MAHALLANING PAYDO BO‘LISH TARIXI (Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari, Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni, Bolani rivojlanishida mahallaning o'rni)

Yuklangan vaqt

2024-04-28

Yuklab olishlar soni

14

Sahifalar soni

32

Faytl hajmi

56,3 KB


Ilmiybaza.uz KURS ISHI MAHALLANING PAYDO BO‘LISH TARIXI Ilmiybaza.uz KURS ISHI MAHALLANING PAYDO BO‘LISH TARIXI
Ilmiybaza.uz MUNDARIJA: Kirish…………………………………………………………………………..….2 I BOB. Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari. ………………………..6 1.1. Mahalla – moziy, bugun va kelajakni tutashtiruvchi maskan...………......….6 1.2. Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni........................11 II BOB. Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili................................16 2.1. Mahalla – tarbiya maskani …………………………………………………..16 2.2. Bolani rivojlanishida mahallaning o’rni.....................................................….25 Xulosa …………………………………………………………………..….….…29 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….….……….31 Internet saytlar ro’yxati………………………………………………...………31 KIRISH Ilmiybaza.uz MUNDARIJA: Kirish…………………………………………………………………………..….2 I BOB. Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari. ………………………..6 1.1. Mahalla – moziy, bugun va kelajakni tutashtiruvchi maskan...………......….6 1.2. Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni........................11 II BOB. Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili................................16 2.1. Mahalla – tarbiya maskani …………………………………………………..16 2.2. Bolani rivojlanishida mahallaning o’rni.....................................................….25 Xulosa …………………………………………………………………..….….…29 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….….……….31 Internet saytlar ro’yxati………………………………………………...………31 KIRISH
Ilmiybaza.uz Mavzuning dolzarbligi: Yurtimizda azal-azaldan mahalla tarbiya o‘chog‘i hisoblanadi. Avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan milliy qadriyatlarimiz, xalqimizning turmush va tafakkur tarzini ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylashda uning o‘rni va ahamiyati beqiyos. Mustaqillik yillarida mahalla institutining nufuzini oshirish nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, balki siyosiy, tarbiyaviy va ulkan ma’naviy ahamiyatga ega bo‘lgan ustuvor vazifa sifatida belgilanib, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda uning ishonchli tayanch va ta’sirchan kuch bo‘lib xizmat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish borasida keng ko‘lamli chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Xususan, milliy davlatchiligimiz tarixida ilk bor shaharcha, qishloq, ovul va mahalla fuqarolar yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarishning hududiy birliklari sifatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasida mustahkamlab qo‘yildi.1 Yuzdan ortiq normativ-huquqiy hujjatlarda fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining jamiyat hayotining muayyan sohasidagi ishtiroki o‘z aksini topdi. Birgina so‘nggi besh yilda yangi tahrirdagi “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi hamda “Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, mahallalar hamda ulardagi jamoatchilik tuzilmalari faoliyatiga oid 20 ga yaqin nizom qabul qilinib, ijtimoiy hayotga tatbiq etildi. Shuningdek, tizimda faoliyat ko‘rsatayotgan xodimlarning malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv kurslari hamda “Mahalla” ma’rifiy teleradiokanali tashkil etildi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha respublika kengashiga yuridik shaxs maqomini bergan holda uni fuqarolar yig‘inlarining uyushmasi shaklida tashkil etish nazarda tutilmoqda. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlarda tuzilgan kengashlarni esa Respublika kengashining tarkibiy tuzilmalari sifatida tashkil etish belgilandi. Kengashlarning nufuzi va maqomini oshirish, joylarda aholi tomonidan ko‘tarilayotgan masalalarni ijro hokimiyati organlarining rahbarlari e’tiboriga 1 O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, - T.: «O'zbekiston»,2003. Ilmiybaza.uz Mavzuning dolzarbligi: Yurtimizda azal-azaldan mahalla tarbiya o‘chog‘i hisoblanadi. Avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan milliy qadriyatlarimiz, xalqimizning turmush va tafakkur tarzini ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylashda uning o‘rni va ahamiyati beqiyos. Mustaqillik yillarida mahalla institutining nufuzini oshirish nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, balki siyosiy, tarbiyaviy va ulkan ma’naviy ahamiyatga ega bo‘lgan ustuvor vazifa sifatida belgilanib, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda uning ishonchli tayanch va ta’sirchan kuch bo‘lib xizmat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish borasida keng ko‘lamli chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Xususan, milliy davlatchiligimiz tarixida ilk bor shaharcha, qishloq, ovul va mahalla fuqarolar yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarishning hududiy birliklari sifatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasida mustahkamlab qo‘yildi.1 Yuzdan ortiq normativ-huquqiy hujjatlarda fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining jamiyat hayotining muayyan sohasidagi ishtiroki o‘z aksini topdi. Birgina so‘nggi besh yilda yangi tahrirdagi “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi hamda “Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, mahallalar hamda ulardagi jamoatchilik tuzilmalari faoliyatiga oid 20 ga yaqin nizom qabul qilinib, ijtimoiy hayotga tatbiq etildi. Shuningdek, tizimda faoliyat ko‘rsatayotgan xodimlarning malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv kurslari hamda “Mahalla” ma’rifiy teleradiokanali tashkil etildi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha respublika kengashiga yuridik shaxs maqomini bergan holda uni fuqarolar yig‘inlarining uyushmasi shaklida tashkil etish nazarda tutilmoqda. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlarda tuzilgan kengashlarni esa Respublika kengashining tarkibiy tuzilmalari sifatida tashkil etish belgilandi. Kengashlarning nufuzi va maqomini oshirish, joylarda aholi tomonidan ko‘tarilayotgan masalalarni ijro hokimiyati organlarining rahbarlari e’tiboriga 1 O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, - T.: «O'zbekiston»,2003.
Ilmiybaza.uz yetkazish va mazkur masalalarni hal etish bo‘yicha ularning bevosita ishtirokini yanada kengaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi raisi, viloyatlar, Toshkent shahar hamda tumanlar va shaharlar hokimlari zimmasiga tegishincha Respublika kengashi, hududiy kengashlarga jamoatchilik asosida raislik qilish vazifasi yuklatildi. Kengashlar zimmasiga yuklatilgan vazifalar ijrosini samarali ta’minlash, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, sohada amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni moliyalashtirish bo‘yicha ishlarning samaradorligini oshirish maqsadida Respublika kengashi va hududiy kengashlar raislarining birinchi o‘rinbosarlari bir vaqtning o‘zida “Mahalla” fondining tegishincha respublika boshqaruvi hamda hududiy bo‘lim va bo‘linmalariga raislik qilishlari haqidagi tashabbus qo‘llab-quvvatlandi. Shuningdek, Farmonda yoshlarni ona Vatanga muhabbat, xalqimizning ko‘p asrlik an’analariga hurmat ruhida tarbiyalash, mahallalarda tinchlik va osoyishtalikni ta’minlash, keksa avlod vakillarining ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash borasida joylarda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samaradorligini yanada oshirish maqsadida Respublika kengashida tashkiliy ishlar va uslubiy masalalar bo‘yicha rais o‘rinbosari, shuningdek Respublika kengashi hamda hududiy kengashlarda yoshlar ishlari, diniy-ma’rifiy masalalar, keksalar va faxriylar ishlari bo‘yicha rais o‘rinbosarlari lavozimlarini, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarida esa jamoatchilik asosida faoliyat yuritadigan mahalla fuqarolar yig‘ini raisining o‘rinbosari – yoshlar masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimini joriy etish nazarda tutildi.2 Bundan tashqari, ijtimoiy muhim masalalarni hal etishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda davlat va jamoat tashkilotlari o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish maqsadida kengashlar kollegial organlari tarkibiga tegishincha davlat hokimiyati vakillik organlari vakillari, moliya, ichki ishlar, mehnat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash vazirliklari, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy 2 Fuqarolarning o‘zin o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida‖. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi, T.:2003. Ilmiybaza.uz yetkazish va mazkur masalalarni hal etish bo‘yicha ularning bevosita ishtirokini yanada kengaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi raisi, viloyatlar, Toshkent shahar hamda tumanlar va shaharlar hokimlari zimmasiga tegishincha Respublika kengashi, hududiy kengashlarga jamoatchilik asosida raislik qilish vazifasi yuklatildi. Kengashlar zimmasiga yuklatilgan vazifalar ijrosini samarali ta’minlash, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, sohada amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni moliyalashtirish bo‘yicha ishlarning samaradorligini oshirish maqsadida Respublika kengashi va hududiy kengashlar raislarining birinchi o‘rinbosarlari bir vaqtning o‘zida “Mahalla” fondining tegishincha respublika boshqaruvi hamda hududiy bo‘lim va bo‘linmalariga raislik qilishlari haqidagi tashabbus qo‘llab-quvvatlandi. Shuningdek, Farmonda yoshlarni ona Vatanga muhabbat, xalqimizning ko‘p asrlik an’analariga hurmat ruhida tarbiyalash, mahallalarda tinchlik va osoyishtalikni ta’minlash, keksa avlod vakillarining ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash borasida joylarda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samaradorligini yanada oshirish maqsadida Respublika kengashida tashkiliy ishlar va uslubiy masalalar bo‘yicha rais o‘rinbosari, shuningdek Respublika kengashi hamda hududiy kengashlarda yoshlar ishlari, diniy-ma’rifiy masalalar, keksalar va faxriylar ishlari bo‘yicha rais o‘rinbosarlari lavozimlarini, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarida esa jamoatchilik asosida faoliyat yuritadigan mahalla fuqarolar yig‘ini raisining o‘rinbosari – yoshlar masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimini joriy etish nazarda tutildi.2 Bundan tashqari, ijtimoiy muhim masalalarni hal etishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda davlat va jamoat tashkilotlari o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish maqsadida kengashlar kollegial organlari tarkibiga tegishincha davlat hokimiyati vakillik organlari vakillari, moliya, ichki ishlar, mehnat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash vazirliklari, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy 2 Fuqarolarning o‘zin o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida‖. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi, T.:2003.
Ilmiybaza.uz harakati, “Nuroniy” jamg‘armasi, Xotin-qizlar qo‘mitasi, boshqa davlat va nodavlat tashkilotlar hamda ularning hududiy tuzilmalari rahbar xodimlarini kiritish mo‘ljallanmoqda. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarning samarali ijrosini ta’minlash maqsadida mahalla fuqarolar yig‘ini Kengashi tarkibiga fuqarolar yig‘ini raisining o‘rinbosarlarini (fuqarolar yig‘ini raisining keksalar va faxriylar ishlari hamda yoshlar masalalari bo‘yicha maslahatchilarini), hududdagi profilaktika inspektorlarini, ta’lim muassasalari va qishloq vrachlik punktlari (oilaviy poliklinikalar) rahbarlarini kiritish va ularning o‘z faoliyati yuzasidan yilning har choragida fuqarolar yig‘ini (fuqarolar vakillarining yig‘ilishi)ga hisobot taqdim qilishlari amaliyotini joriy etish belgilab qo‘yildi. Qayd etilgan asosiy vazifalar va yangi normalarni hayotga tatbiq etish uchun Farmon bilan kengashlar faoliyatini yanada takomillashtirish hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini qo‘llab-quvvatlash borasida 37 ta aniq tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutadigan Kompleks chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Farmonni ijro etish doirasida “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi, “Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va bir qator boshqa qonun hujjatlariga zarur o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritiladi. Bundan tashqari, mahalla fuqarolar yig‘inlarining mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal etish bo‘yicha mustaqilligini ta’minlash, o‘zini o‘zi boshqarish tizimida ortiqcha bo‘g‘inlardan voz kechish maqsadida tarkibida mahallalar tuzilgan shaharcha, qishloq va ovul fuqarolar yig‘inlarini mahalla fuqarolar yig‘inlariga birlashtirish va bo‘lish yo‘li bilan qayta tashkil etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi.3 Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, bolalar sport maydonchalari, maishiy xizmat ko‘rsatish obyektlarini tashkil etish maqsadida 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan hududiy dasturlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, 2018-yilning 1-dekabriga qadar tumanlar va shaharlar markazlarida “Mahalla markazi” majmualari binolarini namunaviy 3Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent Ilmiybaza.uz harakati, “Nuroniy” jamg‘armasi, Xotin-qizlar qo‘mitasi, boshqa davlat va nodavlat tashkilotlar hamda ularning hududiy tuzilmalari rahbar xodimlarini kiritish mo‘ljallanmoqda. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarning samarali ijrosini ta’minlash maqsadida mahalla fuqarolar yig‘ini Kengashi tarkibiga fuqarolar yig‘ini raisining o‘rinbosarlarini (fuqarolar yig‘ini raisining keksalar va faxriylar ishlari hamda yoshlar masalalari bo‘yicha maslahatchilarini), hududdagi profilaktika inspektorlarini, ta’lim muassasalari va qishloq vrachlik punktlari (oilaviy poliklinikalar) rahbarlarini kiritish va ularning o‘z faoliyati yuzasidan yilning har choragida fuqarolar yig‘ini (fuqarolar vakillarining yig‘ilishi)ga hisobot taqdim qilishlari amaliyotini joriy etish belgilab qo‘yildi. Qayd etilgan asosiy vazifalar va yangi normalarni hayotga tatbiq etish uchun Farmon bilan kengashlar faoliyatini yanada takomillashtirish hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini qo‘llab-quvvatlash borasida 37 ta aniq tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutadigan Kompleks chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Farmonni ijro etish doirasida “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi, “Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va bir qator boshqa qonun hujjatlariga zarur o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritiladi. Bundan tashqari, mahalla fuqarolar yig‘inlarining mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal etish bo‘yicha mustaqilligini ta’minlash, o‘zini o‘zi boshqarish tizimida ortiqcha bo‘g‘inlardan voz kechish maqsadida tarkibida mahallalar tuzilgan shaharcha, qishloq va ovul fuqarolar yig‘inlarini mahalla fuqarolar yig‘inlariga birlashtirish va bo‘lish yo‘li bilan qayta tashkil etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi.3 Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, bolalar sport maydonchalari, maishiy xizmat ko‘rsatish obyektlarini tashkil etish maqsadida 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan hududiy dasturlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, 2018-yilning 1-dekabriga qadar tumanlar va shaharlar markazlarida “Mahalla markazi” majmualari binolarini namunaviy 3Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent
Ilmiybaza.uz loyihalar asosida barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Shu bilan birga, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining zimmasiga yuklatilgan vazifalarning amalga oshirilishiga munosib hissa qo‘shgan tashabbuskor fuqarolar va jamoatchilik tuzilmalari vakillariga taqdim etiladigan “Mahalla iftixori” ko‘krak nishonini ta’sis etish nazarda tutilmoqda. Farmonda hamda u bilan tasdiqlangan Kompleks chora-tadbirlar dasturida nazarda tutilgan tadbirlarning amalga oshirilishi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasidagi vazifalarni samarali bajarish, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish, davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari bilan o‘zaro hamkorligini yanada mustahkamlash imkonini beradi. Kurs ishini o’rganishning maqsad: O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining barpo etishda mahalla institutining rolini va uning jamiyat hayotida tutgan o‘rnini o‘rganish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishini o’rganishning vazifalari: Mavzu maqsadidan kelib chiqqan holda uning quyidagi vazifalari belgilandi va qayt etildi. Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari o‘rganish; Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili ekanligini asoslab berish; O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining barpoetishda mahalla institutining o‘rni va roli mavzu materialini samarali o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar berish; Mahalla institutining fuqarolik jamiyati qurishdagi o‘rni va rolini o‘rganish bilan bir qatorda mavzuning yosh avlodga o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish, bu orqali o‘quvchi yoshlarda vatanga muhabbat, sadoqat, vatanparvarlik va insonparvarlik kabi tuyg‘ularni shakllantirish tadqiqot ishining asosiy vazifalaridan biridir. Kurs ishining ob’yekti. Mazkur kurs ishining ob‘yekti mustaqillik yillarida fuqarolik jamiyatini qurishda mahalla instituti va mahallani bola rivojlanishdagi o’rni shu bilan birgalika milliyligimizga mos bo’lgan mahalla tushunchasi o’rganish. Kurs ishining predmeti esa fuqarolik jamiyatini qurishda mahalla institutining o‘rni va rolini o‘rganish, tahlil qilish va uni o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Ilmiybaza.uz loyihalar asosida barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Shu bilan birga, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining zimmasiga yuklatilgan vazifalarning amalga oshirilishiga munosib hissa qo‘shgan tashabbuskor fuqarolar va jamoatchilik tuzilmalari vakillariga taqdim etiladigan “Mahalla iftixori” ko‘krak nishonini ta’sis etish nazarda tutilmoqda. Farmonda hamda u bilan tasdiqlangan Kompleks chora-tadbirlar dasturida nazarda tutilgan tadbirlarning amalga oshirilishi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasidagi vazifalarni samarali bajarish, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish, davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari bilan o‘zaro hamkorligini yanada mustahkamlash imkonini beradi. Kurs ishini o’rganishning maqsad: O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining barpo etishda mahalla institutining rolini va uning jamiyat hayotida tutgan o‘rnini o‘rganish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishini o’rganishning vazifalari: Mavzu maqsadidan kelib chiqqan holda uning quyidagi vazifalari belgilandi va qayt etildi. Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari o‘rganish; Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili ekanligini asoslab berish; O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining barpoetishda mahalla institutining o‘rni va roli mavzu materialini samarali o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar berish; Mahalla institutining fuqarolik jamiyati qurishdagi o‘rni va rolini o‘rganish bilan bir qatorda mavzuning yosh avlodga o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish, bu orqali o‘quvchi yoshlarda vatanga muhabbat, sadoqat, vatanparvarlik va insonparvarlik kabi tuyg‘ularni shakllantirish tadqiqot ishining asosiy vazifalaridan biridir. Kurs ishining ob’yekti. Mazkur kurs ishining ob‘yekti mustaqillik yillarida fuqarolik jamiyatini qurishda mahalla instituti va mahallani bola rivojlanishdagi o’rni shu bilan birgalika milliyligimizga mos bo’lgan mahalla tushunchasi o’rganish. Kurs ishining predmeti esa fuqarolik jamiyatini qurishda mahalla institutining o‘rni va rolini o‘rganish, tahlil qilish va uni o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Ilmiybaza.uz I BOB. MAHALLANING TARIXI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI 1.1. Mahalla – moziy, bugun va kelajakni tutashtiruvchi maskan O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki paytlaridanoq barcha sohalarda jadal amalga oshirila boshlagan ijtimoiy - iqtisodiy islohotlar o‘zini-o‘zi boshqarishning an‘anaviy shakli hisoblangan mahalla faoliyatini takomillashtirish hamda uning vakolat doirasini yanada kengaytirish borasida ham muhin ahamiyat kasb etdi. U quyi hokimiyat organi, boshlang‘ich ijtimoiy tashkilot maqomini oldi, uning bajaradigan vazifalari kengaytirildi. Bu esa xalqimiz tarixiy an‘analarining tiklanishida, fuqarolarimiz ongida ma‘naviy-ahloqiy fazilatlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbek xalqi oilaviy turmush tarzida mahalla, ya‘ni qo‘ni- qo‘shnichlik jamoasi faoliyatini tarixiy-etnografik nuqtai nazardan o‘rganish hozirgi kunda ilmiy ahamiyatga ega. Kishilarning o‘zaro jamoa bo‘lib yashash tarzi insoniyat tarixining qadimgi davrlariga borib taqaladi. Tarixiy ma‘lumotlarga ko‘ra, o‘rta Osiyo hududlarida insonlarning birgalikda yashagan, umumiy mehnat qurollariga ega bo‘lgan qon-qarindoshlar jamoasi so‘nggi paleolit davrida shakllangan. Uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida ushbu uyushma ma‘lum bosqichlarni bosib o‘tib, qo‘ni- qo‘shnichilik jamoasiga aylangan. Shu o‘rinda L. Levitinning O‘zbek jamiyatida jamoa bo‘lib yashashning eng oliy shakli mahalladir. Mahalliy jamoalarni, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishni tashkil etishning bu shakli asrlar osha saqlanib kelinmoqda, u o‘zbeklar tarixining eng keskin burilish nuqtalarida ham saqlanib qoldi. Bugun ham u tarix qariga singib ketgani yo‘q degan fikrlarini takidlash joizdir. Mahalla arabcha―”mahallum” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, aholi yashaydigan joy, guzar, uy-joy mavzelari degan ma‘nolarni bildiradi. Ilmiybaza.uz I BOB. MAHALLANING TARIXI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI 1.1. Mahalla – moziy, bugun va kelajakni tutashtiruvchi maskan O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki paytlaridanoq barcha sohalarda jadal amalga oshirila boshlagan ijtimoiy - iqtisodiy islohotlar o‘zini-o‘zi boshqarishning an‘anaviy shakli hisoblangan mahalla faoliyatini takomillashtirish hamda uning vakolat doirasini yanada kengaytirish borasida ham muhin ahamiyat kasb etdi. U quyi hokimiyat organi, boshlang‘ich ijtimoiy tashkilot maqomini oldi, uning bajaradigan vazifalari kengaytirildi. Bu esa xalqimiz tarixiy an‘analarining tiklanishida, fuqarolarimiz ongida ma‘naviy-ahloqiy fazilatlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbek xalqi oilaviy turmush tarzida mahalla, ya‘ni qo‘ni- qo‘shnichlik jamoasi faoliyatini tarixiy-etnografik nuqtai nazardan o‘rganish hozirgi kunda ilmiy ahamiyatga ega. Kishilarning o‘zaro jamoa bo‘lib yashash tarzi insoniyat tarixining qadimgi davrlariga borib taqaladi. Tarixiy ma‘lumotlarga ko‘ra, o‘rta Osiyo hududlarida insonlarning birgalikda yashagan, umumiy mehnat qurollariga ega bo‘lgan qon-qarindoshlar jamoasi so‘nggi paleolit davrida shakllangan. Uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida ushbu uyushma ma‘lum bosqichlarni bosib o‘tib, qo‘ni- qo‘shnichilik jamoasiga aylangan. Shu o‘rinda L. Levitinning O‘zbek jamiyatida jamoa bo‘lib yashashning eng oliy shakli mahalladir. Mahalliy jamoalarni, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishni tashkil etishning bu shakli asrlar osha saqlanib kelinmoqda, u o‘zbeklar tarixining eng keskin burilish nuqtalarida ham saqlanib qoldi. Bugun ham u tarix qariga singib ketgani yo‘q degan fikrlarini takidlash joizdir. Mahalla arabcha―”mahallum” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, aholi yashaydigan joy, guzar, uy-joy mavzelari degan ma‘nolarni bildiradi.
Ilmiybaza.uz Mahalla shaharlar ichidagi kichik bir hududiy birlik bo‘lib o‘tmishdan meros bo‘lib kelmoqda. Mahallada yashovchi insonlar tartib intizom, qo‘ni-qo‘shnichilik, manaviy ahloqiy normalar, urf-odatlar umumiy manfaatlar va majburiyatlarga amal qiladi. Mahalla jamoa bo‘lib yashash tarzi hisoblanib, o‘zini o‘zi boshqarish tizimini tashkil etadi. Mahallani o‘z hududida yashaydigan saylab qo‘yilgan oqsoqol boshqaradi1. Oqsoqol va uning kotiblari 1992 yildan boshlab 2,5 yil muddatga saylanadigan bo‘ldi. Mavzu tarixshunosligi haqida gapirishdan oldin ularga oid ma‘lumotlar tarixiy-etnografik adabiyotlarda muayyan tarzda o‘z ifodasini topganligini qayd etish o‘rinli. Xalq turmush tarzi bilan bog‘liq turli masalalar sharq xalqlari tarixi hamda madaniyatining qadimgi ma‘naviy merosi zardushtiylik diniga oid adabiyotlarda ma‘lum ma‘noda o‘z ifodasini topgan. Ularda o‘sha davrning axloqiy, falsafiy g‘oyalarini aks ettiruvchi fikrlar kishilar onggida ijtimoiy-g‘oyaviy qarashlarning shakllanishiga xizmat qilgan. Zero,―Avestoda jamiyatning birlamchi iqtisodiy asosi, ijtimoiy tarkibi oila (nmana), urug‘ jamoasi (vis), qo‘ni-qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni ma‘lum hudud yoki davlat (dahya) deb atalgan va ular jamiyatda o‘zaro uyushqoqlikni ta‘minlaganlar. Zardushtiylar jamoasida kishilar turmush tarzi, jumladan, xo‘jalik- iqtisodiy munosabatlari, diniy e‘tiqodiga ko‘ra bir qancha toifalarga bo‘linganki, ularning jamiyatdagi mavqei Avestoda maxsus qayd etilgan. Islom dinining muqaddas kitobi Qur‘oni Karimdagi va Hadisu shariflardagi qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari, qarindosh urug‘chilik munosabatlariga oid ahloqiy qarashlar hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Jamoada farzandlar tarbiyasiga oid ahloqiy-ma‘naviy qarashlar, inson kamolotiga oid ilg‘or g‘oyalar barcha davrlarda sharq mutafakkirlarining diqqat markazida bo‘lib kelgan. Shu ma‘noda Turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbeklar etnografiyasini o‘rganishda muhim manbalardan biri o‘rta asr mualliflari Mahmud Qoshg‘ariyning―Devoni lug‘otit turk‖ hamda tarixiy etnografik manba Rizouddin ibn Faxruddinning―Oila asarlari alohida o‘rin egallaydi. Bu asarlarda qadimgi ajdodlarimiz turmush tarziga oid anchagina ma‘lumotlar uchraydi. Jumladan, qadimgi mahalla doirasida turkiy Ilmiybaza.uz Mahalla shaharlar ichidagi kichik bir hududiy birlik bo‘lib o‘tmishdan meros bo‘lib kelmoqda. Mahallada yashovchi insonlar tartib intizom, qo‘ni-qo‘shnichilik, manaviy ahloqiy normalar, urf-odatlar umumiy manfaatlar va majburiyatlarga amal qiladi. Mahalla jamoa bo‘lib yashash tarzi hisoblanib, o‘zini o‘zi boshqarish tizimini tashkil etadi. Mahallani o‘z hududida yashaydigan saylab qo‘yilgan oqsoqol boshqaradi1. Oqsoqol va uning kotiblari 1992 yildan boshlab 2,5 yil muddatga saylanadigan bo‘ldi. Mavzu tarixshunosligi haqida gapirishdan oldin ularga oid ma‘lumotlar tarixiy-etnografik adabiyotlarda muayyan tarzda o‘z ifodasini topganligini qayd etish o‘rinli. Xalq turmush tarzi bilan bog‘liq turli masalalar sharq xalqlari tarixi hamda madaniyatining qadimgi ma‘naviy merosi zardushtiylik diniga oid adabiyotlarda ma‘lum ma‘noda o‘z ifodasini topgan. Ularda o‘sha davrning axloqiy, falsafiy g‘oyalarini aks ettiruvchi fikrlar kishilar onggida ijtimoiy-g‘oyaviy qarashlarning shakllanishiga xizmat qilgan. Zero,―Avestoda jamiyatning birlamchi iqtisodiy asosi, ijtimoiy tarkibi oila (nmana), urug‘ jamoasi (vis), qo‘ni-qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni ma‘lum hudud yoki davlat (dahya) deb atalgan va ular jamiyatda o‘zaro uyushqoqlikni ta‘minlaganlar. Zardushtiylar jamoasida kishilar turmush tarzi, jumladan, xo‘jalik- iqtisodiy munosabatlari, diniy e‘tiqodiga ko‘ra bir qancha toifalarga bo‘linganki, ularning jamiyatdagi mavqei Avestoda maxsus qayd etilgan. Islom dinining muqaddas kitobi Qur‘oni Karimdagi va Hadisu shariflardagi qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari, qarindosh urug‘chilik munosabatlariga oid ahloqiy qarashlar hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Jamoada farzandlar tarbiyasiga oid ahloqiy-ma‘naviy qarashlar, inson kamolotiga oid ilg‘or g‘oyalar barcha davrlarda sharq mutafakkirlarining diqqat markazida bo‘lib kelgan. Shu ma‘noda Turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbeklar etnografiyasini o‘rganishda muhim manbalardan biri o‘rta asr mualliflari Mahmud Qoshg‘ariyning―Devoni lug‘otit turk‖ hamda tarixiy etnografik manba Rizouddin ibn Faxruddinning―Oila asarlari alohida o‘rin egallaydi. Bu asarlarda qadimgi ajdodlarimiz turmush tarziga oid anchagina ma‘lumotlar uchraydi. Jumladan, qadimgi mahalla doirasida turkiy
Ilmiybaza.uz etnoslarning oilaviy turmush tarzi, urf-odat va marosimlari, diniy etiqod va tasavvurlari haqida etnografik ma‘lumotlar mavjud. Ularda qo‘ni-qo‘shnichilik munosabatlari haqida ham ma‘lumotlar uchraydi. Shu bilan birga, A.Navoiyning Hayratulabror, Mezonulavzon asarlarida turmushdagi maishiy ijtimoiy munosabatlar, oila nikoh masalalariga oid ahloqiy- ma‘naviy qaydlar mavjud. Jumladan, A.Navoiy o‘zining Hayratulabror asarida mahalla haqida shunday deydi: mahalla o‘zi bir shaharchadir, ularning ittifoqi va o‘zaro munozaralari vujudga keltirgan, demak o‘rta asrlardayoq shahar va qishloqlar aholisi ma‘lum yashagan. XIX asr oxiri - XX asr boshlariga kelib olimlar, sayyohlar tomonidan mahalliy aholi etnik tarkibi, turmush tarzi, xo‘jalik faoliyatini ilmiy o‘rganish boshlangan. Bu davrda o‘lkaga tashrif buyurgan qator tadqiqotchilar o‘z ishlarida masalaning u yoki bu tomonlari haqida ma‘lumotlar berib o‘tishgan. Jumladan, XIX asrning 70- yillarida o‘zbeklar turmush tarzi haqida, xususan qo‘ni qo‘shnilar o‘rtasida urug‘ jamoaviy munosabatlar, xotin-qizlar ahvoli, nikoh munosabatlari masalalarini A.D.Grebenkin2 Zarafshon okrugi o‘zbeklari misolida qayd etar ekan, qisman qo‘ni qo‘shnichilik munosabatlariga ham to‘xtaladi. O‘rta Osiyo xonliklari davrida ayniqsa mahalla qishloq jamoasini boshqarishda rais va oqsoqollarning o‘rni katta bo‘lgan. Jumladan, senator graf K.Kpalen mahalliy xalqlar turmush tarzidan kelib chiqqan holda, Turkiston o‘lkasini tavtish qilishga oid yozgan hisobotlarida Raislarning faoliyati milliy hamda ijtimoiy xarakterda bo‘lib, ular jamoani faqat an‘anaviy urf-odatlar asosida nazorat qilganlar‖1 deb yozadi. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlariga oid tarixiy ma‘lumotlar ichida Toshkent shahri o‘tmishi, mahalla va mavzelari tarixi, toponomiyasi hususida yozilgan V.A.Shishkinning o‘rganayotgan masalani u yoki bu tarzda yoritishda katta ahamiyatga ega2. Xususan, mualliflar asarlarida qayd etilgan manbalar Toshkent shahrining uzoq o‘tmishi, o‘sha davrdagi shahar mahalla va mavzelari, ularning joylashishi, tarixiy toponomiyasi xususida anchagina ma‘lumot beradi. XX asrning ikkinchi yarmidan keyin etnograflar mavjud sovet tuzumi siyosiy, ijtimoiy g‘oyalari ta‘sirida o‘zbeklar jamoasida ro‘y bergan milliy o‘ziga xosliklarni to‘la yoritish imkoniyatiga ega emas edilar. Shunday bo‘lsada, Ilmiybaza.uz etnoslarning oilaviy turmush tarzi, urf-odat va marosimlari, diniy etiqod va tasavvurlari haqida etnografik ma‘lumotlar mavjud. Ularda qo‘ni-qo‘shnichilik munosabatlari haqida ham ma‘lumotlar uchraydi. Shu bilan birga, A.Navoiyning Hayratulabror, Mezonulavzon asarlarida turmushdagi maishiy ijtimoiy munosabatlar, oila nikoh masalalariga oid ahloqiy- ma‘naviy qaydlar mavjud. Jumladan, A.Navoiy o‘zining Hayratulabror asarida mahalla haqida shunday deydi: mahalla o‘zi bir shaharchadir, ularning ittifoqi va o‘zaro munozaralari vujudga keltirgan, demak o‘rta asrlardayoq shahar va qishloqlar aholisi ma‘lum yashagan. XIX asr oxiri - XX asr boshlariga kelib olimlar, sayyohlar tomonidan mahalliy aholi etnik tarkibi, turmush tarzi, xo‘jalik faoliyatini ilmiy o‘rganish boshlangan. Bu davrda o‘lkaga tashrif buyurgan qator tadqiqotchilar o‘z ishlarida masalaning u yoki bu tomonlari haqida ma‘lumotlar berib o‘tishgan. Jumladan, XIX asrning 70- yillarida o‘zbeklar turmush tarzi haqida, xususan qo‘ni qo‘shnilar o‘rtasida urug‘ jamoaviy munosabatlar, xotin-qizlar ahvoli, nikoh munosabatlari masalalarini A.D.Grebenkin2 Zarafshon okrugi o‘zbeklari misolida qayd etar ekan, qisman qo‘ni qo‘shnichilik munosabatlariga ham to‘xtaladi. O‘rta Osiyo xonliklari davrida ayniqsa mahalla qishloq jamoasini boshqarishda rais va oqsoqollarning o‘rni katta bo‘lgan. Jumladan, senator graf K.Kpalen mahalliy xalqlar turmush tarzidan kelib chiqqan holda, Turkiston o‘lkasini tavtish qilishga oid yozgan hisobotlarida Raislarning faoliyati milliy hamda ijtimoiy xarakterda bo‘lib, ular jamoani faqat an‘anaviy urf-odatlar asosida nazorat qilganlar‖1 deb yozadi. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlariga oid tarixiy ma‘lumotlar ichida Toshkent shahri o‘tmishi, mahalla va mavzelari tarixi, toponomiyasi hususida yozilgan V.A.Shishkinning o‘rganayotgan masalani u yoki bu tarzda yoritishda katta ahamiyatga ega2. Xususan, mualliflar asarlarida qayd etilgan manbalar Toshkent shahrining uzoq o‘tmishi, o‘sha davrdagi shahar mahalla va mavzelari, ularning joylashishi, tarixiy toponomiyasi xususida anchagina ma‘lumot beradi. XX asrning ikkinchi yarmidan keyin etnograflar mavjud sovet tuzumi siyosiy, ijtimoiy g‘oyalari ta‘sirida o‘zbeklar jamoasida ro‘y bergan milliy o‘ziga xosliklarni to‘la yoritish imkoniyatiga ega emas edilar. Shunday bo‘lsada,
Ilmiybaza.uz o‘zbeklarning an‘anaviy erkaklar yig‘ini mahallalarda o‘tkaziladigan gap gashtaklarini kishilar uyushmasining dastlabki ko‘rinishlaridan biri deb ta‘riflagan G.P.Snesarev, ularning muhim ijtimoiy xususiyat kasb etganligini ko‘rsatib o‘tadi. Shuningdek, Buxoro shahri kvartal (mahalla) jamoasiga bag‘ishlangan O.A.Suxreva qalamiga mansub. nomli fundamental tatqiqotda Buxoro shahri mahallalarining XIX asr oxiri XX asr boshidagi hayotini mukammal va har tomonlama tahlil etishga harakat qilingan. Muallif shahardagi har bir mahallaga tasnif berar ekan, mahallaning ma‘muriy boshqaruvi, faoliyatining o‘ziga xos tomonlarini ochib beradi. Kerakli o‘rinlarda urf odat va marosimlarda mahalla azolarining vazifalariga to‘xtalib o‘tadi. Etnograf olim K.Shoniyozov o‘zbeklarning jamoaviy oilaviy turmush tarziga oid masalalarni Qashqadaryo viloyati Koson tumani, Surxondaryo viloyati Sariosiyo tumaniga oid materiallar asosida o‘rganadi. Jumladan, u jamoaga xos munosabatlarni o‘zbek qarluqlar va qang‘lilar faoliyati misolida qisman yoritadi. Muallif o‘z ishlarida XIX asr oxiri XX asrning birinchi yarmida katta patriarxal oilada jamoa munosabatlari, qon qarindoshchilik munosabatlaridagi etno hududiy jihatlarini qayd etar ekan, jamoa an‘analariga ba‘zi o‘rinlarda to‘xtalgan. Ma‘lumki, mahalla oila kabi jamiyatning kichik bir bo‘g‘ini hisoblanadi. Azaldan O‘rta Osiyo mintaqasida aholi turmush tarzida qo‘ni qo‘shnilarni o‘rni katta bo‘lgan. O‘zaro munosabatlarning bunday shakli oila va mahallaning mustahkam aloqasini, xo‘jalik, madaniy birligini qaror topdirgan. Shu o‘rinda o‘zbeklar an‘anaviy hududiy qo‘ni qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni mahalla xususida so‘z yuritar ekanmiz, uning u yoki bu faoliyatini ifodalashda birinchi navbatda mahalladagi ijtimoiy aloqalardan kelib chiqib fikr yuritish maqsadga muvofiq. Mazkur uyushma tarixan shakllanishi va rivojlanishi jarayonida qishloq jamoasi, qo‘ni qo‘shni jamoa; shaharlarda mahalla, kvartal, guzar shaklida ham uchrashi qayd etiladi. Insonlarning jamoa bo‘lib yashashining dastlabki bosqichi ibtidoiy davrning so‘nggi bosqichlariga borib taqaladi. Kishilik taraqqiyoti bosqichida inson hayotida juda katta sifat o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Bu davrda kishilarning dastlabki jamoa bo‘lib yashash kurtaklari paydo bo‘la boshlagan. Ilmiybaza.uz o‘zbeklarning an‘anaviy erkaklar yig‘ini mahallalarda o‘tkaziladigan gap gashtaklarini kishilar uyushmasining dastlabki ko‘rinishlaridan biri deb ta‘riflagan G.P.Snesarev, ularning muhim ijtimoiy xususiyat kasb etganligini ko‘rsatib o‘tadi. Shuningdek, Buxoro shahri kvartal (mahalla) jamoasiga bag‘ishlangan O.A.Suxreva qalamiga mansub. nomli fundamental tatqiqotda Buxoro shahri mahallalarining XIX asr oxiri XX asr boshidagi hayotini mukammal va har tomonlama tahlil etishga harakat qilingan. Muallif shahardagi har bir mahallaga tasnif berar ekan, mahallaning ma‘muriy boshqaruvi, faoliyatining o‘ziga xos tomonlarini ochib beradi. Kerakli o‘rinlarda urf odat va marosimlarda mahalla azolarining vazifalariga to‘xtalib o‘tadi. Etnograf olim K.Shoniyozov o‘zbeklarning jamoaviy oilaviy turmush tarziga oid masalalarni Qashqadaryo viloyati Koson tumani, Surxondaryo viloyati Sariosiyo tumaniga oid materiallar asosida o‘rganadi. Jumladan, u jamoaga xos munosabatlarni o‘zbek qarluqlar va qang‘lilar faoliyati misolida qisman yoritadi. Muallif o‘z ishlarida XIX asr oxiri XX asrning birinchi yarmida katta patriarxal oilada jamoa munosabatlari, qon qarindoshchilik munosabatlaridagi etno hududiy jihatlarini qayd etar ekan, jamoa an‘analariga ba‘zi o‘rinlarda to‘xtalgan. Ma‘lumki, mahalla oila kabi jamiyatning kichik bir bo‘g‘ini hisoblanadi. Azaldan O‘rta Osiyo mintaqasida aholi turmush tarzida qo‘ni qo‘shnilarni o‘rni katta bo‘lgan. O‘zaro munosabatlarning bunday shakli oila va mahallaning mustahkam aloqasini, xo‘jalik, madaniy birligini qaror topdirgan. Shu o‘rinda o‘zbeklar an‘anaviy hududiy qo‘ni qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni mahalla xususida so‘z yuritar ekanmiz, uning u yoki bu faoliyatini ifodalashda birinchi navbatda mahalladagi ijtimoiy aloqalardan kelib chiqib fikr yuritish maqsadga muvofiq. Mazkur uyushma tarixan shakllanishi va rivojlanishi jarayonida qishloq jamoasi, qo‘ni qo‘shni jamoa; shaharlarda mahalla, kvartal, guzar shaklida ham uchrashi qayd etiladi. Insonlarning jamoa bo‘lib yashashining dastlabki bosqichi ibtidoiy davrning so‘nggi bosqichlariga borib taqaladi. Kishilik taraqqiyoti bosqichida inson hayotida juda katta sifat o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Bu davrda kishilarning dastlabki jamoa bo‘lib yashash kurtaklari paydo bo‘la boshlagan.
Ilmiybaza.uz Mavzuni o‘rganish jarayonida mahallaning mazmun mohiyati, tarixiy an‘analaridan kelib chiqib uning taraqqiyotini quyidagi bosqichlarga bo‘lishni lozim topdik: • Qadimgi bronza davrining so‘nggi bosqichlaridan boshlanib milodiy VIII asrgacha davom etgan. Ya‘ni ilk shahar manzilgohlarida kishilarning jamoa bo‘lib uyushuvi va dastlabki mahallaga xos belgilarning shakllana boshlagan davri; • VIII asrdan XIII asrgacha bo‘lgan davr. Ya‘ni yirik shaharlarda mahallaga xos boshqaruvning shakllanishi va ularning o‘zbeklar uchun ma‘muriy hududiy tuzulmaga aylanishi; • XIII-XVI asrlar, ya‘ni mahallaning barcha katta kichik shaharlar uchun xos uyushma darajasiga ko‘tarilishi va uning funksiyalarining oldingi davrlarga nisbatan ortish davri; • XVI-XIX asrlar. Mahallaning so‘nggi o‘rta asrlardagi rivojlanish bosqichlari; • XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asr boshlarigacha bo‘lgan davr. Yani uning faoliyatining chor rossiyasi tomonidan nazoratga olinish davri; • XX asr, ya‘ni sovet davrida ma‘muriy buyruq bozlik tizimining mahallalar faoliyatiga salbiy ta‘siri va uning faoliyatining cheklanishi davri; • O‘zbekiston mustaqilligi yillarida mahallaning tarixiy an‘analari va nufuzining qayta tiklanishi, uning vakolat doiralarining kengayishi, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi sifatidagi maqomining qayta e‘tirof etilishidavri. Mustaqillik yillarida mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimi isloh qilindi. Bu tizimni davlat hokimiyati tizimidan ajratish tomon yo‘l tutildi. I.A.Karimov Birinchi O‘zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari‖ asarida “Biz fuqarolik jamiyatini qurishga intilmoqdamiz. Buning ma‘nosi shuki davlatchiligimiz rivojlanib borgan sari boshqaruvni turli xil vazifalarini xalqqa topshirish, ya‘ni o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir. O‘zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish, adolatli, ochiq fuqarolik jamiyati qurish bosh maqsadimizdir. Buning uchun bizda tayyor qolip va andozalar yo‘q. I.A.Karimov dunyoda bir biriga o‘xshamagan 2 ta davlat yo‘qligini aytib Ilmiybaza.uz Mavzuni o‘rganish jarayonida mahallaning mazmun mohiyati, tarixiy an‘analaridan kelib chiqib uning taraqqiyotini quyidagi bosqichlarga bo‘lishni lozim topdik: • Qadimgi bronza davrining so‘nggi bosqichlaridan boshlanib milodiy VIII asrgacha davom etgan. Ya‘ni ilk shahar manzilgohlarida kishilarning jamoa bo‘lib uyushuvi va dastlabki mahallaga xos belgilarning shakllana boshlagan davri; • VIII asrdan XIII asrgacha bo‘lgan davr. Ya‘ni yirik shaharlarda mahallaga xos boshqaruvning shakllanishi va ularning o‘zbeklar uchun ma‘muriy hududiy tuzulmaga aylanishi; • XIII-XVI asrlar, ya‘ni mahallaning barcha katta kichik shaharlar uchun xos uyushma darajasiga ko‘tarilishi va uning funksiyalarining oldingi davrlarga nisbatan ortish davri; • XVI-XIX asrlar. Mahallaning so‘nggi o‘rta asrlardagi rivojlanish bosqichlari; • XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asr boshlarigacha bo‘lgan davr. Yani uning faoliyatining chor rossiyasi tomonidan nazoratga olinish davri; • XX asr, ya‘ni sovet davrida ma‘muriy buyruq bozlik tizimining mahallalar faoliyatiga salbiy ta‘siri va uning faoliyatining cheklanishi davri; • O‘zbekiston mustaqilligi yillarida mahallaning tarixiy an‘analari va nufuzining qayta tiklanishi, uning vakolat doiralarining kengayishi, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi sifatidagi maqomining qayta e‘tirof etilishidavri. Mustaqillik yillarida mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimi isloh qilindi. Bu tizimni davlat hokimiyati tizimidan ajratish tomon yo‘l tutildi. I.A.Karimov Birinchi O‘zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari‖ asarida “Biz fuqarolik jamiyatini qurishga intilmoqdamiz. Buning ma‘nosi shuki davlatchiligimiz rivojlanib borgan sari boshqaruvni turli xil vazifalarini xalqqa topshirish, ya‘ni o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir. O‘zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish, adolatli, ochiq fuqarolik jamiyati qurish bosh maqsadimizdir. Buning uchun bizda tayyor qolip va andozalar yo‘q. I.A.Karimov dunyoda bir biriga o‘xshamagan 2 ta davlat yo‘qligini aytib
Ilmiybaza.uz o‘tadi. Demokratik jamiyatni xalqaro miqyosda tan olingan tamoyillari bor. Bularga insonning o‘z xohish irodasining erkin bildirishi va unga amal qilishi, ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi, davlat hokimiyat organlarining saylab qo‘yilishi va ularning saylovchilar oldida hisob berishi. O‘zbekiston demokratik jamiyat qurishda anashu tamoyillarga asoslanadi. O‘zbekistonda mahalla xalq ishonchini qozongan adolat maskani hamda aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash mexanizmi bo‘lib qoldi. Mahallalari obod bo‘lgan mamlakatgina ildam qadamlar bilan taraqqiy etadi, albatta bog‘liq milliy qadriyat va urf-odatlarimizni keng targ‘ib qilish, ularni asrab-avaylash sohasidagi faoliyatini takomillashtirish mumkin.4 Xullas xalqimizning necha ming yillik tarixiy va ma‘naviy taraqqiyoti milliy davlatchilik negizi buyuk madaniyatimizning ildizlari ma‘naviy meros, milliy hususiyatlarimiz va boy an‘analarimizni yangi jamiyat qurushda tatbiq etish yo‘lidan bormoqda. Sharq falsafasi va Islom dini ta‘limotlarini aks ettiruvchi hamjihatlik g‘oyasi va jamoat fikrining ustunligiga tayanuvchi sharqona demokratik qadriyatlar asos qilib olindi. Yangi jamiyat qurishda adolat va haqiqat g‘oyasiga asoslanmoqda. Insonlar o‘z qobiliyati va ehtiyojlarini namoyish etish va ularni amalga oshirish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Bunda harbir insonning taqdiri, turmushi jamiyatdagi o‘rni salohiyati mehnat qilish istagi hisobga olinmoqda. 1.2. Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish yo`lida amalga oshirilayotgan ezgu ishlarni butun jahon ko`rib turibdi va sinchkovlik bilan kuzatib bormoqda. Yurtimizdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlik nafaqat Respublikamizda, balki jumlai jahonda keng e`tirof etilmoqda. Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligi va siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirishda 4 Hojiahmedov A. Mahalla odobi. — T.: Sharq, 2001 Ilmiybaza.uz o‘tadi. Demokratik jamiyatni xalqaro miqyosda tan olingan tamoyillari bor. Bularga insonning o‘z xohish irodasining erkin bildirishi va unga amal qilishi, ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi, davlat hokimiyat organlarining saylab qo‘yilishi va ularning saylovchilar oldida hisob berishi. O‘zbekiston demokratik jamiyat qurishda anashu tamoyillarga asoslanadi. O‘zbekistonda mahalla xalq ishonchini qozongan adolat maskani hamda aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash mexanizmi bo‘lib qoldi. Mahallalari obod bo‘lgan mamlakatgina ildam qadamlar bilan taraqqiy etadi, albatta bog‘liq milliy qadriyat va urf-odatlarimizni keng targ‘ib qilish, ularni asrab-avaylash sohasidagi faoliyatini takomillashtirish mumkin.4 Xullas xalqimizning necha ming yillik tarixiy va ma‘naviy taraqqiyoti milliy davlatchilik negizi buyuk madaniyatimizning ildizlari ma‘naviy meros, milliy hususiyatlarimiz va boy an‘analarimizni yangi jamiyat qurushda tatbiq etish yo‘lidan bormoqda. Sharq falsafasi va Islom dini ta‘limotlarini aks ettiruvchi hamjihatlik g‘oyasi va jamoat fikrining ustunligiga tayanuvchi sharqona demokratik qadriyatlar asos qilib olindi. Yangi jamiyat qurishda adolat va haqiqat g‘oyasiga asoslanmoqda. Insonlar o‘z qobiliyati va ehtiyojlarini namoyish etish va ularni amalga oshirish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Bunda harbir insonning taqdiri, turmushi jamiyatdagi o‘rni salohiyati mehnat qilish istagi hisobga olinmoqda. 1.2. Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish yo`lida amalga oshirilayotgan ezgu ishlarni butun jahon ko`rib turibdi va sinchkovlik bilan kuzatib bormoqda. Yurtimizdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlik nafaqat Respublikamizda, balki jumlai jahonda keng e`tirof etilmoqda. Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligi va siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirishda 4 Hojiahmedov A. Mahalla odobi. — T.: Sharq, 2001
Ilmiybaza.uz faollik ko`rsatmoqdalar, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga ko`maklashmoqdalar. Darhaqiqat, tinchlik, osoyishta turmush, barqarorlik mustaqillik yillarida xalqimiz erishgan ulkan zafarlardan biridir. Zero, fuqarolik jamiyatini barpo etishning zarur shartlaridan biri ham barqarorlik, tinchlik, osoyishtalikni ta`minlash va kafolatlash hisoblanadi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko`lamli islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq- tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag`rikenglik muhitini ta`minlash uchun muhim poydevor bo`ldi, xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro`yobga chiqarish uchun zarur shart- sharoitlar yaratdi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947 sonli Farmoni bilan 2017- 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishibo`yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Bu Farmon bilan O`zbekiston Respublikasining har tomonlama rivojlanishining yangi bosqichi boshlandi desak mubolag`abo`lmaydi. Chunki Farmonda davlatimiz mustaqilligini mustahkamlash, tinchlik va osoyishtalikni, xalqimizning farovon turmushini ta`minlashga qaratilgan muhim chora-tadbirlar belgilangan bo`lib, ularni amalga oshirishda davlat va Fuqarolik jamiyatining barcha institutlari oldiga ustuvor vazifalar qo`yildi. O`tgan davr mobaynida bu borada ko`plab ishlar amalga oshirilgan bo`lishiga qaramasdan oldimizda turgan vazifalar ham anchagina. Xususan, gap fuqarolik jamiyatini shakllantirish to`g`risida ketar ekan, Shuni alohida ta`kidlash joizki, kishilarning ongi va tasavvuridagi “fuqarolik jamiyati”, “fuqarolik jamiyati institutlari” singari tushuncha va tasavvurlarini yanada kengaytirish va boyitish bilan birga, bizningcha, tiniqlashtirish ham zarur. Gap shundaki, ushbu tushunchalar keyingi paytda tez-tez takrorlanayotgan bo`lsa ham, aslida ular yangi tushunchalar emas. Chunkiinsoniyatpaydo bo`lgandan buyon fuqarolik jamiyatiga xos bo`lgan Ilmiybaza.uz faollik ko`rsatmoqdalar, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga ko`maklashmoqdalar. Darhaqiqat, tinchlik, osoyishta turmush, barqarorlik mustaqillik yillarida xalqimiz erishgan ulkan zafarlardan biridir. Zero, fuqarolik jamiyatini barpo etishning zarur shartlaridan biri ham barqarorlik, tinchlik, osoyishtalikni ta`minlash va kafolatlash hisoblanadi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko`lamli islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq- tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag`rikenglik muhitini ta`minlash uchun muhim poydevor bo`ldi, xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro`yobga chiqarish uchun zarur shart- sharoitlar yaratdi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947 sonli Farmoni bilan 2017- 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishibo`yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Bu Farmon bilan O`zbekiston Respublikasining har tomonlama rivojlanishining yangi bosqichi boshlandi desak mubolag`abo`lmaydi. Chunki Farmonda davlatimiz mustaqilligini mustahkamlash, tinchlik va osoyishtalikni, xalqimizning farovon turmushini ta`minlashga qaratilgan muhim chora-tadbirlar belgilangan bo`lib, ularni amalga oshirishda davlat va Fuqarolik jamiyatining barcha institutlari oldiga ustuvor vazifalar qo`yildi. O`tgan davr mobaynida bu borada ko`plab ishlar amalga oshirilgan bo`lishiga qaramasdan oldimizda turgan vazifalar ham anchagina. Xususan, gap fuqarolik jamiyatini shakllantirish to`g`risida ketar ekan, Shuni alohida ta`kidlash joizki, kishilarning ongi va tasavvuridagi “fuqarolik jamiyati”, “fuqarolik jamiyati institutlari” singari tushuncha va tasavvurlarini yanada kengaytirish va boyitish bilan birga, bizningcha, tiniqlashtirish ham zarur. Gap shundaki, ushbu tushunchalar keyingi paytda tez-tez takrorlanayotgan bo`lsa ham, aslida ular yangi tushunchalar emas. Chunkiinsoniyatpaydo bo`lgandan buyon fuqarolik jamiyatiga xos bo`lgan
Ilmiybaza.uz unsurlar ham mavjud bo`lib, yashab kelmoqda va uni rivojlantirish uchun harakat qilinmoqda. Boshqacha qilib aytganda fuqarolik jamiyati insoniyat yaratgan eng qadimiy sivilizatsiyalardanbiridir. Biroq bunda eng asosiysi fuqarolik jamiyatiga xos bo`lgan munosabatlarni shakllantirish darajasiga qay darajada e`tibor qaratilganligi va ushbu vazifaning uddalanganligidir. Tom ma`noda yurtimizda bu masalaga konseptual vazifa sifatida munosabatda bo`linayotganligi mazkur masalaga odamzot taraqqiyoti davomidagi boshqa yondashuvlardan tubdan farq qiladi. Jamiyatdagi u yoki bu masalalarni hal etish maqsadida faol fuqarolarning tashabbuskorligi asosida tuzilgan uyushma va tashkilotlar, guruh va birlashmalar kabilarning yig`indisi fuqarolik jamiyati institutlari tushunchasiga kiradi. Binobarin, fuqarolik jamiyati institutlari aholini faol turmush kechirishga undaydigan, yon- atrofda mavjud bo`lgan vauchrayotgan muammolarga nisbatan befarq va loqayd munosabatda bo`lmaslikka, davlat tashkilotlari hal qilishi qiyin bo`lgan yoki ularning e`tiboridan chetda qolayotgan ushbu muammolarning munosib yechimini topishga va bu bilan esa butun jamiyat ravnaqi va rivojini jadallashtirishga yordam beradigan tashkilotlardir. Davlat esa bunday institutlarning tashkil topishi va faoliyat yuritishidan hamisha manfaatdordir, Chunki ular jamiyat rivoji va taraqqiyoti bilan bog`liqbo`lganko`plab muammolarni hal qilishda davlatga yaqindan ko`maklashadilar. Bugungi kunga kelib mamlakatimiz miqyosida 9000 dan ortiq nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyat yuritayotgan ekan, ular minglab masalalarni hal qilishda davlatga yaqindan ko`maklashmoqda. Bunda davlatning asosiy vazifalari, birinchidan, fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyat yuritishi uchun zarur bo`lgan qonunchilik asoslarini yaratish va uni muntazam ravishda takomillashtirib borish, ikkinchidan esa, ularni moliyaviy jihatdan rag`batlantirish va qo`llab - quvvatlashdan iboratdir. Birgina Fargona viloyatida bugungi kunda hisob ro`yhatidan o`tgan nodavlat notijorat tashkilotlarining umumiy miqdori 794 tashkil qiladi. Ular ijtimoiy- iqtisodiy sohadagi ko`plab muammolarni hal etishda mahalliy hokimiyatga yordam Ilmiybaza.uz unsurlar ham mavjud bo`lib, yashab kelmoqda va uni rivojlantirish uchun harakat qilinmoqda. Boshqacha qilib aytganda fuqarolik jamiyati insoniyat yaratgan eng qadimiy sivilizatsiyalardanbiridir. Biroq bunda eng asosiysi fuqarolik jamiyatiga xos bo`lgan munosabatlarni shakllantirish darajasiga qay darajada e`tibor qaratilganligi va ushbu vazifaning uddalanganligidir. Tom ma`noda yurtimizda bu masalaga konseptual vazifa sifatida munosabatda bo`linayotganligi mazkur masalaga odamzot taraqqiyoti davomidagi boshqa yondashuvlardan tubdan farq qiladi. Jamiyatdagi u yoki bu masalalarni hal etish maqsadida faol fuqarolarning tashabbuskorligi asosida tuzilgan uyushma va tashkilotlar, guruh va birlashmalar kabilarning yig`indisi fuqarolik jamiyati institutlari tushunchasiga kiradi. Binobarin, fuqarolik jamiyati institutlari aholini faol turmush kechirishga undaydigan, yon- atrofda mavjud bo`lgan vauchrayotgan muammolarga nisbatan befarq va loqayd munosabatda bo`lmaslikka, davlat tashkilotlari hal qilishi qiyin bo`lgan yoki ularning e`tiboridan chetda qolayotgan ushbu muammolarning munosib yechimini topishga va bu bilan esa butun jamiyat ravnaqi va rivojini jadallashtirishga yordam beradigan tashkilotlardir. Davlat esa bunday institutlarning tashkil topishi va faoliyat yuritishidan hamisha manfaatdordir, Chunki ular jamiyat rivoji va taraqqiyoti bilan bog`liqbo`lganko`plab muammolarni hal qilishda davlatga yaqindan ko`maklashadilar. Bugungi kunga kelib mamlakatimiz miqyosida 9000 dan ortiq nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyat yuritayotgan ekan, ular minglab masalalarni hal qilishda davlatga yaqindan ko`maklashmoqda. Bunda davlatning asosiy vazifalari, birinchidan, fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyat yuritishi uchun zarur bo`lgan qonunchilik asoslarini yaratish va uni muntazam ravishda takomillashtirib borish, ikkinchidan esa, ularni moliyaviy jihatdan rag`batlantirish va qo`llab - quvvatlashdan iboratdir. Birgina Fargona viloyatida bugungi kunda hisob ro`yhatidan o`tgan nodavlat notijorat tashkilotlarining umumiy miqdori 794 tashkil qiladi. Ular ijtimoiy- iqtisodiy sohadagi ko`plab muammolarni hal etishda mahalliy hokimiyatga yordam
Ilmiybaza.uz bermoqda. Xususan, aholini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash, kochalarni keraksiz chiqindilardan tozalash, kishilarning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma`rifiy, tibbiy, ekologik ongi va tasavvurlarini shakllantirish va boyitish kabi masalalarda bir qator ibratli ishlarni amalga oshirmoqdalar. Ushbu maqsadda aholining turli qatlamlari o`rtasida xilma-xil tadbirlar, uchraShuvlar, o`quv-seminarlar muntazam ravishda tashkillanmoqda. Gap fuqarolik jamiyati institutlarining shakllanishi to`g`risidaketar ekan, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish institutlari faoliyati va uni yanada takomillashtirish masalalari to`g`risida alohida toxtalib o`tish joizdir. Zotan, mustaqil O`zbekistonda amalga oshirilayotgan davlat boshqaruvining asosiy maqsadi - kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiya tiga o`tishdan iboratdir.“Buning ma`nosi Shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgani sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, Ya`ni “o`zini o`zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir” Haqiqatdan ham xalqimiz hayotini o`zini o`zi boshqarishning betakror shakli bo`lgan mahallasiz tasavvur etib bo`lmaydi. Asrlar davomida milliy urf - odatlarimiz, an`analarimiz, rasm - rusmlarimiz, qadriyatlarimiz mahallada sayqal topib, avloddan - avlodga yetib kelyapti. Kishilarni uyushtirish, ularni ezgu maqsadlar sari undash, milliy taraqqiyot g`oyalari atrofiga birlashtirishda mahallaning o`rni beqiyosligicha qolmoqda. Shu ma`noda mahalla xalqimizning bag`rikenglik va odamiylik fazilatlarini to`liq namoyon eta olishi uchun betakror makondir. Mahallaga xos bo`lgan jamiki jihatlar asosida aslida insonga va jamiyatga nisbatan buyuk hurmat tuyg`usi mujassamlashgan. Shubhasiz, mahalla institutini har tomonlama rivojlantirish uchun bu boradagi qonunchilikni takomillashtirib borish muhim ahamiyatga ega. Ayni paytda har bir mahalla ahlida o`ziga xos bo`lgan fazilatlardan faxrlanish, g`ururlanish tuyg`usi yuqori ekanligiga ham duch kelasiz. Bu esa o`z navbatida ushbu ijtimoiy institut jamiyatimiz turmushida o`z vazifasini muvaffaqiyat bilan ado etayotganligini aks ettiradi. Ilmiybaza.uz bermoqda. Xususan, aholini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash, kochalarni keraksiz chiqindilardan tozalash, kishilarning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma`rifiy, tibbiy, ekologik ongi va tasavvurlarini shakllantirish va boyitish kabi masalalarda bir qator ibratli ishlarni amalga oshirmoqdalar. Ushbu maqsadda aholining turli qatlamlari o`rtasida xilma-xil tadbirlar, uchraShuvlar, o`quv-seminarlar muntazam ravishda tashkillanmoqda. Gap fuqarolik jamiyati institutlarining shakllanishi to`g`risidaketar ekan, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish institutlari faoliyati va uni yanada takomillashtirish masalalari to`g`risida alohida toxtalib o`tish joizdir. Zotan, mustaqil O`zbekistonda amalga oshirilayotgan davlat boshqaruvining asosiy maqsadi - kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiya tiga o`tishdan iboratdir.“Buning ma`nosi Shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgani sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, Ya`ni “o`zini o`zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir” Haqiqatdan ham xalqimiz hayotini o`zini o`zi boshqarishning betakror shakli bo`lgan mahallasiz tasavvur etib bo`lmaydi. Asrlar davomida milliy urf - odatlarimiz, an`analarimiz, rasm - rusmlarimiz, qadriyatlarimiz mahallada sayqal topib, avloddan - avlodga yetib kelyapti. Kishilarni uyushtirish, ularni ezgu maqsadlar sari undash, milliy taraqqiyot g`oyalari atrofiga birlashtirishda mahallaning o`rni beqiyosligicha qolmoqda. Shu ma`noda mahalla xalqimizning bag`rikenglik va odamiylik fazilatlarini to`liq namoyon eta olishi uchun betakror makondir. Mahallaga xos bo`lgan jamiki jihatlar asosida aslida insonga va jamiyatga nisbatan buyuk hurmat tuyg`usi mujassamlashgan. Shubhasiz, mahalla institutini har tomonlama rivojlantirish uchun bu boradagi qonunchilikni takomillashtirib borish muhim ahamiyatga ega. Ayni paytda har bir mahalla ahlida o`ziga xos bo`lgan fazilatlardan faxrlanish, g`ururlanish tuyg`usi yuqori ekanligiga ham duch kelasiz. Bu esa o`z navbatida ushbu ijtimoiy institut jamiyatimiz turmushida o`z vazifasini muvaffaqiyat bilan ado etayotganligini aks ettiradi.
Ilmiybaza.uz Viloyatdagi o`zini o`zi boshqarish organlari vazirliklar, mahalliy hokimliklar va “Nuroniy”, “Ekosan”, “Bolalar sportini rivojlantirish" jamg`armalari, O`zbekiston yoshlar ittifoqi, Xotin-qizlar qo`mitasi, Respublika ma`naviyat- targ`ibot markazining joylardagi bo`limlari singari bir qator jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikda ish olib bormoqdalar. Natijada ular tomonidan mahallalar faoliyatini rivojlantirish, fuqarolar o`rtasida tinchlik-osoyishtalikni saqlash, milliy g`oya va mafkura, ma`naviyat va ma`rifat, sog`lom turmush tarzini targ`ib qilish, aholi salomatligini himoyalash, fuqarolarga mehr-muruvvat ko`rsatish, mahallalarda ommaviy sportni rivojlantirish kabi masalalarda tizim xodimlariga yaqindan yordam ko`rsatilmoqda.5 Malumki, fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirishda siyosiy partiyalarning faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqil rivojlanish davrida mamlakatimizda ushbu masalaga ham katta e`tibor qaratilmoqda. Bunda, albatta, davlatimiz rahbarining nutq va ma`ruzalarida ko`ppartiyaviylik fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim va muqarrar sharti ekanligi, buning oqibatidagi sog`lom siyosiy raqobat uning asosiy omili ekanligiga alohida urg`u berilganligini ko`rish mumkin. 2008 yil boshidan buyon amaliyotga joriy qilingan “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risidagi Konstitutsiyaviy Qonun ham keyingi yillar mobaynida O`zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirishda, ijtimoiy hayotni demokratlashtirishda favqulodda katta ahamiyat kasb etmoqda. Ko`ppartiyaviylik ham fuqarolik jamiyatining tarkibiy qismidir. Chunki aynan ko`ppartiyaviylik jamiyatda faoliyat ko`rsatayotgan turli ijtimoiy- siyosiy guruhlarning manfaatlari, maqsad-muddaolari, niyatlari hamda ehtiyojlarining ro`yobga chiqishi uchun tegishli zamin yaratib beradi. Bugungi kunda mamlakatimizda davlat boshqaruvini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan parlamentimiz deputatlari xalqimizning eng ishonganvakillaridir. 5Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent Ilmiybaza.uz Viloyatdagi o`zini o`zi boshqarish organlari vazirliklar, mahalliy hokimliklar va “Nuroniy”, “Ekosan”, “Bolalar sportini rivojlantirish" jamg`armalari, O`zbekiston yoshlar ittifoqi, Xotin-qizlar qo`mitasi, Respublika ma`naviyat- targ`ibot markazining joylardagi bo`limlari singari bir qator jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikda ish olib bormoqdalar. Natijada ular tomonidan mahallalar faoliyatini rivojlantirish, fuqarolar o`rtasida tinchlik-osoyishtalikni saqlash, milliy g`oya va mafkura, ma`naviyat va ma`rifat, sog`lom turmush tarzini targ`ib qilish, aholi salomatligini himoyalash, fuqarolarga mehr-muruvvat ko`rsatish, mahallalarda ommaviy sportni rivojlantirish kabi masalalarda tizim xodimlariga yaqindan yordam ko`rsatilmoqda.5 Malumki, fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirishda siyosiy partiyalarning faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqil rivojlanish davrida mamlakatimizda ushbu masalaga ham katta e`tibor qaratilmoqda. Bunda, albatta, davlatimiz rahbarining nutq va ma`ruzalarida ko`ppartiyaviylik fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim va muqarrar sharti ekanligi, buning oqibatidagi sog`lom siyosiy raqobat uning asosiy omili ekanligiga alohida urg`u berilganligini ko`rish mumkin. 2008 yil boshidan buyon amaliyotga joriy qilingan “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risidagi Konstitutsiyaviy Qonun ham keyingi yillar mobaynida O`zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirishda, ijtimoiy hayotni demokratlashtirishda favqulodda katta ahamiyat kasb etmoqda. Ko`ppartiyaviylik ham fuqarolik jamiyatining tarkibiy qismidir. Chunki aynan ko`ppartiyaviylik jamiyatda faoliyat ko`rsatayotgan turli ijtimoiy- siyosiy guruhlarning manfaatlari, maqsad-muddaolari, niyatlari hamda ehtiyojlarining ro`yobga chiqishi uchun tegishli zamin yaratib beradi. Bugungi kunda mamlakatimizda davlat boshqaruvini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan parlamentimiz deputatlari xalqimizning eng ishonganvakillaridir. 5Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent
Ilmiybaza.uz Ko`rinib turibdiki, mamlakatimizdashakllanayotgan fuqarolik jamiyatini qaror toptirish va rivojlantirishda fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, siyosiy partiyalar, nodavlat tashkilotlar, jamoat birlashmalari va boshqa demokratik institutlarning roli va ahamiyati yuksakdir. Yurtimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarning ro`yobga chiqishi ham ko`p jihatdan ushbu institutlarning samarali hamkorlikda faoliyat ko`rsatishiga bog`liq. Aholining keng qatlamlari manfaatlarini ifodalaydigan fuqarolik jamiyati institutlari o`rtasida o`zini o`zi boshqarish tizimining xalqimizga xos va mos noyob tuzilmasi hisoblangan mahalla alohida o`ringa ega. Mahalla necha asrlik tarixga ega bo`lsa ham, faqat O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyingina jamiyat hayotida o`zining munosib nufuzi va o`rniga ega bo`ldi. Mahalla O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov ta`rifi bilan aytganda, tom ma`noda “ona yurt ramzi” va “xalq vijdo`rni”ga, “ta`sirchan ijtimoiy fuqarolik idorasi” va “demokratiya darsxonasi”ga aylandi. Davlatchiligimiz tarixida birinchi marta “mahalla” tushunchasi mamlakatimizning Bosh qomusiga kiritilib, konstitutsiyaviy maqomi mustahkamlandi.6 II BOB. MAHALLA DAVLAT VA JAMIYAT TARAQQIYOTINING OMILI 2.1. Mahalla – tarbiya maskani Mahalla-azaldan yurtimizda tarbiya o‘chog‘i, ota bobolarimizdan bizga meros bo‘lib kelayotgan milliy qadriyatlar maskani, xalqimizning turmush va tafakkur tarzi sifatida etirof etib kelinadi. Odamlar o‘rtasida mehr oqibat, ahillik hamda totuvli ehtiyojmand kishilar holidan xabar olish, to‘y tomosha, hashar va marakalarni ko‘pchilik bilan bamaslahat o‘tkazish kabi el-yurtimizga xos urf – odat va an‘analar, avvalambor mahalla muhitida shakllangan. 6 Mahallada diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. — T.: O‘zbekiston, 2006. Ilmiybaza.uz Ko`rinib turibdiki, mamlakatimizdashakllanayotgan fuqarolik jamiyatini qaror toptirish va rivojlantirishda fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, siyosiy partiyalar, nodavlat tashkilotlar, jamoat birlashmalari va boshqa demokratik institutlarning roli va ahamiyati yuksakdir. Yurtimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarning ro`yobga chiqishi ham ko`p jihatdan ushbu institutlarning samarali hamkorlikda faoliyat ko`rsatishiga bog`liq. Aholining keng qatlamlari manfaatlarini ifodalaydigan fuqarolik jamiyati institutlari o`rtasida o`zini o`zi boshqarish tizimining xalqimizga xos va mos noyob tuzilmasi hisoblangan mahalla alohida o`ringa ega. Mahalla necha asrlik tarixga ega bo`lsa ham, faqat O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyingina jamiyat hayotida o`zining munosib nufuzi va o`rniga ega bo`ldi. Mahalla O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov ta`rifi bilan aytganda, tom ma`noda “ona yurt ramzi” va “xalq vijdo`rni”ga, “ta`sirchan ijtimoiy fuqarolik idorasi” va “demokratiya darsxonasi”ga aylandi. Davlatchiligimiz tarixida birinchi marta “mahalla” tushunchasi mamlakatimizning Bosh qomusiga kiritilib, konstitutsiyaviy maqomi mustahkamlandi.6 II BOB. MAHALLA DAVLAT VA JAMIYAT TARAQQIYOTINING OMILI 2.1. Mahalla – tarbiya maskani Mahalla-azaldan yurtimizda tarbiya o‘chog‘i, ota bobolarimizdan bizga meros bo‘lib kelayotgan milliy qadriyatlar maskani, xalqimizning turmush va tafakkur tarzi sifatida etirof etib kelinadi. Odamlar o‘rtasida mehr oqibat, ahillik hamda totuvli ehtiyojmand kishilar holidan xabar olish, to‘y tomosha, hashar va marakalarni ko‘pchilik bilan bamaslahat o‘tkazish kabi el-yurtimizga xos urf – odat va an‘analar, avvalambor mahalla muhitida shakllangan. 6 Mahallada diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. — T.: O‘zbekiston, 2006.
Ilmiybaza.uz O‘zbekiston zaminidagi arxeologik manbalar va tarixiy adabiyotlar mahalliy aholining asrlardan buyon hududiy birliklarga qo‘rg‘on va mahallalarga birlashib, ma‘lum tartiblar asosida yashab kelayotganidan dalolatberadi.Jumladan, sopollitepa yodgorliklari, Avesto‖ xabarlari, Narshaxiyning Buxoro tarixi‖ asari yoki A.Navoiyning Hayratulabror‖ dostonidagi ma‘lumotlar ham buning yorqin dalilidir. Mahallalar, ayniqsa, sohibqiron Amir Temur tuzgan mashhur davlatda rivojlandi, gullab yashnadi. O‘sha vaqtga kelib mahallalarda yashash istiqomat qilish fuqarolarning kasbi kori asosida tashkil topgan. Temirchilar, qurol yarog‘sozlar tikuvchilar, charmdo‘zlar, gilamdo‘zlar, kulolchilar, quruvchilar va boshqa hunarmandlar bir joyda mehnat qilib hayot kechirgan edilar. Buyuk sarkarda amalga oshirgan ulkan harbiy yurishlarda mahallalarning bu namoyandalari faol va uyushgan holda qatnashgan. O‘tmishimizning xonlik zamonlariga nazar tashlasak, o‘nboshi, ellikboshi, yuzboshi va aminlarning har biriga o‘z darajasida huquq berilib, xalq ularning chiqargan hukmlarini qonun deb bilgan. Mahallaning og‘irligi, tashvishlari podshohlikka deyarli yetib bormagan. Rossiya bosqinidan ilgari Toshkent 160 mahallani o‘z ichiga olgan to‘rt dahadan tarkib topgan bo‘lib, ularning maxsus jamoa kengashi, hokimligi bo‘lgan. Mazkur kengash faoliyatida mahalliy hokimi yat vakillari – xalq tomonidan saylangan yuzboshi va mingboshilari ham qatnashganlar. Yuqorida keltirilgan fikr va muloxazalar asosida shuni xulosa qilish mumkinki, mahalla va undagi boshqaruv tizimi qadimda mahalliy hokimiyatning o‘ziga xos bir shakli, ko‘rinishi tarzida faoliyat ko‘rsatgan. Mahallani boshqarish jamoatchilik asosida olib borilib, o‘zining tartib qoidalariga ega bo‘lgan. Mahalla aholisi bu qoidalariga bo‘ysinishi shart bo‘lgan. Mahalla oqsoqolining va jamoatchilik fikri, yig‘ilish qarori hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Mahallalarda hukmron bo‘lgan jamoa ruhi aholida o‘ zaro hamkorlik, o‘zaro yordam, ahillik hurmat, odob axloq tuyg‘ularini shakllantirishda katta yordam bergan. Ilmiybaza.uz O‘zbekiston zaminidagi arxeologik manbalar va tarixiy adabiyotlar mahalliy aholining asrlardan buyon hududiy birliklarga qo‘rg‘on va mahallalarga birlashib, ma‘lum tartiblar asosida yashab kelayotganidan dalolatberadi.Jumladan, sopollitepa yodgorliklari, Avesto‖ xabarlari, Narshaxiyning Buxoro tarixi‖ asari yoki A.Navoiyning Hayratulabror‖ dostonidagi ma‘lumotlar ham buning yorqin dalilidir. Mahallalar, ayniqsa, sohibqiron Amir Temur tuzgan mashhur davlatda rivojlandi, gullab yashnadi. O‘sha vaqtga kelib mahallalarda yashash istiqomat qilish fuqarolarning kasbi kori asosida tashkil topgan. Temirchilar, qurol yarog‘sozlar tikuvchilar, charmdo‘zlar, gilamdo‘zlar, kulolchilar, quruvchilar va boshqa hunarmandlar bir joyda mehnat qilib hayot kechirgan edilar. Buyuk sarkarda amalga oshirgan ulkan harbiy yurishlarda mahallalarning bu namoyandalari faol va uyushgan holda qatnashgan. O‘tmishimizning xonlik zamonlariga nazar tashlasak, o‘nboshi, ellikboshi, yuzboshi va aminlarning har biriga o‘z darajasida huquq berilib, xalq ularning chiqargan hukmlarini qonun deb bilgan. Mahallaning og‘irligi, tashvishlari podshohlikka deyarli yetib bormagan. Rossiya bosqinidan ilgari Toshkent 160 mahallani o‘z ichiga olgan to‘rt dahadan tarkib topgan bo‘lib, ularning maxsus jamoa kengashi, hokimligi bo‘lgan. Mazkur kengash faoliyatida mahalliy hokimi yat vakillari – xalq tomonidan saylangan yuzboshi va mingboshilari ham qatnashganlar. Yuqorida keltirilgan fikr va muloxazalar asosida shuni xulosa qilish mumkinki, mahalla va undagi boshqaruv tizimi qadimda mahalliy hokimiyatning o‘ziga xos bir shakli, ko‘rinishi tarzida faoliyat ko‘rsatgan. Mahallani boshqarish jamoatchilik asosida olib borilib, o‘zining tartib qoidalariga ega bo‘lgan. Mahalla aholisi bu qoidalariga bo‘ysinishi shart bo‘lgan. Mahalla oqsoqolining va jamoatchilik fikri, yig‘ilish qarori hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Mahallalarda hukmron bo‘lgan jamoa ruhi aholida o‘ zaro hamkorlik, o‘zaro yordam, ahillik hurmat, odob axloq tuyg‘ularini shakllantirishda katta yordam bergan.
Ilmiybaza.uz Zero mahalla – bu fuqarolar intilishi va sa‘y harakati tufayli muayyan milliy axloqiy va maishiy tartib qoidalarga rioya qilish, maraka mavrid, yaxshi yomon kunlarni birga o‘tkazish, ahillikni ta‘minlashga xizmat qiladigan ijtimoiy iqtisodiy va hududiy jamoa bo‘lib azaldan davom etib kelayotgan boshqaruv tizimi va ezgu qadriyatdir. Bu tarixiy, an‘anaviy va doimo yosh navqiron, qudratli hodisani shunday ta‘riflash joizdir. O‘zbek xalqi 1991 yilda o‘z mustaqilligiga erishganidan so‘ng mamlakatimizda davlat va jamiyatni boshqarishning o‘ziga xos shakli qaror topdi. Bu aynan uzoq tarixga ega bo‘lib, hatto chorizm va sho‘ro mustamlakachiligi davrida, qattiq tazyiq ostida ham o‘z ta‘siri va ahamiyatini yo‘qotmagan mahalla an‘anasidir. 1993 yilning sentabrida qa‘bul qilingan Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida‘‘gi qonun hamda 1998 yilning may oyidan kuchga kirgan uning yangi tahriri joylardagi mahallalarga katta huquq va va vakolatlar beradi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi ularning Konstitutsiya va boshqa qonunlar bilan kafolatlangan hamda tarixiy qadriyatlardan, an‘analaridan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyat deb tan olindi va bu yo‘lda davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab quvvatlanib kelmoqda.7 Yurtboshimiz ta‘kidlaganidek, davlatimizning buyuk kelajagini jamoatchilik, fuqarolar bunyod etadi. Buning ma‘nosi – mahalla o‘zining hayotini hamda davlat rivojlanishi va kelajagini bunyod etishga bevosita mas‘uldir. Chunki oddiy xalqning hayoti va muammolarining mahalladan yaxshi biladigan tashkilot yoki organ yo‘q. Shu ma‘noda Birinch Prizdentimizning hammadan oldin odamlarning issiq sovug‘idan, g‘am-tashvishidan xabar topadigan kim? Albatta mahalla ahli. Turmush tarzini izga solish, kundalik muammolarni hal etish uchun, eng avvalo, mahalla faoliyatini kuchaytirishlariga yordam berish zarur‖1degan fikr va tavsiyalari ayni muddaodir. Xo‘sh bugungi kunda fuqarolar tashabbusi va sa‘y-harakati doirasida qanday masalalar o‘z yechimini topmoqda? 7 Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Barkamol avlod orzusi. - T.: Sharq. 1997. Ilmiybaza.uz Zero mahalla – bu fuqarolar intilishi va sa‘y harakati tufayli muayyan milliy axloqiy va maishiy tartib qoidalarga rioya qilish, maraka mavrid, yaxshi yomon kunlarni birga o‘tkazish, ahillikni ta‘minlashga xizmat qiladigan ijtimoiy iqtisodiy va hududiy jamoa bo‘lib azaldan davom etib kelayotgan boshqaruv tizimi va ezgu qadriyatdir. Bu tarixiy, an‘anaviy va doimo yosh navqiron, qudratli hodisani shunday ta‘riflash joizdir. O‘zbek xalqi 1991 yilda o‘z mustaqilligiga erishganidan so‘ng mamlakatimizda davlat va jamiyatni boshqarishning o‘ziga xos shakli qaror topdi. Bu aynan uzoq tarixga ega bo‘lib, hatto chorizm va sho‘ro mustamlakachiligi davrida, qattiq tazyiq ostida ham o‘z ta‘siri va ahamiyatini yo‘qotmagan mahalla an‘anasidir. 1993 yilning sentabrida qa‘bul qilingan Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida‘‘gi qonun hamda 1998 yilning may oyidan kuchga kirgan uning yangi tahriri joylardagi mahallalarga katta huquq va va vakolatlar beradi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi ularning Konstitutsiya va boshqa qonunlar bilan kafolatlangan hamda tarixiy qadriyatlardan, an‘analaridan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyat deb tan olindi va bu yo‘lda davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab quvvatlanib kelmoqda.7 Yurtboshimiz ta‘kidlaganidek, davlatimizning buyuk kelajagini jamoatchilik, fuqarolar bunyod etadi. Buning ma‘nosi – mahalla o‘zining hayotini hamda davlat rivojlanishi va kelajagini bunyod etishga bevosita mas‘uldir. Chunki oddiy xalqning hayoti va muammolarining mahalladan yaxshi biladigan tashkilot yoki organ yo‘q. Shu ma‘noda Birinch Prizdentimizning hammadan oldin odamlarning issiq sovug‘idan, g‘am-tashvishidan xabar topadigan kim? Albatta mahalla ahli. Turmush tarzini izga solish, kundalik muammolarni hal etish uchun, eng avvalo, mahalla faoliyatini kuchaytirishlariga yordam berish zarur‖1degan fikr va tavsiyalari ayni muddaodir. Xo‘sh bugungi kunda fuqarolar tashabbusi va sa‘y-harakati doirasida qanday masalalar o‘z yechimini topmoqda? 7 Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Barkamol avlod orzusi. - T.: Sharq. 1997.
Ilmiybaza.uz Ular tomonidan, asosan qaysi yo‘nalishlarda ish olib borilayapti? Mahallalar, birinchidan, jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolar ishtirokini ta‘minlash, tajriba va ko‘nikmalar ortirishda ko‘mak berish, o‘z hududida ijtimoiy-moddiy, ma‘naviy marifiy vazifalarni hal etishda aholini birlashtirish madaniy ommaviy tadbirlarni o‘tkazish, davlat siyosatini joylardagi ijrochisi sifatida mahalliy davlat organlarining tayanchidir. Ikkinchidan, fuqarolarning huquq va man‘faatlari buzilgan holda ular nomidan tegishli mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga murojaat qiladi. Ushbu hudud aholisining huquq hamda manfaatlaruni muhofaza qiladi. Shuningdek, muhtoj oilalarning uyidan foydalanish harajatlari va kommunal xizmatlari harajatlarini moddiy yordam ko‘rsatish orqali to‘laydi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining uchinchi bir o‘ziga xos jihati, ularning jamoa vakilligi shaklida faoliyat yurgizishidir.buning ma‘nosi shundaki fuqarolar yig‘ini davlat nomidan emas, qonunga binoan muayyan ishlar doirasida ma‘lum bir hududiy jamoa nomidan harakat qiladi., ayni vaqtda, fuqarolarning jamiyat taraqqiyotida bevosita hissa qo‘shishlariga imkoniyatyaratadi. Kuchli dаvlаtdаn kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri ‖tаmоyili o'z-o’zidаn mа‘lumki, u dаvlаt оrgаnlаrining vаkоlаtlаrini аstа sеkinlik bilаn bоsqichmа- bоsqich fuqаrоlik jаmiyatigа o’tkаzishni tаqоzо etаdi. Birinchi Prеzidеntimiz mustаqillikning dаstlаbki yillаridаnоq bu g’оyani ilgаri surgаn edi. Shu bоisdаn hаm 1999 yil 14-15 аprеldа Оliy Mаjlis 14- sееsiyasidа “Fuqаrоlаrning o'zini o'zi bоshqаrish оrgаnlаri to'g'risidаgi qоnunning yangi tаhriri qаbul qilindi. Bu qоnundа fuqаrоlаr o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrining mаqоmi to’liq bеlgilаb bеrildi. Ulаr fаоliyatining аsоsiy printsiplаri dеmоkrаtik, оshkоrаlik, ijtimоiy аdоlаt, insоnpаrvаrlik, mаhаlliy hоkimiyatgа mоlik mаsаlаlаrni еchishdа mustаqallik, jаmоаtchilik аsоsidа o’zаrо yordаm hоlаtlаri bеlgilаb bеrildi. O’zini-o’zi bоshqаrish оrgаnlаrini sаylаsh tаrtibi, fаоliyatini tаshkil etish hаmdа vаkоlаt dоirаsi qоnun bilаn bеlgilаb qo‘yildi. Rеspublikа miqyosidа оqsоqоllаr Kеngаshining tuzilishi jаhоn tаjribаsidа yangilikdir. Bu bilаn O’zbеkistоn dunyodаgi dаvlаt bоshqаruvi sоhаsidа chinаkаm Ilmiybaza.uz Ular tomonidan, asosan qaysi yo‘nalishlarda ish olib borilayapti? Mahallalar, birinchidan, jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolar ishtirokini ta‘minlash, tajriba va ko‘nikmalar ortirishda ko‘mak berish, o‘z hududida ijtimoiy-moddiy, ma‘naviy marifiy vazifalarni hal etishda aholini birlashtirish madaniy ommaviy tadbirlarni o‘tkazish, davlat siyosatini joylardagi ijrochisi sifatida mahalliy davlat organlarining tayanchidir. Ikkinchidan, fuqarolarning huquq va man‘faatlari buzilgan holda ular nomidan tegishli mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga murojaat qiladi. Ushbu hudud aholisining huquq hamda manfaatlaruni muhofaza qiladi. Shuningdek, muhtoj oilalarning uyidan foydalanish harajatlari va kommunal xizmatlari harajatlarini moddiy yordam ko‘rsatish orqali to‘laydi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining uchinchi bir o‘ziga xos jihati, ularning jamoa vakilligi shaklida faoliyat yurgizishidir.buning ma‘nosi shundaki fuqarolar yig‘ini davlat nomidan emas, qonunga binoan muayyan ishlar doirasida ma‘lum bir hududiy jamoa nomidan harakat qiladi., ayni vaqtda, fuqarolarning jamiyat taraqqiyotida bevosita hissa qo‘shishlariga imkoniyatyaratadi. Kuchli dаvlаtdаn kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri ‖tаmоyili o'z-o’zidаn mа‘lumki, u dаvlаt оrgаnlаrining vаkоlаtlаrini аstа sеkinlik bilаn bоsqichmа- bоsqich fuqаrоlik jаmiyatigа o’tkаzishni tаqоzо etаdi. Birinchi Prеzidеntimiz mustаqillikning dаstlаbki yillаridаnоq bu g’оyani ilgаri surgаn edi. Shu bоisdаn hаm 1999 yil 14-15 аprеldа Оliy Mаjlis 14- sееsiyasidа “Fuqаrоlаrning o'zini o'zi bоshqаrish оrgаnlаri to'g'risidаgi qоnunning yangi tаhriri qаbul qilindi. Bu qоnundа fuqаrоlаr o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrining mаqоmi to’liq bеlgilаb bеrildi. Ulаr fаоliyatining аsоsiy printsiplаri dеmоkrаtik, оshkоrаlik, ijtimоiy аdоlаt, insоnpаrvаrlik, mаhаlliy hоkimiyatgа mоlik mаsаlаlаrni еchishdа mustаqallik, jаmоаtchilik аsоsidа o’zаrо yordаm hоlаtlаri bеlgilаb bеrildi. O’zini-o’zi bоshqаrish оrgаnlаrini sаylаsh tаrtibi, fаоliyatini tаshkil etish hаmdа vаkоlаt dоirаsi qоnun bilаn bеlgilаb qo‘yildi. Rеspublikа miqyosidа оqsоqоllаr Kеngаshining tuzilishi jаhоn tаjribаsidа yangilikdir. Bu bilаn O’zbеkistоn dunyodаgi dаvlаt bоshqаruvi sоhаsidа chinаkаm
Ilmiybaza.uz хаlqchil shаklidаgi o’zigа хоs milliy dаvlаt tuzilmаsining аsоschisi bo’lib qоlishidаn dаrаkdir. Dеmаk, qоnungа ko’rа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishdа mаhаllа dаvlаtgа, jаmiyatgа eng yaqin idоrаdir.O’zini o’zi bоshqаrish tizimining, mаhаllаning tub mа‘nоsigа, mоhiyatigа Prеzidеntimiz yuksаk bаhо bеrib kеlmоqdа.1999yil 26 mаrtdа Хоrаzm―yoshulli ‖so’zini tа‘riflаb bеrgаnlаridеk, chin mа‘nоdа kоmil оqsоqоl bo’lа оlsа, dаvlаt-mаmlаkаt, ko’pchilik аhоli mаnfааtini hisоbgа оlib, хаlqqа tаyanib, yoshidаn, хizmаt vаzifаsidаn, e‘tiqоdidаn qа‘iy nаzаr, yakkа-yakkа shахslаrning ruhiy kеchinmаlаri, хаtti-hаrаkаtlаrini, intilishlаrini ezgulikkа yo’nаltirishgа muyassаr bo’lа оlаdi. Qоnundа tа‘kidlаnishichа, mаhаllаning 3 tа tаyanchi bоr: 1) mаhаllа yig’ini vаkillаri, 2) din ulоmаlаri (imоmlаr), 3) mаhаllа pоsbоnlаri-nоzirlаr1. Bugungi kundа kuchli jаmiyatni bаrpо etishdа 260 dаn оrtiq jаmоаt tаshkilоtlаri fаоliyat ko’rsаtmоqdа. Mustаqillik yillаridа mаhаllа tаriхiy vа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdаgi tushunchаdа аniq bеlgilаngаn ijtimоiy-dеmоgrа fik, mаdаniy-mа‘nаviy vа hududiy- mа‘muriy birlik sifаtidаgi mаqоmgа erishdi. U o’z hududidаgi fuqаrоlаr o’rtаsidа аn‘аnаlаr vа urf-оdаtlаr, insоniy, хo’jаlik, huquqiy munоsаbаtlаr birligini tаshkil etgаni hоldа fuqаrоlаrning o’zаrо ijtimоiy munоsаbаtlаrini bоg’lаb turish vоsitаsigа аylаndi. Mustаqillikning ilk dаvridаn bоshlаb Prеzidеnt I.А.Kаrimоv mаhаllаlаrni fuqаrоlik jаmiyatining omili dеb, bildi vа ulаrni hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish chоrа- tаdbirlаrini аmаlgа оshirib kеlmоqdа. Prеzidеnt I.А.Kаrimоv 1995 yildаyoq shundаy fikrni bildirgаn edi: Mа‘lumki,аsrlаrmоbаynidаmаhаllаlаrdаko’pdаn-ko’phаyotiy muаmmоlаr o’z yеchimini tоpib kеlаdi. To’y-mа‘rаkаlаr hаm, hаyitu hаshаrlаr hаm mаhаllа аhlisiz o’tmаydi. Mаhаllаlаrdа siyosiy, iqtisоdiy vа bоshqа mаsаlаlаrgа dоir jаmоаtchilik fikri shаkllаnаdi. Bu esа хаlqimizning turmush tаrzi, оtа- bоbоlаrimizdаn bizgа mеrоs bo’lib kеlаyotgаn tаfаkkur tаrzidir. Binоbаrin, hаyotning o’zi mаhаllаlаrni rivоjlаntirish vа ulаrni qo’llаb-quvvаtlаshni tаqоzо etmоqdа. Mаmlаkаtimizdа ko’p qirrаli islоhоtlаr аmаlgа оshаyotgаn bir pаytdа. Ilmiybaza.uz хаlqchil shаklidаgi o’zigа хоs milliy dаvlаt tuzilmаsining аsоschisi bo’lib qоlishidаn dаrаkdir. Dеmаk, qоnungа ko’rа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishdа mаhаllа dаvlаtgа, jаmiyatgа eng yaqin idоrаdir.O’zini o’zi bоshqаrish tizimining, mаhаllаning tub mа‘nоsigа, mоhiyatigа Prеzidеntimiz yuksаk bаhо bеrib kеlmоqdа.1999yil 26 mаrtdа Хоrаzm―yoshulli ‖so’zini tа‘riflаb bеrgаnlаridеk, chin mа‘nоdа kоmil оqsоqоl bo’lа оlsа, dаvlаt-mаmlаkаt, ko’pchilik аhоli mаnfааtini hisоbgа оlib, хаlqqа tаyanib, yoshidаn, хizmаt vаzifаsidаn, e‘tiqоdidаn qа‘iy nаzаr, yakkа-yakkа shахslаrning ruhiy kеchinmаlаri, хаtti-hаrаkаtlаrini, intilishlаrini ezgulikkа yo’nаltirishgа muyassаr bo’lа оlаdi. Qоnundа tа‘kidlаnishichа, mаhаllаning 3 tа tаyanchi bоr: 1) mаhаllа yig’ini vаkillаri, 2) din ulоmаlаri (imоmlаr), 3) mаhаllа pоsbоnlаri-nоzirlаr1. Bugungi kundа kuchli jаmiyatni bаrpо etishdа 260 dаn оrtiq jаmоаt tаshkilоtlаri fаоliyat ko’rsаtmоqdа. Mustаqillik yillаridа mаhаllа tаriхiy vа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdаgi tushunchаdа аniq bеlgilаngаn ijtimоiy-dеmоgrа fik, mаdаniy-mа‘nаviy vа hududiy- mа‘muriy birlik sifаtidаgi mаqоmgа erishdi. U o’z hududidаgi fuqаrоlаr o’rtаsidа аn‘аnаlаr vа urf-оdаtlаr, insоniy, хo’jаlik, huquqiy munоsаbаtlаr birligini tаshkil etgаni hоldа fuqаrоlаrning o’zаrо ijtimоiy munоsаbаtlаrini bоg’lаb turish vоsitаsigа аylаndi. Mustаqillikning ilk dаvridаn bоshlаb Prеzidеnt I.А.Kаrimоv mаhаllаlаrni fuqаrоlik jаmiyatining omili dеb, bildi vа ulаrni hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish chоrа- tаdbirlаrini аmаlgа оshirib kеlmоqdа. Prеzidеnt I.А.Kаrimоv 1995 yildаyoq shundаy fikrni bildirgаn edi: Mа‘lumki,аsrlаrmоbаynidаmаhаllаlаrdаko’pdаn-ko’phаyotiy muаmmоlаr o’z yеchimini tоpib kеlаdi. To’y-mа‘rаkаlаr hаm, hаyitu hаshаrlаr hаm mаhаllа аhlisiz o’tmаydi. Mаhаllаlаrdа siyosiy, iqtisоdiy vа bоshqа mаsаlаlаrgа dоir jаmоаtchilik fikri shаkllаnаdi. Bu esа хаlqimizning turmush tаrzi, оtа- bоbоlаrimizdаn bizgа mеrоs bo’lib kеlаyotgаn tаfаkkur tаrzidir. Binоbаrin, hаyotning o’zi mаhаllаlаrni rivоjlаntirish vа ulаrni qo’llаb-quvvаtlаshni tаqоzо etmоqdа. Mаmlаkаtimizdа ko’p qirrаli islоhоtlаr аmаlgа оshаyotgаn bir pаytdа.
Ilmiybaza.uz Hоzirgi dаvrdа mаhаllа yo’nаlishidа оlib bоrilаyotgаn ishlаr ikkitа yo’nаlishni nаzаrdа to’tаdi. Birinchisi mа‘nаviy vаzifа bo’lib,u хаlqimizning ming yillik tаriхidаgi nоyob, eng аziz аn‘аnаlаrni, qаdriyatlаrni qаytаdаn tiklаsh vа rivоjlаntirishdаn ibоrаt. Ikkinchisi,siyosiy vаzifа bo’lib, u Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning mаhаllа institutini bugungi zаmоn tаlаblаrigа muvоfiq tаrzdа tiklаsh, shuningdеk, vilоyat, shаhаr, tumаn hоkimliklаri zimmаsigа yuklаngаn ko’pchilik vаzifа vа huquqlаrni fuqаrоlаr o’zini-o’zi bоshqаrish оrgаnlаrigа, ya‘ni mаhаllаlаrgа bеrib, ulаr mаqоmini jоy-jоyigа qo’yib, shu tаriqа jаmiyatimiz hаyotini dеmоkrаtiyalаshdа yangi vа judа muhim imkоniyatlаrgа erishishdаnibоrаtdir. Аyniqsа, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаrigа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntigа, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisigа, хаlq dеputаtlаri vilоyat, tumаn vа shаhаr Kеngаshlаrigа sаylоvlаr o’tkаzuvchi uchаstkа sаylоv kоmissiyalаri а‘zоligigа nоmzоdlаrni оkrug sаylоv kоmissiyalаri tаsdiqlаshlаri tаvsiya etish huquqi bеrilgаn. SHuningdеk, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаrigа хаlq dеputаtlаri tumаn, shаhаr Kеngаshi dеputаtligigа to’g’ridаn-to’g’ri nоmzоd ko’rsаtish, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi dеputаtligigа tаshаbbus guruhlаri tоmоnidаn ko’rsаtilаdigаn nоmzоdlаrni tаklif etishdа ishtirоk etish kаbi vаkоlаtlаr vа huquqlаrning bеrilishi mаhаllаlаrni o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаri sifаtidа jаmiyatimiz siyosiy hаyotidаgi o’rni yanаdа оshib bоrаyotgаnligini ko’rsаtаdi. Mаmlаkаt Prеzidеnti I.А.Kаrimоv ikkinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning IХ sеssiyasidаgi mа‘ruzаsidа o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrining jаmiyat vа dаvlаt bоshqаruvidаgi o’rnini ko’tаrishning muhim bоsqichini bоshlаshning аsоsiy yo’nаlishi bo’lgаn quyidаgi fikrni bildirdi: «Hаyotimizni erkinlаshtirish yo’nаlishlаrining yanа bir muhim yo’li- mаrkаziy vа yuqоri dаvlаt bоshqаruv idоrаlаri vаzifаlаrini dаvlаt hоkimiyatining quyi tuzilmаlаrigа, fuqаrоlаrning o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrigа bоsqichmа- bоsqich o’tkаzа bоrishni tа‘minlаshdir»1. Аlbаttа, dаvlаt tоmоnidаn mаhаllаlаrgа kаttа bоshqаruv vаkоlаtlаrini bеrishdа аvvаlо, ulаrning аhоli fаоlligini оshirishdаgi o’rnini yuksаltirish ko’zdа tutildi. Chunki, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаridа еtаrlichа Ilmiybaza.uz Hоzirgi dаvrdа mаhаllа yo’nаlishidа оlib bоrilаyotgаn ishlаr ikkitа yo’nаlishni nаzаrdа to’tаdi. Birinchisi mа‘nаviy vаzifа bo’lib,u хаlqimizning ming yillik tаriхidаgi nоyob, eng аziz аn‘аnаlаrni, qаdriyatlаrni qаytаdаn tiklаsh vа rivоjlаntirishdаn ibоrаt. Ikkinchisi,siyosiy vаzifа bo’lib, u Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning mаhаllа institutini bugungi zаmоn tаlаblаrigа muvоfiq tаrzdа tiklаsh, shuningdеk, vilоyat, shаhаr, tumаn hоkimliklаri zimmаsigа yuklаngаn ko’pchilik vаzifа vа huquqlаrni fuqаrоlаr o’zini-o’zi bоshqаrish оrgаnlаrigа, ya‘ni mаhаllаlаrgа bеrib, ulаr mаqоmini jоy-jоyigа qo’yib, shu tаriqа jаmiyatimiz hаyotini dеmоkrаtiyalаshdа yangi vа judа muhim imkоniyatlаrgа erishishdаnibоrаtdir. Аyniqsа, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаrigа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntigа, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisigа, хаlq dеputаtlаri vilоyat, tumаn vа shаhаr Kеngаshlаrigа sаylоvlаr o’tkаzuvchi uchаstkа sаylоv kоmissiyalаri а‘zоligigа nоmzоdlаrni оkrug sаylоv kоmissiyalаri tаsdiqlаshlаri tаvsiya etish huquqi bеrilgаn. SHuningdеk, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаrigа хаlq dеputаtlаri tumаn, shаhаr Kеngаshi dеputаtligigа to’g’ridаn-to’g’ri nоmzоd ko’rsаtish, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi dеputаtligigа tаshаbbus guruhlаri tоmоnidаn ko’rsаtilаdigаn nоmzоdlаrni tаklif etishdа ishtirоk etish kаbi vаkоlаtlаr vа huquqlаrning bеrilishi mаhаllаlаrni o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаri sifаtidа jаmiyatimiz siyosiy hаyotidаgi o’rni yanаdа оshib bоrаyotgаnligini ko’rsаtаdi. Mаmlаkаt Prеzidеnti I.А.Kаrimоv ikkinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning IХ sеssiyasidаgi mа‘ruzаsidа o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrining jаmiyat vа dаvlаt bоshqаruvidаgi o’rnini ko’tаrishning muhim bоsqichini bоshlаshning аsоsiy yo’nаlishi bo’lgаn quyidаgi fikrni bildirdi: «Hаyotimizni erkinlаshtirish yo’nаlishlаrining yanа bir muhim yo’li- mаrkаziy vа yuqоri dаvlаt bоshqаruv idоrаlаri vаzifаlаrini dаvlаt hоkimiyatining quyi tuzilmаlаrigа, fuqаrоlаrning o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrigа bоsqichmа- bоsqich o’tkаzа bоrishni tа‘minlаshdir»1. Аlbаttа, dаvlаt tоmоnidаn mаhаllаlаrgа kаttа bоshqаruv vаkоlаtlаrini bеrishdа аvvаlо, ulаrning аhоli fаоlligini оshirishdаgi o’rnini yuksаltirish ko’zdа tutildi. Chunki, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаridа еtаrlichа