Magistrlik dissertasiyasini tayyorlashda tadqiqot metodikasini tayyorlash

Yuklangan vaqt

2024-07-28

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

13

Faytl hajmi

49,5 KB


Magistrlik dissertasiyasini tayyorlashda tadqiqot metodikasini tayyorlash Mavzu rejasi: 1. Magistrlik dissertasiyasini tayyorlashda tadqiqot metodikasini tayyorlash. 2. Eksperiment va uning turlari. Ta’kidlovchi va ta’limiy eksperimentlar va ularni faqlari. 3. Tadqiqot bazasini tanlash. Tadqiqot obyekti, predmeti va maqsad, vazifalari. Tadqiqot metodlari. ILMIY TADQIQOT ISHIGA TEGISHLI MA’LUMOTLARNI O’RGANISH VA ISHCHI FARAZNI ASOSLASH Ilmiy tadqiqot ishilarining dastlabki bosqichi o’zidan oldingi erishilgan (fan, ta’lim, texnika va texnologiya sohalaridagi hamda amaliyotda) yutuq va kamchiliklarni o’rganish, tahlil qilish va tegishli xulosalar chiqarish hamda yondosh sohalar ma’lumotlarini ham o’rganishdan boshlanadi. Ayniqsa, pedagogik tadqiqotlarda bularga qo’shimcha ravishda muammo yechimini izlashga zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini baholashni ham talab qiladi. Bu borada tadqiqotchi yuqoridagi bosqichni o’tamasa, ishlangan muammolarni ishlashga to’g’ri kelib qolishi mumkin va ayrim hollarda mavjud ishlanmalarga nisbatan soddaroq (pastroq darajadagi) ishlanmalarga urinish hollari ham uchrab qolishi mumkin. Shu sababli ham bu dastlabki bosqich ilmiy tadqiqot ishilarning asosiy bosqichlaridan biri bo’lib, uning samarali bo’lishi tadqiqotchining ilmiy salohiyatining yuksakligiga va ustozining (ilmiy raqbarining) keng qamrovli bilimga ega bo’lishiga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Demak, bu jarayon ham o’ziga xos murakkabliklarga ega, chunki bu bosqich orqali ilmiy tadqiqot ishiga «poydevor» qo’yilishi boshlanadi. Ya’ni muayyan soha bo’yicha e’lon qilingan juda Magistrlik dissertasiyasini tayyorlashda tadqiqot metodikasini tayyorlash Mavzu rejasi: 1. Magistrlik dissertasiyasini tayyorlashda tadqiqot metodikasini tayyorlash. 2. Eksperiment va uning turlari. Ta’kidlovchi va ta’limiy eksperimentlar va ularni faqlari. 3. Tadqiqot bazasini tanlash. Tadqiqot obyekti, predmeti va maqsad, vazifalari. Tadqiqot metodlari. ILMIY TADQIQOT ISHIGA TEGISHLI MA’LUMOTLARNI O’RGANISH VA ISHCHI FARAZNI ASOSLASH Ilmiy tadqiqot ishilarining dastlabki bosqichi o’zidan oldingi erishilgan (fan, ta’lim, texnika va texnologiya sohalaridagi hamda amaliyotda) yutuq va kamchiliklarni o’rganish, tahlil qilish va tegishli xulosalar chiqarish hamda yondosh sohalar ma’lumotlarini ham o’rganishdan boshlanadi. Ayniqsa, pedagogik tadqiqotlarda bularga qo’shimcha ravishda muammo yechimini izlashga zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini baholashni ham talab qiladi. Bu borada tadqiqotchi yuqoridagi bosqichni o’tamasa, ishlangan muammolarni ishlashga to’g’ri kelib qolishi mumkin va ayrim hollarda mavjud ishlanmalarga nisbatan soddaroq (pastroq darajadagi) ishlanmalarga urinish hollari ham uchrab qolishi mumkin. Shu sababli ham bu dastlabki bosqich ilmiy tadqiqot ishilarning asosiy bosqichlaridan biri bo’lib, uning samarali bo’lishi tadqiqotchining ilmiy salohiyatining yuksakligiga va ustozining (ilmiy raqbarining) keng qamrovli bilimga ega bo’lishiga ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi. Demak, bu jarayon ham o’ziga xos murakkabliklarga ega, chunki bu bosqich orqali ilmiy tadqiqot ishiga «poydevor» qo’yilishi boshlanadi. Ya’ni muayyan soha bo’yicha e’lon qilingan juda
katta hajmdagi ma’lumotlarni to’plash, ularni sinflab biror tizimga keltirish va ularni axborotga aylantirish lozim bo’ladi. ilmiy tadqiqot ishini olib borishda mazkur muammo, asosan ikki bosqichda olib boriladi. Quyida biz ular to’g’risida qisqacha to’xtalamiz. Birinchi bosqich–tadqiqot manbai va unga tegishli ma’lumotlarni izlash. Ushbu bosqichdagi ilmiy tadqiqot ishida manbani o’rganish adabiyotlarni (monografiya, maqola, tezis, referat va h.k.) izlashdan boshlanadi. Bunda, ayniqsa, monogorafiyalar va ilmiy anjumanlar materiallari o’rni beqiyos. Ma’lumki, monografiya to’liq bibliografik ko’rsatkichga ega bo’ladi va ayni bir muammo yechimiga bag’ishlangan bo’ladi, shuningdek ilmiy anjumanlardagi ma’lumotlar ham muayyan muammoga (yo’nalishga) tegishli eng zamonaviy natijalar bo’ladi. Shu sababli ham bular orqali tadqiqot qilinadigan muammoga zamonaviy istiqbolli yondashuvlarni (zamonaviy tadqiqot usuli bilan tanishish) bilish va asosiy adabiyotlar bilan tanishish imkoniyati tug’iladi. Umuman olganda, ushbu bosqichni quyidagi ketma-ketlikda olib borilsa ijobiy samaralarni qo’lga kiritish mumkin:  bibliografik ko’rsatkichlar bo’yicha ish yuritish. Ularda muayyan muammoga tegishli ilmiy, ilmiy-uslubiy jihatdan tayyorlanib, keng tarqalishiga erishilgan kitoblar, o’quv qo’llanmalari, usulabiy tavsiyanomalar va ko’rsatmalar, brashyuralar, davriy ilmiy va ilmiy-uslubiy jurnallardagi maqolalar, ilmiy anjumanlar materiallar (maqolalar, tezislar), dissertasiyalar, avtoreferatlar va shu kabilarga e’tibor beriladi;  fan va texnikaning muayyan muammoga tegishli referativ jurnallarini va informasion varaqalarni hamda boshqa ommaviy axborot vositalaridagi ma’lumotlarni o’rganish;  muayyan muammoga tegishli jurnallardagi ma’lumotlarni muntazam ravishda o’rganib va kuzatib borish;  institutlar ilmiy ishlari bo’yicha maqolalar to’plamlarini va an’anaviy ilmiy- amaliy anjumanlari materiallarini muntazam ravishda o’rganib borish; katta hajmdagi ma’lumotlarni to’plash, ularni sinflab biror tizimga keltirish va ularni axborotga aylantirish lozim bo’ladi. ilmiy tadqiqot ishini olib borishda mazkur muammo, asosan ikki bosqichda olib boriladi. Quyida biz ular to’g’risida qisqacha to’xtalamiz. Birinchi bosqich–tadqiqot manbai va unga tegishli ma’lumotlarni izlash. Ushbu bosqichdagi ilmiy tadqiqot ishida manbani o’rganish adabiyotlarni (monografiya, maqola, tezis, referat va h.k.) izlashdan boshlanadi. Bunda, ayniqsa, monogorafiyalar va ilmiy anjumanlar materiallari o’rni beqiyos. Ma’lumki, monografiya to’liq bibliografik ko’rsatkichga ega bo’ladi va ayni bir muammo yechimiga bag’ishlangan bo’ladi, shuningdek ilmiy anjumanlardagi ma’lumotlar ham muayyan muammoga (yo’nalishga) tegishli eng zamonaviy natijalar bo’ladi. Shu sababli ham bular orqali tadqiqot qilinadigan muammoga zamonaviy istiqbolli yondashuvlarni (zamonaviy tadqiqot usuli bilan tanishish) bilish va asosiy adabiyotlar bilan tanishish imkoniyati tug’iladi. Umuman olganda, ushbu bosqichni quyidagi ketma-ketlikda olib borilsa ijobiy samaralarni qo’lga kiritish mumkin:  bibliografik ko’rsatkichlar bo’yicha ish yuritish. Ularda muayyan muammoga tegishli ilmiy, ilmiy-uslubiy jihatdan tayyorlanib, keng tarqalishiga erishilgan kitoblar, o’quv qo’llanmalari, usulabiy tavsiyanomalar va ko’rsatmalar, brashyuralar, davriy ilmiy va ilmiy-uslubiy jurnallardagi maqolalar, ilmiy anjumanlar materiallar (maqolalar, tezislar), dissertasiyalar, avtoreferatlar va shu kabilarga e’tibor beriladi;  fan va texnikaning muayyan muammoga tegishli referativ jurnallarini va informasion varaqalarni hamda boshqa ommaviy axborot vositalaridagi ma’lumotlarni o’rganish;  muayyan muammoga tegishli jurnallardagi ma’lumotlarni muntazam ravishda o’rganib va kuzatib borish;  institutlar ilmiy ishlari bo’yicha maqolalar to’plamlarini va an’anaviy ilmiy- amaliy anjumanlari materiallarini muntazam ravishda o’rganib borish;
 «INTERNET» xalqaro tarmog’idan muayyan muammo yechimiga bag’ishlangan axborotlarni to’plash va o’rganish. Ma’lumot manbalarini izlash (kutubxona, ilmiy anjumanlarga qatnashish, «INTERNET» tarmog’ida shug’allanish, respublika va mintaqaviy ilmiy markazlar faoliyatidan o’rganish, ilmiy tadqiqot institutlaridan foydalanish, tadqiqot manbaidagi suhbat uyushtirish, anketa savollariga javoblar olish va h.k.) tadqiqotchining ilmiy tadqiqot ishiga qanday jalb qilinganlik harakatiga bog’liq va u ilmiy faoliyatning uzviy bosqichi bo’lib, salmoqli o’ringa ega bo’ladi. Ikkinchi bosqich–yig’iladigan ma’lumotlarni axborotlarga aylantirib, ularni o’rganish bosqichi. Bunda olinadigan axborot (kitobning muallifi, nomi, sarlavhasi, chiqqan vaqti, nashri, o’quv adabiyoti turi va h.k.) muayyan muammo yechimiga mos aniq tizimga keltirilgan bo’lmog’i lozim. Zamonaviy adabiyotlarda (kitoblarda) annotasiya shartiy holda bo’ladi. Agarda tanishilayotgan materiallarning kerakligi aniq bo’lib qolsa, uni yana yaxshilab o’qib, tahlil qilib chiqish kerak. Tahlil paytida quyidagi ketma-ketlikka rioya qilinsa, yaxshi bo’ladi: (Mavzu: o’rganilayotgan muammo) (Asosiy mazmuni maqsadi- mohiyatimuammo yechimi va unga bog’liq ko’rsatkichlar yechimlar topishda ishlatiladigan mezonlar, farmonlar qonunlar)  (qo’yilgan muammoning izlanayotgan yechimiga mos ishlanmalar mavjudligi)  (tahlil natijasi orqali qaralayotgan muammo yechimiga yetishga bo’lgan ta’sir bahosi). Tahlil tanqidiy nuqtai nazardan qaraladi va o’rganilayotgan manbaga nisbatan yutuq hamda kamchiliklar baholanadi. Shular asosida ishchi farazni ifodalab olish imkoniyati tug’iladi. Ishchi faraz–kuzatilgan omilning jarayonning yoki hodisaning ehtimoliy, bashoratli, faraziy rivoji keltirib chiharadigan tadqiqotchi tomonidan asoslab aytilgan fikr, qarash. Ilmiy farazni shakllantirishda mavjud bilimlar (tahlil qilingan) chegarasidan chiqadigan yangi mazmunli holatlar ifodalanadi va ehtimoliy faraziy holatlarda yangi g’oyalar, qarashlar, ta’limotlar olg’a suriladi. hamda ular assosida yangi ilmiy natijalar paydo bo’lishi rejalashtiriladi.  «INTERNET» xalqaro tarmog’idan muayyan muammo yechimiga bag’ishlangan axborotlarni to’plash va o’rganish. Ma’lumot manbalarini izlash (kutubxona, ilmiy anjumanlarga qatnashish, «INTERNET» tarmog’ida shug’allanish, respublika va mintaqaviy ilmiy markazlar faoliyatidan o’rganish, ilmiy tadqiqot institutlaridan foydalanish, tadqiqot manbaidagi suhbat uyushtirish, anketa savollariga javoblar olish va h.k.) tadqiqotchining ilmiy tadqiqot ishiga qanday jalb qilinganlik harakatiga bog’liq va u ilmiy faoliyatning uzviy bosqichi bo’lib, salmoqli o’ringa ega bo’ladi. Ikkinchi bosqich–yig’iladigan ma’lumotlarni axborotlarga aylantirib, ularni o’rganish bosqichi. Bunda olinadigan axborot (kitobning muallifi, nomi, sarlavhasi, chiqqan vaqti, nashri, o’quv adabiyoti turi va h.k.) muayyan muammo yechimiga mos aniq tizimga keltirilgan bo’lmog’i lozim. Zamonaviy adabiyotlarda (kitoblarda) annotasiya shartiy holda bo’ladi. Agarda tanishilayotgan materiallarning kerakligi aniq bo’lib qolsa, uni yana yaxshilab o’qib, tahlil qilib chiqish kerak. Tahlil paytida quyidagi ketma-ketlikka rioya qilinsa, yaxshi bo’ladi: (Mavzu: o’rganilayotgan muammo) (Asosiy mazmuni maqsadi- mohiyatimuammo yechimi va unga bog’liq ko’rsatkichlar yechimlar topishda ishlatiladigan mezonlar, farmonlar qonunlar)  (qo’yilgan muammoning izlanayotgan yechimiga mos ishlanmalar mavjudligi)  (tahlil natijasi orqali qaralayotgan muammo yechimiga yetishga bo’lgan ta’sir bahosi). Tahlil tanqidiy nuqtai nazardan qaraladi va o’rganilayotgan manbaga nisbatan yutuq hamda kamchiliklar baholanadi. Shular asosida ishchi farazni ifodalab olish imkoniyati tug’iladi. Ishchi faraz–kuzatilgan omilning jarayonning yoki hodisaning ehtimoliy, bashoratli, faraziy rivoji keltirib chiharadigan tadqiqotchi tomonidan asoslab aytilgan fikr, qarash. Ilmiy farazni shakllantirishda mavjud bilimlar (tahlil qilingan) chegarasidan chiqadigan yangi mazmunli holatlar ifodalanadi va ehtimoliy faraziy holatlarda yangi g’oyalar, qarashlar, ta’limotlar olg’a suriladi. hamda ular assosida yangi ilmiy natijalar paydo bo’lishi rejalashtiriladi.
Ilmiy faraz ilm-fanni rivojlantirishda va ilm-fan mazmunini boyitishda muhim omil bo’lib hisoblanadi. Ilmiy faraz dastlab ilmiy fikrga asoslangan bo’lib, ichki his va sezgi bilan olg’a suriladigan shaklda paydo bo’ladi, chunki ilmiy dunyoharash (tafakkur)siz fan –texnikada hyech bir ilmiy g’oya (fikr, ta’limot, qarash, qonuniyat)ni shakllantirib bo’lmaydi. Ammo aniq bir hodisa yoki jarayon yoki predmet, xullas manba to’g’risidagi taxmin yoki fikr ilmiy faraz bo’la olmaydi. Faqatgina quyidagi shartlarni qoniqtira oladigan taxminlar ilmiy faraz bo’la olishi mumkin:  tahlil natijasida shakllangan xulosa taxminlarning barchasiga teskari bo’lmasligi kerak;  shakllangan xulosaning ro’y berish ehtimolligi asoslangan bo’lishi kerak;  shakllangan xulosaning nechog’lik muammo yechimiga erishishiga ta’sir ko’rsata olishgiga e’tibor qaratilib, unga muammo yechimiga yetgunga qadar suyana olishga imkoniyat yaratilgan bo’lishi lozim;  ishchi faraz tadqiqot manbaiga mos muammo yechimiga erishishni ta’minlamog’i lozim;  ishchi faraz ilmiy tadqiqot ishining asosiy sharoitlarini, harakatlantiruvchi kuchini aniqlaydi. Ishchi faraz, ilmiy tadqiqot ishining rivoji va hyech bo’lmaganda shunga yaqin natijani qo’lga kiritishni o’z zimmasiga oladi. Ammo buni olg’a surilgan faraz nazariy va amaliy asoslangandan keyingina olish mumkin, ya’ni ilmiy tadqiqot ishi jarayonida asoslangan, tasdiqlangan va rivojlangan ishchi faraz ilmiy nazariyaga o’sib o’tadi. To’liq ilmiy asoslangan, taqliliy ishchi faraz keyingi ishlarni rivojlantirishda muhim bosqich bo’ladi, chunki har qanday ilmiy tadqiqot ishida nazariy va amaliy qism bo’lib, ular tadqiqot manbaini tasdiqlaydigan aniq ko’rsatkichlarga (omillarga, vositalarga, parametrlarga) ajratish imkonini beradi. Bulardan tashqari ishchi faraz ilmiy tadqiqot ishining asosiy poydevorlaridan biri bo’lib, uning yordamida ilmiy tadqiqot ishini to’g’ri boshhqarladigan dastlabki analitik ishchi Ilmiy faraz ilm-fanni rivojlantirishda va ilm-fan mazmunini boyitishda muhim omil bo’lib hisoblanadi. Ilmiy faraz dastlab ilmiy fikrga asoslangan bo’lib, ichki his va sezgi bilan olg’a suriladigan shaklda paydo bo’ladi, chunki ilmiy dunyoharash (tafakkur)siz fan –texnikada hyech bir ilmiy g’oya (fikr, ta’limot, qarash, qonuniyat)ni shakllantirib bo’lmaydi. Ammo aniq bir hodisa yoki jarayon yoki predmet, xullas manba to’g’risidagi taxmin yoki fikr ilmiy faraz bo’la olmaydi. Faqatgina quyidagi shartlarni qoniqtira oladigan taxminlar ilmiy faraz bo’la olishi mumkin:  tahlil natijasida shakllangan xulosa taxminlarning barchasiga teskari bo’lmasligi kerak;  shakllangan xulosaning ro’y berish ehtimolligi asoslangan bo’lishi kerak;  shakllangan xulosaning nechog’lik muammo yechimiga erishishiga ta’sir ko’rsata olishgiga e’tibor qaratilib, unga muammo yechimiga yetgunga qadar suyana olishga imkoniyat yaratilgan bo’lishi lozim;  ishchi faraz tadqiqot manbaiga mos muammo yechimiga erishishni ta’minlamog’i lozim;  ishchi faraz ilmiy tadqiqot ishining asosiy sharoitlarini, harakatlantiruvchi kuchini aniqlaydi. Ishchi faraz, ilmiy tadqiqot ishining rivoji va hyech bo’lmaganda shunga yaqin natijani qo’lga kiritishni o’z zimmasiga oladi. Ammo buni olg’a surilgan faraz nazariy va amaliy asoslangandan keyingina olish mumkin, ya’ni ilmiy tadqiqot ishi jarayonida asoslangan, tasdiqlangan va rivojlangan ishchi faraz ilmiy nazariyaga o’sib o’tadi. To’liq ilmiy asoslangan, taqliliy ishchi faraz keyingi ishlarni rivojlantirishda muhim bosqich bo’ladi, chunki har qanday ilmiy tadqiqot ishida nazariy va amaliy qism bo’lib, ular tadqiqot manbaini tasdiqlaydigan aniq ko’rsatkichlarga (omillarga, vositalarga, parametrlarga) ajratish imkonini beradi. Bulardan tashqari ishchi faraz ilmiy tadqiqot ishining asosiy poydevorlaridan biri bo’lib, uning yordamida ilmiy tadqiqot ishini to’g’ri boshhqarladigan dastlabki analitik ishchi
faraz shakllantiriladi va shu asosda muammo yechimi bo’yicha ilmiy izlanishlar boshlab yuboriladi. UMUMILMIY TADQIQOTLARNI OLIB BORISh Umumilmiy tadqiqotlar xususiy ilmiy tadqiqotlar uchun metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. Umumilmiy tadqiqotlar inson aqliy faoliyatining ma’lum (aniq) maqsadga yo’naltirilgan ijodiy harakatlari majmuasidan iborat bo’lib, hodisa va narsalar o’rtasidagi aloqadorlik hamda taraqqiyot qonuniyatlarini yaratishga mo’ljallangan ijodkorlikdir. Bundan ko’zlangan maqsad hodisa yoki jarayon to’g’risida yangi bilimga ega bo’lish, uni takomillashtirish va ular asosida qo’yilgan muammo bo’yicha yangi metodologiya (metod, usul, texnologiya) va texnika yaratishdan iboratdir. Demak, ilmiy tadqiqot, bilimlarning ma’lum algoritmik tizimidan iborat emas. Shu sababli ham umumilmiy tadqiqotlar atrof dunyoni bilishda kishilar o’z bilimlarini, ilmiy dunyoqarashini oshirish maqsadidagi aqliy-ijodiy faoliyati, deb aytish mumkin. Chunki ular yangi bilimlarni paydo qiladi. Umumilmiy tadqiqotlarning rivojlanishi natijasida ilm-fanning yangi yo’nalish va sohalarining (kibernetika, kosmonavtika, bionika, ergonomika, informatika, globalistika, sun’iy intellekt…) tashkil topishini, hosil bo’lgan bilimlarni ma’lum qonuniyat asosida tizimlashda hamda ulardan bilish faoliyatini takomillashtirishda namoyon bo’lishidan sezish mumkin. Umumilmiy tadqiqotlar ham maxsus ilmiy va ilmiy- pedagogik muassasalarda, ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalarida va ilmiy-texnik markazlarda rivojlantiriladi. Ular: ilmiy tadqiqot institutlari; ilmiy-texnikaviy markazlar; ilmiy ishlab-chiqarish birlashmalari; maxsus yo’nalishga ega bo’lgan hisoblash markazlari; oliy o’quv yurtlari; maxsus loyiha-konstruktorlik byurolari (institutlari), shuningdek ilmiy laboratoriyalarda fanimiz fidoyilari tomonidan olib boriladi. «Yig’ilgan ilmiy bilimlar tizimi ilmiy tushuncha, gipoteza, qonun, nazariya, g’oyalarda yig’ilgan bo’lib, kitob, jurnal va boshqa ommaviy matbuotlarda keltiriladi va unda quyidagilar xarakterlanadi: faraz shakllantiriladi va shu asosda muammo yechimi bo’yicha ilmiy izlanishlar boshlab yuboriladi. UMUMILMIY TADQIQOTLARNI OLIB BORISh Umumilmiy tadqiqotlar xususiy ilmiy tadqiqotlar uchun metodologik asos bo’lib xizmat qiladi. Umumilmiy tadqiqotlar inson aqliy faoliyatining ma’lum (aniq) maqsadga yo’naltirilgan ijodiy harakatlari majmuasidan iborat bo’lib, hodisa va narsalar o’rtasidagi aloqadorlik hamda taraqqiyot qonuniyatlarini yaratishga mo’ljallangan ijodkorlikdir. Bundan ko’zlangan maqsad hodisa yoki jarayon to’g’risida yangi bilimga ega bo’lish, uni takomillashtirish va ular asosida qo’yilgan muammo bo’yicha yangi metodologiya (metod, usul, texnologiya) va texnika yaratishdan iboratdir. Demak, ilmiy tadqiqot, bilimlarning ma’lum algoritmik tizimidan iborat emas. Shu sababli ham umumilmiy tadqiqotlar atrof dunyoni bilishda kishilar o’z bilimlarini, ilmiy dunyoqarashini oshirish maqsadidagi aqliy-ijodiy faoliyati, deb aytish mumkin. Chunki ular yangi bilimlarni paydo qiladi. Umumilmiy tadqiqotlarning rivojlanishi natijasida ilm-fanning yangi yo’nalish va sohalarining (kibernetika, kosmonavtika, bionika, ergonomika, informatika, globalistika, sun’iy intellekt…) tashkil topishini, hosil bo’lgan bilimlarni ma’lum qonuniyat asosida tizimlashda hamda ulardan bilish faoliyatini takomillashtirishda namoyon bo’lishidan sezish mumkin. Umumilmiy tadqiqotlar ham maxsus ilmiy va ilmiy- pedagogik muassasalarda, ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalarida va ilmiy-texnik markazlarda rivojlantiriladi. Ular: ilmiy tadqiqot institutlari; ilmiy-texnikaviy markazlar; ilmiy ishlab-chiqarish birlashmalari; maxsus yo’nalishga ega bo’lgan hisoblash markazlari; oliy o’quv yurtlari; maxsus loyiha-konstruktorlik byurolari (institutlari), shuningdek ilmiy laboratoriyalarda fanimiz fidoyilari tomonidan olib boriladi. «Yig’ilgan ilmiy bilimlar tizimi ilmiy tushuncha, gipoteza, qonun, nazariya, g’oyalarda yig’ilgan bo’lib, kitob, jurnal va boshqa ommaviy matbuotlarda keltiriladi va unda quyidagilar xarakterlanadi:
-natijalarning ilmiy faoliyatliligi, umuminsoniyatga taaluqli bilimlar yig’indisi bu hammaga bir va har kim o’ziga zarurini ola-oladi (hamma xalq); -ilmiy fikrlarning tekshirilgan bo’lishi va har biri qayta tekshirilishga yaroqli bo’lishi shart; -hodisalar ehtimoli bilan o’ta bog’liq bo’lishligi, boshqa tadqiqotchi ham uni takrorlay oladigan bo’lishi shart; -bilim sistemasining turg’unligi» [1]. Endi bevosita umumilmiy tadqiqotlarni olib borish ketma-ketligiga to’xtalamiz: I. Obyekt: Bu har qanday ilmiy tadqiqotda asosiy bosqich bo’lib, bunda obyektni tanlash va asoslash ko’zda tutiladi. Obyektni tanlashda quyidagi ikki holatni hisobga olish kerak:  tadqiqot obyektlarining tadqiqot olib borish uchun o’rganilishi zarurligi va muhimligi; obyektni o’rganish zarurligi ko’proq fundamental (ilmiy-nazariy) tadqiqotlarga xos va obyektning o’rganilishi muhimligi esa ilmiy-amaliy (ilmiy- uslubiy, ilmiy-metodik va shu kabi) tadqiqotlarga xos bo’ladi. Fundamental tadqiqotlar jamiyat uchun (umuminsoniyat uchun) istiqbolli yo’nalishdagi (sohadagi) keng qamrovli tadqiqot olib borishga mo’ljallangan bo’lib, u ilm-fanning asosiy vazifasini va xalqning turmush darajasini yuqori saviyaga yetkazishni ta’minlovchi amaliy tadqiqotlar asosidir. Ilmiy-amaliy tadqiqotlar ko’proq xalq xo’jaligining muhim sohasidagi vazifalarning yangi pog’onalarga ko’taradi. Jumladan, ta’lim-tarbiya jarayonining mazmun-mohiyatini, o’qitish uslubini va texnologiyasini yangi istiqbolli pog’onaga ko’taradi yoki ishlab chihariladigan mahsulotning ishlab chiqarish qiymatini pasaytiradi, mustahkamligi (yaroqliligi)ni kuchaytiradi, shuningdek foydalanishga qulayligini ta’minlaydi yoki biror texnologik jarayon kechishining optimal varianti tanlanadi yoki biror texnika ishlab chiqariladi, yoki ishlab chiqilgan texnika takomillashtiriladi va h.k.  vaqtning chegaralanganligi: har qanday tadqiqotni olib borishda, unda muammo qo’yilishi va vazifalarni e’tiborga olgan holda ma’lum bir chegaralangan muddat bo’lishi shart, aks holda ish rejasiz bo’lib, vaqtlar o’tishi bilan tadqiqiot -natijalarning ilmiy faoliyatliligi, umuminsoniyatga taaluqli bilimlar yig’indisi bu hammaga bir va har kim o’ziga zarurini ola-oladi (hamma xalq); -ilmiy fikrlarning tekshirilgan bo’lishi va har biri qayta tekshirilishga yaroqli bo’lishi shart; -hodisalar ehtimoli bilan o’ta bog’liq bo’lishligi, boshqa tadqiqotchi ham uni takrorlay oladigan bo’lishi shart; -bilim sistemasining turg’unligi» [1]. Endi bevosita umumilmiy tadqiqotlarni olib borish ketma-ketligiga to’xtalamiz: I. Obyekt: Bu har qanday ilmiy tadqiqotda asosiy bosqich bo’lib, bunda obyektni tanlash va asoslash ko’zda tutiladi. Obyektni tanlashda quyidagi ikki holatni hisobga olish kerak:  tadqiqot obyektlarining tadqiqot olib borish uchun o’rganilishi zarurligi va muhimligi; obyektni o’rganish zarurligi ko’proq fundamental (ilmiy-nazariy) tadqiqotlarga xos va obyektning o’rganilishi muhimligi esa ilmiy-amaliy (ilmiy- uslubiy, ilmiy-metodik va shu kabi) tadqiqotlarga xos bo’ladi. Fundamental tadqiqotlar jamiyat uchun (umuminsoniyat uchun) istiqbolli yo’nalishdagi (sohadagi) keng qamrovli tadqiqot olib borishga mo’ljallangan bo’lib, u ilm-fanning asosiy vazifasini va xalqning turmush darajasini yuqori saviyaga yetkazishni ta’minlovchi amaliy tadqiqotlar asosidir. Ilmiy-amaliy tadqiqotlar ko’proq xalq xo’jaligining muhim sohasidagi vazifalarning yangi pog’onalarga ko’taradi. Jumladan, ta’lim-tarbiya jarayonining mazmun-mohiyatini, o’qitish uslubini va texnologiyasini yangi istiqbolli pog’onaga ko’taradi yoki ishlab chihariladigan mahsulotning ishlab chiqarish qiymatini pasaytiradi, mustahkamligi (yaroqliligi)ni kuchaytiradi, shuningdek foydalanishga qulayligini ta’minlaydi yoki biror texnologik jarayon kechishining optimal varianti tanlanadi yoki biror texnika ishlab chiqariladi, yoki ishlab chiqilgan texnika takomillashtiriladi va h.k.  vaqtning chegaralanganligi: har qanday tadqiqotni olib borishda, unda muammo qo’yilishi va vazifalarni e’tiborga olgan holda ma’lum bir chegaralangan muddat bo’lishi shart, aks holda ish rejasiz bo’lib, vaqtlar o’tishi bilan tadqiqiot
dolzarbligi o’z ahamiyatini yo’qotishi mumkin. Ayniqsa, ilmiy-amaliy tadqiqot ishlarida, obyektni tanlashda muhim ahamiyat kasb etadi va hattoki tajriba-sinov ishlarini olib borishda vaqtning optimal chegarasini tanlash tadqiqot samaradorligini ta’minlash mezoni ham bo’lib olishi mumkin. Aytaylik pedagogik tajriba sinov ishlari (TSI)ni iyul va avgust oylariga rejalashtirildi. Bu maqsadga muvofiqmi? Yoki g’alla ekishda olib boriladigan TSIni saratonga belgiladik. Bu to’g’ri yo’lmi? Demak, obyekt va u bilan olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishi mazmun-mohiyati o’zaro aloqadorlikda olib borilishi lozim, biri ikkinchisisiz faoliyat yuritilsa, samarasiz, vaqt me’yorisiz ilmiy faoliyat yuzaga kelib, ularda ilmiy yangilik bo’lishining o’zi ham alohida muammoga aylanadi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, tadqiqot obyektini faqat «predmet»: asbob- uskuna, moslama, mexanizm, mashina va shu kabilar ko’rinishida tushunish kerak emas, balki u algoritm, usul, metodologiya, texnologiya, tamoyillar, qonunlar, qoidalar ishlab chiqarish jarayoni ham bo’lishi mumkin. Faqatgina ayrim tadqiqotlarda tadqiqot obyekti bilan predmeti ustma-ust tushishi mumkin. Ular ayrim yangi modda, qurilma, asbob va h.k.ni hosil qilishda uchrashi mumkin. II. MAQSAD-VAZIFA: Bunda tadqiqot yo’nalishi (sohasi), mavzu tanlanib, uning dolzarbligi asoslanadi va maqsad ifodalanadi. Ma’lumki, har qanday ilmiy tadqiqot ishida maqsad aniq bo’lmas ekan, ishning oxirgi natijaga yetib borishi kafolatlanmaydi yoki tizimiy ilmiy tadqiqot ishi ham bo’la olmaydi. Ilmiy tadqiqot ishi tizimiy bo’lmadimi, unday ishda samara ham bo’lmaydi. Demak, maqsad – tadqiqotchi ilmiy faoliyatda yetib borishi kerak bo’lgan «ufq»ni belgilaydi. Bu «ufq»qa yetib borish uchun esa maqsadlar ketma-ketligini belgilab olish kerak va ular vazifalar deb ataladi. Tadqiqot vazifalarining, hattoki, tanlab olingan tadqiqot obyektida ajratib olinadigan soni, amaliy jiqatdan cheksizdir. Bu cheksizlik maqsadlari ketma- ketligini ifodalanishiga qarab o’zgarib boraveradi. Demak, har qanday ilmiy tadqiqotda mavzu dolzarbligi, obyekt, maqsad, vazifa, metodologiya aniq bo’lsa, ilmiy tadqiqot ishini olib borish mumkin. Uni umumiy ko’rinishda quyidagicha ifodalasa bo’ladi (4.11.1-shakl). dolzarbligi o’z ahamiyatini yo’qotishi mumkin. Ayniqsa, ilmiy-amaliy tadqiqot ishlarida, obyektni tanlashda muhim ahamiyat kasb etadi va hattoki tajriba-sinov ishlarini olib borishda vaqtning optimal chegarasini tanlash tadqiqot samaradorligini ta’minlash mezoni ham bo’lib olishi mumkin. Aytaylik pedagogik tajriba sinov ishlari (TSI)ni iyul va avgust oylariga rejalashtirildi. Bu maqsadga muvofiqmi? Yoki g’alla ekishda olib boriladigan TSIni saratonga belgiladik. Bu to’g’ri yo’lmi? Demak, obyekt va u bilan olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishi mazmun-mohiyati o’zaro aloqadorlikda olib borilishi lozim, biri ikkinchisisiz faoliyat yuritilsa, samarasiz, vaqt me’yorisiz ilmiy faoliyat yuzaga kelib, ularda ilmiy yangilik bo’lishining o’zi ham alohida muammoga aylanadi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, tadqiqot obyektini faqat «predmet»: asbob- uskuna, moslama, mexanizm, mashina va shu kabilar ko’rinishida tushunish kerak emas, balki u algoritm, usul, metodologiya, texnologiya, tamoyillar, qonunlar, qoidalar ishlab chiqarish jarayoni ham bo’lishi mumkin. Faqatgina ayrim tadqiqotlarda tadqiqot obyekti bilan predmeti ustma-ust tushishi mumkin. Ular ayrim yangi modda, qurilma, asbob va h.k.ni hosil qilishda uchrashi mumkin. II. MAQSAD-VAZIFA: Bunda tadqiqot yo’nalishi (sohasi), mavzu tanlanib, uning dolzarbligi asoslanadi va maqsad ifodalanadi. Ma’lumki, har qanday ilmiy tadqiqot ishida maqsad aniq bo’lmas ekan, ishning oxirgi natijaga yetib borishi kafolatlanmaydi yoki tizimiy ilmiy tadqiqot ishi ham bo’la olmaydi. Ilmiy tadqiqot ishi tizimiy bo’lmadimi, unday ishda samara ham bo’lmaydi. Demak, maqsad – tadqiqotchi ilmiy faoliyatda yetib borishi kerak bo’lgan «ufq»ni belgilaydi. Bu «ufq»qa yetib borish uchun esa maqsadlar ketma-ketligini belgilab olish kerak va ular vazifalar deb ataladi. Tadqiqot vazifalarining, hattoki, tanlab olingan tadqiqot obyektida ajratib olinadigan soni, amaliy jiqatdan cheksizdir. Bu cheksizlik maqsadlari ketma- ketligini ifodalanishiga qarab o’zgarib boraveradi. Demak, har qanday ilmiy tadqiqotda mavzu dolzarbligi, obyekt, maqsad, vazifa, metodologiya aniq bo’lsa, ilmiy tadqiqot ishini olib borish mumkin. Uni umumiy ko’rinishda quyidagicha ifodalasa bo’ladi (4.11.1-shakl).
X1 TADQIQOT Y1 X2 OBYeKTI Y2 Xn ) , ( F X T Yn 4.11.1-shakl. ITIni yuritishning umumiy ko’rinishi. Ushbuni quyidagicha ifodalash mumkin:   Хn Х Х Х ,..., , 2 1  - tadqiqot obyekti uchun kirish ma’lumotlar (axborotlar);   Уn У У У ,..., , 2 1  - tadqiqot obyekti uchun chiqish ma’lumotlar (axborotlar);   Тn Т Т Т ,..., , 2 1  - tadqiqot obyektiga tashqi ta’sirlar. Bundan, tadqiqot obyektining ilmiy faoliyat davomidagi ishini quyidagicha ifodalash mumkinligi kelib chiqadi: ) , (   F X T Bu umummetodologik metod ham bo’lib, har qanday ilmiy tadqiqot ishi ushbu qonuniyat asosida amalga oshirilida. Shuning bilan birga ushbu tipdagi tadqiqot ishlarini olib borishda quyidagi bosqichlar muhim ahamiyat kasb etadi: 1. Tahlil(analiz): Bu bosqichda ilmiy tadqiqot jarayoni uchun kirish ma’lumotlar (axborotlar, ayrim hollarda ko’rsatkichlar) va ularni qayta ishlovchi ilmiy tadqiqot ishini olib borish faoliyati (qonun, qoida, usul, texnologiya va h.k.) qoidalari F (obyekt qurilmasi) berilgan bo’ladi. Bundan maqsad chiqish natijalarini aniqlashdir. Ko’pchilik tadqiqot obyektlarida tahlil bosqichini bajarish dastlabki ishlardan biri hisoblanadi. MAQSAD VA UNGA MOS VAZIFALAR X1 TADQIQOT Y1 X2 OBYeKTI Y2 Xn ) , ( F X T Yn 4.11.1-shakl. ITIni yuritishning umumiy ko’rinishi. Ushbuni quyidagicha ifodalash mumkin:   Хn Х Х Х ,..., , 2 1  - tadqiqot obyekti uchun kirish ma’lumotlar (axborotlar);   Уn У У У ,..., , 2 1  - tadqiqot obyekti uchun chiqish ma’lumotlar (axborotlar);   Тn Т Т Т ,..., , 2 1  - tadqiqot obyektiga tashqi ta’sirlar. Bundan, tadqiqot obyektining ilmiy faoliyat davomidagi ishini quyidagicha ifodalash mumkinligi kelib chiqadi: ) , (   F X T Bu umummetodologik metod ham bo’lib, har qanday ilmiy tadqiqot ishi ushbu qonuniyat asosida amalga oshirilida. Shuning bilan birga ushbu tipdagi tadqiqot ishlarini olib borishda quyidagi bosqichlar muhim ahamiyat kasb etadi: 1. Tahlil(analiz): Bu bosqichda ilmiy tadqiqot jarayoni uchun kirish ma’lumotlar (axborotlar, ayrim hollarda ko’rsatkichlar) va ularni qayta ishlovchi ilmiy tadqiqot ishini olib borish faoliyati (qonun, qoida, usul, texnologiya va h.k.) qoidalari F (obyekt qurilmasi) berilgan bo’ladi. Bundan maqsad chiqish natijalarini aniqlashdir. Ko’pchilik tadqiqot obyektlarida tahlil bosqichini bajarish dastlabki ishlardan biri hisoblanadi. MAQSAD VA UNGA MOS VAZIFALAR
2. SINTEZ: Ushbu bosqichda qonuniyat (F) va obyektning tuzilishini aniqlash ishlarini hal etadi. 3. KORREKSIYA (TUZATISHLAR KIRITISH): Bu bosqichda asosan kirish ma’lumotlari i X va ularni qayta ishlash F qonuniyati orqali chiqish natijalarini i У ni olish jarayoni faoliyat ko’rsatadi. 4. BARQARORLIK: Yuqoridagi bosqichlarni amalga oshirish davomida nazorat qilinmaydigan tashqi omillar (ko’rsatkichlar, parametrlar, masalan, harorat, namlik va h.k.) o’zgarmas hisoblanadi va ular boshqarilmaydigan omillar deb hisoblanadi. Ammo ularning amaliyotdagi o’zgarishi ilmiy tadqiqot ishiga ta’sir ko’rsatadi, chunki tadqiqot jarayonidagi shart-sharoitlar mazkur ishning samarali kechishida muhim rol o’ynaydi. Shu sababli ham barqarorlik, aniq (real) shart- sharoitlarda ilmiy tadqiqotlarni bajarish tizimining ishga yaroqliligini ta’minlaydi. III. MODEL: U tabiat va jamiyatdagi obyektlarda bevosita nazariy va amaliy tadqiqotlarni olib borishda ilmiy tadqiqot ishining asosini tashkil etib, juda murakkab tadqiqot bosqichi hisoblanadi. Shuning uchun ham ilm-fan faqatgina obyektlar bilangina emas, balki ularning modellari bilan tadqiqot o’tkazadi. Bunda olingan natijalar obyektlarda tekshirib ko’riladi, ya’ni adekvatmi yoki identifikasiyalandimi degan talablarga javob berish yoki bermasligi aniqlanadi. Bunda model tushunchasini keng ma’noda tushunmoq kerak. Odatda, model tushunchasi tabiiy fanlarda ko’proq ishlatiladi. Shuning bilan birga model tushunchasi bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlarda ham, shuningdek, san’atda ham keng tarqalmoqda. Demak, model tushunchasining ma’nosi tadqiqot obyektiga qarab turlicha bo’ladi. Umuman olganda, model-tadqiqot obyektini oldindan tanlangan mezon, qonun, qoida asosidagi almashtirish (o’xshash qilib ifodalash, sifatiy ko’rsatkichlarni mavhum qonuniyat o’zaro aloqalar asosidagi belgilar majmuasiga almashtirish) usulidan iboratdir. Umuman olganda, model yaratish obyektning analitik soddalashtirilgan ifodasiga o’tish, ya’ni ob’ktni ma’lum bir axborotli jarayon bilan almashtirish yordamida hosil qilinadi. Ba’zi hollarda obyekt tabiatan o’zi bilan bir xil bo’lgan 2. SINTEZ: Ushbu bosqichda qonuniyat (F) va obyektning tuzilishini aniqlash ishlarini hal etadi. 3. KORREKSIYA (TUZATISHLAR KIRITISH): Bu bosqichda asosan kirish ma’lumotlari i X va ularni qayta ishlash F qonuniyati orqali chiqish natijalarini i У ni olish jarayoni faoliyat ko’rsatadi. 4. BARQARORLIK: Yuqoridagi bosqichlarni amalga oshirish davomida nazorat qilinmaydigan tashqi omillar (ko’rsatkichlar, parametrlar, masalan, harorat, namlik va h.k.) o’zgarmas hisoblanadi va ular boshqarilmaydigan omillar deb hisoblanadi. Ammo ularning amaliyotdagi o’zgarishi ilmiy tadqiqot ishiga ta’sir ko’rsatadi, chunki tadqiqot jarayonidagi shart-sharoitlar mazkur ishning samarali kechishida muhim rol o’ynaydi. Shu sababli ham barqarorlik, aniq (real) shart- sharoitlarda ilmiy tadqiqotlarni bajarish tizimining ishga yaroqliligini ta’minlaydi. III. MODEL: U tabiat va jamiyatdagi obyektlarda bevosita nazariy va amaliy tadqiqotlarni olib borishda ilmiy tadqiqot ishining asosini tashkil etib, juda murakkab tadqiqot bosqichi hisoblanadi. Shuning uchun ham ilm-fan faqatgina obyektlar bilangina emas, balki ularning modellari bilan tadqiqot o’tkazadi. Bunda olingan natijalar obyektlarda tekshirib ko’riladi, ya’ni adekvatmi yoki identifikasiyalandimi degan talablarga javob berish yoki bermasligi aniqlanadi. Bunda model tushunchasini keng ma’noda tushunmoq kerak. Odatda, model tushunchasi tabiiy fanlarda ko’proq ishlatiladi. Shuning bilan birga model tushunchasi bugungi kunda ijtimoiy-gumanitar fanlarda ham, shuningdek, san’atda ham keng tarqalmoqda. Demak, model tushunchasining ma’nosi tadqiqot obyektiga qarab turlicha bo’ladi. Umuman olganda, model-tadqiqot obyektini oldindan tanlangan mezon, qonun, qoida asosidagi almashtirish (o’xshash qilib ifodalash, sifatiy ko’rsatkichlarni mavhum qonuniyat o’zaro aloqalar asosidagi belgilar majmuasiga almashtirish) usulidan iboratdir. Umuman olganda, model yaratish obyektning analitik soddalashtirilgan ifodasiga o’tish, ya’ni ob’ktni ma’lum bir axborotli jarayon bilan almashtirish yordamida hosil qilinadi. Ba’zi hollarda obyekt tabiatan o’zi bilan bir xil bo’lgan