beshinchi bosqichda tadqiqot natijalarini sarhisob qilib, uni amaliy hayotga qo’llashga tegishli bo’lgan barcha hujjatlar: yo’riqnomalar, ko’rsatmalar va tavsiyanomalar tayyorlanadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati bahosini rasmiylashtiriladi va lozim topilganda ulardan ommaviy foydalanish uchun risolallar tayyorlanadi. Qayd etilgan algoritmik tizimdagi bosqichlar doimo o’zaro aloqadorlikda bo’lib, to’g’ri aloqadorlik davrida hamma bosqich, albatta qatnashadi. Teskari aloqa paytida o’ziga kerakli bosqichga murojaat qilish mumkin. Bu yaratilgan algoritmik tizimni joriy qilishda o’z navbatida tadqiqotchidan dastlabki ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlashdan tortib ta’lim modullari yoki modellarni tuzishga ilmiy tadqiqot ishlarini yuqori saviyada olib borishni talab etadi. Tabiiyki, bu bilan ishlab chiqilgan ta’lim texnologiyalarining hayotiyligi oshadi va pedagogik samaradorligini ta’minlash kafolatlanadi. Pedagogik tadqiqotni boshharishning algoritmik tizimini amaliyotda joriy qilishda ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash, saqlash, uzatish ishlarini bajaruvchi sakkiz algoritmik blok quyidagi funksiyalarni bajaradi: - masalaning (muammosini) qo’yilishini aniqlash va saqlash; - o’rganiladigan joy va jarayonni aniqlash; - ma’lumotlarni yig’ish, tizimlarga ajratish va taqsimlash; - tuzilgan ta’lim modullari va modellari tuzilmasini muammo qo’yilishini e’tiborga olib sintez qilish; - foydalaniladigan mezonni aniqlash va asoslash; - foydalanishi kerak bo’lgan ta’lim texnologiyasini tanlash va saqlash; - boshqarishni joriy qilish uchun boshharish algoritmini tanlash, saqlash va asoslash; - algoritmik tizimni joriy qilishga tayyorlash. Pedagogik tadqiqotlarni boshharishning algortmik tizimi yaratilishi mazkur sohadagi ilmiy izlanishlarni optimal variantini tanlashni kafolatlaydi. Yaratilgan algortmik tizimning ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy tahlil qilishga, ya’ni mazkur soha bo’yicha hodisa va jarayonlardagi qonuniyatlarni yechishga qo’llanishi nazariy va amaliy jiqatdan muhim ahamiyatga ega. Pedagogik amaliyotlarni boshqarishning algortmik tizimi ta’lim-tarbiya sohasidagi ko’pgina muammolarning optimal yechimlarini topish uchun universal metodologiya (uslubiyot) bo’lib, undan, ozgina o’zgartirishlar qilish orqali boshqa texnik va iqtisodiy muammolar yechimini topishda ham foydalanish mumkin. ILMIY TADQIQOT TURLARI Demak, ilmiy tadiqiqot, insonning maqsadga muvofiq holda olib borilgan (boriladigan) ijodiy faoliyati (ilmiy faoliyat), ilmiy tadqiqot predmeti va ilmiy tadqiqot olib borish vositalarini o’z ichiga olar ekan. Ilmiy xodimning ilmiy faoliyati maqsadga muvofiqligi tekshirilayotgan obyekti (ilmiy tadqiqot predmeti) haqida yangi va aniqlangan bilimga erishishda bilishning konkret usullari yig’indisiga tayanadi va bunda mos keladigan ilmiy tadqiqot vositalari (stendlar, o’quv asboblari, hisoblash texnikasi vositasi, harakatdagi modellar, kompyuterli trenajyorlar, kasbiy kompyuterli o’yinlar va h.k.)dan foydalaniladi. Ilmiy tadqiqot predmeti eng avvalo tadqiqotni bilish uchun inson faoliyati yo’naltirilgan obyektdir (manbadir). Tadqiqot obyekti material dunyoning har qanday hodisa va jarayoni bo’lishi mumkin. Tadqiqot predmetiga obyekt haqidagi mavjud bilimlar va obyektdan tashhari bilimlar ham kiradi. Ilmiy tadqiqot bir necha TURLARGA bo’linadi. Ular: 1. Fundamental tadqiqot–bu muayyan soqa bo’yicha bilimlarni rivojlantirish va ular asosida aniq yangi bilimlarni hosil qilishdir. Uning maqsadi tabiat va jamiyatning yangi qonunlarini kashf qilish hodisa va jarayonlar orasidagi aloqadorlik qonuniyatlarini ochish hamda yangi nazariyalar yaratish. Fundamental tadqiqotlar ilmni rivojlanishini hamda ilm-fanning bevosita jamiyat taraqqiyotini tezlashtiruvchi qudratli kuchga egaligini ta’minlaydi. 2. Amaliy (tadbiqiy) tadqiqot–mavjud ishlab chiharish vositalarini yoki iste’mol predmetlarini takomillashtirish yoki yangisini yaratish bilan tavsiflanadi. Uning maqsadi fundamental tadqiqotda olingan bilimni moddiylashtirishdan iborat. Bunda ko’proq deduksiya tadqiqot usulidan foydalaniladi va bevosita muayyan tadqiqot obyekti bilan ish ko’radi. Bu jarayon ijtimoiy sohalarda inson, jamoa, qatlam va jamiyat bilan ish ko’rilsa, texnika soqasida (ishlab chiharish sohasida) esa tadqiqot obyekti mexanizm, mashina, texnologiya yoki tashkiliy stuktura, ya’ni «Sun’iy» tabiat bilan ish olib boriladi. Tadqiqot ishini amaliy yo’naltirilganlik va aniq maqsadligiga amaliy tadqiqotdan xohlagan maqsadni olishni katta ehtimolini beradi. 3. Ilmiy ishlanma–bu amaliy tadqiqot natijalarini, tajriba modellarini yaratishda va ishlatib ko’rishda, ishlab chiqarish texnologiyasida, shuningdek, ta’lim texnologiyalarini yaratishda hamda mavjud metodologiyani yoki texnika- taxnologiyani mukammallashtirishda va ularni amaliy faoliyatda joriy etishdan iboratdir. Ilmiy ishlanma bosqichlariga ilmiy tadqiqot natijasida ilmiy tadqiqot natijasidan jamiyat va davlatning boshqa shunga o’xshash (yaqin) sohalarida ham foydalanish mumkin bo’lishligi talab qilib qo’yiladi. Bu qayd etilgan ilmiy tadqiqot turlari shartli bo’lib, bu uchalasining chegaralari harakatchandir, ya’ni chegara qat’iy emas. Ayrim adabiyotlarda ilmiy tadqiqot ishlarini shunga o’xshash quydagicha turlarga ham bo’linadi. 1. Nazariy. 2. Nazariy – tajribaviy. 3. Tajribaviy. Fundamental tadqiqot bilan ishlab chiharish o’rtasida (amaliyot o’rtasida) uzviy bog’liq holatlar mavjud bo’ladi. Ular: amaliy tadqiqot–ilmiy ishlanmalar–ishlanma loyihalash-tirishlar. Loyihalash va o’zlashtirish bir paytning o’zida fanga hamda texnika– texnologiya sohalariga ham kiradi, chunki bu amaliy ish, ya’ni ijodiy faoliyatda mavjud bo’lgan bilim, ko’nikma va malaka - qabul qilingan standart va tajribaviy mahoratlargagina asoslanib qolmasdan, texnika, texnologiya yoki ishlab chiharishni takomillashtirish, sohalar optimal yechimlarni topish uchun hamdir. Hal qilinishi lozim bo’lgan muammo bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari quyidagilarga bo’linadi:  maqsadga erishish yo’lini yoki yaratilishi lozim bo’lgan texnologiyani ochib beruvchi nazariy tajribaviy ishlar;  yangi yaratiladigan texnologiyaning turi, ko’rinishi, shakli, usuli, metodologiyasini yaratishga bag’ishlangan ishlar;  dastlabki (aprior) tajribalar;  texnologiyaning optimal variantini yaratishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari;  ilmiy tadqiqotni olib borish usulini yaratishga bag’ishlangan ilmiy ishlar. ILMIY TADQIQOT USULLARI Ma’lumki, ilmiy tadqiqot ishi kishining ijodiy faoliyati jarayonidan iborat. Shu sababli ham mazkur jarayon algoritmik (ma’lum ketma-ketlikda) tarzda bajariladi va unga reja yoki loyiqa tuziladi, aks holda kutilgan natijaga erishishga bo’lgan harakat samarasiz ham bo’lishi mumkin. Bunday holatlarini bartaraf qilishda tadqiqot mavzusini to’g’ri tanlash va muammoning aniq qo’yilishi muhim rol o’ynaydi. Bular tadqiqot usullarini tanlashga mustahkam asos bo’ladi. Shu sababli ham tadqiqotchi bilishning eng umumiy usullari bilan tanish bo’lishi kerak va bu tadqiqotchiga qaratilayotgan tadqiqot manbaini (hodisa, jarayon yoki predmet) o’rganishga yordam beradi hamda shuning bilan birga tadqiqot manbaini o’rab turgan muhit (dunyo) bilan aloqadorlik qonuniyatlarini ham o’rganishga imkon yaratadi. Demak, bu orqali tadqiqotchi borliqni o’rganishning umumiy tamoyillari, qonunlari va qoidalari bilan tanishgan bo’ladi. Ma’lumki, har qaysi fan yoki ta’lim faqat o’zigagina ta’luqli bo’lgan tadqiqot usullaridan foydalanadi va ular ham o’ziga xos keng qamrovlilikka (universallikka) ega bo’ladi. Bu borada aniq (konkret) ilmiy usullarning ba’zi birlari turli fanlarda qo’llanilishi mumkin. Masalan, matematik uslullardan pedagogik, ijtimoiy, texnik, texnologik va shu kabi tadqiqotlarni olib borishda keng foydalaniladi. Quyida biz ko’proq ishlatiladigan tadqiqot usullari haqida qisqacha to’xtalamiz. Tahlil– manbani, muammoni, natijani ilmiy o’rganish uslubi. Bunda tadqiqot obyekti fikran yoki ehtimoliy ravishda tarkibiy qismlarga ajratiladi yoki obyektga mos belgilar va ko’rsatkichlar hamda ularning aloqadorligi o’rganiladi. Ko’rsatkichlar (omillar) orasidagi bog’lanishlarni o’rganishdan maqsad tadqiqot obyektini ifodalovchi ko’rsatkichlar sonini kamaytirish va ularni asosiy va ikkinchi darajali ko’rsatkichlarga bo’lish masalasi bo’yicha ham o’rganiladi. Sintez – obyektni (obyektlarni) bir butun holda qarab, uni (ularni) aks etturuvchi ko’rsatkichlarni (parametrlarni, omillarni) o’zaro aloqadorlik holatdagi tadqiqot usuli. Odatda, sintez usuli tahlil usulidan keyin, ya’ni obyektni ko’rsatkichlar iyerarxiyali tahlilidan keyin, ularni o’zaro aloqadorlik darajalarini hisobga olgan holda olib boriladi. Induksiya – xususiy tasdiqlardan umumiy tasdiqlarga o’tish haqidagi tadqiqot usulidir. Demak, ilmiy tadqiqot ishi davomida xususiy fikrlar, yo’riqnomalar, ko’rsatmalar asosida tadqiqotning ma’lum bosqichida yoki oxirida umumiy ko’rinishdagi xulosani hosil qiladi va u qonuniyat, qonun, qoida, nazariya ko’rinishida ifodalanishi mumkin. Induksiya tadqiqot usuli tabiiy va amaliy fanlarda keng tarqalgan usul. Deduksiya – umumiy tasdiqlardan xususiy tasdiqlarga o’tish usuli. Ilmiy tadqiqot ishida deduksiya tadqiqot usuli ko’pincha aniq fanlarda ishlatiladi. Matematika fanlarida induksiya va deduksiya usullaridan ham ko’proq foydalaniladi va ular ham tahlil va sintezga o’xshab bir-birini to’ldiradi va tekshiradi. Ulardagi jarayon kechishi o’zaro teskari holatda bo’ladi. Hattoki matematik induksiya metodi alohida tadqiqot usuli sifatida amaliyotda keng qo’llaniladi. Abstraksiya - ilmiy abstraksiyalash usuli – bu usul qaralayotgan hodisaning (jarayon, predmetning) ba’zan jiddiy bo’lmagan tomonini xususiydan uzoqlashishda, ya’ni e’tiborni umumiyga jalb qilishda qo’llaniladi Nazariy ilmiy tadqiqot jarayonida tadqiqotchi fikran ayrim xossalari, xususiyatlari, aloqalari va o’zaro bog’lanishlarga tayanib oxirida ilmiy abstraksiya bo’lgan ilmiy tushuncha, qonuniyat va boshqa umumiy qonuniy holatlarni oladi. Ular har qaysi fanni o’rganishda va uni rivojlantirishda fundamental asos bo’ladi. Formallash – bu usulda hodisa yoki jarayon matematik belgi va qonunlar asosida formulalarda ifodalanadi. Formallashtirish matematik abstraksiyalashning asosi hisoblanadi. U matematik formulalarni undan uzoqlashgan fanda ham qo’llash imkonini beradi. Bunday hollarda matematik formulalardagi umumiy qonuniyat saqlanib, qo’shimcha shart-sharoitlar (umumiy hollar) hisobga olinadi. Masalan, matematik apparat (formulalar)lardan bugungi kunda deyarli barcha fanlar (tibbiyot, biologiya, iqtisod, fizika, informatika va h.k.) foydalanilmoqda. Umuman olganda texnik amaliy fanlarda nazariy va amaliy tadqiqotlar olib borishda matematik usullar keng qo’llaniladi. O’xshashlik – bu yaxlitlikda alohida obyektning ba’zi bir belgisi bo’yicha o’xshashligi. O’xshashlik usulining asosiy tamoyili shundan iboratki, o’rganilayotgan obyektni xossalarining yoki uni ifodalovchi ko’rsatkichlar tabiatining o’xshashligidan tadqiqot qilinmagan boshqa belgi haqida ham xulosa chiharib olish imkoniyati tug’iladi. Geometriyadagi borib bo’lmaydigan nuqtagacha bo’lgan masofani o’lchash yoki chiqib bo’lmaydigan cho’qqini o’lchash muammolari yechimlari ham o’xshashlik tadqiqot usulining amaldagi natijasidir. O’xshashlik usulidan modellash jarayoni keng foydalaniladi. Modellashtirish – obyektni tadqiq qilish maqsadida, undagi jarayonlar kechishini ifodolovchi modellarni yaratish. Tajriba asosiy tadqiqotda nazariy tadqiqot natijalarining amaliyotdagi isbotini qal etishdagi asosiy tadqiqot jarayoni. Insoniyat paydo bo’libdiki, tevarak-atrofni kuzatish bor, tahlilqilish bor va ular asosida yakuniy fikrga ega bo’lish bor. Shuning o’zi ham tajriba. Hodisa va jarayonlarni o’rganishga mo’ljallangan (rejalashtirilgan, loyiqalashtirilgan) kuzatish jarayonidagi tajriba va bilimni aniq minimumi obyektiv hodisani maxsus yaratilgan sharoitda takrorlash. Obyektiv hodisani nazariy asoslangan maxsus yaratilgan sharoitda takrorlash uchun (sinash uchun) ma’lum kuzatish ishlari va bilimning aniq bir minimumi (tajriba metodikasi va rejasi) yig’ilgan bo’lishi kerak va u kuzatish orqali olib boriladi. Tajriba-sinov ishlari hodisa yoki jarayonni nafaqat passiv kuzatishdan iborat, balki uning qanday kechishiga, ya’ni uni bajarishiga ongli-ijodiy munosabatda (tadqiqot maqsadi va rejasini e’tiborga olgin holda) bo’lishni talab etadi. Bunda tadqiqotchi savodxonligi va ishchanligi asosiy omillardan hisoblanadi. Bunda uning xohishi bilan tadqiqotni sun’iy takrorlashi ham mumkin. Tajriba-sinov ishlari yordamida borliq yoki tabiatning yangi qonunlarini yoki qonuniyatlarini va qattoki kashfiyotlarini ham ochish mumkin. Bu jarayonning diqqatga sazovor tomonini yana bir jiqati, u sinchkovlikka ham bog’liq bo’ladi va natijada katta-katta ilmiy, ilmiy-texnikaviy yechimlarni qo’lga kiritishga ular asos bo’ladi. Masalan, Arximed qonunining paydo bo’lishi, Yerning tortish qonuni, go’sht maydalagichning paydo bo’lishi (Arximed vinti) va h.k. lar shular jumlasidandir. Yuqoridagilarga e’tibor beradigan bo’lsak, keltirilgan tadqiqot usullari ham amallar bajarishdagi o’zaro aloqadorlik va birlikka ega ekanligiga o’xshash xususiyatga ega, ya’ni tahlilva sintez, induksiya va deduksiya, absratsiya va o’xshashlik, modellash va formallash o’zaro dialektik bog’langan, aniq ITIda ular bir-birini to’ldiradilar. ILMIY TADQIQOT IShLARINI REJALAShTIRISh Ma’lumki, ilmiy tadqiqot ishi asosan nazariy, nazariy-tajribaviy va tajribaviy ko’rnishlarda bo’ladi va bularning har qaysisining o’ziga xos va mos maqsad hamda vazifalari bo’ladi. Ilmiy tadqiqot ishini samarali yo’llar orqali olib borish va kutilgan (rejalashtirilgan) natijaga erishishni kafolatlash uchun eng avvalo uni to’g’ri rejalashtirib olish lozim va uning qatiy algoritmik bosqichlarini belgilab olish kerak, aks holda ilmiy tadqiqot ishida kutilgan natijaga erisha olmay qolish mumkin (tadqiqot yo’nalishi o’zgarib ketishiga olib kelishi mumkin) yoki kutilgan natijaga kutilganidan kech yetib borish mumkin. Bu borada olib borilgan izlanishlarimiz ilmiy tadqiqot ishlarni quyidagi ketma- ketlikda rejalashtirsalar maqsadga muvofiq bo’ladi:  sohani (yo’nalishni) aniqlash va undagi yutuq - kamchiliklarni o’rganib chiqish hamda ular asosida tanlamoqchi bo’lgan mavzu (muammo, tadqiqot)ning dolzarbligini asoslash. To’plangan mavzu bo’yicha hozirgi kungacha olib borilgan ilmiy tadqiqot ishining qisqacha sharhi beriladi;  mavzuni tanlash va o’tkazilishi kerak bo’lgan tadqiqot bo’yicha uni asoslash. Bunda muammo yechimiga yetguncha bo’lgan maqsad va vazifalar ketma-ketligi ham asoslanadi va u ilmiy tadqiqot ishining dastlabki bosqichidan tajriba – sinov ishlarini olib borib, natijalarni qo’lga kiritish va ulardan amaliy faoliyatda foydalanishga tavsiyalar tizimini yaratishgacha bo’lgan bosqichlarni to’liq qamrab olmog’i lozim;  tadqiqot obyektini tanlash. Bu jarayon bevosita yuqoridagi bosqichlar asosida hal etiladi, chunki tadqiqot mavzusi va vazifalari, uning dolzarbligi asosida, ya’ni ular talablarini qondira olishini tahlil qilingandan keyin tadqiqot obyekti tanlanadi. Bu yerda u nafaqat tanlanadi, balki, tadqiqot obyektining umumiy tavsifi, uni ifodolovchi omillar, o’zgarish va aniqlanish sohlari ham tahlil qilinib, tadqiqot maqsadiga mos chegaraviy sharoitlar ham hal qilinadi;  tadqiqot metodlarida ilmiy tadqiqot ishiga qo’yilgan maqsadni e’tiborga olgan holda muammo yechimiga erishishda lozim bo’lgan Davlat qujjatlari (me’yoriy hujjatlar, qonun-qoidalar va shu kabilar), mazkur sohaning rivojlanishida foydalanilgan yoki foydalanishi mo’ljallanadigan ilmiy-metodologik asoslari hamda fan–texnika yutuqlari asosida hosil bo’lgan ilg’or texnika va texnologiyalar o’z aksini topadi. Mazkur mavzu yechimining metodologiyasining chet eldagi hozirgi holati haqida ham qisqacha ma’lumot beriladi;  ishchi faraz ilmiy tadqiqot ishi rejalarini to’g’ri tuzish va uni amalga oshirishning optimal yo’lini topishda uning roli katta. Ishchi faraz ilmiy tadqiqot ishining metodologik asoslari asosida shakllantiriladi va u ham muammo yechimigacha bo’lgan jarayonni o’z ichiga oladi;  muammoning ilmiy yangiligini rejalashtirish mavzusining dolzarbligini asoslash davridayoq boshlanadi va ishchi faraz hamda tadqiqotning metodologik asoslarini asosida olib boriladi. Bu jarayon ilmiy tadqiqot ishi asosiy ishlanmalari (nazariy, nazariy-tajribaviy bosqichlarda) va ular asosidagi amaliy tadqiqot ishlari natijalari bo’yicha shakllantiriladi. Bu bosqich tajriba – sinov ishlaridagi natijalarining adekvatligini tekshirish bilan oxiriga yetkaziladi.  tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati tanlangan mavzu bo’yicha tadqiqotchining shaxsiy kuzatishlari natijasida to’plangan barcha ilmiy va amaliy daliliy ma’lumotlarni mustahkamlash va tadqiqot maqsadi, vazifalari (yechimlari)ga mos tizimlarga ajratish ilmiy tadqiqot ishi nazariy va amaliy ahamiyati asoslanadi;  mavzuga oid ma’lumotlarni axborot ko’rinishiga keltirish, boshqa daliliy materiallar yig’ish, ularni tizimlarga ajratish (ilmiy-metologik tadqiqotlar va ilmiy- amaliy tadqiqotlar uchun alohida-alohida) va ulardan muammo yechimini topishda foydalanish uchun qayta tayyorlash;  ilmiy-nazariy (metodologik) tadqiqotlarni o’tkazish va ularning natijalarining tadqiqot obyekti kechishiga adevatligini tekshirish;  natijalarni ilmiy bilishning tahlili, sintezi, xulosalash (umumlashtirish) tamoyillari asosida kuzatilayotgan maqsadga yetishni e’tiborga olgan holda dastlabki xulosalarni chiqarish va bular asosida ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib borishga uslubiy tavsiyalarni tayyorlash;  tadqiqot ishining natijalarini tajriba sinov ishi orqali asoslash. Bunda tajriba sinov ishi, odatda uch bosqichda olib boriladi. Bu haqda mazkur qo’llanmaning oxirida batafsil to’xtalamiz.  tajriba sinov ishi natijalari bo’yicha uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish. Demak, ilmiy tadqiqot ishi kirish qismidan, ya’ni muammo dolzarbligini asoslashdan boshlanib, xulosa qismida oxiriga yetar ekan. ILMIY TADQIQOT IShLARINI MUVOFIQLAShTIRISh Ma’lumki, ta’lim-tarbiya va uni takomillashtirishga bo’lgan intilishlar, izlanishlar har bir jamiyatning bosh ajralmas tarkibiy qismi bo’lib, ular o’sha davr madaniyatining va taraqqiyotining yuksak ko’rsatkichlaridan biri bo’lib hisoblangan. Shu sababli ham bugungi kun ta’lim tizimining holati va unga qo’yilgan zamonaviy talablar uzluksiz ta’lim tizimi jarayonini optimal boshqarish dolzarb muammolardan biri ekanligini ta’kidlamoqda. Uzluksiz ta’lim tizimi (UTT) ni optimal boshqarish esa o’ziga xos pedagogik ilmiy tadqiqot faoliyatidan iboratdir. Ma’lumki, ta’limni optimal boshqarish jarayoni eng muhim va murakkab ijodiy mehnat turi hisoblanadi, chunki ta’lim rivojlanib borgani sari, boshqaruv nafaqat rivojlanadi, balki murakkablashib ham boradi. Demak, ta’limni optimal boshqarish ham o’ziga xos ijodiy faoliyat ekan. Bu borada ayniqsa oliy o’quv yurti (OO’Yu) va uning bo’limlari (dekanatlar, kafedralar, ilmiy-uslubiy markazlar rahbarlari, ilmiy ishlar va axborot texnologiyalari bo’yicha prorektorlar va h.k) rahbarlaridan muntazam ravishda ijodiy ish bilan shug’ullanib borishini va o’z rahbarligi ostidagi ilmiy - pedagogik xodimlari ilmiy tadqiqotchiilk faoliyatini aniq rejalashtirishni (loyihalashtirishni) va ularni yagona yaxlit muammo darajasida muvofiqlashtirishni talab etadi. Ana shundagina OO’Yu yoki ijodiy guruhlar ishini xalq xo’jaligining muhim muammolarini hal qilishga yo’llash oson kechadi va shu bilan ilmiy - tadqiqot ishlari ham markazlashib, katta-katta muammolar yechiladi, kashfiyotlar qilinadi, eng asosiysi sog’lom ijodiy muhit hosil bo’ladi. Sog’lom ijodiy muhit bor joyda rejalashtirilgan ishlar o’z vaqtida samarali yechim topishi shubhasizdir. Demak, sog’lom ijodiy muhitda natijalarini ko’rsatishicha rejalashtirish muhim asos ekan. Bu sohada olib borgan ko’p yillik ilmiy izlanishlarimiz rejalashtirishda quyidagi ko’rsatkichlarga amal qilinsa ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni samaradorligi kafolatlanadi:  mavzuning dolzarbligi. Bunda, avvalo ilmiy tadqiqot ishi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ta’kidlanganidek, barkamol avdolni tarbiyalashni takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak va uzluksiz ta’lim tizimida ta’lim- tarbiya jarayonining optimal variantlarini topishning innovasion uslublarini yaratishni e’tiborga olish lozim;  istiqbolni belgilay olishlik. Bunda olib borilayotgan tadqiqot ishi natijasi, nafaqat bugungi an’anaviy ta’limni takomillashtirishga ta’luqli bo’lishi, balki ta’limning zamon bilan (ayniqsa " XXI asr-intellektual asr" bilan, axborotlashtirilgan jamiyat sari borayotgan davr bilan) hamnafas qilib, kelajakda ham o’z dolzarbligini yo’qotmaydigan ta’limning faol usullarini yaratishga bag’ishlangan izlanishlar olib borish lozim;  amaliylik. Bunda tadqiqotni olib borishdagi kutilayotgan, rejalashtirilgan maqsadlar va ro’yobga chiqarish imkoniyati bo’lgan vazifalar o’rtasidagi muvofiqlikni ta’minlash va ular asosida tajriba-sinov ishlari (TSI)ni rejalashtirish hamda uni bosqichma - bosqich tashkillashtirish, uyushtirish va natijalarini muntazam ravishda tahlil qilib borish;  oqilonalik. Bunda mavjud minimal imkoniyatlar bilan maksimal darajadagi innovasion ta’lim texnologiyasiga erishishni kafolatlash;  yaxlitlik. Bunda ilmiy tadqiqot jarayoni va uni boshqarishga kibernetik tizim sifatida qarab, muammo yechimini izlashga "Tizimiy yondashuv" tadqiqot usulini qo’llash va undagi elementlar hamda qism tizimlar orasidagi bag’lanishning dinamik jarayon ekanligiga e’tibor berish kerak;  nazoratlilik. Bunda boshqarish jarayonida teskari aloqa vositalaridan foydalanish lozim. Chunki teskari aloqa orqali tadqiqotni olib borishdagi rejalashtirilgan maqsadlar ketma - ketligiga erishishni nazorat qilish ham tadqiqotni reja asosida olib borishni kafolatlaydi;  maqsadga erishishdan chetlanishlarni sezish va rostlash ishlarini olib borish. Bunda tadqiqotda qo’yilgan maqsad aniqlanib va ular asosidagi belgilab olingan vazifalarga qat’iy amal qilinadi. Tadqiqotdagi adabiyotlar tahlil, mavzuning dolzarbligini baholash orqali tadqiqot rejasi tuziladi. Reja asosida ish olib borishda ta’lim jarayoni murakkab dinamik jarayon ekanligini e’tibordan chetta qoldirmaslik kerak. Ba’zi hollarda jarayon harakatida o’zgarish bo’lishi bilan yoki tadqiqotchining tadqiqotning faol usullari va zamonaviy metodlari bilan tanish bo’lmasligi oqibatida tadqiqot rejasi bo’yicha ish olib borishda ayrim chetlanishlar (ortiqcha ishlar yoki tadqiqot maqsadiga yetib borishda ayrim ko’rsatkichlarga e’tiborsizlik va h.k.) qilishi mumkin. Shu sababli ham tadqiqot olib borishdagi har bir maqsadga erishishda (tadqiqot vazifalarini hal qilishda) natijani tahlil qilib, baholab borish kerak. Baholab borish esa tadqiqotning reja asosida borayotganligini aniqlashda asosiy jarayon hisoblanadi. Rostlash rejadan chetlanish bo’lganda mutaxassis-olimlar ilmiy rahbarlar maslahatlari orqali amalga oshiriladi hamda o’zgargan jarayonga xos va mos ta’limning faol usullari ishlab chiqiladi;  maqsadga erishganlikni aniqlash. Bu ilmiy tadqiqot ishi yakuniy bosqich hisoblanadi. Unda tajriba sinov ishining dastlabki, shakllantiruvchi bosqichlaridagi tahliliy va ilmiy - nazariy tadqiqotlar natijasida hosil bo’lgan metodologiya, Yangi pedagogik texnologiyalar (YaPT), Yangi axborot texnologiyalari (YaAT) asosidagi innovasion ta’lim shakllangan bo’ladi va uning natijasini baholash jarayoni ham boshlangan bo’ladi. Natijalarni baholash tadqiqot maqsadi va vazifalarini e’tiborga olib boriladi hamda tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati asosida ifodalanadi. Agarda olingan natijalar yuqoridagi ko’rsatkichlarga to’liq javob bersa va pedagogik samaradorlik uzluksiz ta’lim tizimining qaralayotgan bo’g’inini takomillashtirishga va rivojlantirishga katta hissa qo’shsa, u holda maqsadga erishildi deb xulosa qilish mumkin. Bu ko’rsatkichlar va ularning izohlaridan ko’rinadiki, agarda tadqiqotchi yuqoridagi ko’rsatkichlar ketma - ketligiga amal qilib ilmiy-tadqiqot ishini olib borsa, tadqiqotni boshqarish imkoniyatiga ega bo’lib, rejalashtirilgan maqsadga erishish ham kafolatlanar ekan. Tadqiqotni boshqarishda boshqaruv ishlaridagi quyidagi ketma-ketlikdagi harakatlarga e’tibor berilsa yaxshi bo’lar edi:  tadqiqotni olib borishdagi harakatlar (operasiyalar)ning uzviyligi va uzluksizligiga;  tadqiqot maqsadini ilmiy asoslash va undan kelib chiqadigan natijalarni prognozlash (bashorat qilish)ga;  maqsadga mos vazifalarni rejalashtirishga;  tadqiqot harakatlariga (operasiyalariga) kiruvchi tadbirlarni belgilashga;  tadbirlarni olib borish va uning natijalarini tahlil qilib, baholab borishdagi boshqarish shakli, vosita va usullarini aniqlash hamda baholashga;  olib borilgan tadqiqot ishlari natijalari tahlili, bahosi va undan amaliyotda foydalanishga muntazam ravishda tavsiyanoma, yo’riqnoma va ko’rsatmalar berishga erishish. Yuqorida keltirilgan ilmiy tadqiqot olib borish ko’rsatkichlari va uni boshqarish ketma-ketligidan ko’rinib turibdiki, sog’lom ijodiy ishlarini olib boraman degan rahbar (OO’Yu rektori, kafedra mudiri, ilmiy markaz rahbari va h.k.) aniq reja va boshqarish tashkilotchilik san’atiga ham ega bo’lishi kerak ekan. Chunki OO’Yuda ilmiy ish bilan shug’ullanmaydigan o’qituvchi o’z ilmiy - pedagogik faoliyatini zamon talablari darajasida yurgiza olmaydi va hattoki oddiy talabaning talab - istagiga ham javob bera olmay qoladi. Ma’lumki, oliy o’quv yurtida ishlovchi o’qituvchi, albatta ilmiy darajaga intilish va erishish kerak degan fikr (qoida) borilgi isbot talab qilinmaydigan haqiqatdir. Bu qoida bugunga kelib yanada mustahkamlandi, chunki respublikamiz mustaqillikka erishishi va bozor munosabatlariga o’tish munosabati bilan bu jarayon mutloqa yangicha tus oldi, ya’ni endi oliy o’quv yurtining o’qituvchisidan ilmiy daraja bilan birga muntazam ravishda o’z ustida ijodiy ishlashni ham talab qilinmoqda. Bugungi davrga, ya’ni "Intellektual asr"ga va axborotlashtirilayotgan jamiyatga kirib borishimiz hamda unda yashashimizga e’tibor beradigan bo’lsak, oliy o’quv yurtining har bir o’qituvchisi birorta ilmiy izlanish (dissertasiya ishi, manografiya yozish, darslik tayyorlash, o’quv qo’llanma yozish, ixtirolar qilish, kompyuterli dasturlariga patent olish va h.k) bilan shug’ullanishi" kerak, aks holda ilmiy izlanish bilan shug’ullanmagan professor- o’qituvchini hayot o’z "oqimi"dan chiqarib tashlaydi va u hyech kimga keraksiz bo’lib qoladi. Bunday holat yuz bermasligi va yoshlar tarbiyasi, bilimi, savodi pasaymasligi uchun oliy o’quv yurtida (dekanatda, kafedrada va h.k. boshqa bo’limlarda) ilmiy ishlar rejasini tuzib, uning bajarilishini nazorat qilib borish lozim. Reja tuzishda albatta vaqt masalasi (muddat) muhim faktor (omil) hisoblanadi va bunda kafedralardagi professor - o’qituvchilar ilmiy imkoniyatlarini baholay bilish katta ahamiyatga ega. "hamma fan doktori bo’lishi mumkin emas. Biroq nomzodlik dissertasiyasini yozmagan o’qituvchi bo’lmasligi kerak degan qoida asosida ilmiy ishlar rejasi tuziladi". Shuni alohida ta’kidlash lozimki, dissertasiyalardan tashqari, ilmiy ishlar rejasida:  har yili kamida ikkita ilmiy maqola yozish;  yoki ilmiy-amaliy konferensiyalarda 2ta ma’ruza bilan qatnashish (ma’ruzaning qisqacha bayoni chop etilishini ham nazarda tutgan holda);  xo’jalik shartnomalarini bajarishda qatnashib mustaqil bo’lim bo’yicha hisobot tayyorlash (hisobot 1 b.t.dan kam bo’lmagan yoki kiritilgan yangilikning samarasini aks ettirgan hujjat);  talabalar ilmiy to’garaklariga raqbarlik qilish (to’garak hisoboti tasdiqlangan bo’lishi lozim va hisobot to’garak rahbariga 1ta maqola o’rnini o’tashi mumkin);  talabalar ilmiy ishlariga rahbarlik qilish (kamida 4 ta ilmiy ishga rahbarlik bitta maqola miqdorida bo’lishi mumkin. Malakaviy bitiruv va kurs ishlariga rahbarlik bunga kirmaydi);  chet el jurnallarida 1 ilmiy maqola chop etish;  o’quv jarayoni uchun maqsadli o’quv - uslubiy ko’rsatma (yo’riqnoma) yozish ( ma’ruza matnlari yozish bunga kirmaydi);  sirtqi fakultet talabalari uchun o’quv - uslubiy ko’rsatma, namunaviy o’quv dasturi yozish;  darsliklar yozish;  o’quv qo’llanmalar yozish;  darslik va o’quv qo’llanmalarini xorijiy tildan o’zbek tiliga ag’darish kabi ishlar o’z ifodasini topmog’i kerak [26]. Demak, ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirish orqali ijodiy faoliyatni boshqarish imkoniyati tug’ilib, undagi rejadan chetga chiqishlarni ham rostlab turish imkoniyati yaratiladi. Buning uchun ilmiy tadqiqot ishi rahbarlaridan oraliq va joriy natijalar bo’yicha axborotlar olinib, tahlil qilinib turiladi. Ular quyidagilarni o’z ichiga oladi:  mavzu nomi;  mavzu rahbari;  mavzuning maqsadi;  mavzuning mazmun - mohiyati;  mavzu bo’yicha joriy etilayotgan faol ta’lim usullari (YaPT, YaAT, modelli ta’lim, modulli ta’lim va h.k.), ya’ni innovasion ta’lim;  qo’llaniladigan innovasion ta’limning maqsadi va uning innovasiaviy xususiyati hamda qo’llanilishidan hosil bo’ladigan natija;  mavzu bo’yicha tadqiqotni boshqarishga tavsiyalar;  tadqiqotni boshqarishga yangi axborot texnologiyadan foydalanishga tavsiyalar;  qo’lga kiritilgan natijani tadqiqot maqsadi nuqtai nazaridan tahlil va tadqiqotning keyingi bosqichiga o’tish to’g’risida yo’riqnoma va ko’rsatmalar berish. Yuqoridagi qayd etilgan ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirish va uning ko’rsatkichlari hamda ilmiy tadqiqotni boqarish ketma - ketligini e’tiborga olib, A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika institutida olib borayotgan ilmiy tadqiqot ishlarini quyidagi tartibda muvofiqlashtirish lozim deb topdik ( 4.6.1- shakl): Shakldagi, 1.1 - ilmiy tadqiqot yo’nalishlari; 1.2. - yo’nalishlar bo’yicha ilmiy tadqiqot rejalari; 1.3.- rejani amalga oshirish ko’rsatkichlari; 1.4. - tadqiqotni boshqarish algoritmlari; 1.5. - har bir mavzu bo’yicha joriy natijalar, ya’ni joriy axborot olish; 1.6. - har bir mavzu bo’yicha oraliq (davriy) axborot olish; 1.7. - ilmiy tadqiot ishi bo’yicha axborotlar tahlili va tadqiqotning keyingi bosqichiga o’tish to’g’risida tavsiyalar; 2.1. - maqola yozish; 2.2. - uslubiy tavsiyanoma tayyorlash; 2.3. - o’quv qo’llanma tayyorlash; 2.4 - darslik tayyorlash; 2.5. - ixtiro olish; 2.6. - kashfiyot qilish; 2.7. - manografiya yozish; 2.8. - mualliflik guvohnomasi olish; 2.9. - dissertasiya tayyorlash; 2.10. - patent olish; 2.11.- avtoreferat tayyorlash; 2.12. - referat yozish; 2.13 - annotasiya tayyorlash; 2.14. ma’ruza tezisi yozish. Shakldan ko’rinib turibdiki, institut miqyosida olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari juda ko’p qirrali. Shu sababli ham ilmiy tadqiqot ishlarini muvofiqlashtirish va yaxshi ishlayotgan ilmiy-pedagogik xodimlarni topish hamda ularning ilmiy salohiyatidan bo’lajak olimlarni: iqtidorli talabalarni, magistrlarni, aspirantlarni va shu kabi tadqiqotchilarni bahramand qilish lozim. Bu kabi ilmiy, tashkiliy ishlarni olib borishda oliy o’quv yurti rektori, ilmiy ishlar va axborot texnologiyalari bo’yicha prorektorlar, fakultet dekanlari va ayniqsa kafedra mudirlari hamda o’qituvchilar jonbozlik ko’rsatishi lozim. Ilmiy tadqiqot ishi bir kunlik, bir oylik ish emas, balki u yillar davomida amalga oshiriladi. Shu sababli ham uni rejalashtirish va institutdagi olimlar ilmiy salohiyatini e’tiborga olib muvofiqlashtirish bu soha ravnoqini kafolatlaydi. Bularni e’tiborga olgan holda Abdulla Qodiriy nomidagi JDPIda ilmiy tadqiqot ishlari quyidagicha yo’nalishlarga ajratilgan va ularga institutdagi ilmiy salohiyatli olimlardan muammo ilmiy rahbarlari belgilangan:  fizika-matematika va texnika fanlarining dolzarb muammolari va ularni o’qitishning zamonaviy informasion texnologiyalari;  pedagogika, psixologiya, maktabgacha va boshlang’ich ta’lim muammolari hamda ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanishning innovasion uslublari;  rus tili va adabiyoti uslubiyatining dolzarb masalalari. Yangi pedagogik texnologiyalarni dars jarayoniga tadbiq etish;  falsafa, milliy istiqlol g’oyasi, tarix va huquq fanlaridagi muammolar integrasiyasi va ulardan amaliyotda foydalanishning yangi pedagogik texnologiyalari;  jismoniy va musiqiy madaniyati, ta’limining zamonaviy muammolari hamda ularni amaliyotda joriy etishning noan’anaviy usullari;  kimyo-biologiya fanlarining dolzarb muammolari va ularni o’qitishdagi aloqadorlikning axborotli ta’minoti;  filologiya fanlarining dolzarb muammolari va ularni amaliyotda joriy etishning yangi pedagogik texnologiyalari;  G’arbiy Turkiston tog’ va tog’ oldi hududlarini tabiiy va iqtisodiy geografik jihatdan o’rganishni joriy etishning yangi pedagogik texnologiyalari. Yuqoridagi yo’nalishlar (muammolar) ham mavzularga bo’lingan va har bir mavzu bo’yicha ilmiy rahbarlar tayinlangan. Bunda muammo rahbari o’z ixtiyoridagi mavzular rahbarlari bilan ilmiy tadqiqot ishlarini kechishini nazorat va tahlil qilish maqsadida davriy davra suhbatlari o’tkazib turadi. O’tkazilgan davra suhbatidan hosil bo’lgan xulosalar bo’yicha maxsus shaklda "Ilmiy ishlar va axborot texnologiyalari" bo’yicha prorektor huzuridagi ilmiy tadqiqot ishlarini muvofiqlashtirish kengashiga axborot berilib boriladi, bu axborotlardan bir nusxa mavzu va muammo rahbarlarida saqlanadi. Yuqoridagi ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirishga bo’lgan talablarni e’tiborga olib, har bir yo’nalish bo’yicha joriy va istiqbolli rejalar tuzilgan. Bu rejalarni amalga oshishini muammo rahbari nazorat qilib boradi va har bir mavzu bo’yicha ilmiy tadqiqot ishi monitoringi tahlil qilinib boradi. Bunda ilmiy tadqiqot ishini samarali amalga oshirish ko’rsatkichlariga qat’iy amal qilish zarur, aks holda samarasiz (keraksiz, dolzarb bo’lmagan) ishlanmalarni yuzaga keltirib chiharish mumkin. Albatta, ilmiy tadqiqot ishi o’z-o’zidan bo’lib ketaveradigan jarayon emas. Shu sababli ham uni optimal boshqarishga erishgandagina istiqbolli, zamon talabiga mos ilmiy izlanishlar qilish mumkin va bunda ilmiy tadqiqotlar olib borishning algoritmik tizimiga qat’iy e’tibor berish kerak. Ilmiy tadqiqot ishlarida tadqiqot jarayoni reja bo’yicha borayotganligini nazorat qilish rejadan chetlanishlarning o’z vaqtida oldi olinadi hamda kerakli rostlash ishlarini qilish ham unchalik qiyin bo’lmaydi. Shu sababli bu jarayonda muntazam ravishda har kvartalda axborot olib turish va uni tahlil qilish tadqiqotni ilmiy asosda hamda samarali tashkil qilishni kafolatlaydi. Bu nafaqat ilmiy tadqiqot ishini reja bo’yicha borishini kafolatlaydi, balki u mazkur sohaning keyingi bosqichida qilinadigan ishlarga tavsiyalar berishga ham fundamental asos bo’lib ham xizmat qiladi va shu yo’sinda ilmiy tadqiqot ishidan ko’zlangan oxirgi maqsadgacha ish olib borsak, shubhasiz bu sohadagi ishlarimiz samarali bo’ladi. Har bir yo’nalish (muammo) bo’yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari natijalarini baholash, mazkur izlanishning keyingi qismini to’g’ri va samarali davom ettirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bunda ishning borishi va qo’lga kiritilgan natijalar bo’yicha hisobot olinadi. Hisobotlar tushunarli, aniq, har bir ilmiy xodimning kichginagina mehnati ham e’tibordan chetda qolmagani maqul, chunki kichkinagina ilmiy natija kelajakda katta kashfiyot yoki ixtirolarga asos bo’lishi mumkin. Bu borada hisobat uchun maxsus shakl ishlab chiqilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi va ilmiy xodimlar ishlari natijalarini baholashda ularni taqqoslash imkoniyati tug’iladi hamda u ilmiy tadqiqot ishlari natijalari nazariy jiqatdan ham, amaliy jiqatadn ham chuqur tahlil qilishiga asos bo’ladi. Bular asosida institut rektori raxbarligida olingan ilmiy natijalar bo’yicha salohiyatli ilmiy xodimlarni aniqlanadi va ular ishlari bo’yicha konferensiyalar, ilmiy-uslubiy seminarlar, davra – suhbatlari va shu kabilar tashkil etiladi. Va nihoyat olingan natijalarni amaliyotga joriy etishga tavsiyalar berish va ilg’or ilmiy xodimlarni moddiy-ma’naviy rag’batlantirish amalga oshiriladi. Ilmiy-tadqiqot ishlarini shu yo’sinda muvofiqlashtirish ilmiy tadqiqot ishidagi samaradorlikni oshiradi va ommaviy ijodiy muhitni shakillantiradi. ILMIY TADQIQOT IShIDA ASOSIY KO’RSATKIChLARNI TANLASh Ilmiy tadqiqot ishida ilmiy-nazariy asoslarning amaliy ahamiyatini qay darajadaligini (ilmiy tadqiqot ishining amaliy ahamiyati) baholash muhim ahamiyat kasb etadi va undagi ilm-fan rivojida foydalanishga tadqiqotchida aniq fikrlar (g’oyalar) shakllanadi. Bu boradagi izlanishlarimizning ko’rsatishicha, mazkur muammoning yechimini topishni (ilmiy tadqiqot ishining amaliy ahamiyatini baholashni) quyidagi ketma-ketlikda olib borish maqsadga muvofiq bo’ladi: - rejalashtirilgan ilmiy tadqiqot ishining ijtimoiy asoslarining keng hamrovliligini aniqlash; - ilmiy tadqiqot ishini olib borishning qat’iy iyerarxik tizimi mavjudligi, ularning tashkiliy-tuzilmaviy modelini ilmiy asoslash; - olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishi saviyasi bugungi kun ilm-fan rivojiga qo’yilgan talabga javob berishligini aniqlash; - qo’lga kiritilayotgan natija tadqiqot maqsadi va vazifalari talablariga to’g’ri kelishligini baholash. Yaratilayotgan ilmiy ishlarni aniq bir tadqiqot obyekti bo’yicha ilmiy asoslangan holdagi qonun-qoida, metod va usullari majmuasidan iborat bo’lib, u amalda ko’zlangan (rejalashtirilgan) maqsadga erishishni o’zida aks ettiradi va tadqiqot jarayonini maqsadga muvofiq boshqarishga erishish imkonini beradi. Bunda ishlab chiqarilgan ilmiy-nazariy asosni va tadqiqot maqsadini e’tiborga olib, tadqiqotni amaliy jihatdan joriy etish texnologiyasini bajarishga kirishiladi va shu yo’sinda ilmiy tadqiqot ishining keyingi bosqichini bajarishga o’tiladi. Agarda rejalashtirilgan maqsad bilan olingan natija bir-biri bilan ustma-ust tushsa, rejalashtirilgan ilmiy tadqiqot ishi jarayoni oxiriga yetgan hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishining provard natijasida qurilma, mexanizm, mashina, metod, metodologiya, qonun, qoida, texnologiya, algoritm, model va shu kabilar yaratiladi va bularning yaratilishi ham o’ziga xos mantiqiy ketma-ketlikni ifodalaydi. Biz ilmiy tadqiqot ishining amaliy ahamiyatini ko’rsatishni yanadi aniqroq ifodalash maqsadida mazkur ketma-ketlikni quyidagicha ifodalashni lozim topdik: - ilmiy tadqiqot ishining axborotlar tizimi: muammo qo’yilishi; muammo bo’yicha axborotlar tizimi haqidagi umumiy ma’lumotlar; to’plangan umumiy ma’lumotlarni (kodlashtirib) axborotga aylantirish va ularni tizimlarga ajratish; - tadqiqot olib borishning algoritmik bosqichlarini tayyorlash va axborotlarni qayta ishlash texnologiyasidan (algoritmini) tasdiqlab olish 1. - tadqiqot maqsadiga mos axborotlarni qayta ishlash jarayoni, ilmiy tadqiqot ishining asosiy ilmiy-nazariy qismi ekanligini bilishi; - ilmiy tadqiqot ishida qo’lga kirilgan natijalarni joriy etishga tayyorlash; - ilmiy tadqiqot ishining tayyorlangan natijalaridan amaliyotda foydalanishni baqolash, ya’ni natijalarni qo’llashning optimal variantlarini topish borasida natijaviy ko’rsatkichlarni o’rganish va ilmiy tadqiqot ishining olib borish jarayonini hisobga olgan hollar (lozim topilganda) kerakli tuzatishlar (korrek-tirovkalar) kiritish. Ushbu ketma-ketlikdagi oxirgi talab ilmiy tadqiqot ishining tatbiqida, tajriba – sinov ishlari olib borishda va ulardan foydalanishning samarali variantlarini topishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, ilmiy tadqiqot ishidan maqsad ilm-fan, ta’lim-tarbiya, tabiat va jamiyat rivojiga munosib hissa qo’shishdan iborat. Bu munosib hissaning ahamiyatini yanada oshirish omillardan biri ilmiy natijaning amaliyotda foydalanishga qulay variantini tanlashdan iboratdir. Qulay variantni tanlash ilmiy natijadan keyingi ilmiy tadqiqot faoliyatida yoki sof amaliy faoliyatda ulardan foydalinishni sodda holga keltirish, ya’ni foydalanuvchining intellektual salohiyatini hisobga olgan holda tayyorlash tadqiqotning amaliyligini yana bir bor ta’minlaydi. Bunda ilmiy ishlanmaning amaliyotda foydalanishdagi ko’rsatkichlari muhim rol o’ynaydi. Ana shu faoliyatni amalga oshirishda natijaviy ko’rsatkichlar va ularning amaliy faoliyat uchun muhimligiga e’tibor berish kerak va muhim deb olingan ko’rsatkichlar tabiatini o’rganib chiqish va ikkinchi darajali, deb topilgan ko’rsatkichlarni birini ikkinchisi orqali ifodalash algoritmini yaratishga kirishish kerak. Agarda ana shunday algoritmlar yaratishga erishilsa, tadqiqot obyektini tadqiq etish uchun 10 ta ko’rsatkich o’rganilishining o’rniga 2-3 ko’rsatkich o’rganilib, qolganlari ishlab chiharilgan algoritmlar orqali topilaveradi va shu yo’l bilan tadqiqot natijasining barcha ko’rsatkichlari ilmiy tadqiqot ishini amaliyotga joriy etishda o’z aksini topadi. Bunday holatlar ilmiy ishlanmalarning hayotiyligining amaliyotda foydalanishga qo’layligini ta’minlaydi. Buni misollarda keltiramiz. 1. Qurilma yasash. Aytaylik, deformasiya jarayonlarini tekshirishga qurilma yasaldi. Bu yerda tadqiqotchini qiziqtirgan fikr, deformasiya jarayoni ko’rgazmaliligini ta’minlash va namunalarning necha xiliga bu qurilma javob bera olishligini bilish. Aslida bu sohadagi ilmiy ishlanmada quyidagi ko’rsatkich mavjud edi. Ular: qurilma qanday o’lchamda bo’lishi; qurilma qanday materiallardan yasalish kerak; qurilmalarning qanday namunalarini, sinashdagi chidamliligi darajasi va h.k.lar. Bu yerda biz faqat yuqorida ko’rsatilgan ikkita ko’rsatkich bilan qidirdik, xolos. Keyingi o’lchamlarini esa bemalol aniqlash mumkin va ularni birini ikkinchisi orqali ifodalab qayd etilgan ikkita ko’rsatkich mazmuniga kiritish mumkin. 2. Qadriyatlarni o’zlashtirish. Ushbu muammo yechimini topishda qator oraliq natijalar, ya’ni natijaviy yechimlar kerak bo’ladi. Ular: talabalarda qadriyatlar to’g’risida fikr paydo qilish (qadriyatlar yo’nalishlarini qabul qilish); tanlangan qadriyatlar yo’nalishining tadqiqot uchun muhimligini aniqlash; tanlangan qadriyat yo’nalishiga sodiqlikni baholash; qadriyatlar yo’nalishlari tizimini yaratish; qadriyatlarni o’zlashtirishga umumiy tavsiyalar tayyorlash; qadriyatlar yo’nalishlarini to’la o’zlashtirish va ularning talaba ta’lim-tarbiyasida aks ettirilishi. Bu misollarda ham talabalarni qadriyatlar yo’nalishining to’la o’zlashtirilishi ilmiy ishlanmaning asosiy maqsadi bo’lsa, qolgan ishlanmalar tadrijiy tarzda biri ikkinchisini yaratib kelaveradi. Demak, ilmiy tadqiqot ishini amaliyotga joriy etishda ilmiy ishlanmalar va ularni ifodalovchi ko’rsatkichlar muhim asos bo’lib xizmat qilar ekan. Undagi natijaviy ko’rsatkichlarni to’plashda quyidagi talablarni e’tiborga olish zarur: - natijaviy ko’rsatkichlar tabiati (aniqlash va o’zgarish sohalari) tadqiqot maqsadiga muvofiq kelish kerak; - natijaviy ko’rsatkichlarni ilm-fan, ta’lim-tarbiya, texnika, texnologiya va shu kabilarni rivojlantirishga, takomillashtirishga ahamiyatli bo’lishi kerak; - natijaviy ko’rsatkichlarning ilmiyligi aniq ko’rsatilgan bo’lish kerak; - natijaviy ko’rsatkichlarning tatbiqidan kelib chiqadigan samaradorligini qo’lga kiritish texnologiyasi (taqqoslash) aniq ko’rsatilgan bo’lishi kerak. ILMIY TADQIQOT IShLARI NATIJALARI TAHLILI Har qanday ilmiy tadqiqot ishini olib borishdan maqsad qo’yilgan muammoning yechimini samarali usullur bilan topish va ulardan amaliy faoliyatda foydalanishdan iborat. Mazkur monografiyaning dastlabki qismlarida ilmiy tadqiqot ishi va undagi kechadigan jarayonlar haqida ma’lumot berildi. Endi ilmiy tadqiqot ishini olib borishning quyidagi muhim jihatlari haqida to’xtalmoqchimiz. Ular: ijodiy jarayonning samaradorligini aniqlash, qo’lga kiritilgan natijalarning rejalashtirilgan natijaga (dolzarbligi, muammo maqsadi va vazifalari, ishchi faraz, tadqiqot metodologiyasi va shu kabilarga asoslangan) mosligini (identifikasiyalashuvi), tekshirish natijasining tadqiqot obyekti kechishini adekvat aks ettira olishligini baholash; ishlab chiqarilgan metodologiya (model, algoritm, usul, uslubiyat, texnologiya va h.k.) ning tadqiqot obyekti va predmetini adaptasiya qila olishligini asoslash. Bularning hammasini hal qilish ilmiy tadqiqot ishining natijalarini chuqur (ilmiy-metodologik jiqatdan) tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Yuqorida ifoda etilgan adaptasiya va adekvat terminlariga izoh berib o’tamiz. Adaptasiya – lotincha so’z bo’lib adaptatio–moslashuv ma’nosini anglatadi. Bu yerda ilmiy tadqiqot ishini olib borishda qo’lga kiritilgan natijani (metodologik, usul, model, algoritm va h.k.larning) tadqiq etilayotgan obyekt yoki predmetni ifodalay olishligi nazarda tutiladi. «Adekvat (lotincha adequatus – tenglashgan, mos, aynan bir, o’xshash) – bilish nazariyasida narsa va hodisalarning xossalari va aloqalarini ularning obyektiv mazmuniga to’g’ri keladigan aniq va mos qilib olish. Inson ongi obyektiv borliqni ijtimoiy amaliyot asosida adekvat aks ettira boradi» 2. Yuqorida qayd etilgan jihatlar ham o’z navbatida o’ziga xos tavsiflarni talab etadi. 1. Ijodiy jarayon samaradorligi. Bunda ilmiy tadqiqot ishini olib borish jarayoni nazariy tadqiqotlar qismiga ko’proq e’tibor beriladi va quyidagi ketma- ketlikda ish olib boriladi: - olib borilgan ilmiy tadqiqot ishi bo’yicha foydalanilgan axborotlar va joriy xulosalar taqqoslanadi; - taxminlar va ularga mos dalillar taqqoslanadi; - sabab va oqibat aloqalari ajratilib ko’rsatiladi: «tadqiqot jarayoni  natija  ilmni rivojlantirish»; «tadqiqot jarayoni  natija  bilimni rivojlantirish»; «tadqiqot jarayoni  natija  fanni rivojlantirish»; «tadqiqot jarayoni  natija  texnika - texnologiyani takomillashtirish va yaratish»; «tadqiqot jarayoni  natija  ta’limni rivojlantirish» va h.k.; - natijalardagi xatoliklarni aniqlash va ularni amaliy faoliyatda baholash nuqtai nazardan dastlabki baqolash; - tadqiqot mazmun-mohiyatiga bog’liq va bog’liq bo’lmagan natijalarni aniqlash hamda ularning oxirgi natijaga ta’sirini e’tiborga olish; - natijadagi ko’rsatkichlar (o’zgaruvchilar, o’zgartiruvchilar, omillar, predmetlar) chegarasini amaliy faoliyat nuqtai nazardan baholash; - natija bo’yicha xulosa (ilmga, bilimga, fanga, texnikaga, texnologiyaga, ta’lim va hattoki ayrim tushunchaga ham) tayyorlash; - xulosalarning haqqoniyligini baholaydigan mezon (kriteriy, tamoyil) tayrlash. Agarda bu ilmiy tadqiqot ishining dastlabki bosqichida oldindan tayyorlangan bo’lsa, uning qayta tekshirib ko’rish; - natijaning ahamiyatini (ilmga, bilimga va h.k.) baqolash; - natijani amaliy faoliyatga joriy etish tavsiyasini tayyorlash va h.k. 2. Erishilgan va rejalashtirilgan natijalarning o’zaro mosligi. Ular quyidagicha tartiblar asosida baholanadi: ikkala natijalarining ham tadqiqot maqsadi va vazifalariga muvofiqligi; erishilgan natijaning tadqiqot sohasidagi (mavzu bo’yicha) ahamiyati; ilmiyligi; izchilligi; nazariy va amaliy ahamiyati; samaradorligi; foydalanishda ixchamligi va qulayligi; shaklan va mazmunan uyg’unlik va h.k. Bu qayd etilgan talablar rejalarning ahamiyatliligini yana bir bor dalillar asosida isbotlash imkoniyatini beradi. 3. Adekvatlik ilmiy tadqiqot ishi nitijasining tadqiqot obyekti (narsa va hodisalar)dagi jarayon kechishi, ya’ni obyektning funksional vazifalarini (o’zgarish, ishlash qonuniyatlarini va h.k.) aynan aks ettirilishi (adekvatligi) tekshiriladi. Bunda obyekt modeli bilan tadqiqot natijasi modeli o’rtasidagi o’xshashlik, moslik va ulardagi qonuniyatlarning nechog’lik teng aks ettirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. 4. Adaptivlik. Bunda qo’lga kiritilgan natija ilmiy tadqiqot ishi yo’nalishiga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Ular: qurilma, mexanizm, mashina va boshqa texnikalar; buyum; metod, metodologiya; maket, model; texnologiya va h.k. Tadqiqot olib borish jarayonida qo’lga kiritilgan natijaning tadqiqot obyektini va predmetlari xossa va xususiyatlari hamda ular orasidagi turli xil aloqadorlikni to’liq aks ettira olishligi tekshiriladi. Bular tadqiqot maqsadi va vazifalari bo’yicha aniq dalillar asosida tekshirib ko’riladi, ya’ni tajriba-sinov ishlari olib boriladi. Tajriba – sinov ishini olib borish davomida ham tadqiqotning nazariy qismiga ayrim tuzatishlarni (talablarni) kiritishga ruxsat beriladi. Demak, ilmiy tadqiqot ishi natijalari tahlili ham o’ziga xos ijodiy jarayon ekan. Uni biz quyidagicha tashkiliy-tuzilmaviy model (TTM) ko’rinishda ifodalashni lozim topdik (4.8.1.-shakl). Ilmiy tadqiqot ishi natijalarini yuqorida qayd qilinganidek tahlil qilish, kompleks tahlil bo’lib, u tajriba – sinov ishini olib borishdagi ishni sezilarli darajada yengillashtiradi. Ayniqsa, ilmiy tadqiqot ishi davomida bajariladigan xulosalash, tashxislash, prognozlash (bashoratlash), tavsiyalash jarayonlari tadqiqotchining ortiqcha mehnat qilishining oldini oladi va tadqiqotning maqsadiga erishishini kafolatlaydi hamda tadqiqotchining o’z ijodiy faoliyati natijasining ahamiyatliligi (ishonchliligi, aniqliligi, samaradorligi va h.k.)ga ishonchini mustaqkamlaydi. ILMIY TADQIQOT IShINI OLIB BORIShDA MUALLIF FIKRINING RIVOJIGA USLUBIY TAVSIYaLAR Fikrlashni ijtimoiy-tarixiy rivojlanish maqsuli sifatida ya’ni inson aqliy faoliyatining maxsus shakli tariqasida baholash mumkin. Bu faoliyat ijtimoiy hayot sharoitlari asosida vujudga keladi va amaliyot mahsuli hisoblangan so’zlar, tushunchalarning mantiqlari asosida amalga oshiriladi. Fikrlash tahlil(analiz) va sintez qilish, taqqoslash, abstraksiyalash, umumlashtirish hamda xulosalash kabi xayoliy operasiyalar yordamida amalga oshiriladi va u ilmiy tadqiqot ishining mazmun-mohiyatini ochib berishda tadqiqot maqsadi va vazifalarida belgilab berilgan maqsadlar ketma-ketligiga (joriy maqsadlarga erishishda) erishishning optimal yo’lini tanlashda mustahkam metodologik asosdir. Fikrlash operasiyalari ichida xulosalash jarayoni ilmiy tadqiqot ishining har bir bosqichida («qadamida») nimanidir tasdiqlash yoki tuzatish kiritish yoki inkor etish orqali amalga oshiriladi. Bu operasiya fikrlash turlarida ham o’z dolzarbligini yo’qotmaydi. Ma’lumki, fikrlash nazariy va empirik turlarga bo’linadi. Nazariy fikrlashda nazariy tushunchalar fikriy modellarning farazlarini va nazariyalarini yaratish tushuniladi. Nazariy fikrlashning deduksiya tadqiqot usuli bo’yicha xulosa chiqarish vositasida, umumiy nazariyaga asosan yangi hodisalarni, qonunlarni nazariyaning natijasi sifatida shakllantirib borishi mumkin. Ilmiy fikrlash bu ko’proq nazariy tushunchali fikrlashdir. Empirik fikrlash esa bevosita qabul qilinadi, hissiy obrazlarga va tasavvurlarga, shuningdek xususiy tasdiqlarga tayanib, ular chegarasidan chiqmaydi va umumiy, muhim tasavvurlar bosqichi hamda empirik tushunchalarning hosil bo’lishini aniqlash bilan chegaralanadi. Empirik fikrlashda xulosalash induksiya tadqiqot usuliga tayanadi. ilmiy tadqiqot ishini olib borishda, ayniqsa samaradorlikni aniqlashga yo’naltirilgan ilmiy-uslubiy ishlanmalar yaratishda nazariy xulosa va umumlashtirishlarga tayanadigan ham nazariy, ham amaliy fikrlash tadqiqotchida rivojlangan bo’lishi kerak. Bu borada tadqiqotchi ilmiy fikrlash uchun quyidagilarga e’tibor berishi kerak:  tadqiqot maqsadini aniq ifodalay bilish kerak;  ilgari bajarilgan nazariy yoki tajribaviy (eksperimental) tadqiqotlarga tayanadigan farqni ishlab chiqqan bo’lishi zarur;  tadqiqot metodologiyasini shakllantirgan bo’lishi lozim;  tadqiqot bosqichlarini aniqlab chiqa olish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak;  ishlab chiqilgan uslubiyat va rejaga mos qo’shimcha xususiy tadqiqotlar ham o’tkaza olish ko’nikmasiga ega bo’lishi zarur;  olingan natijalarni ilmiy-uslubiy jiqatdan tahlilqila olish kerak;  xulosalarni ifodalashning tavsifli ekanligini yodda tutish kerak;  fan tarixidagi dalillar misolida ilmiy tekshirishlar mantiqini ochib berish, olimlarning u yoki bu nazariy yoki eksperimental kashfiyotlarga qanday kelganliklarini ko’rsatib bera olish qobiliyatiga ega bo’lgan bo’lishi kerak. Mazkur ketma-ketlik, qanday usullar bilan olimlarni tekshirishlar bilan shug’ullanishga undaganligini, nima sababdan fanning rivojlanishi bosqichida ushbu muammo qal etilganligini, bu tekshirish texnika va iqtisodiyotning rivojlanishi bilan qanday bog’langanligini ochib berish imkonini beradi. Bu esa o’z navbatida tadqiqotchida dealektik fikrlash usulini shakllantirishda zarur omil bo’lib hisoblanadi. Bu borada muhokama qilish, mantiqiy-ilmiy fikrlash rivojlanishining birinchi yo’li hisoblanadi, ikkinchi yo’li tadqiqotchilarni tadqiqot muammolarini hal etish yo’llarini qidirishga, tadqiqot rejasini tuzishga va muammo yechimini topish metodologiyasini ishlab chiqishga jalb etishdan iboratdir. Uchinchi yo’l tadqiqotchilarni sabab-oqibat bog’lanishlarini aniqlashga, kuzatilayotgan hodisalarni va narsalar xossalarini tushuntirishga, ideal, aniq modellar bilan ishlashga jalb etishdan iboratdir. To’rtinchi yo’l – induksiya va deduksiya tadqiqot metodlari bo’yicha xulosa chiqarishda tadqiqotchilarning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish va ularni rivojlantirish. Demak, ilmiy tadqiqot ishida muallif (tadqiqotchi) fikri doimo rivojlanishda bo’lishi kerak ekan, aks holda muallif fikrlashida biror joyda sustkashlikka yo’l qo’yiladi va u yerda ilmiylik yo’qoladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. Asosiy adabiyotlar: 1. Yarkulov R., Maxmudova M. Vыsshiy pedagogicheskiy obrazovatelnыy prosess. - T.: 2007 . 2. Abduqodirov A.A., Yunusov R. Magistrlik dissertatsiyasi. - T.: O’qituvchi, 2000. Qo’shimcha adabiyotlar: 3. Sh.M.Mirziyoyev Tanqidiy taxlil, qat’iy tartib – intizom va shaxsiy javobgarlik – xar bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston republikasi prezidentining nutqi. // Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, № 11. 4. Sh.M.Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz. “O’zbekiston” 2017. 5. Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. “O’zbekiston” 2016. 6.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017—2021 yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakat strategiyasi. 7 yanvar 2017 yil 7.Kuzminoy I.V Metodы sistemnogo pedagogicheskogo issledovaniya.- M.: 2002. Axborot maanbalari 1.www.tdpu. uz 2.www.pedagog. uz 3. www.ziyonet.uz www.bilim.uz;