Magistrlik dissertasiyasini tarkibiy qismlari
Mavzu rejasi:
1. Mavzuning dolzarbligi.
2. O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimining hozirgi ahvoli va uning
rivojlanish istiqbollariga mos kelishi.
3. Ta’lim muassasalarini boshqarish sohasida ilmiy tadqiqot xususiyatiga ega
bo’lishi, ilmiy apparatning tavsifi va tahlilining berilishi.
ILMIY JAMOALARNING ShAKLLANIShI
Kishilik jamiyatining paydo bo’lishidan boshlab, taraqqiyot bosqichlariga mos
va xos ijodiy faoliyat jarayoni ham o’z taraqqiyot bosqichlariga ega. Tabiiyki,
boshqa sohalar singari ijodda ham dastlab insonda fikr paydo bo’ladi va u asosida
g’oya, qarash yoki ta’limot shakllanadi. Bu jarayonlar avval yakka shaxsda paydo
bo’lib, keyin jamoaga (bir necha kishiga) tarqaladi. Muammolar yechimlari ham shu
tariqa amalga oshiriladi. Muammolar yoki muammolar yechimini topish jarayonida
hamkorlik ilmiy jamoalarning tashkil topishini bildiradi. Ilm-fan tarixiy
taraqqiyotida bunga dalillar ko’p. Biz bu yerda faqat dunyoga tanilgan ilmiy
jamoalar, ya’ni akademiyalar to’g’risida ma’lumot berishni lozim topdik.
Akademiya – yunoncha Akademos–afsonaviy qahramon Akadem nomidan
olingan.
Miloddan avvalgi IV asr boshlarida yunon faylasufi Platon (Aflotun) tashkil
qilgan ilmiy maktabni Akademiya deb atagan. Bunga sabab Aflotun ko’pincha o’z
shogirdlari bilan suhbatlarni afsonaviy qahramon Akademiyaning haykali oldida
o’tkazar ekan.
Tabiiyki, o’sha paytlardagi ilmiy salohiyat tabiat va jamiyat haqidagi juda oz
narsa bilan chegaralana olar edi. O’sha davr ilmiy jamoasi maqsadi olimlarga
ma’lum bo’lgan ilmlarning hammasini, ya’ni tabiat va olam haqidagi bilimlarni
yagona fan shaklida ifodalashdan iborat edi. Buning uchun esa olimlarimiz qomusiy
bilimlarga (falsafa, matematika, tarix, geografiya, biologiya, fizika, pedagogika,
tibbiyot va h.k.) ega bo’lmog’i kerak edi. Bu jamoa Aflotun, Suqrot, Pifagor,
Parlenid va Geraklitlarning ilmiy qarashlaridan keng foydalanganlar.
Akademiyaning yangi tashkil bo’la boshlagan paytida ko’pincha Aflotun bilan
shogirdlaridan biri Aristotel (Arastu) hamma narsani ham to’g’ri deb qabul
qilavermas ekan, u doimo ustozidan o’rganganlarini qayta tekshirib ko’rishga
harakat qilar ekan. U keyinchalik O’rta Sharqda Arastu nomi bilan mashhur bo’lib
ketdi. Akademiya ilmiy salohiyatini yuksaltirishda Arastuning xizmati nihoyatda
katta bo’lgan va u 20 yil davomida Afinadagi akademiyada ta’lim olgan.
“343 yildan podshohning o’g’li Aleksandrning (Iskandar Zulqarnayn)
tarbiyachisi va muallimi bo’lib xizmat qilgan va uni yakkaxudolik ruhida
tarbiyalagan” 1.
Arastu tomonidan meteroralogiya (ob-havo haqidagi fan) va logika (to’g’ri
fikrlash haqidagi fan) asoslari ishlab chiqildi. U bilish jarayonida tajribaga alohida
e’tibor berdi.
U birichilardan bo’lib hayvonlar ustida tajriba o’tkazdi va tabiat hodisalari
ustida muttasil ilmiy kuzatishlar olib borishni tashkil qildi, shuningdek birinchi
bo’lib ilmiy kolleksiyalar yig’ishni boshladi.
Arastu Yer va Oy sharga o’xshash dumaloq shaklga ega ekanligi haqidagi
gipotezani birinchi bo’lib aytdi. U shamol va dengiz oqimlarining kelib chiqish
sabablarini aniqlab berdi, hamda kasallarni davolash bilan ham shug’ullandi.
Uni buyuk xizmatlari uchun haqli ravishda O’rta asr Sharqida “Birinchi
muallim” deb atadilar.
Akademiya tarzidagi ilmiy jamoalar VIII-IX asrlarda Sharqda ham tashkil etila
boshladi. Bulardan Horun ar-Rashid (786-809) hukmronligi davrida “Bayt ul-
hikmat” (“Hikmatlar uyi”)ga asos solinib, uning faoliyati 813-833 yillarda Ma’mun
ar-Rashid davrida yanada rivoj topdi. Unda rasadxona va boy kutubxonalar tashkil
etildi. Undagi kutubxona “Dor ul-ilm” (“Ilm uyi”) deb ataldi.
Bunday akademiyalar Bog’dodda va Misrda ham ochilgan edi. Urganchdagi
Ma’mun akademiyasiga esa 1004 -1005 yillarda asos solingan.
Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy akademiyaning rahbari bo’lgan. O’sha
paytda mazkur akademiyada Abu Ali ibn Sino, faylasuf Abu Sahl Masihiy, tabib
Abdulhasan Hammor, Hunayn ibn Is’hoq, Sobit ibn Kurra, Hubaysh, Baxtyashu,
Kusto ibn Luqa al-Baaxbakkiy, Yahyo ibn Adiy, Is’hoq al-Damashqiy,
Masarjuvayxlar oilasi, Navbaxsh, Ibn Muqaffa, Ibn Mojja, Ibn Vaxshiyalar
tomonidan yunon, yahudiy, sanskrit, suryoniy, fors tilida juda ko’plab ilmiy-adabiy,
falsafiy-axloqiy asarlar arab tiliga tarjima qilindi va ularga sharhlar yozilib,
musulmon dunyosiga yoyildi 21; 537 -b..
Bulardan tashqari mazkur akademiyada Muhammad Muso al-Xorazmiy,
Xomid ibn al-Malik al-Marvarrudiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Fazl al-Hamid ibn
Vase’ ibn turk al-Xuttaliy, Abu Yusuf Yoqub ibn Saxxob al-Kindiy va boshqa o’rta
osiyolik olimlar ham ilm-fan sirlarini o’rganganlar.
Mashhur olim Abu Nasr Farobiy Arastuning “Metofizika”, “Jon haqida”,
“Etika”, “Kategoriyalar”, “Analitika”, “Topika” va boshqa asarlariga sharhlar
yozgan. Arastu kabi qomusiy bilimli bo’lganligi uchun ham uni fanda “Arastu–
birinchi muallim” dan keyin “Ikkinchi muallim - Sharq Arastusi” deb atadilar.
Bu borada Ma’mun akademiyasining faol a’zolaridan Abu Ali ibn Sino Arastu
va Farobiylarning ilmiy merosini yanada rivojlantirib, “Uchinchi muallim”, degan
buyuk unvonga sazovor bo’ldi. Arastuning “Osmon haqida” va “Fizika” asarlari
yuzasidan Beruniy bilan Ibn Sino o’rtasida bo’lib o’tgan ilmiy munozaralar Ma’mun
akademiyasi faoliyatida ham muhim o’rin egallaganliklaridan darak beradi. Bu
munozara ilm tarixida katta ahamiyatga ega. Hattoki, bu munozara turli tillarga
tarjima hilinib, nashr ham qilingan. Jumladan, bu munozara birinchi marta rus tiliga
O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi (FA) da tarjima qilinib, nashr etilgan.
Diyorimizda ma’naviy yuksalish bosqichlari “Ilk uyg’onish davri” (IX-XII
asrlar), “So’nggi uyg’onish davri” (XIV-XV asrlar), deb nomlangan. Bulardan “Ilk
uyg’onish davri” da Ma’mun akademiyasi va uning turli joylardagi tarmoqlari ilm-
fan ravnaqiga katta hissa qo’shdi.
“So’nggi uyg’onish davri” esa “Amir Temur va Temuriylar davri” ga to’g’ri
keldi. Amir Temur tomonidan Samarqandda to’plangan olimlar, yozuvchilar,
tarixchilar, me’morlar o’sha davr ilm-fani taraqqiyotiga katta hissa qo’shdilar. Bu
davrda qurilgan Ulug’bek rasalxonasi va madrasasi (1420y) ham o’ziga xos
akademiya edi. Bu akademiyada Qozizoda Rumiy, G’iyosiddin Jamshid al-Koshiy
va uning o’g’li Mansur Koshiy, Ali Qushchi, Mansurning shogirdi Muhammad
Birjoniy, Saadiddin birn Umar Taftazoniy, Mir Sayyid Jurjoniy, Mavlono
Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsiddin Munshiy, Xoja Afzal, Jalol Hoqiy,
Mavlono Nug’moniddin Xorazmiy va boshqalar faoliyat ko’rsatdilar.
XV asrning ikkinchi yarmida Hirotda Alisher Navoiy atrofida to’plangan olim,
yozuvchi, shoir, rassom, tarixchilardan iborat ilmiy va badiiy jamiyat ham o’ziga
xos akademiya edi.Hirotdagi akademiya o’rta asr Sharqida davlat tomonidan ta’sis
etilgan birinchi badiiy akademiya hisoblanadi. Kamoliddin Behzod shu
akademiyaning a’zosi.
XV-XVI asrlarga kelib Yevropada bir qancha ilmiy jamiyatlar akademiya deb
atala boshladi. Ular: Londondagi Qirollik jamiyati (1660y), Parij FA (1666y),
Berlindagi Prussiya FA (1700y), Peterburg FA (1724y) va h.k.
O’zbekiston Respublikasi (O’zR) FA – mamlakatimizning oliy ilmiy tashkiloti
hisoblanadi. Bulardan tashqari respublikamizda quyidagi akademiyalar faoliyat
ko’rsatmoqda.
- O’zR badiiy akademiyasi;
- O’zR qurolli kuchlarining harbiy akademisi;
- O’zR ichki ishlar vazirligi akademiyasi;
- O’zR davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi;
- Xorazm Ma’mun akademiyasi.
Bulardan tashqari boshqa mamlakatlar FAlari ham mavjud. Ular: Rossiya FA,
Ukraina FA, Qozog’iston FA, Qirg’iziston FA va h.k. Shuningdek, xalqaro FAlari
ham mavjud. Ular: Xalqaro muhandislar akademiyasi, pedagogik ta’lim xalqaro FA,
Oliy ta’lim xalqaro FA va h.k.
Ilm-fan ravnaqida, ayniqsa fundamental tadqiqotlar olib borishda bu ilmiy
jamoalarning – akademiyalarning roli beqiyosdir, chunki ilm-fan yutuqlari
taraqqiyot saviyasini (darajasini) ta’minlab turadi va shu asosda insonlar (jamiyat)
o’z hayotiy ehtiyojlarini qondiradilar.
ILMIY TADQIQOT MUAMMOSINING QO’YILIShI
Ma’lumki, har qanday ilmiy tadqiqot ishida avvalo soqa, yo’nalish aniqlanishi
va undagi muammo shakllanmog’i lozim.
Muammo–ilmiy tadqiqot ishidagi yechimi talab kilinadigan nazariy va
amaliy masala bo’lib, u mavzuning dolzarbligi asoslanishi assosida shakllantiriladi,
ya’ni ilmiy, ilmiy-uslubiy, ilmiy-metodologik jiqatdan tadqiq etiladigan masaladan
iborat bo’ladi.
Muammo ilmiy tadqiqot ishida shunday jarayonki, u mavzu dolzarbligi va
ishchi gipoteza asosida ifodalanadi va to oxirgi yechimga yetib bormaguncha u
haqda to’liq bilimga ega bo’la olmaymiz, ammo shuni bilamizki, u ilm-fan rivoji va
jamiyat talabi bilan paydo bo’ladi. Demak, u sababsiz paydo bo’lmaydi, ular doimo
mavjud ilmiy salohiyat va ilmiy ishlanmalar asosida paydo bo’ladi hamda ular
mantazam ravishda takomillashib, rivojlanib boradi.
Ilmiy tadqiqot ishi davomida muammoni to’g’ri qo’yish va unga mos tadqiqot
maqsadini aniqlash muhim bosqich hisoblanadi. Muammo qo’yilishida mavjud
bilimlar asosida maqsadga erisha olmaslik haqidagi bilimga ega bo’lib, unga ilgarigi
bilimlar asosida tubdan yangicha yondashuvni qila olishlik, ya’ni yangi qonuniyatni
ochish imkoni bilan bog’liq ishchi farazni to’g’ri ifodalay olish muhim ahamiyat
kasb etadi. Odatda, bu yangi bilim amalda jamiyatga zarur ekanligi faraz qilinadi.
Muammo qo’yilishida quyidagi bosqichlarga e’tibor berish lozim:
muammoni izlash;
xususiy muammolarni qo’yish (muammo yechimiga erishish uchun
maqsadlar ketma-ketligini ifodalash);
muammoni yechish.
Muammoni izlash. Ma’lumki, ilm-fan soqalari hamda tarmoqlari ko’p va
tabiiyki, ularga mos muammolar ham yetarli. Ko’pincha ilmiy, ilmiy-metodologik,
texnologik va texnikaviy muammolar ilmiy xodimlar va mutaxassislarga yaqhol
sezilib turadi. Shu sababli ham, ularni izlashga katta mehnat sarf qilinmaydi.
Muammoni izlash va tanlab olishda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
qo’yilgan muammoni yechmasdan belgilangan yo’nalishda metodni,
metodologiyani,
texnologiyani
va
texnikani
yanada
rivojlantirish
va
takomillashtirish mumkinmi?
rejalashtirilgan tadqiqot ilm-fanga va ta’lim – tarbiyani rivojlantirishga aniq
qilib nima berishini aniqlash;
rejalashtirilgan tadqiqot natijalari asosida olinadigan yangi qonuniyat nimasi
bilan usul, vosita va ilm hamda texnika- texnologiyalardan oldin mavjudlaridan
yangi va ko’proq amaliy baqoga egaligini aniqlash.
Xususiy muammolarni qo’yish. Yuqorida qayd etilganidek muammoni to’g’ri
va aniq qo’yish, tadqiqot maqsadi va vazifalarini to’g’ri aniqlash, tadqiqot ko’lamini
belgilash va ular asosida tadqiqot manbaini aniqlash ilmiy tadqiqot inining muqum
bosqichlaridir. Bunda, ayniqsa bosh muammoni to’liq ifodalashga imkon beruvchi
xususiy muammolar va ular ketma-ketligini hamda aloqadorlik qonuniyatlarini
ilmiy talqin qila bilish ham ilmiy tadqiqot ishini olib borishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Bunda quyidagi bosqichlarni, ya’ni xususiy muammolar va ular yechimlarini
bosh muammo yechimini topishdagi bosqichlarini qayd etish maqsadga muvofiq:
tadqiqot manbai faoliyat ko’rsatishiga tegishli ko’rsatkichlar, omillarni
o’rganib chiqish va ular orasidagi mavjud aloqadorlik qonuniyatlarini o’rganish
hamda ko’rsatkichlar iyerarxiyasiga e’tibor berish va nihoyat ma’lumni
noma’lumdan ajratish;
muammoni
qo’yish
uchun
o’sha
soqadagi
fan-ta’lim,
texnika,
texnologiyalarning yutuqlarini tadqiqotchi mukammal o’zlashtirgan bo’lmog’i
lozim, aks holda yechilgan muammoni yoki undan pastroq saviyadagi (darajadagi)
muammo yechimini topishga ortiqcha vaqt sarf qilinishi mumkin;
noma’lumlarni cheklash, manbani aks ettiruvchi (ifodalovchi) ko’rsatkichlar
tabiatini o’rganish va asosiylarini olib qolish, ikkinchi darajalilarini tashlab
yuborish;
nomalumlarning aniqlanish va o’zgarish sohalarini aniqlash;
muammo yechimining aniq shartlarini belgilab olish va shuning bilan birga
muammo turi ham asoslanadi;
butun tadqiqotning umumiy metodologiyasini asoslash, o’lchash va baholash
mezonlarini aniqlash;
tadqiqot yechimi variantlarini tahlil qilish va tanlangan variant mavjud
yechimlardan yangisi hamda istiqbollisi ekanligini asoslash.
Muammoni yoyish. Ilmiy, metodologik, ilmiy-texnikaviy muammolarni bir
harashda bir qirrali muammoday bo’lib ko’rinadi. Aslida muammo yechimini topish
jarayonida uning keng qamrovli ekanligi yoki ko’p qirraligi aniqlanadi.
Muammoning yechimi ko’pincha uning yoyilishi bilan mos keladi ya’ni xususiy
muammolar yechimlarini topishga to’g’ri keladi. Ular har qanday xususiy
muammolarni bog’lovchi, aniqlovchi, tugunlovchi xususiyatga ega bo’lgan bosh
muammo atrofida jamlanadi. Bunda xususiy muammolarni yechish tadqiqotchining
qo’liga bosh muammo yechimiga javob izlashda ma’lumotlar, axborotlar va
dalillarni beradi.
Xususiy muammolar ma’lum darajada asosiy muammoning rejalariga o’xshash
bo’ladi. Bunda tadqiqot manbaini yangi aloqadorliklar bilan o’rganish, yangi manba
bilan yoki manbani yangi sharoitda o’rganishga tenglash mumkin.
Ilmiy tadqiqot ishining markaziy muammosi – muammo har xil turdagi
(nazariy, nazariy-amaliy, amaliy) jiqatlardan iborat ekanligi va ular orasidagi
bog’lanishning xilma-xilligidir. Ular ba’zi hollarda alohida tadqiqot mavzusi sifatida
ham ko’rilishi mumkin va qattoki alohida kichik muammo yoki mustaqil muammo
sifatida ham.
Yuqoridagi keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagicha qisqagina xulosa
chiharish mumkin:
biror bir muammo (xususiy muammo bosh muammoga yoki boshqa bir
yo’nalishdagi muammoga) o’sib, o’rganilib, takomillashtirilib, tadqiqot maqsadiga
ozgina o’zgartirish kiritilib boshqasiga aylantirilishi mumkin ekan;
biror bir muammoni o’rganish davomida yangi fikr va yangi savollar
(muammolar) yuzaga chiqadi, bosh muammoning muhim jihatlari ko’payadi
(kengayadi);
biror bir muammo yechimini topishda boshqa muammoning tug’ilishi bosh
muammoning kattagina ko’lamda yoyilishini tug’diradi.
Tadqiqotchi, albatta shug’ullanmoqchi bo’lgan sohasi yutug’i va kamchiliklari
haqida puxta bilimga ega bo’lishi lozim. Bu qilingan ishni qayta takrorlab
qo’ymaslikka asos bo’ladi va hattoki ayrim hollarda mavjud ishlanmalardan ham
saviyasi past bo’lgan ilmiy tadqiqot ishi bajarib qo’yishi ham mumkin. Bu borada
adabiyotlar,
tajribalar,
mutaxassislar
maslahati
va
boshqa
ma’lumotlar
manbalarining ahamiyati beqiyosdir.
ILMIY TADQIQOT OLIB BORIShNING
ALGORITMIK BOSQIChLARI
Ta’lim–tarbiya jarayonlari har qanday jamiyatda ham o’ziga xos davr talablari
asosida faoliyat ko’rsatib, o’sha jamiyatdagi mutaxassis-olimlar tomonidan amalga
oshirilgan. Bu boradagi mutaxassislarni tayyorlashning o’zi ham alohida muammo
bo’lib, uni optimal boshqarish jamiyat taraqqiyotini belgilashdagi muhim asoslardan
biridir.
Ma’lumki, ta’lim jarayoni muntazam ravishda harakatlanib turuvchi dinamik
tizimdir. Shu sababli ham ta’lim tizimini boshharishni qo’yilgan muammoning
rejalashtirilgan yechimiga mos qat’iy boshharish algoritmini tuzib olish lozim
bo’ladi. Chunki, ta’lim jarayonini boshharishda qo’yilgan maqsad, manba,
belgilangan vazifaar, boshharish algoritmi va vositalari doimo bog’liqlikda, deb
haraladi.
Algoritmik tizimlarni ta’lim-tarbiya jarayonining barcha bosqichlariga qo’llash
mumkin.
Mazkur ilmiy tadqiqot ishida ta’lim jarayonidagi pedagogik tadqiqotlarni
boshqarishning algoritmik tizimini yaratish muammosini qaraymiz.
Bu sohada olib borgan izlanishlarimiz natijalari mazkur muammo yechimini
topishni quyidagi ketma-ketlikda izlashni taqozo etdi:
I bosqich: Yo’nalishga tegishli ma’lumotlar va ularning turlari, tuzilishini
(empirik, analitik,fiziologik (biologik), funksional – tajribaviy) hamda yozma
adabiyotlardan olingan ma’lumotlar (sonli va sifatiy belgilar) aniqlandi;
II bosqich: Yo’nalishga tegishli muammolarni aniqlash va
ularni o’rganilmoqchi bo’lgan mavzuni e’tiborga olgan holda turlarga ajratish;
III bosqich: Turlariga ajratilgan mavzulardan muayyan
tadqiqotga tegishlisi (mosi)ni aniqlash (tadqiqot mavzusini aniqlash) va
mavzuga tegishli muammolarning o’rganilganlik darajasini tahlil qilish;
IV bosqich: Mavzuga tegishli tadqiqot manbaini aniqlash;
V bosqich: Tadqiqot manbaidan yig’ilgan ma’lumotlarni tahlil qilish va
ularni sinflarga ajratish;
VI bosqich: Tadqiqot manbaidan olingan ma’lumotlarni axborotga
aylantirish;
VII bosqich: Manba bo’yicha olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishiga tegishli
ma’lumotlar omborini yaratish;
VIII bosqich: Tadqiqot manbai va ular asosida yig’ilgan axborotlar ombori
(banki)ni e’tiborga olib boshqaruv algoritmini ishlab chiqish (tadqiqot rejasini
ishlab chiqish);
IX bosqich: Yuqoridagi bosqichlar asosida tuzilgan rejaga mos ilmiy
izlanishlarimizning nazariy asoslarini ishlab chiqish;
X bosqich: Ishlab chiqilgan nazariy asoslarni ilmiy-uslubiy jihatdan tahlil
qilish va ulardan ta’lim jarayonini takomillashtirish hamda rivojlantirishga oid
manbalarni belgilab (aniqlab) chiqish;
XI bosqich: Pedagogik samara beradigan ilmiy – uslubiy ishlanmalar
yaratishga kirishish;
XII bosqich: Ishlab chiqilgan uslubiyat (uslub) asosida tajriba-sinov ishlarini
tashkillashtirish va ular natijalarini tadqiqot maqsadi nuqtai nazaridan tahlil qilib
chiqish;
XIII bosqich: Olingan natijalar bo’yicha pedagogik samaralarni oshirish
mezonlarini tahlil qilib chiqish va ular ichidan mazkur mavzu uchun muvofiqini
tanlash;
XIV bosqich: Ilmiy – tadqiqot natijalarining pedagogik samaralarini aniqlash
va baqolash hamda ularning joriy etilishiga yo’riqnomalar tayyorlash;
XV bosqich: Pedagogik samarali ishlanmalarni amaliyotga joriy etish uchun
uslubiy tavsiyalar va ko’rsatmalar tayyorlash.
Qayd etilgan ketma-ketlikdagi birinchi bosqichning vazifasi tadqiqotchini
o’zini qiziqtirgan sohaga kiritishni ta’minlaydi. Bu borda mamlakatimizda «Ta’lim
to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va davlat ta’lim standarti
(DTS)larining qabul qilinishi ayni muddao bo’ldi. Tabiiyki, mazkur hujjatlardagi
barcha maqsad, vazifa, yo’riqlar va rejalashtirilgan natijalarga o’z-o’zidan erishib
bo’lmaydi. Bunga ta’lim tizimiga mutasaddi va aloqador barcha muassasa va
tashkilotlarning mazkur vazifalarni bajarishdagi faolligi ko’zlangan maqsadlarga
erishishni ta’minlaydi. Bunday katta muammoni hal qilish uchun esa ta’lim tizimini
boshqarish muassasalariga, muassasa raqbarligiga muntazam ravishda ta’lim tizimi
faoliyati to’g’risida axborotlar berib turish kerak va olingan axborotlarni qayta
ishlab, ta’limni boshqarishda ulardan foydalanish kerak. Axborotlarni esa
ma’lumotlar orqali olinadi. Respublikamizda ommaviy axborot vositalaridan
(ro’znoma, oynoma, radio, televedeniye, internet va h.k.) har kuni turli mazmundagi
axborotlarni olish mumkin. Ayniqsa bugungi kunda «Internet» tarmog’i xizmati
ilmiy tadqiqotchilarning turli mavzular bo’yicha yig’ishi kerak bo’lgan
ma’lumotlarni to’plashda katta imkoniyatlar yaratmoqda. Bulardan tashhari
respublikamizda har bir soha (yo’nalish) bo’yicha ilmiy, ilmiy-uslubiy va ilmiy
ommabop manbalar bor, boy kutubxonalar mavjud va ulardan foydalanish
imkoniyatlari beqiyos.
Bu soqadagi ma’lumotlar, asosan empirik (tajribalar asosida hosil bo’lgan),
analitik (formulalar, qonuniyatlar asosida hosil bo’lgan), fiziologik (kishi fiziologik
holatlarini
ifodolovchi),
funksional-tajribaviy
(manba
orqali
olinayotgan
ko’rsatkichlar orasidagi proporsional bog’lanishlarni ifodolovchi) ko’rinishlarda
uchrashi mumkin. Mazkur ma’lumotlar asosan yuqorida qayd etilganidek yozma
manbalardan olinadi, shuningdek tadqiqot maqsadini belgilab olish jarayonida
kishilar bilan (o’quvchi, talaba, o’qituvchi, va qakazo ijtimoiy omma)
o’tkaziladigan so’rovlar (anketa, savolnoma va h. k. tarqatib, ularga javoblar olish)
o’tkazish jarayonida ham hosil qilinadi.
Hosil qilingan ma’lumotlar turi aniqlanadi. Sonli bo’lganda to’g’ridan–to’g’ri
foydalanishga erishiladi. Sifatiy bo’lganda esa ular kodlashtiriladi.
BU BOSQICH OXIRIDA FOYDALANILADIGAN AXBOROTLAR
TUZILISHI BELGILANIB, ULARDAN TADQIQOT DAVOMIDA
FOYDALANISH REJALASHTIRILADI.
Ikkinchi bosqichda yo’nalishga tegishli ma’lumotlar ularning turlari va
tuzilishi aniqlanishi asosida muammolar o’rganiladi. Aniqlangan muammolar
ichidan shug’ullanmoqchi bo’lgan muayyan tadqiqot yo’nalishiga mos muammo
belgilab olindi. Belgilab olgan muammoni yechimini e’tiborga olib yig’liishi kerak
bo’lgan ma’lumotlar turlari va ular asosidagi mavzular nomlari aniqlandi. Bunda
ma’lumotlarni turlarga ajratish maqsadida anketa so’rovlari, test savollari, suhbatlar
o’tkazildi.
Uchinchi bosqichda esa tadqiqotni bevosita mavzuga mos qismiga o’tiladi.
Unda tadqiqot manbaini tanlashga ilmiy-nazariy asos tayyorlandi. Buning uchun
tanlangan mavzu bo’yicha dunyoda, respublikamizda va tevarak-atrofimizda
qilingan ishlar o’rganilib, tahlil qilinadi.
O’rganilganlik darajasini belgilashda, asosan muammoni o’rganilganligining
ilmiy-metodologik, pedagogik-psixologik va sof amaliy asoslari tahlilqilinadi. Bu
bosqichdagi ilmiy faoliyat qanchalik darajada mustaqkam olib borilgan bo’lsa,
shunchalik darajada masala qo’yilishi mustaqkam bo’ladi.
To’rtinchi bosqichda tadqiqot manbai ilmiy-uslubiy jiqatdan asoslanadi.
Bunda tadqiqot manbaini hisobga olib, tadqiqot maqsadini shakllantirishga
erishiladi. Tadqiqot maqsadini maqsadga muvofiq tanlash pedagogik tadqiqotlar
samaradorligini qo’lga kiritishda muhim asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda, asosan
tadqiqot maqsadini amalga oshirishdagi vazifalarni aniq belgilab olish ham tadqiqot
samaradorligini qo’lga kiritishning mustaqkam asosi bo’lib xizmat qiladi.
Umuman olganda ma’lumot deb kishi sezgi a’zolari, asboblar va shu kabilar
yordamida qayd etiladigan, tashqi olamdan olinadigan belgilar to’plamiga aytiladi.
Beshinchi bosqichda jarayon ham ana shu holatlarni o’zida aks ettiradi, ya’ni
tadqiqot manbai bo’yicha yig’ilgan ma’lumotlar tadqiqot maqsadini e’tiborga olgan
holda tahlil qilinadi va belgilangan vazifalar bo’yicha ular sinflarga ajratiladi.
Ma’lumotlarga, odatda, u yoki bu sababga ko’ra dastlab foydalanilmaydigan,
balki faqat saqlaydigan belgilar yoki yozib olingan kuzatuvlar sifatida qaraladi.
Qachonki ular foydalanish uchun tayyorlansa, ulardan axborot sifatida foydalanish
mumkin.
Demak, axborotni foydalaniladigan ma’lumotlar deb qarash mumkin ekan. Biz
qayd etayotgan algoritmik tizimning oltinchi bosqichi ham aynan shu muammo
yechimini topishga qaratilgandir.
Yettinchi bosqichning vazifasi esa manba bo’yicha olib boriladigan ilmiy
izlanishlarga tegishli ma’lumotlar orqali ma’lumotlar omborini tashkil etishdan
iboratdir. Bunda axborotlar axborot resurslari va axborot tizimlarini yaratishda
ma’lumotlar asosiy poydevor vazifasini bajaradi. Demak, bu borada ma’lumotlar
omborining ahamiyati buyuk bo’lishi shubhasizdir.
AXBOROTLASHGAN JAMIYATDA UMUMIY BELGILANISHDAGI
MA’LUMOTLAR OMBORI G’OYAT MUHIM ROL O’YNAYDI.
MA’LUMOTLAR OMBORI HAM NOYOB, TOR IXTISOSLASHTIRILGAN
DASTURLAR KABI MUASSASAVIY QARAMLIKDA BO’LADI. UMUMIY
BELGILANISHDAGI MA’LUMOTLAR VA BILIMLAR OMBORLARI
IYERARXIK TAMOYIL BO’YICHA QURILADI.
Ma’lumotlar omborini yo’nalishlar bo’yicha shakllantirilganda qaralayotgan
soha iyerarxiyasi hisobga olinadi yoki bir butun boshli tizim qaralayotganda qism
tizimlardan tortib, tizim elementigacha bo’lgan iyerarxiya bo’yicha jarayon davom
etadi.
Umuman olganda yuqorida qisqacha bayon qilingan ma’lumotlar, ma’lumotlar
ombori va axborotlar haqidagi fikrlarimiz, ularning shakllanish jarayoni, ya’ni
axborotlarning paydo bo’lishini quyidagicha ifodalash imkonini berdi (4.2.1 –shakl).
Demak, biz axborotlashgan jamiyatga o’tishdagi belgilar bazasidan (harflar, so’zlar,
tinish va matematik belgilar, kitoblar, ro’znomalar, oynomalar, patentlar, turli tajriba
namunalari va h.k) axborotlar hosil bo’lishigacha bo’lgan bosqichni ko’rib o’tdik.
Yuqoridagi bosqichlar asosida ish olib borish tadqiqot ishlarini bajarishni
boshqarishning axborotli ta’minotini ishlab chiqishni taqozo etadi. Bu esa tadqiqot
rejasini amalga oshirishda boshqarish algoritmini ishlab chiqishga imkon yaratadi
va u tadqiqot ishini olib borishdagi ishlatiladigan axborotlar bankiga asoslanadi.
Bunday axborotlar bankini va ular asosidagi boshqaruv algoritmini yaratish
sakkizinchi bosqichning vazifasi bo’lib, bu orqali tadqiqot rejasini ishlab chiqishga
erishiladi.
БИЛГИЛАР
МАЖМУАСИ
БОШҚАРУВЧИ
(ТАДҚИҚОТЧИ)
ТАДҚИҚОТ
МАҚСАДИ
Тадқиқот манбаи
ЙИ/ИЛГАН МАЪЛУМОТЛАР
ТАШКИЛ ҚИЛИНГАН МАЪЛУМОТЛАР ОМБОРИ
МАЪЛУМОТЛАР ТУРЛАРИ
ФОЙДАЛАНИЛМАЙДИГАН
МАЪЛУМОТЛАР
ФОЙДАЛАНИЛАДИГАН
МАЪЛУМОТЛАР
4.2.1 – shakl. Axborotlarni paydo bo’lish bosqichlari.
Bugungi kunda axborotlashtirish kishilik jamiyatining barcha sohalarini
qamrab olmoqda. Ta’lim-tarbiya sohasida esa quyidagi ketma-ketlikda fikr
yuritishga to’g’ri kelmoqda (4.2.2- shakl).
Demak, insoniyatning axborot ishlab chiqishi bo’yicha imkoniyatlarini
kuchaytiruvchi zamonaviy texnologiyalar, axborotlashgan jamiyatning intelektual
salohiyati sifatini ham belgilar ekan va bu jarayonlar axborotlashtirish sanoatini
muntazam rivojlantirishning ilmiy-texnik asosi hamdir.
Axborot texnologiyalari jarayonlarni boshharishdagi asosiy manba bo’lib
hisoblanadi. Ular kirish (boshlang’ich) ma’lumotlarni va boshqa mavjud
ma’lumotlarni tizim (qism tizimlarga va kerak paytda ayrim tizim elementlarigacha)
larga ajratish va qayta ishlash hamda kerakli maqsadlar bo’yicha qayta ishlangan
ma’lumotlarni uzatish algoritmlarini o’z ichiga oladi. Bu texnologiyadan
jarayonlarni boshqaruv faoliyatida foydalaniladi. Shuning uchun ham axborot
texnologiyalaridan oqilona (rasional) foydalanish ilmiy xodimlar faoliyati
samaradorligini oshiradi.
Axborot texnologiyalari asosida faoliyat ko’rsatish quyidagi vazifalarni hal
qilishning optimal yo’lini ta’minlab beradi:
-manba va unda kechayotgan jarayon to’g’risidagi ma’lumotlarni qayta ishlash;
-jarayonlar kechishi haqidagi davriy ma’lumotlarni muntazam ravishda olib
turish va ular asosida oraliq nazoratlar olib borish;
-ixtiyoriy joriy so’rovlarga o’sha paytning o’zida javob olish, rasmiylashtirish
va boshharishga kerakli tuzatishlar kirita olish.
Demak, bugungi kun axborotlashtirilgan jamiyat sari dadil qadam qo’yib
borilishi bilan o’ziga xos xarakterlidir. Bu borada axborotlar, axborot
texnologiyalarining roli beqiyosdir.
4.2.2- shakl. Ta’lim-tarbiya jarayonini axborotlashtirish.
To’qqizinchi bosqichning vazifasi tadqiqot yo’nalishi, muammoning
qo’yilishi, tadqiqot manbai, maqsadi, vazifalarini va tadqiqotning metodologik
МАНБА
м а ъ л у м о т л а р
Ми=дорий
Сифатий
Маълумотлар омбори
Ахборотлар
Ахборотлар банки
Ахборотли технологиялар
Янги ахборот технологиялари
asoslari hamda ilmiy farazini e’tiborga olib ilmiy-nazariy asoslarini yaratishdan
iboratdir. Bunda mazkur yo’nalish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmonlari, Vazirlar Maqkamasi qarorlari, mutasaddi vazirliklar buyruqlari va
mazkur yo’nalish bo’yicha turli me’yoriy hujjatlardagi talablarga rioya qilishga
to’g’ri keladi.
Bugungi ta’lim tizimi, uning maqsadi va vazifalari, respublikamiz
taraqqiyotiga xizmat qiluvchi ta’lim-tarbiya oldiga qo’yilgan muammo yechimiga
mos kelishi kerak. Jahon miqyosida hukum surayotgan fan–texnika taraqqiyoti,
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish va uning kelajagini belgilab
borishdagi kishilar intellektual salohiyati haqidagi axborot nihoyatda muhimligini
ko’rsatmoqda.
Jamiyatning intellektual salohiyatiga mos bo’lgan kelajak avlodni tarbiyalash
ham bu boradagi muhim muammolardan iborat bo’lib, ularning yechimini topish esa
«XXI asr-intellektual asr»ning faol ishtirokchisini tarbiyalash kabi istiqbolli
natijalarini qo’lga kiritishni taqozo etadi.
O’z navbatida ta’lim jarayoni nihoyatda murakkab manba bo’lganligi sababli
uni boshqarish yetarli darajadagi ijodkorlikni talab etadi. Bugungi kunda ta’lim
metodlari, usullari va texnologiyalari zamon bilan hamnafas bo’lib kengayib
bormoqda. Bir vaqtning o’zida ta’lim-tarbiya jarayonining turli jabhalarini qamrab
oluvchi kompleks bilimga ega bo’lish har qanday xalq ta’limi tizimi xodimining ham
qobiliyati yetarli bo’lavermaydi. Bunday hollarda, albatta, ta’lim-tarbiya haqidagi
ma’lumotlar, ma’lumotlar ombori, axborotlar, axborotlar banki, axborotlashtirish
texnologiyalari haqidagi bilimlar banki katta imkoniyatlarni qo’lga kiritishga sharoit
yaratib beradi.
Kelajakda nafaqat bilimlar banki, balki ta’lim tizimimiz egallashi kerak bo’lgan
bilim, ko’nikma va malakalar ham jahon ta’limi talablariga javob beradigan bo’lishi
lozim.
Xalq ta’limi tizimi oldiga qo’yilayotgan qator vazifalar bugungi kunda davlat
siyosatiga aylanadi. Shu sababli ham samarali ta’lim texnologiyalarini ishlab
chiqish va ularni amaliyotda joriy etish bugungi kundagi ilmiy–tadqiqot ishlarimiz
diqqat markazida bo’lmog’i lozim.
Tadqiqot ilmiy–nazariy asoslarida boy milliy ma’naviy merosimizga,
umuminsoniy qadriyatlardan samarali foydalanish pedagogik ilmiy tadqiqot
ishlarining hayotiyligini ta’minlashning asosiy manbalaridan biridir. Ayniqsa,
kasbiy faoliyatni takomillashtirish borasidagi, barkamol avlod tarbiyasidagi ilmiy
ishlarda muqaddas kitoblarimiz («Avesto», «Qur’oni Karim», «hadisi Sha’rif» va
h.k), qomusiy va hadischi olimlarimiz ta’limotlaridan, shoiru yozuvchilarimiz
ijodlaridan, tarixchi olimlarimizning buyuk asarlaridan Vatan qahramonlarimiz
(Spitamen, Muqanna, Shiroq, To’maris, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi,
Amir Temur, Temur Malik, Madali Eshon, Nomoz Primqulov va h.k.)
jasoratlaridan, davlat tuzilishi nazariyasi va amaliyoti (Amir Temur, Mirzo Bobur
va boshqalar) haqidagi ta’limotlari haqidagi boy manbalardan maqsadga muvofiq
foydalanilsa muammoning ilmiy–nazariy asoslarining tarixiy ildizlaridan ham
xabardorligi ta’minlanadi.
Muammo ilmiy–nazariy asoslarini tayyorlashda qaralayotgan mavzu bo’yicha
jahonda qanday ishlar mavjudligini bilish va ularni tahlil qilib foydali xulosalarni
chiqarish ham muhim rol o’ynaydi. Ulardagi ishlanmalar qay darajada amaliyotda
o’z o’rnini topganligini baholash ham tadqiqotchidan katta intellektual salohiyatni
talab
etadi.
Mazkur
masalaning
to’g’ri
hal
bo’lishi
tadqiqotchining
shug’ullanayotgan mavzusi bo’yicha nazariy asosni to’g’ri ifodalash imkonini
yaratadi. Bu qayd etilgan tahlillardan to’g’ri xulosa chiqarish bilan tadqiqot farazini
ifodalab olinadi va natijada mavzu bo’yicha tadqiqot metodologiyasini yaratishga
kirishiladi. Bunda, albatta nazariy asoslar ta’lim-tarbiya jarayonidagi biror
yo’nalishni takomillashtirishga yoki rivojlantirishga xizmat qilmog’i lozim, aks
holda o’tkazilayotgan tadqiqotning nazariy asoslari hayotiy emasligi kelib chiqadi,
ya’ni ishlab chiqilgan metodologiyadan pedagogik samaradorlikka erishib
bo’lmaydi va demakki bu tadqiqotni innovasion texnologiya deb bo’lmaydi.
O’ninchi bosqich vazifasi ilmiy-nazariy asoslarning amaliy ahamiyatini qay
darajadaligini baholashdan iboratdir. Bunda ilmiy-nazariy asoslarni e’tiborga olib
ta’lim texnologiyalarini yaratishda quyidagilarga e’tibor berish kerak:
-rejalashtirilgan
ta’lim
texnologiyasiga
ijtimoiy-pedagogik
asoslar
nimalardan iborat ekanligini aniqlash;
-ta’lim texnologiyasining jarayon sifatida bosqichma-bosqich amalga
oshiriladigan iyerarxik ketma-ketligi mavjudmi, ularning funksional tuzilmasi
nimalardan iboratligini belgilash;
-bu texnologiya bugungi kun talabi va jahon ta’limi talablariga mos
kelishligini o’rganib chiqish;
-agar qaralayotgan ta’lim texnologiyasi yaxlit tizim sifatida qaralsa, uning
tuzilmasini tashkiliy-funksional qism tizimlar (elementlar) bo’yicha ifodalash
mumkinligini o’rganish;
-ta’lim texnologiyasining maqsadini o’rganilayotgan o’quv predmetining
(muayyan tarbiya jarayonining) maqsadlari bilan mos keltirish.
Ta’lim texnologiyasi, aniq bir o’quv predmetini o’qitishning ilmiy asoslangan
qonun-qoida, metod va usullaridan iborat bo’lib, u ta’limda ko’zlangan maqsadga
erishish BOSQIChlarini o’zida aks ettirgan va ta’lim jarayonini maqsadga muvofiq
boshqarishga erishish imkonini beruvchi jarayondir.
Mazkur bosqichda ishlab chiqilgan ilmiy-nazariy asosni va tadqiqot maqsadini
e’tiborga olib o’qitish texnologiyasi tanlandi va amaliyotga tadbiq etish
texnologiyasini yaratishga kirishildi va shu yo’sinda ta’lim jarayoni boshqarildi.
Agar rejalashtirilgan maqsad bilan olingan natija bir-biriga mos tushsa,
rejalashtirilgan pedagogik tadqiqot jarayoni oxiriga yetgan hisoblanadi.
Bu ko’rnishdagi tadqiqotlarning keyingi qismi tugallangan pedagogik tadqiqot
natijalariga asoslanib mavjud ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirishga yoki
rivojlantirishga, uslubiy tavsiyalar tizimini yaratishga kirishiladi.
O’n birinchi bosqichda tadqiqotchining ilmiy fikrlashi katta rol o’ynaydi.
Fikrlashni ijtimoiy-tarixiy rivojlanish mahsuli sifatida ya’ni inson faoliyatining
maxsus shakli tariqasida qarash mumkin.
Fikrlash–bu tahlil va sintez qilish, taqqoslash, abstraksiyalash, umumlashtirish
va xulosa qilish singari hayoliy harakatlar (operasiyalar) asosida amalga
oshiriladigan jarayon.
Xulosa qilish- bu nimanidir tasdiqlash yoki inkor etish orqali hukm chiqarish
orqali amalga oshiriladi.
Pedagogik tadqiqotlarni olib borishda, ayniqsa pedagogik samaralar beradigan
ilmiy-uslubiy ishlanmalar yaratishda nazariy xulosa va umumlashtirishlarga
tayanadigan ham nazariy, ham amaliy fikrlash tadqiqotchida rivojlangan bo’lishi
kerak. Bu borada tadqiqotchi ilmiy fikrlash uchun quyidagilarga e’tibor berish
kerak:
- tadqiqot maqsadini aniq ifodalay bilish kerak;
-ilgari bajarilgan nazariy yoki tajribaviy (eksperimental) tadqiqotlarga
tayanadigan farqni ishlab chiqqan bo’lishi zarur;
- tadqiqot metodologiyasini shakllantirgan bo’lishi lozim;
- tadqiqot bosqichlarini aniqlab chiqa olish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak;
-ishlab chiqilgan uslubiyat va rejaga mos qo’shimcha xususiy tadqiqotlar ham
o’tkaza olish ko’nikmasiga ega bo’lish zarur;
-olingan natijalarni ilmiy-uslubiy jihatdan tahlil qila olishi kerak;
-xulosalarni ifodalashning tavsifli ekanligini yodda tutish darkor.
Pedagogik tadqiqot yo’nalishi bo’yicha fan tarixidagi dalillar misolida ilmiy
izlanishning mantiqiy ketma-ketligi haqida ilmiy fikrlar tadqiqotchida shakllangan
bo’ladi. Ayniqsa, bunda olimlarning u yoki bu nazariy yoki eksperimental
kashfiyotlarga qanday erishilganliklari tahlili haqidagi ma’lumotlar muhim rol
o’ynaydi. Qanday usullar olimlarni tadqiqotlar bilan shug’ullanishga undaganligini,
nima sababdan fan rivojlanishi bosqichida ushbu muammo hal etilganligini, bu
tadqiqot texnika va iqtisodiyotning rivojlanishi bilan qanday bog’langanligini ochib
berishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’z navbatida tadqiqotchida dialektik
fikrlash usulini shakllantirishda zarur omil bo’lib hisoblanadi. Bularni e’tiborga olib
pedagogik tadqiqotlar olib borishda muayyan yo’nalish bo’yicha bilimlar tizimini
ishlab chiqish kerakki, bularni bajarish davomida tadqiqotchi deduksiya usulidan
foydalanib, ilmiy-uslubiy ishlanmalar haqida xulosalar chiqara olishga erishsinlar.
O’n ikkinchi bosqichning vazifasi tajriba-sinov ishlarini tashkillashtirish va
uyushtirish hamda ular natijalarini tadqiqot maqsadi nuqtai nazaridan tahlil qilishdan
iborat.
Ma’lumki, har bir tadqiqotchi oldida insoniyat yaratgan jami boyliklarni
o’rganish, o’zlashtirish va rivojlantirish vazifasi turadi. Inson kamolati va jamiyat
rivojini shusiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Mazkur vazifani amalga oshirish uchun
ta’lim tizimini muntazam ravishda takomillashtirib borish, yosh avlodni ilm-fan
asoslari bilan chuqur qurollantirish lozim. Zero, ilm olish va uni takomillashtirish
yo’lidagi izlanish hamda zahmatlar insonning e’tiqodi va dunyoqarashini
shakllantirib, uni ma’naviy-axloqiy kamolat sari yetaklaydi. Bu borada olib
borilayotgan pedagogik tadqiqotlar va ularning amaliy ahamiyatini roli beqiyosdir.
Shu o’rinda bizni tashvishga solayotgan bir muammo bor, aksariyat
o’qituvchilar o’z faoliyatida darsning ma’lum bir qismida bir didaktik o’yin tashkil
qilish yoki bir sahna ko’rinishi tayyorlash yoki konferensiya darsi tashkil qilish va
shu kabilar orqadi darsda yangi pedagogik texnologiyalar (YaPT)ni qo’lladim, deb
da’vo qiladilar. Vaholanki, YaPT bu o’qituvchining hozirgi zamon fan-texnika
taraqqiyoti yutuqlaridan oliy darajada foydalanib, yoshlarning o’rganish jarayonini
faol ishtirokchisi hamda ushbu jarayonning bajaruvchisiga aylantirishdir. Shuning
uchun ham Prezidentimiz I.A.Karimov yoshlarning mustaqil fikrlash, ijodiy
tafakkur malakalariga ega bo’lishlari istiqbolimizni ta’minlashda hal qiluvchi
omillardan biri ekanligini qayta-qayta ta’kidlab keldilar. Bu muammo pedagogik
tadqiqotlar ichida eng dolzarb hamda o’z yechimini kutib turgan masalalardan
hisoblanadi.
Shu sababli ham pedagogik tadqiqotlarning ilmiy-nazariy asoslari bilan,
ularning amaliy ahamiyati ham e’tiborga olinadi. Amaliy ahamiyatini ilmiy
asoslanganligini baholashda bu boradagi ilmiy-nazariy ishlanmalar nechog’lik
amaliyotga foydasi tegishliligini tajriba-sinov ishlari (TSI)da aniqlaniladi.
Odatda, TSI uch bosqichda iborat bo’ladi. Bunda, avvalo tadqiqot vazifalarini
e’tiborga olgan holda TSI predmeti belgilab olinadi.
Birinchi–asoslovchi bosqich: Bunda TSIning predmeti bilan bog’liq bo’lgan
savollar bo’yicha ta’lim oluvchilar bilan suhbatlar o’tkaziladi, o’qituvchilar bilan
davra suhbatlari o’tkaziladi va mutaxassis olimlardan intervyular olinadi. Anketa
savollari tuzilib, ular tahlil qilinadi.
O’tkazilgan suhbatlar, intervyular, anketa va test savollari natijalari bo’yicha
quyidagilar aniqlanadi:
- ta’lim oluvchilarning muayyan ta’lim yo’nalishdan xabardorligi aniqlanadi
(yo’nalish
tarixi,
rivojlanish
bosqichlari,
ulardagi
foydalanilgan
ilg’or
texnologiyalar va ularning nazariy va amaliy ahamiyatlari);
- ta’lim beruvchilarning muayyan yo’nalish bo’yicha ilmiy-uslubiy salohiyati
(Bu soqa bo’yicha fan-texnika yutuqlari, texnologiyalarni egallaganligi, mazkur
yo’nalish bo’yicha ta’lim-tarbiya jarayonini optimal boshqara olish qobiliyati,
tayanch tushunchalar bilan qurollanganligi va ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan
tanishligi hamda ulardan ta’lim-tarbiya jarayoniga moslarini tanlay bilish
qobiliyati).
Olingan natijalar tahliliga asoslanib, ta’lim oluvchilar va beruvchilardagi bu
bilimlar «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» bilan belgilangan milliy yo’naltirish
tamoyillarini to’liq amalga oshirish imkoni yetarliligi aniqlanadi. Bunda, asosan
tajriba sinov ishini amalga oshirish xususiyatlaridan kelib chiqib ta’lim oluvchini
tegishli axborotlar bilan te’minlashda yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish
shakllari, usullari, vositalari va mazmuni ishlab chiqiladi.
Ikkinchi-tasdiqlovchi bosqich: Bunda, pedagogik faoliyatda muammoning
holati, ommaviy va ilg’or tajribalar o’rganiladi. Tajriba sinov ishi ishlarining rejasi,
dasturi va tajribaviy ishlanmalar tayyorlanadi. Tajriba sinov ishini amalga oshirish
xususiyatidan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan ta’lim mazmuni va uslublari
bevosita ta’lim-tarbiya jarayonida sinab ko’riadi.
Uchinchi-shakllantiruvchi bosqich: Bunda tadqiqot maqsadi va uni amalga
oshirish uchun ishlab chiqilgan ta’lim (tarbiya) texnologiyasi bo’yicha tajriba sinov
ishi olib boriladi, olingan natijalar tahlil qilinadi va umumlashtiriladi. Bu bosqichda
pedagogik samaradorlikni aniqlash mezonlariga e’tiborni kuchliroq qaratish zarur.
Chunki bir xildagi ta’lim-atrbiya jarayonidagi pedagogik samaradorlikni aniqlash
mezoni hamma yo’nalishdagi ta’lim-tarbiya jarayonidagi pedagogik samaradorlikni
aniqlashga yetarli bo’lavermaydi. Bunday paytlarda tadqiqotchidan samaradorlikni
aniqlash mezonlari ichidan tadqiqot yo’nalishi va tajriba sinov ishiga mosini tiklash
uchun yuksak salohiyat talab etiladi va bu orqali shug’ullanayotgan yo’nalishni
takomillashtirish va rivojlantirish uchun uslubiy tasviyalar tizimining samarali
variantini tayyorlash imkoniyatiga ega bo’ladi.
O’n uchinchi bosqich vazifasi bevosita o’n ikkinchi bosqichning uzviy davomi
bo’lib, unda asosan pedagogik samaradorlikni aniqlash mezonlari bilan
tadqiqotchining qanday darajada tanishligi, ularning mazmuni-mohiyati hamda
qanday hodisa va jarayonlar kechishini baqolashda qaysi pedagogik samaradorlik
mezoni samarali ekanligini baqolay bilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Pedagogik tadqiqotlar xususiy o’qitish metodikasiga tegishli bo’lganda, asosan
natijalarni miqdoriy taqqoslash mezonlari va ularning geometrik interpritasiyasidan
foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunda, asosan yaratilgan ta’lim
texnologiyasi bo’yicha sifat ko’rsatkichlari nazorat guruhidagi sifat ko’rsatkichlari
taqqoslanadi va ularga miqdoriy tavsiyanomalar beriladi va shular asosida uslubiy
tavsiyalar va ko’rsatmalar ishlab chiqiladi.
Agarda pedagogik tadqiqotlar pedagogika nazariyasi va tarixiga oid bo’lsa,
kirish-chiqish anketa savollaridagi javoblar natijalari tahlili orqali pedagogik
samaralar baholangani ma’qul.
Bunda kirish anketa savollari muayyan yo’nalish va tadqiqot maqsadi hamda
vazifalarini e’tiborga olgan holda tuziladi. Chiqish anketa savollari esa kirish anketa
savollaridagisidan yanada rivojlantirib, ularga to’liq javob bera oladigan shaxsni
tarbiyalashni hal qilinadi.
Kirish-chiqish anketa savollarini taqqoslashda ham turli mezonlar bor. Bu
yerda ham tadqiqotchidan tadqiqot mavzusi va yo’nalishiga mos pedagogik
samaradorlikni aniqlash mezonini to’g’ri tanlay olish qobiliyati asosiy vazifa bo’lib
qolaveradi.
O’n to’rtinchi bosqichda aniqlangan pedagogik samaradorlik mezoni
bo’yicha tajriba sinov ishi natijalarini baholash jarayoni qarab chiqiladi. Bunda,
albatta ilmiy-nazariy ishlanmalar va ular orqali hosil bo’lgan ta’lim texnologiyasini
amaliyotda qo’llash natijasida hosil bo’lgan axborotlarning aniqlik darajasi muhim
rol o’ynaydi, chunki samaradorlikni hisoblashlardagi foizni belgilash muammosi
hamda ularni ko’rgazmali tasvirlashlarda aniqlik muhim rol o’ynaydi.
Bunda pedagogik samaradorlikni aniqlash va baholashda ishlab chiqilgan
ta’lim texnologiyasini amaliyotga qo’llashdagi tajriba sinov ishi natijalari bo’yicha
muammoga qo’yilgan maqsadga erishganlikka avvalo tashxis qo’yiladi. Bu jarayon
ham o’ziga xos ijodiy faoliyat bo’lib, yangi pedagogik texnologiya, yangi axborot
texnologiyalari va ularning samaradorligi kelajakda shug’ullanilayotgan yo’nalish
taraqqiyotiga mazkur ishlanmalar ta’siri salmog’ini baholay bilishdan iboratdir.
Keyin tadqiqot natijasining mos sohasini takomillashtirishga va rivojlantirishga
bashorat qilinadi.
Bu tashxis va bashorat orqali ilmiy tadqiqot ishiga xulosa chiharilib,
umumlashtirilib, unda maqsadga erishgandik, tadqiqotning nazariy va amaliy
ahamiyatiga rasmiylashtirilib, yaratilgan ishlanmalarni amaliyotga qo’llashda
yo’riqnoma ko’rsatmalar tayyorlanadi.
O’n beshinchi bosqichda tadqiqot natijalarini sarhisob qilib, uni amaliy
hayotga qo’llashga tegishli bo’lgan barcha hujjatlar: yo’riqnomalar, ko’rsatmalar va
tavsiyanomalar tayyorlanadi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati bahosini rasmiylashtiriladi va lozim
topilganda ulardan ommaviy foydalanish uchun risolallar tayyorlanadi.
Qayd etilgan algoritmik tizimdagi bosqichlar doimo o’zaro aloqadorlikda
bo’lib, to’g’ri aloqadorlik davrida hamma bosqich, albatta qatnashadi. Teskari aloqa
paytida o’ziga kerakli bosqichga murojaat qilish mumkin.
Bu yaratilgan algoritmik tizimni joriy qilishda o’z navbatida tadqiqotchidan
dastlabki ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlashdan tortib ta’lim modullari yoki
modellarni tuzishga ilmiy tadqiqot ishlarini yuqori saviyada olib borishni talab
etadi. Tabiiyki, bu bilan ishlab chiqilgan ta’lim texnologiyalarining hayotiyligi
oshadi va pedagogik samaradorligini ta’minlash kafolatlanadi.
Pedagogik tadqiqotni boshharishning algoritmik tizimini amaliyotda joriy
qilishda ma’lumotlarni yig’ish, qayta ishlash, saqlash, uzatish ishlarini bajaruvchi
sakkiz algoritmik blok quyidagi funksiyalarni bajaradi:
- masalaning (muammosini) qo’yilishini aniqlash va saqlash;
- o’rganiladigan joy va jarayonni aniqlash;
- ma’lumotlarni yig’ish, tizimlarga ajratish va taqsimlash;
- tuzilgan ta’lim modullari va modellari tuzilmasini muammo qo’yilishini
e’tiborga olib sintez qilish;
- foydalaniladigan mezonni aniqlash va asoslash;
- foydalanishi kerak bo’lgan ta’lim texnologiyasini tanlash va saqlash;
- boshqarishni joriy qilish uchun boshharish algoritmini tanlash, saqlash va
asoslash;
- algoritmik tizimni joriy qilishga tayyorlash.
Pedagogik tadqiqotlarni boshharishning algortmik tizimi yaratilishi mazkur
sohadagi ilmiy izlanishlarni optimal variantini tanlashni kafolatlaydi.
Yaratilgan algortmik tizimning ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy tahlil qilishga,
ya’ni mazkur soha bo’yicha hodisa va jarayonlardagi qonuniyatlarni yechishga
qo’llanishi nazariy va amaliy jiqatdan muhim ahamiyatga ega. Pedagogik
amaliyotlarni boshqarishning algortmik tizimi ta’lim-tarbiya sohasidagi ko’pgina
muammolarning optimal yechimlarini topish uchun universal metodologiya
(uslubiyot) bo’lib, undan, ozgina o’zgartirishlar qilish orqali boshqa texnik va
iqtisodiy muammolar yechimini topishda ham foydalanish mumkin.
ILMIY TADQIQOT TURLARI
Demak, ilmiy tadiqiqot, insonning maqsadga muvofiq holda olib borilgan
(boriladigan) ijodiy faoliyati (ilmiy faoliyat), ilmiy tadqiqot predmeti va ilmiy
tadqiqot olib borish vositalarini o’z ichiga olar ekan.
Ilmiy xodimning ilmiy faoliyati maqsadga muvofiqligi tekshirilayotgan obyekti
(ilmiy tadqiqot predmeti) haqida yangi va aniqlangan bilimga erishishda bilishning
konkret usullari yig’indisiga tayanadi va bunda mos keladigan ilmiy tadqiqot
vositalari (stendlar, o’quv asboblari, hisoblash texnikasi vositasi, harakatdagi
modellar, kompyuterli trenajyorlar, kasbiy kompyuterli o’yinlar va h.k.)dan
foydalaniladi.
Ilmiy tadqiqot predmeti eng avvalo tadqiqotni bilish uchun inson faoliyati
yo’naltirilgan obyektdir (manbadir). Tadqiqot obyekti material dunyoning har
qanday hodisa va jarayoni bo’lishi mumkin. Tadqiqot predmetiga obyekt haqidagi
mavjud bilimlar va obyektdan tashhari bilimlar ham kiradi.
Ilmiy tadqiqot bir necha TURLARGA bo’linadi. Ular:
1. Fundamental tadqiqot–bu muayyan soqa bo’yicha bilimlarni rivojlantirish
va ular asosida aniq yangi bilimlarni hosil qilishdir.
Uning maqsadi tabiat va jamiyatning yangi qonunlarini kashf qilish hodisa va
jarayonlar orasidagi aloqadorlik qonuniyatlarini ochish hamda yangi nazariyalar
yaratish.
Fundamental tadqiqotlar ilmni rivojlanishini hamda ilm-fanning bevosita
jamiyat taraqqiyotini tezlashtiruvchi qudratli kuchga egaligini ta’minlaydi.
2. Amaliy (tadbiqiy) tadqiqot–mavjud ishlab chiharish vositalarini yoki
iste’mol predmetlarini takomillashtirish yoki yangisini yaratish bilan tavsiflanadi.
Uning maqsadi fundamental tadqiqotda olingan bilimni moddiylashtirishdan
iborat. Bunda ko’proq deduksiya tadqiqot usulidan foydalaniladi va bevosita
muayyan tadqiqot obyekti bilan ish ko’radi. Bu jarayon ijtimoiy sohalarda inson,
jamoa, qatlam va jamiyat bilan ish ko’rilsa, texnika soqasida (ishlab chiharish
sohasida) esa tadqiqot obyekti mexanizm, mashina, texnologiya yoki tashkiliy
stuktura, ya’ni «Sun’iy» tabiat bilan ish olib boriladi. Tadqiqot ishini amaliy
yo’naltirilganlik va aniq maqsadligiga amaliy tadqiqotdan xohlagan maqsadni
olishni katta ehtimolini beradi.
3. Ilmiy ishlanma–bu amaliy tadqiqot natijalarini, tajriba modellarini
yaratishda va ishlatib ko’rishda, ishlab chiqarish texnologiyasida, shuningdek, ta’lim
texnologiyalarini yaratishda hamda mavjud metodologiyani yoki texnika-
taxnologiyani mukammallashtirishda va ularni amaliy faoliyatda joriy etishdan
iboratdir.
Ilmiy ishlanma bosqichlariga ilmiy tadqiqot natijasida ilmiy tadqiqot
natijasidan jamiyat va davlatning boshqa shunga o’xshash (yaqin) sohalarida ham
foydalanish mumkin bo’lishligi talab qilib qo’yiladi.
Bu qayd etilgan ilmiy tadqiqot turlari shartli bo’lib, bu uchalasining chegaralari
harakatchandir, ya’ni chegara qat’iy emas. Ayrim adabiyotlarda ilmiy tadqiqot
ishlarini shunga o’xshash quydagicha turlarga ham bo’linadi.
1. Nazariy.
2. Nazariy – tajribaviy.
3. Tajribaviy.
Fundamental tadqiqot bilan ishlab chiharish o’rtasida (amaliyot o’rtasida) uzviy
bog’liq holatlar mavjud bo’ladi. Ular: amaliy tadqiqot–ilmiy ishlanmalar–ishlanma
loyihalash-tirishlar.
Loyihalash va o’zlashtirish bir paytning o’zida fanga hamda texnika–
texnologiya sohalariga ham kiradi, chunki bu amaliy ish, ya’ni ijodiy faoliyatda
mavjud bo’lgan bilim, ko’nikma va malaka - qabul qilingan standart va tajribaviy
mahoratlargagina asoslanib qolmasdan, texnika, texnologiya yoki ishlab chiharishni
takomillashtirish, sohalar optimal yechimlarni topish uchun hamdir.
Hal qilinishi lozim bo’lgan muammo bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari
quyidagilarga bo’linadi:
maqsadga erishish yo’lini yoki yaratilishi lozim bo’lgan texnologiyani ochib
beruvchi nazariy tajribaviy ishlar;
yangi yaratiladigan texnologiyaning turi, ko’rinishi, shakli, usuli,
metodologiyasini yaratishga bag’ishlangan ishlar;
dastlabki (aprior) tajribalar;
texnologiyaning optimal variantini yaratishga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot
ishlari;
ilmiy tadqiqotni olib borish usulini yaratishga bag’ishlangan ilmiy ishlar.
ILMIY TADQIQOT USULLARI
Ma’lumki, ilmiy tadqiqot ishi kishining ijodiy faoliyati jarayonidan iborat. Shu
sababli ham mazkur jarayon algoritmik (ma’lum ketma-ketlikda) tarzda bajariladi
va unga reja yoki loyiqa tuziladi, aks holda kutilgan natijaga erishishga bo’lgan
harakat samarasiz ham bo’lishi mumkin. Bunday holatlarini bartaraf qilishda
tadqiqot mavzusini to’g’ri tanlash va muammoning aniq qo’yilishi muhim rol
o’ynaydi. Bular tadqiqot usullarini tanlashga mustahkam asos bo’ladi. Shu sababli
ham tadqiqotchi bilishning eng umumiy usullari bilan tanish bo’lishi kerak va bu
tadqiqotchiga qaratilayotgan tadqiqot manbaini (hodisa, jarayon yoki predmet)
o’rganishga yordam beradi hamda shuning bilan birga tadqiqot manbaini o’rab
turgan muhit (dunyo) bilan aloqadorlik qonuniyatlarini ham o’rganishga imkon
yaratadi. Demak, bu orqali tadqiqotchi borliqni o’rganishning umumiy tamoyillari,
qonunlari va qoidalari bilan tanishgan bo’ladi.
Ma’lumki, har qaysi fan yoki ta’lim faqat o’zigagina ta’luqli bo’lgan tadqiqot
usullaridan foydalanadi va ular ham o’ziga xos keng qamrovlilikka (universallikka)
ega bo’ladi. Bu borada aniq (konkret) ilmiy usullarning ba’zi birlari turli fanlarda
qo’llanilishi mumkin. Masalan, matematik uslullardan pedagogik, ijtimoiy, texnik,
texnologik va shu kabi tadqiqotlarni olib borishda keng foydalaniladi. Quyida biz
ko’proq ishlatiladigan tadqiqot usullari haqida qisqacha to’xtalamiz.
Tahlil– manbani, muammoni, natijani ilmiy o’rganish uslubi.
Bunda tadqiqot obyekti fikran yoki ehtimoliy ravishda tarkibiy qismlarga
ajratiladi yoki obyektga mos belgilar va ko’rsatkichlar hamda ularning aloqadorligi
o’rganiladi. Ko’rsatkichlar (omillar) orasidagi bog’lanishlarni o’rganishdan maqsad
tadqiqot obyektini ifodalovchi ko’rsatkichlar sonini kamaytirish va ularni asosiy va
ikkinchi darajali ko’rsatkichlarga bo’lish masalasi bo’yicha ham o’rganiladi.
Sintez – obyektni (obyektlarni) bir butun holda qarab, uni (ularni) aks
etturuvchi ko’rsatkichlarni (parametrlarni, omillarni) o’zaro aloqadorlik holatdagi
tadqiqot usuli.
Odatda, sintez usuli tahlil usulidan keyin, ya’ni obyektni ko’rsatkichlar
iyerarxiyali tahlilidan keyin, ularni o’zaro aloqadorlik darajalarini hisobga olgan
holda olib boriladi.
Induksiya – xususiy tasdiqlardan umumiy tasdiqlarga o’tish haqidagi tadqiqot
usulidir.
Demak, ilmiy tadqiqot ishi davomida xususiy fikrlar, yo’riqnomalar,
ko’rsatmalar asosida tadqiqotning ma’lum bosqichida yoki oxirida umumiy
ko’rinishdagi xulosani hosil qiladi va u qonuniyat, qonun, qoida, nazariya
ko’rinishida ifodalanishi mumkin. Induksiya tadqiqot usuli tabiiy va amaliy fanlarda
keng tarqalgan usul.
Deduksiya – umumiy tasdiqlardan xususiy tasdiqlarga o’tish usuli.
Ilmiy tadqiqot ishida deduksiya tadqiqot usuli ko’pincha aniq fanlarda
ishlatiladi. Matematika fanlarida induksiya va deduksiya usullaridan ham ko’proq
foydalaniladi va ular ham tahlil va sintezga o’xshab bir-birini to’ldiradi va
tekshiradi. Ulardagi jarayon kechishi o’zaro teskari holatda bo’ladi. Hattoki
matematik induksiya metodi alohida tadqiqot usuli sifatida amaliyotda keng
qo’llaniladi.
Abstraksiya - ilmiy abstraksiyalash usuli – bu usul qaralayotgan hodisaning
(jarayon,
predmetning)
ba’zan
jiddiy
bo’lmagan
tomonini
xususiydan
uzoqlashishda, ya’ni e’tiborni umumiyga jalb qilishda qo’llaniladi
Nazariy ilmiy tadqiqot jarayonida tadqiqotchi fikran ayrim xossalari,
xususiyatlari, aloqalari va o’zaro bog’lanishlarga tayanib oxirida ilmiy abstraksiya
bo’lgan ilmiy tushuncha, qonuniyat va boshqa umumiy qonuniy holatlarni oladi.
Ular har qaysi fanni o’rganishda va uni rivojlantirishda fundamental asos bo’ladi.
Formallash – bu usulda hodisa yoki jarayon matematik belgi va qonunlar
asosida formulalarda ifodalanadi. Formallashtirish matematik abstraksiyalashning
asosi hisoblanadi. U matematik formulalarni undan uzoqlashgan fanda ham qo’llash
imkonini beradi. Bunday hollarda matematik formulalardagi umumiy qonuniyat
saqlanib, qo’shimcha shart-sharoitlar (umumiy hollar) hisobga olinadi. Masalan,
matematik apparat (formulalar)lardan bugungi kunda deyarli barcha fanlar (tibbiyot,
biologiya, iqtisod, fizika, informatika va h.k.) foydalanilmoqda.
Umuman olganda texnik amaliy fanlarda nazariy va amaliy tadqiqotlar olib
borishda matematik usullar keng qo’llaniladi.
O’xshashlik – bu yaxlitlikda alohida obyektning ba’zi bir belgisi bo’yicha
o’xshashligi.
O’xshashlik usulining asosiy tamoyili shundan iboratki, o’rganilayotgan
obyektni
xossalarining
yoki
uni
ifodalovchi
ko’rsatkichlar
tabiatining
o’xshashligidan tadqiqot qilinmagan boshqa belgi haqida ham xulosa chiharib olish
imkoniyati tug’iladi. Geometriyadagi borib bo’lmaydigan nuqtagacha bo’lgan
masofani o’lchash yoki chiqib bo’lmaydigan cho’qqini o’lchash muammolari
yechimlari ham o’xshashlik tadqiqot usulining amaldagi natijasidir. O’xshashlik
usulidan modellash jarayoni keng foydalaniladi.
Modellashtirish – obyektni tadqiq qilish maqsadida, undagi jarayonlar
kechishini ifodolovchi modellarni yaratish.
Tajriba asosiy tadqiqotda nazariy tadqiqot natijalarining amaliyotdagi isbotini
qal etishdagi asosiy tadqiqot jarayoni.
Insoniyat paydo bo’libdiki, tevarak-atrofni kuzatish bor, tahlilqilish bor va
ular asosida yakuniy fikrga ega bo’lish bor. Shuning o’zi ham tajriba.
Hodisa
va
jarayonlarni
o’rganishga
mo’ljallangan
(rejalashtirilgan,
loyiqalashtirilgan) kuzatish jarayonidagi tajriba va bilimni aniq minimumi obyektiv
hodisani maxsus yaratilgan sharoitda takrorlash.
Obyektiv hodisani nazariy asoslangan maxsus yaratilgan sharoitda takrorlash
uchun (sinash uchun) ma’lum kuzatish ishlari va bilimning aniq bir minimumi
(tajriba metodikasi va rejasi) yig’ilgan bo’lishi kerak va u kuzatish orqali olib
boriladi.
Tajriba-sinov ishlari hodisa yoki jarayonni nafaqat passiv kuzatishdan iborat,
balki uning qanday kechishiga, ya’ni uni bajarishiga ongli-ijodiy munosabatda
(tadqiqot maqsadi va rejasini e’tiborga olgin holda) bo’lishni talab etadi. Bunda
tadqiqotchi savodxonligi va ishchanligi asosiy omillardan hisoblanadi. Bunda uning
xohishi bilan tadqiqotni sun’iy takrorlashi ham mumkin.
Tajriba-sinov ishlari yordamida borliq yoki tabiatning yangi qonunlarini yoki
qonuniyatlarini va qattoki kashfiyotlarini ham ochish mumkin. Bu jarayonning
diqqatga sazovor tomonini yana bir jiqati, u sinchkovlikka ham bog’liq bo’ladi va
natijada katta-katta ilmiy, ilmiy-texnikaviy yechimlarni qo’lga kiritishga ular asos
bo’ladi. Masalan, Arximed qonunining paydo bo’lishi, Yerning tortish qonuni,
go’sht maydalagichning paydo bo’lishi (Arximed vinti) va h.k. lar shular
jumlasidandir.
Yuqoridagilarga e’tibor beradigan bo’lsak, keltirilgan tadqiqot usullari ham
amallar bajarishdagi o’zaro aloqadorlik va birlikka ega ekanligiga o’xshash
xususiyatga ega, ya’ni tahlilva sintez, induksiya va deduksiya, absratsiya va
o’xshashlik, modellash va formallash o’zaro dialektik bog’langan, aniq ITIda ular
bir-birini to’ldiradilar.
ILMIY TADQIQOT IShLARINI REJALAShTIRISh
Ma’lumki, ilmiy tadqiqot ishi asosan nazariy, nazariy-tajribaviy va tajribaviy
ko’rnishlarda bo’ladi va bularning har qaysisining o’ziga xos va mos maqsad hamda
vazifalari bo’ladi.
Ilmiy tadqiqot ishini samarali yo’llar orqali olib borish va kutilgan
(rejalashtirilgan) natijaga erishishni kafolatlash uchun eng avvalo uni to’g’ri
rejalashtirib olish lozim va uning qatiy algoritmik bosqichlarini belgilab olish kerak,
aks holda ilmiy tadqiqot ishida kutilgan natijaga erisha olmay qolish mumkin
(tadqiqot yo’nalishi o’zgarib ketishiga olib kelishi mumkin) yoki kutilgan natijaga
kutilganidan kech yetib borish mumkin.
Bu borada olib borilgan izlanishlarimiz ilmiy tadqiqot ishlarni quyidagi ketma-
ketlikda rejalashtirsalar maqsadga muvofiq bo’ladi:
sohani (yo’nalishni) aniqlash va undagi yutuq - kamchiliklarni o’rganib
chiqish hamda ular asosida tanlamoqchi bo’lgan mavzu (muammo, tadqiqot)ning
dolzarbligini asoslash. To’plangan mavzu bo’yicha hozirgi kungacha olib borilgan
ilmiy tadqiqot ishining qisqacha sharhi beriladi;
mavzuni tanlash va o’tkazilishi kerak bo’lgan tadqiqot bo’yicha uni
asoslash. Bunda muammo yechimiga yetguncha bo’lgan maqsad va vazifalar
ketma-ketligi ham asoslanadi va u ilmiy tadqiqot ishining dastlabki bosqichidan
tajriba – sinov ishlarini olib borib, natijalarni qo’lga kiritish va ulardan amaliy
faoliyatda foydalanishga tavsiyalar tizimini yaratishgacha bo’lgan bosqichlarni
to’liq qamrab olmog’i lozim;
tadqiqot obyektini tanlash. Bu jarayon bevosita yuqoridagi bosqichlar
asosida hal etiladi, chunki tadqiqot mavzusi va vazifalari, uning dolzarbligi asosida,
ya’ni ular talablarini qondira olishini tahlil qilingandan keyin tadqiqot obyekti
tanlanadi. Bu yerda u nafaqat tanlanadi, balki, tadqiqot obyektining umumiy tavsifi,
uni ifodolovchi omillar, o’zgarish va aniqlanish sohlari ham tahlil qilinib, tadqiqot
maqsadiga mos chegaraviy sharoitlar ham hal qilinadi;
tadqiqot metodlarida ilmiy tadqiqot ishiga qo’yilgan maqsadni e’tiborga
olgan holda muammo yechimiga erishishda lozim bo’lgan Davlat qujjatlari
(me’yoriy hujjatlar, qonun-qoidalar va shu kabilar), mazkur sohaning rivojlanishida
foydalanilgan yoki foydalanishi mo’ljallanadigan ilmiy-metodologik asoslari hamda
fan–texnika yutuqlari asosida hosil bo’lgan ilg’or texnika va texnologiyalar o’z
aksini topadi. Mazkur mavzu yechimining metodologiyasining chet eldagi hozirgi
holati haqida ham qisqacha ma’lumot beriladi;
ishchi faraz ilmiy tadqiqot ishi rejalarini to’g’ri tuzish va uni amalga
oshirishning optimal yo’lini topishda uning roli katta. Ishchi faraz ilmiy tadqiqot
ishining metodologik asoslari asosida shakllantiriladi va u ham muammo
yechimigacha bo’lgan jarayonni o’z ichiga oladi;
muammoning ilmiy yangiligini rejalashtirish mavzusining dolzarbligini
asoslash davridayoq boshlanadi va ishchi faraz hamda tadqiqotning metodologik
asoslarini asosida olib boriladi. Bu jarayon ilmiy tadqiqot ishi asosiy ishlanmalari
(nazariy, nazariy-tajribaviy bosqichlarda) va ular asosidagi amaliy tadqiqot ishlari
natijalari bo’yicha shakllantiriladi. Bu bosqich tajriba – sinov ishlaridagi
natijalarining adekvatligini tekshirish bilan oxiriga yetkaziladi.
tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati tanlangan mavzu bo’yicha
tadqiqotchining shaxsiy kuzatishlari natijasida to’plangan barcha ilmiy va amaliy
daliliy ma’lumotlarni mustahkamlash va tadqiqot maqsadi, vazifalari (yechimlari)ga
mos tizimlarga ajratish ilmiy tadqiqot ishi nazariy va amaliy ahamiyati asoslanadi;
mavzuga oid ma’lumotlarni axborot ko’rinishiga keltirish, boshqa daliliy
materiallar yig’ish, ularni tizimlarga ajratish (ilmiy-metologik tadqiqotlar va ilmiy-
amaliy tadqiqotlar uchun alohida-alohida) va ulardan muammo yechimini topishda
foydalanish uchun qayta tayyorlash;
ilmiy-nazariy (metodologik) tadqiqotlarni o’tkazish va ularning natijalarining
tadqiqot obyekti kechishiga adevatligini tekshirish;
natijalarni ilmiy bilishning tahlili, sintezi, xulosalash (umumlashtirish)
tamoyillari asosida kuzatilayotgan maqsadga yetishni e’tiborga olgan holda
dastlabki xulosalarni chiqarish va bular asosida ilmiy-amaliy tadqiqotlar olib
borishga uslubiy tavsiyalarni tayyorlash;
tadqiqot ishining natijalarini tajriba sinov ishi orqali asoslash. Bunda tajriba
sinov ishi, odatda uch bosqichda olib boriladi. Bu haqda mazkur qo’llanmaning
oxirida batafsil to’xtalamiz.
tajriba sinov ishi natijalari bo’yicha uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish.
Demak, ilmiy tadqiqot ishi kirish qismidan, ya’ni muammo dolzarbligini
asoslashdan boshlanib, xulosa qismida oxiriga yetar ekan.
ILMIY TADQIQOT IShLARINI MUVOFIQLAShTIRISh
Ma’lumki, ta’lim-tarbiya va uni takomillashtirishga bo’lgan intilishlar,
izlanishlar har bir jamiyatning bosh ajralmas tarkibiy qismi bo’lib, ular o’sha davr
madaniyatining va taraqqiyotining yuksak ko’rsatkichlaridan biri bo’lib
hisoblangan.
Shu sababli ham bugungi kun ta’lim tizimining holati va unga qo’yilgan
zamonaviy talablar uzluksiz ta’lim tizimi jarayonini optimal boshqarish dolzarb
muammolardan biri ekanligini ta’kidlamoqda.
Uzluksiz ta’lim tizimi (UTT) ni optimal boshqarish esa o’ziga xos pedagogik
ilmiy tadqiqot faoliyatidan iboratdir. Ma’lumki, ta’limni optimal boshqarish
jarayoni eng muhim va murakkab ijodiy mehnat turi hisoblanadi, chunki ta’lim
rivojlanib borgani sari, boshqaruv nafaqat rivojlanadi, balki murakkablashib ham
boradi.
Demak, ta’limni optimal boshqarish ham o’ziga xos ijodiy faoliyat ekan. Bu
borada ayniqsa oliy o’quv yurti (OO’Yu) va uning bo’limlari (dekanatlar, kafedralar,
ilmiy-uslubiy markazlar rahbarlari, ilmiy ishlar va axborot texnologiyalari bo’yicha
prorektorlar va h.k) rahbarlaridan muntazam ravishda ijodiy ish bilan shug’ullanib
borishini va o’z rahbarligi ostidagi ilmiy - pedagogik xodimlari ilmiy tadqiqotchiilk
faoliyatini aniq rejalashtirishni (loyihalashtirishni) va ularni yagona yaxlit muammo
darajasida muvofiqlashtirishni talab etadi. Ana shundagina OO’Yu yoki ijodiy
guruhlar ishini xalq xo’jaligining muhim muammolarini hal qilishga yo’llash oson
kechadi va shu bilan ilmiy - tadqiqot ishlari ham markazlashib, katta-katta
muammolar yechiladi, kashfiyotlar qilinadi, eng asosiysi sog’lom ijodiy muhit hosil
bo’ladi. Sog’lom ijodiy muhit bor joyda rejalashtirilgan ishlar o’z vaqtida samarali
yechim topishi shubhasizdir.
Demak, sog’lom ijodiy muhitda natijalarini ko’rsatishicha rejalashtirish
muhim asos ekan. Bu sohada olib borgan ko’p yillik ilmiy izlanishlarimiz
rejalashtirishda quyidagi ko’rsatkichlarga amal qilinsa ilmiy tadqiqot ishlarini olib
borishni samaradorligi kafolatlanadi:
mavzuning dolzarbligi. Bunda, avvalo ilmiy tadqiqot ishi «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi»da ta’kidlanganidek, barkamol avdolni tarbiyalashni
takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak va uzluksiz ta’lim tizimida ta’lim-
tarbiya jarayonining optimal variantlarini topishning innovasion uslublarini
yaratishni e’tiborga olish lozim;
istiqbolni belgilay olishlik. Bunda olib borilayotgan tadqiqot ishi natijasi,
nafaqat bugungi an’anaviy ta’limni takomillashtirishga ta’luqli bo’lishi, balki
ta’limning
zamon
bilan
(ayniqsa
"
XXI
asr-intellektual
asr"
bilan,
axborotlashtirilgan jamiyat sari borayotgan davr bilan) hamnafas qilib, kelajakda
ham o’z dolzarbligini yo’qotmaydigan ta’limning faol usullarini yaratishga
bag’ishlangan izlanishlar olib borish lozim;
amaliylik. Bunda tadqiqotni olib borishdagi kutilayotgan, rejalashtirilgan
maqsadlar va ro’yobga chiqarish imkoniyati bo’lgan vazifalar o’rtasidagi
muvofiqlikni ta’minlash va ular asosida tajriba-sinov ishlari (TSI)ni rejalashtirish
hamda uni bosqichma - bosqich tashkillashtirish, uyushtirish va natijalarini
muntazam ravishda tahlil qilib borish;
oqilonalik. Bunda mavjud minimal imkoniyatlar bilan maksimal darajadagi
innovasion ta’lim texnologiyasiga erishishni kafolatlash;
yaxlitlik. Bunda ilmiy tadqiqot jarayoni va uni boshqarishga kibernetik
tizim sifatida qarab, muammo yechimini izlashga "Tizimiy yondashuv" tadqiqot
usulini qo’llash va undagi elementlar hamda qism tizimlar orasidagi bag’lanishning
dinamik jarayon ekanligiga e’tibor berish kerak;
nazoratlilik. Bunda boshqarish jarayonida teskari aloqa vositalaridan
foydalanish lozim. Chunki teskari aloqa orqali tadqiqotni olib borishdagi
rejalashtirilgan maqsadlar ketma - ketligiga erishishni nazorat qilish ham tadqiqotni
reja asosida olib borishni kafolatlaydi;
maqsadga erishishdan chetlanishlarni sezish va rostlash ishlarini olib
borish. Bunda tadqiqotda qo’yilgan maqsad aniqlanib va ular asosidagi belgilab
olingan vazifalarga qat’iy amal qilinadi. Tadqiqotdagi adabiyotlar tahlil,
mavzuning dolzarbligini baholash orqali tadqiqot rejasi tuziladi. Reja asosida ish
olib borishda ta’lim jarayoni murakkab dinamik jarayon ekanligini e’tibordan chetta
qoldirmaslik kerak. Ba’zi hollarda jarayon harakatida o’zgarish bo’lishi bilan yoki
tadqiqotchining tadqiqotning faol usullari va zamonaviy metodlari bilan tanish
bo’lmasligi oqibatida tadqiqot rejasi bo’yicha ish olib borishda ayrim chetlanishlar
(ortiqcha ishlar yoki tadqiqot maqsadiga yetib borishda ayrim ko’rsatkichlarga
e’tiborsizlik va h.k.) qilishi mumkin. Shu sababli ham tadqiqot olib borishdagi har
bir maqsadga erishishda (tadqiqot vazifalarini hal qilishda) natijani tahlil qilib,
baholab borish kerak. Baholab borish esa tadqiqotning reja asosida borayotganligini
aniqlashda asosiy jarayon hisoblanadi.
Rostlash rejadan chetlanish bo’lganda mutaxassis-olimlar ilmiy rahbarlar
maslahatlari orqali amalga oshiriladi hamda o’zgargan jarayonga xos va mos
ta’limning faol usullari ishlab chiqiladi;
maqsadga erishganlikni aniqlash. Bu ilmiy tadqiqot ishi yakuniy bosqich
hisoblanadi. Unda tajriba sinov ishining dastlabki, shakllantiruvchi bosqichlaridagi
tahliliy va ilmiy - nazariy tadqiqotlar natijasida hosil bo’lgan metodologiya, Yangi
pedagogik texnologiyalar (YaPT), Yangi axborot texnologiyalari (YaAT) asosidagi
innovasion ta’lim shakllangan bo’ladi va uning natijasini baholash jarayoni ham
boshlangan bo’ladi. Natijalarni baholash tadqiqot maqsadi va vazifalarini e’tiborga
olib boriladi hamda tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati asosida ifodalanadi.
Agarda olingan natijalar yuqoridagi ko’rsatkichlarga to’liq javob bersa va
pedagogik samaradorlik uzluksiz ta’lim tizimining qaralayotgan bo’g’inini
takomillashtirishga va rivojlantirishga katta hissa qo’shsa, u holda maqsadga
erishildi deb xulosa qilish mumkin.
Bu ko’rsatkichlar va ularning izohlaridan ko’rinadiki, agarda tadqiqotchi
yuqoridagi ko’rsatkichlar ketma - ketligiga amal qilib ilmiy-tadqiqot ishini olib
borsa, tadqiqotni boshqarish imkoniyatiga ega bo’lib, rejalashtirilgan maqsadga
erishish ham kafolatlanar ekan. Tadqiqotni boshqarishda boshqaruv ishlaridagi
quyidagi ketma-ketlikdagi harakatlarga e’tibor berilsa yaxshi bo’lar edi:
tadqiqotni olib borishdagi harakatlar (operasiyalar)ning uzviyligi va
uzluksizligiga;
tadqiqot maqsadini ilmiy asoslash va undan kelib chiqadigan natijalarni
prognozlash (bashorat qilish)ga;
maqsadga mos vazifalarni rejalashtirishga;
tadqiqot harakatlariga (operasiyalariga) kiruvchi tadbirlarni belgilashga;
tadbirlarni olib borish va uning natijalarini tahlil qilib, baholab borishdagi
boshqarish shakli, vosita va usullarini aniqlash hamda baholashga;
olib borilgan tadqiqot ishlari natijalari tahlili, bahosi va undan amaliyotda
foydalanishga muntazam ravishda tavsiyanoma, yo’riqnoma va ko’rsatmalar
berishga erishish.
Yuqorida keltirilgan ilmiy tadqiqot olib borish ko’rsatkichlari va uni
boshqarish ketma-ketligidan ko’rinib turibdiki, sog’lom ijodiy ishlarini olib
boraman degan rahbar (OO’Yu rektori, kafedra mudiri, ilmiy markaz rahbari va h.k.)
aniq reja va boshqarish tashkilotchilik san’atiga ham ega bo’lishi kerak ekan. Chunki
OO’Yuda ilmiy ish bilan shug’ullanmaydigan o’qituvchi o’z ilmiy - pedagogik
faoliyatini zamon talablari darajasida yurgiza olmaydi va hattoki oddiy talabaning
talab - istagiga ham javob bera olmay qoladi.
Ma’lumki, oliy o’quv yurtida ishlovchi o’qituvchi, albatta ilmiy darajaga
intilish va erishish kerak degan fikr (qoida) borilgi isbot talab qilinmaydigan
haqiqatdir. Bu qoida bugunga kelib yanada mustahkamlandi, chunki respublikamiz
mustaqillikka erishishi va bozor munosabatlariga o’tish munosabati bilan bu
jarayon mutloqa yangicha tus oldi, ya’ni endi oliy o’quv yurtining o’qituvchisidan
ilmiy daraja bilan birga muntazam ravishda o’z ustida ijodiy ishlashni ham talab
qilinmoqda. Bugungi davrga, ya’ni "Intellektual asr"ga va axborotlashtirilayotgan
jamiyatga kirib borishimiz hamda unda yashashimizga e’tibor beradigan bo’lsak,
oliy o’quv yurtining har bir o’qituvchisi birorta ilmiy izlanish (dissertasiya
ishi, manografiya yozish, darslik tayyorlash, o’quv qo’llanma yozish, ixtirolar qilish,
kompyuterli dasturlariga patent olish va h.k) bilan shug’ullanishi" kerak, aks holda
ilmiy izlanish bilan shug’ullanmagan professor- o’qituvchini hayot o’z "oqimi"dan
chiqarib tashlaydi va u hyech kimga keraksiz bo’lib qoladi. Bunday holat yuz
bermasligi va yoshlar tarbiyasi, bilimi, savodi pasaymasligi uchun oliy o’quv yurtida
(dekanatda, kafedrada va h.k. boshqa bo’limlarda) ilmiy ishlar rejasini tuzib, uning
bajarilishini nazorat qilib borish lozim. Reja tuzishda albatta vaqt masalasi (muddat)
muhim faktor (omil) hisoblanadi va bunda kafedralardagi professor - o’qituvchilar
ilmiy imkoniyatlarini baholay bilish katta ahamiyatga ega.
"hamma fan doktori bo’lishi mumkin emas. Biroq nomzodlik dissertasiyasini
yozmagan o’qituvchi bo’lmasligi kerak degan qoida asosida ilmiy ishlar rejasi
tuziladi". Shuni alohida ta’kidlash lozimki, dissertasiyalardan tashqari, ilmiy ishlar
rejasida:
har yili kamida ikkita ilmiy maqola yozish;
yoki ilmiy-amaliy konferensiyalarda 2ta ma’ruza bilan qatnashish
(ma’ruzaning qisqacha bayoni chop etilishini ham nazarda tutgan holda);
xo’jalik shartnomalarini bajarishda qatnashib mustaqil bo’lim bo’yicha
hisobot tayyorlash (hisobot 1 b.t.dan kam bo’lmagan yoki kiritilgan yangilikning
samarasini aks ettirgan hujjat);
talabalar ilmiy to’garaklariga raqbarlik qilish (to’garak hisoboti tasdiqlangan
bo’lishi lozim va hisobot to’garak rahbariga 1ta maqola o’rnini o’tashi mumkin);
talabalar ilmiy ishlariga rahbarlik qilish (kamida 4 ta ilmiy ishga rahbarlik
bitta maqola miqdorida bo’lishi mumkin. Malakaviy bitiruv va kurs ishlariga
rahbarlik bunga kirmaydi);
chet el jurnallarida 1 ilmiy maqola chop etish;
o’quv jarayoni uchun maqsadli o’quv - uslubiy ko’rsatma (yo’riqnoma)
yozish ( ma’ruza matnlari yozish bunga kirmaydi);
sirtqi fakultet talabalari uchun o’quv - uslubiy ko’rsatma, namunaviy o’quv
dasturi yozish;
darsliklar yozish;
o’quv qo’llanmalar yozish;
darslik va o’quv qo’llanmalarini xorijiy tildan o’zbek tiliga ag’darish kabi
ishlar o’z ifodasini topmog’i kerak [26].
Demak, ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirish orqali ijodiy faoliyatni
boshqarish imkoniyati tug’ilib, undagi rejadan chetga chiqishlarni ham rostlab
turish imkoniyati yaratiladi.
Buning uchun ilmiy tadqiqot ishi rahbarlaridan oraliq va joriy natijalar
bo’yicha axborotlar olinib, tahlil qilinib turiladi.
Ular quyidagilarni o’z ichiga oladi:
mavzu nomi;
mavzu rahbari;
mavzuning maqsadi;
mavzuning mazmun - mohiyati;
mavzu bo’yicha joriy etilayotgan faol ta’lim usullari (YaPT, YaAT, modelli
ta’lim, modulli ta’lim va h.k.), ya’ni innovasion ta’lim;
qo’llaniladigan innovasion ta’limning maqsadi va uning innovasiaviy
xususiyati hamda qo’llanilishidan hosil bo’ladigan natija;
mavzu bo’yicha tadqiqotni boshqarishga tavsiyalar;
tadqiqotni boshqarishga yangi axborot texnologiyadan foydalanishga
tavsiyalar;
qo’lga kiritilgan natijani tadqiqot maqsadi nuqtai nazaridan tahlil va
tadqiqotning keyingi bosqichiga o’tish to’g’risida yo’riqnoma va ko’rsatmalar
berish.
Yuqoridagi qayd etilgan ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirish va uning
ko’rsatkichlari hamda ilmiy tadqiqotni boqarish ketma - ketligini e’tiborga olib, A.
Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika institutida olib borayotgan ilmiy tadqiqot
ishlarini quyidagi tartibda muvofiqlashtirish lozim deb topdik ( 4.6.1- shakl):
Shakldagi, 1.1 - ilmiy tadqiqot yo’nalishlari;
1.2. - yo’nalishlar bo’yicha ilmiy tadqiqot rejalari;
1.3.- rejani amalga oshirish ko’rsatkichlari;
1.4. - tadqiqotni boshqarish algoritmlari;
1.5. - har bir mavzu bo’yicha joriy natijalar, ya’ni joriy axborot olish;
1.6. - har bir mavzu bo’yicha oraliq (davriy) axborot olish;
1.7. - ilmiy tadqiot ishi bo’yicha axborotlar tahlili va tadqiqotning keyingi
bosqichiga o’tish to’g’risida tavsiyalar;
2.1. - maqola yozish;
2.2. - uslubiy tavsiyanoma tayyorlash;
2.3. - o’quv qo’llanma tayyorlash;
2.4 - darslik tayyorlash;
2.5. - ixtiro olish;
2.6. - kashfiyot qilish;
2.7. - manografiya yozish;
2.8. - mualliflik guvohnomasi olish;
2.9. - dissertasiya tayyorlash;
2.10. - patent olish;
2.11.- avtoreferat tayyorlash;
2.12. - referat yozish;
2.13 - annotasiya tayyorlash;
2.14. ma’ruza tezisi yozish.
Shakldan ko’rinib turibdiki, institut miqyosida olib borilayotgan ilmiy tadqiqot
ishlari juda ko’p qirrali. Shu sababli ham ilmiy tadqiqot ishlarini muvofiqlashtirish
va yaxshi ishlayotgan ilmiy-pedagogik xodimlarni topish hamda ularning ilmiy
salohiyatidan bo’lajak olimlarni: iqtidorli talabalarni, magistrlarni, aspirantlarni va
shu kabi tadqiqotchilarni bahramand qilish lozim. Bu kabi ilmiy, tashkiliy ishlarni
olib borishda oliy o’quv yurti rektori, ilmiy ishlar va axborot texnologiyalari
bo’yicha prorektorlar, fakultet dekanlari va ayniqsa kafedra mudirlari hamda
o’qituvchilar jonbozlik ko’rsatishi lozim.
Ilmiy tadqiqot ishi bir kunlik, bir oylik ish emas, balki u yillar davomida
amalga oshiriladi. Shu sababli ham uni rejalashtirish va institutdagi olimlar ilmiy
salohiyatini e’tiborga olib muvofiqlashtirish bu soha ravnoqini kafolatlaydi. Bularni
e’tiborga olgan holda Abdulla Qodiriy nomidagi JDPIda ilmiy tadqiqot ishlari
quyidagicha yo’nalishlarga ajratilgan va ularga institutdagi ilmiy salohiyatli
olimlardan muammo ilmiy rahbarlari belgilangan:
fizika-matematika va texnika fanlarining dolzarb muammolari va ularni
o’qitishning zamonaviy informasion texnologiyalari;
pedagogika, psixologiya, maktabgacha va boshlang’ich ta’lim muammolari
hamda ulardan ta’lim-tarbiya jarayonida foydalanishning innovasion uslublari;
rus tili va adabiyoti uslubiyatining dolzarb masalalari. Yangi pedagogik
texnologiyalarni dars jarayoniga tadbiq etish;
falsafa, milliy istiqlol g’oyasi, tarix va huquq fanlaridagi muammolar
integrasiyasi
va
ulardan
amaliyotda
foydalanishning
yangi
pedagogik
texnologiyalari;
jismoniy va musiqiy madaniyati, ta’limining zamonaviy muammolari hamda
ularni amaliyotda joriy etishning noan’anaviy usullari;
kimyo-biologiya fanlarining dolzarb muammolari va ularni o’qitishdagi
aloqadorlikning axborotli ta’minoti;
filologiya fanlarining dolzarb muammolari va ularni amaliyotda joriy
etishning yangi pedagogik texnologiyalari;
G’arbiy Turkiston tog’ va tog’ oldi hududlarini tabiiy va iqtisodiy geografik
jihatdan o’rganishni joriy etishning yangi pedagogik texnologiyalari.
Yuqoridagi yo’nalishlar (muammolar) ham mavzularga bo’lingan va har bir
mavzu bo’yicha ilmiy rahbarlar tayinlangan. Bunda muammo rahbari o’z
ixtiyoridagi mavzular rahbarlari bilan ilmiy tadqiqot ishlarini kechishini nazorat va
tahlil qilish maqsadida davriy davra suhbatlari o’tkazib turadi. O’tkazilgan davra
suhbatidan hosil bo’lgan xulosalar bo’yicha maxsus shaklda "Ilmiy ishlar va axborot
texnologiyalari"
bo’yicha
prorektor
huzuridagi
ilmiy
tadqiqot
ishlarini
muvofiqlashtirish kengashiga axborot berilib boriladi, bu axborotlardan bir nusxa
mavzu va muammo rahbarlarida saqlanadi.
Yuqoridagi ilmiy tadqiqot ishlarini rejalashtirishga bo’lgan talablarni e’tiborga
olib, har bir yo’nalish bo’yicha joriy va istiqbolli rejalar tuzilgan. Bu rejalarni
amalga oshishini muammo rahbari nazorat qilib boradi va har bir mavzu bo’yicha
ilmiy tadqiqot ishi monitoringi tahlil qilinib boradi. Bunda ilmiy tadqiqot ishini
samarali amalga oshirish ko’rsatkichlariga qat’iy amal qilish zarur, aks holda
samarasiz (keraksiz, dolzarb bo’lmagan) ishlanmalarni yuzaga keltirib chiharish
mumkin.
Albatta, ilmiy tadqiqot ishi o’z-o’zidan bo’lib ketaveradigan jarayon emas. Shu
sababli ham uni optimal boshqarishga erishgandagina istiqbolli, zamon talabiga mos
ilmiy izlanishlar qilish mumkin va bunda ilmiy tadqiqotlar olib borishning
algoritmik tizimiga qat’iy e’tibor berish kerak.
Ilmiy tadqiqot ishlarida tadqiqot jarayoni reja bo’yicha borayotganligini
nazorat qilish rejadan chetlanishlarning o’z vaqtida oldi olinadi hamda kerakli
rostlash ishlarini qilish ham unchalik qiyin bo’lmaydi. Shu sababli bu jarayonda
muntazam ravishda har kvartalda axborot olib turish va uni tahlil qilish tadqiqotni
ilmiy asosda hamda samarali tashkil qilishni kafolatlaydi. Bu nafaqat ilmiy tadqiqot
ishini reja bo’yicha borishini kafolatlaydi, balki u mazkur sohaning keyingi
bosqichida qilinadigan ishlarga tavsiyalar berishga ham fundamental asos bo’lib
ham xizmat qiladi va shu yo’sinda ilmiy tadqiqot ishidan ko’zlangan oxirgi
maqsadgacha ish olib borsak, shubhasiz bu sohadagi ishlarimiz samarali bo’ladi.
Har bir yo’nalish (muammo) bo’yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari
natijalarini baholash, mazkur izlanishning keyingi qismini to’g’ri va samarali davom
ettirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bunda ishning borishi va qo’lga kiritilgan natijalar
bo’yicha hisobot olinadi. Hisobotlar tushunarli, aniq, har bir ilmiy xodimning
kichginagina mehnati ham e’tibordan chetda qolmagani maqul, chunki kichkinagina
ilmiy natija kelajakda katta kashfiyot yoki ixtirolarga asos bo’lishi mumkin. Bu
borada hisobat uchun maxsus shakl ishlab chiqilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi va
ilmiy xodimlar ishlari natijalarini baholashda ularni taqqoslash imkoniyati tug’iladi
hamda u ilmiy tadqiqot ishlari natijalari nazariy jiqatdan ham, amaliy jiqatadn ham
chuqur tahlil qilishiga asos bo’ladi.
Bular asosida institut rektori raxbarligida olingan ilmiy natijalar bo’yicha
salohiyatli ilmiy xodimlarni aniqlanadi va ular ishlari bo’yicha konferensiyalar,
ilmiy-uslubiy seminarlar, davra – suhbatlari va shu kabilar tashkil etiladi. Va nihoyat
olingan natijalarni amaliyotga joriy etishga tavsiyalar berish va ilg’or ilmiy
xodimlarni moddiy-ma’naviy rag’batlantirish amalga oshiriladi.
Ilmiy-tadqiqot ishlarini shu yo’sinda muvofiqlashtirish ilmiy tadqiqot ishidagi
samaradorlikni oshiradi va ommaviy ijodiy muhitni shakillantiradi.
ILMIY TADQIQOT IShIDA ASOSIY
KO’RSATKIChLARNI TANLASh
Ilmiy tadqiqot ishida ilmiy-nazariy asoslarning amaliy ahamiyatini qay
darajadaligini (ilmiy tadqiqot ishining amaliy ahamiyati) baholash muhim ahamiyat
kasb etadi va undagi ilm-fan rivojida foydalanishga tadqiqotchida aniq fikrlar
(g’oyalar) shakllanadi. Bu boradagi izlanishlarimizning ko’rsatishicha, mazkur
muammoning yechimini topishni (ilmiy tadqiqot ishining amaliy ahamiyatini
baholashni) quyidagi ketma-ketlikda olib borish maqsadga muvofiq bo’ladi:
- rejalashtirilgan ilmiy tadqiqot ishining ijtimoiy asoslarining keng
hamrovliligini aniqlash;
- ilmiy tadqiqot ishini olib borishning qat’iy iyerarxik tizimi mavjudligi,
ularning tashkiliy-tuzilmaviy modelini ilmiy asoslash;
- olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishi saviyasi bugungi kun ilm-fan rivojiga
qo’yilgan talabga javob berishligini aniqlash;
- qo’lga kiritilayotgan natija tadqiqot maqsadi va vazifalari talablariga to’g’ri
kelishligini baholash.
Yaratilayotgan ilmiy ishlarni aniq bir tadqiqot obyekti bo’yicha ilmiy
asoslangan holdagi qonun-qoida, metod va usullari majmuasidan iborat bo’lib, u
amalda ko’zlangan (rejalashtirilgan) maqsadga erishishni o’zida aks ettiradi va
tadqiqot jarayonini maqsadga muvofiq boshqarishga erishish imkonini beradi.
Bunda ishlab chiqarilgan ilmiy-nazariy asosni va tadqiqot maqsadini e’tiborga
olib, tadqiqotni amaliy jihatdan joriy etish texnologiyasini bajarishga kirishiladi va
shu yo’sinda ilmiy tadqiqot ishining keyingi bosqichini bajarishga o’tiladi.
Agarda rejalashtirilgan maqsad bilan olingan natija bir-biri bilan ustma-ust
tushsa, rejalashtirilgan ilmiy tadqiqot ishi jarayoni oxiriga yetgan hisoblanadi.
Ilmiy tadqiqot ishining provard natijasida qurilma, mexanizm, mashina, metod,
metodologiya, qonun, qoida, texnologiya, algoritm, model va shu kabilar yaratiladi
va bularning yaratilishi ham o’ziga xos mantiqiy ketma-ketlikni ifodalaydi. Biz
ilmiy tadqiqot ishining amaliy ahamiyatini ko’rsatishni yanadi aniqroq ifodalash
maqsadida mazkur ketma-ketlikni quyidagicha ifodalashni lozim topdik:
- ilmiy tadqiqot ishining axborotlar tizimi: muammo qo’yilishi; muammo
bo’yicha axborotlar tizimi haqidagi umumiy ma’lumotlar; to’plangan umumiy
ma’lumotlarni (kodlashtirib) axborotga aylantirish va ularni tizimlarga ajratish;
- tadqiqot olib borishning algoritmik bosqichlarini tayyorlash va axborotlarni
qayta ishlash texnologiyasidan (algoritmini) tasdiqlab olish 1.
- tadqiqot maqsadiga mos axborotlarni qayta ishlash jarayoni, ilmiy tadqiqot
ishining asosiy ilmiy-nazariy qismi ekanligini bilishi;
- ilmiy tadqiqot ishida qo’lga kirilgan natijalarni joriy etishga tayyorlash;
- ilmiy tadqiqot ishining tayyorlangan natijalaridan amaliyotda foydalanishni
baqolash, ya’ni natijalarni qo’llashning optimal variantlarini topish borasida
natijaviy ko’rsatkichlarni o’rganish va ilmiy tadqiqot ishining olib borish jarayonini
hisobga olgan hollar (lozim topilganda) kerakli tuzatishlar (korrek-tirovkalar)
kiritish.
Ushbu ketma-ketlikdagi oxirgi talab ilmiy tadqiqot ishining tatbiqida, tajriba –
sinov ishlari olib borishda va ulardan foydalanishning samarali variantlarini topishda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, ilmiy tadqiqot ishidan maqsad ilm-fan, ta’lim-tarbiya, tabiat va
jamiyat rivojiga munosib hissa qo’shishdan iborat. Bu munosib hissaning
ahamiyatini yanada oshirish omillardan biri ilmiy natijaning amaliyotda
foydalanishga qulay variantini tanlashdan iboratdir. Qulay variantni tanlash ilmiy
natijadan keyingi ilmiy tadqiqot faoliyatida yoki sof amaliy faoliyatda ulardan
foydalinishni sodda holga keltirish, ya’ni foydalanuvchining intellektual salohiyatini
hisobga olgan holda tayyorlash tadqiqotning amaliyligini yana bir bor ta’minlaydi.
Bunda ilmiy ishlanmaning amaliyotda foydalanishdagi ko’rsatkichlari muhim rol
o’ynaydi. Ana shu faoliyatni amalga oshirishda natijaviy ko’rsatkichlar va ularning
amaliy faoliyat uchun muhimligiga e’tibor berish kerak va muhim deb olingan
ko’rsatkichlar tabiatini o’rganib chiqish va ikkinchi darajali, deb topilgan
ko’rsatkichlarni birini ikkinchisi orqali ifodalash algoritmini yaratishga kirishish
kerak. Agarda ana shunday algoritmlar yaratishga erishilsa, tadqiqot obyektini
tadqiq etish uchun 10 ta ko’rsatkich o’rganilishining o’rniga 2-3 ko’rsatkich
o’rganilib, qolganlari ishlab chiharilgan algoritmlar orqali topilaveradi va shu yo’l
bilan tadqiqot natijasining barcha ko’rsatkichlari ilmiy tadqiqot ishini amaliyotga
joriy etishda o’z aksini topadi. Bunday holatlar ilmiy ishlanmalarning
hayotiyligining amaliyotda foydalanishga qo’layligini ta’minlaydi. Buni misollarda
keltiramiz.
1. Qurilma yasash. Aytaylik, deformasiya jarayonlarini tekshirishga qurilma
yasaldi. Bu yerda tadqiqotchini qiziqtirgan fikr, deformasiya jarayoni
ko’rgazmaliligini ta’minlash va namunalarning necha xiliga bu qurilma javob
bera olishligini bilish. Aslida bu sohadagi ilmiy ishlanmada quyidagi ko’rsatkich
mavjud edi. Ular: qurilma qanday o’lchamda bo’lishi; qurilma qanday
materiallardan yasalish kerak; qurilmalarning qanday namunalarini, sinashdagi
chidamliligi darajasi va h.k.lar. Bu yerda biz faqat yuqorida ko’rsatilgan ikkita
ko’rsatkich bilan qidirdik, xolos. Keyingi o’lchamlarini esa bemalol aniqlash
mumkin va ularni birini ikkinchisi orqali ifodalab qayd etilgan ikkita ko’rsatkich
mazmuniga kiritish mumkin.
2. Qadriyatlarni o’zlashtirish. Ushbu muammo yechimini topishda qator
oraliq natijalar, ya’ni natijaviy yechimlar kerak bo’ladi. Ular: talabalarda qadriyatlar
to’g’risida fikr paydo qilish (qadriyatlar yo’nalishlarini qabul qilish); tanlangan
qadriyatlar yo’nalishining tadqiqot uchun muhimligini aniqlash; tanlangan qadriyat
yo’nalishiga sodiqlikni baholash; qadriyatlar yo’nalishlari tizimini yaratish;
qadriyatlarni
o’zlashtirishga
umumiy
tavsiyalar
tayyorlash;
qadriyatlar
yo’nalishlarini to’la o’zlashtirish va ularning talaba ta’lim-tarbiyasida aks ettirilishi.
Bu misollarda ham talabalarni qadriyatlar yo’nalishining to’la o’zlashtirilishi
ilmiy ishlanmaning asosiy maqsadi bo’lsa, qolgan ishlanmalar tadrijiy tarzda biri
ikkinchisini yaratib kelaveradi.
Demak, ilmiy tadqiqot ishini amaliyotga joriy etishda ilmiy ishlanmalar va
ularni ifodalovchi ko’rsatkichlar muhim asos bo’lib xizmat qilar ekan. Undagi
natijaviy ko’rsatkichlarni to’plashda quyidagi talablarni e’tiborga olish zarur:
- natijaviy ko’rsatkichlar tabiati (aniqlash va o’zgarish sohalari) tadqiqot
maqsadiga muvofiq kelish kerak;
- natijaviy ko’rsatkichlarni ilm-fan, ta’lim-tarbiya, texnika, texnologiya va shu
kabilarni rivojlantirishga, takomillashtirishga ahamiyatli bo’lishi kerak;
- natijaviy ko’rsatkichlarning ilmiyligi aniq ko’rsatilgan bo’lish kerak;
- natijaviy ko’rsatkichlarning tatbiqidan kelib chiqadigan samaradorligini
qo’lga kiritish texnologiyasi (taqqoslash) aniq ko’rsatilgan bo’lishi kerak.
ILMIY TADQIQOT IShLARI NATIJALARI TAHLILI
Har qanday ilmiy tadqiqot ishini olib borishdan maqsad qo’yilgan
muammoning yechimini samarali usullur bilan topish va ulardan amaliy faoliyatda
foydalanishdan iborat.
Mazkur monografiyaning dastlabki qismlarida ilmiy tadqiqot ishi va undagi
kechadigan jarayonlar haqida ma’lumot berildi. Endi ilmiy tadqiqot ishini olib
borishning quyidagi muhim jihatlari haqida to’xtalmoqchimiz. Ular: ijodiy
jarayonning
samaradorligini
aniqlash,
qo’lga
kiritilgan
natijalarning
rejalashtirilgan natijaga (dolzarbligi, muammo maqsadi va vazifalari, ishchi faraz,
tadqiqot
metodologiyasi
va
shu
kabilarga
asoslangan)
mosligini
(identifikasiyalashuvi), tekshirish natijasining tadqiqot obyekti kechishini adekvat
aks ettira olishligini baholash; ishlab chiqarilgan metodologiya (model, algoritm,
usul, uslubiyat, texnologiya va h.k.) ning tadqiqot obyekti va predmetini adaptasiya
qila olishligini asoslash. Bularning hammasini hal qilish ilmiy tadqiqot ishining
natijalarini chuqur (ilmiy-metodologik jiqatdan) tahlil qilish orqali amalga
oshiriladi.
Yuqorida ifoda etilgan adaptasiya va adekvat terminlariga izoh berib o’tamiz.
Adaptasiya – lotincha so’z bo’lib adaptatio–moslashuv ma’nosini anglatadi.
Bu yerda ilmiy tadqiqot ishini olib borishda qo’lga kiritilgan natijani (metodologik,
usul, model, algoritm va h.k.larning) tadqiq etilayotgan obyekt yoki predmetni
ifodalay olishligi nazarda tutiladi.
«Adekvat (lotincha adequatus – tenglashgan, mos, aynan bir, o’xshash) –
bilish nazariyasida narsa va hodisalarning xossalari va aloqalarini ularning obyektiv
mazmuniga to’g’ri keladigan aniq va mos qilib olish. Inson ongi obyektiv borliqni
ijtimoiy amaliyot asosida adekvat aks ettira boradi» 2.
Yuqorida qayd etilgan jihatlar ham o’z navbatida o’ziga xos tavsiflarni talab
etadi.
1. Ijodiy jarayon samaradorligi. Bunda ilmiy tadqiqot ishini olib borish
jarayoni nazariy tadqiqotlar qismiga ko’proq e’tibor beriladi va quyidagi ketma-
ketlikda ish olib boriladi:
- olib borilgan ilmiy tadqiqot ishi bo’yicha foydalanilgan axborotlar va joriy
xulosalar taqqoslanadi;
- taxminlar va ularga mos dalillar taqqoslanadi;
- sabab va oqibat aloqalari ajratilib ko’rsatiladi: «tadqiqot jarayoni natija
ilmni rivojlantirish»; «tadqiqot jarayoni natija bilimni rivojlantirish»;
«tadqiqot jarayoni natija fanni rivojlantirish»; «tadqiqot jarayoni natija
texnika - texnologiyani takomillashtirish va yaratish»; «tadqiqot jarayoni
natija ta’limni rivojlantirish» va h.k.;
- natijalardagi xatoliklarni aniqlash va ularni amaliy faoliyatda baholash nuqtai
nazardan dastlabki baqolash;
- tadqiqot mazmun-mohiyatiga bog’liq va bog’liq bo’lmagan natijalarni
aniqlash hamda ularning oxirgi natijaga ta’sirini e’tiborga olish;
- natijadagi
ko’rsatkichlar
(o’zgaruvchilar,
o’zgartiruvchilar,
omillar,
predmetlar) chegarasini amaliy faoliyat nuqtai nazardan baholash;
- natija bo’yicha xulosa (ilmga, bilimga, fanga, texnikaga, texnologiyaga,
ta’lim va hattoki ayrim tushunchaga ham) tayyorlash;
- xulosalarning haqqoniyligini baholaydigan mezon (kriteriy, tamoyil) tayrlash.
Agarda bu ilmiy tadqiqot ishining dastlabki bosqichida oldindan tayyorlangan
bo’lsa, uning qayta tekshirib ko’rish;
- natijaning ahamiyatini (ilmga, bilimga va h.k.) baqolash;
- natijani amaliy faoliyatga joriy etish tavsiyasini tayyorlash va h.k.
2. Erishilgan va rejalashtirilgan natijalarning o’zaro mosligi. Ular
quyidagicha tartiblar asosida baholanadi: ikkala natijalarining ham tadqiqot maqsadi
va vazifalariga muvofiqligi; erishilgan natijaning tadqiqot sohasidagi (mavzu
bo’yicha) ahamiyati; ilmiyligi; izchilligi; nazariy va amaliy ahamiyati;
samaradorligi; foydalanishda ixchamligi va qulayligi; shaklan va mazmunan
uyg’unlik va h.k.
Bu qayd etilgan talablar rejalarning ahamiyatliligini yana bir bor dalillar asosida
isbotlash imkoniyatini beradi.
3. Adekvatlik ilmiy tadqiqot ishi nitijasining tadqiqot obyekti (narsa va
hodisalar)dagi jarayon kechishi, ya’ni obyektning funksional vazifalarini (o’zgarish,
ishlash qonuniyatlarini va h.k.) aynan aks ettirilishi (adekvatligi) tekshiriladi.
Bunda obyekt modeli bilan tadqiqot natijasi modeli o’rtasidagi o’xshashlik, moslik
va ulardagi qonuniyatlarning nechog’lik teng aks ettirilishi muhim ahamiyat kasb
etadi.
4. Adaptivlik. Bunda qo’lga kiritilgan natija ilmiy tadqiqot ishi yo’nalishiga
qarab turlicha bo’lishi mumkin. Ular: qurilma, mexanizm, mashina va boshqa
texnikalar; buyum; metod, metodologiya; maket, model; texnologiya va h.k.
Tadqiqot olib borish jarayonida qo’lga kiritilgan natijaning tadqiqot obyektini va
predmetlari xossa va xususiyatlari hamda ular orasidagi turli xil aloqadorlikni to’liq
aks ettira olishligi tekshiriladi. Bular tadqiqot maqsadi va vazifalari bo’yicha aniq
dalillar asosida tekshirib ko’riladi, ya’ni tajriba-sinov ishlari olib boriladi.
Tajriba – sinov ishini olib borish davomida ham tadqiqotning nazariy qismiga
ayrim tuzatishlarni (talablarni) kiritishga ruxsat beriladi.
Demak, ilmiy tadqiqot ishi natijalari tahlili ham o’ziga xos ijodiy jarayon
ekan. Uni biz quyidagicha tashkiliy-tuzilmaviy model (TTM) ko’rinishda
ifodalashni lozim topdik (4.8.1.-shakl).
Ilmiy tadqiqot ishi natijalarini yuqorida qayd qilinganidek tahlil qilish,
kompleks tahlil bo’lib, u tajriba – sinov ishini olib borishdagi ishni sezilarli
darajada yengillashtiradi. Ayniqsa, ilmiy tadqiqot ishi davomida bajariladigan
xulosalash, tashxislash, prognozlash (bashoratlash), tavsiyalash jarayonlari
tadqiqotchining ortiqcha mehnat qilishining oldini oladi va tadqiqotning maqsadiga
erishishini kafolatlaydi hamda tadqiqotchining o’z ijodiy faoliyati natijasining
ahamiyatliligi (ishonchliligi, aniqliligi, samaradorligi va h.k.)ga ishonchini
mustaqkamlaydi.
ILMIY TADQIQOT IShINI OLIB BORIShDA MUALLIF FIKRINING
RIVOJIGA USLUBIY TAVSIYaLAR
Fikrlashni ijtimoiy-tarixiy rivojlanish maqsuli sifatida ya’ni inson aqliy
faoliyatining maxsus shakli tariqasida baholash mumkin. Bu faoliyat ijtimoiy hayot
sharoitlari asosida vujudga keladi va amaliyot mahsuli hisoblangan so’zlar,
tushunchalarning mantiqlari asosida amalga oshiriladi.
Fikrlash tahlil(analiz) va sintez qilish, taqqoslash, abstraksiyalash,
umumlashtirish hamda xulosalash kabi xayoliy operasiyalar yordamida amalga
oshiriladi va u ilmiy tadqiqot ishining mazmun-mohiyatini ochib berishda tadqiqot
maqsadi va vazifalarida belgilab berilgan maqsadlar ketma-ketligiga (joriy
maqsadlarga erishishda) erishishning optimal yo’lini tanlashda mustahkam
metodologik asosdir.
Fikrlash operasiyalari ichida xulosalash jarayoni ilmiy tadqiqot ishining har
bir bosqichida («qadamida») nimanidir tasdiqlash yoki tuzatish kiritish yoki inkor
etish orqali amalga oshiriladi. Bu operasiya fikrlash turlarida ham o’z dolzarbligini
yo’qotmaydi.
Ma’lumki, fikrlash nazariy va empirik turlarga bo’linadi.
Nazariy fikrlashda nazariy tushunchalar fikriy modellarning farazlarini va
nazariyalarini yaratish tushuniladi. Nazariy fikrlashning deduksiya tadqiqot usuli
bo’yicha xulosa chiqarish vositasida, umumiy nazariyaga asosan yangi hodisalarni,
qonunlarni nazariyaning natijasi sifatida shakllantirib borishi mumkin. Ilmiy
fikrlash bu ko’proq nazariy tushunchali fikrlashdir.
Empirik fikrlash esa bevosita qabul qilinadi, hissiy obrazlarga va
tasavvurlarga, shuningdek xususiy tasdiqlarga tayanib, ular chegarasidan chiqmaydi
va umumiy, muhim tasavvurlar bosqichi hamda empirik tushunchalarning hosil
bo’lishini aniqlash bilan chegaralanadi. Empirik fikrlashda xulosalash induksiya
tadqiqot usuliga tayanadi.
ilmiy tadqiqot ishini olib borishda, ayniqsa samaradorlikni aniqlashga
yo’naltirilgan
ilmiy-uslubiy
ishlanmalar
yaratishda
nazariy
xulosa
va
umumlashtirishlarga tayanadigan ham nazariy, ham amaliy fikrlash tadqiqotchida
rivojlangan bo’lishi kerak. Bu borada tadqiqotchi ilmiy fikrlash uchun quyidagilarga
e’tibor berishi kerak:
tadqiqot maqsadini aniq ifodalay bilish kerak;
ilgari bajarilgan nazariy yoki tajribaviy (eksperimental) tadqiqotlarga
tayanadigan farqni ishlab chiqqan bo’lishi zarur;
tadqiqot metodologiyasini shakllantirgan bo’lishi lozim;
tadqiqot bosqichlarini aniqlab chiqa olish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak;
ishlab chiqilgan uslubiyat va rejaga mos qo’shimcha xususiy tadqiqotlar ham
o’tkaza olish ko’nikmasiga ega bo’lishi zarur;
olingan natijalarni ilmiy-uslubiy jiqatdan tahlilqila olish kerak;
xulosalarni ifodalashning tavsifli ekanligini yodda tutish kerak;
fan tarixidagi dalillar misolida ilmiy tekshirishlar mantiqini ochib berish,
olimlarning u yoki bu nazariy yoki eksperimental kashfiyotlarga qanday
kelganliklarini ko’rsatib bera olish qobiliyatiga ega bo’lgan bo’lishi kerak.
Mazkur ketma-ketlik, qanday usullar bilan olimlarni tekshirishlar bilan
shug’ullanishga undaganligini, nima sababdan fanning rivojlanishi bosqichida
ushbu muammo qal etilganligini, bu tekshirish texnika va iqtisodiyotning
rivojlanishi bilan qanday bog’langanligini ochib berish imkonini beradi. Bu esa o’z
navbatida tadqiqotchida dealektik fikrlash usulini shakllantirishda zarur omil bo’lib
hisoblanadi. Bu borada muhokama qilish, mantiqiy-ilmiy fikrlash rivojlanishining
birinchi yo’li hisoblanadi, ikkinchi yo’li tadqiqotchilarni tadqiqot muammolarini
hal etish yo’llarini qidirishga, tadqiqot rejasini tuzishga va muammo yechimini
topish metodologiyasini ishlab chiqishga jalb etishdan iboratdir.
Uchinchi yo’l tadqiqotchilarni sabab-oqibat bog’lanishlarini aniqlashga,
kuzatilayotgan hodisalarni va narsalar xossalarini tushuntirishga, ideal, aniq
modellar bilan ishlashga jalb etishdan iboratdir.
To’rtinchi yo’l – induksiya va deduksiya tadqiqot metodlari bo’yicha xulosa
chiqarishda tadqiqotchilarning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish va ularni
rivojlantirish.
Demak, ilmiy tadqiqot ishida muallif (tadqiqotchi) fikri doimo rivojlanishda
bo’lishi kerak ekan, aks holda muallif fikrlashida biror joyda sustkashlikka yo’l
qo’yiladi va u yerda ilmiylik yo’qoladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
Asosiy adabiyotlar:
1. Yarkulov R., Maxmudova M. Vыsshiy pedagogicheskiy obrazovatelnыy
prosess. - T.: 2007 .
2. Abduqodirov A.A., Yunusov R. Magistrlik dissertatsiyasi. - T.: O’qituvchi,
2000.
Qo’shimcha adabiyotlar:
3. Sh.M.Mirziyoyev Tanqidiy taxlil, qat’iy tartib – intizom va shaxsiy
javobgarlik – xar bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil
istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston republikasi prezidentining
nutqi. // Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, № 11.
4. Sh.M.Mirziyoyev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan
birga quramiz. “O’zbekiston” 2017.
5. Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. “O’zbekiston” 2016.
6.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017—2021
yillarda O’zbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
harakat strategiyasi. 7 yanvar 2017 yil
7.Kuzminoy I.V Metodы sistemnogo pedagogicheskogo issledovaniya.- M.:
2002.
Axborot maanbalari
1.www.tdpu. uz
2.www.pedagog. uz
3. www.ziyonet.uz
www.bilim.uz;