Ilmiybaza.uz KURS ISHI MAHALLANING PAYDO BO‘LISH TARIXI Ilmiybaza.uz MUNDARIJA: Kirish…………………………………………………………………………..….2 I BOB. Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari. ………………………..6 1.1. Mahalla – moziy, bugun va kelajakni tutashtiruvchi maskan...………......….6 1.2. Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni........................11 II BOB. Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili................................16 2.1. Mahalla – tarbiya maskani …………………………………………………..16 2.2. Bolani rivojlanishida mahallaning o’rni.....................................................….25 Xulosa …………………………………………………………………..….….…29 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………….….……….31 Internet saytlar ro’yxati………………………………………………...………31 KIRISH Ilmiybaza.uz Mavzuning dolzarbligi: Yurtimizda azal-azaldan mahalla tarbiya o‘chog‘i hisoblanadi. Avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan milliy qadriyatlarimiz, xalqimizning turmush va tafakkur tarzini ko‘z qorachig‘idek asrab-avaylashda uning o‘rni va ahamiyati beqiyos. Mustaqillik yillarida mahalla institutining nufuzini oshirish nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, balki siyosiy, tarbiyaviy va ulkan ma’naviy ahamiyatga ega bo‘lgan ustuvor vazifa sifatida belgilanib, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda uning ishonchli tayanch va ta’sirchan kuch bo‘lib xizmat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish borasida keng ko‘lamli chora-tadbirlar bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Xususan, milliy davlatchiligimiz tarixida ilk bor shaharcha, qishloq, ovul va mahalla fuqarolar yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarishning hududiy birliklari sifatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasida mustahkamlab qo‘yildi.1 Yuzdan ortiq normativ-huquqiy hujjatlarda fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining jamiyat hayotining muayyan sohasidagi ishtiroki o‘z aksini topdi. Birgina so‘nggi besh yilda yangi tahrirdagi “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi hamda “Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, mahallalar hamda ulardagi jamoatchilik tuzilmalari faoliyatiga oid 20 ga yaqin nizom qabul qilinib, ijtimoiy hayotga tatbiq etildi. Shuningdek, tizimda faoliyat ko‘rsatayotgan xodimlarning malakasini oshirish bo‘yicha o‘quv kurslari hamda “Mahalla” ma’rifiy teleradiokanali tashkil etildi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatini muvofiqlashtirish bo‘yicha respublika kengashiga yuridik shaxs maqomini bergan holda uni fuqarolar yig‘inlarining uyushmasi shaklida tashkil etish nazarda tutilmoqda. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlarda tuzilgan kengashlarni esa Respublika kengashining tarkibiy tuzilmalari sifatida tashkil etish belgilandi. Kengashlarning nufuzi va maqomini oshirish, joylarda aholi tomonidan ko‘tarilayotgan masalalarni ijro hokimiyati organlarining rahbarlari e’tiboriga 1 O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, - T.: «O'zbekiston»,2003. Ilmiybaza.uz yetkazish va mazkur masalalarni hal etish bo‘yicha ularning bevosita ishtirokini yanada kengaytirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi raisi, viloyatlar, Toshkent shahar hamda tumanlar va shaharlar hokimlari zimmasiga tegishincha Respublika kengashi, hududiy kengashlarga jamoatchilik asosida raislik qilish vazifasi yuklatildi. Kengashlar zimmasiga yuklatilgan vazifalar ijrosini samarali ta’minlash, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, sohada amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni moliyalashtirish bo‘yicha ishlarning samaradorligini oshirish maqsadida Respublika kengashi va hududiy kengashlar raislarining birinchi o‘rinbosarlari bir vaqtning o‘zida “Mahalla” fondining tegishincha respublika boshqaruvi hamda hududiy bo‘lim va bo‘linmalariga raislik qilishlari haqidagi tashabbus qo‘llab-quvvatlandi. Shuningdek, Farmonda yoshlarni ona Vatanga muhabbat, xalqimizning ko‘p asrlik an’analariga hurmat ruhida tarbiyalash, mahallalarda tinchlik va osoyishtalikni ta’minlash, keksa avlod vakillarining ijtimoiy faolligini qo‘llab-quvvatlash borasida joylarda amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samaradorligini yanada oshirish maqsadida Respublika kengashida tashkiliy ishlar va uslubiy masalalar bo‘yicha rais o‘rinbosari, shuningdek Respublika kengashi hamda hududiy kengashlarda yoshlar ishlari, diniy-ma’rifiy masalalar, keksalar va faxriylar ishlari bo‘yicha rais o‘rinbosarlari lavozimlarini, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarida esa jamoatchilik asosida faoliyat yuritadigan mahalla fuqarolar yig‘ini raisining o‘rinbosari – yoshlar masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimini joriy etish nazarda tutildi.2 Bundan tashqari, ijtimoiy muhim masalalarni hal etishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda davlat va jamoat tashkilotlari o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish maqsadida kengashlar kollegial organlari tarkibiga tegishincha davlat hokimiyati vakillik organlari vakillari, moliya, ichki ishlar, mehnat, xalq ta’limi, sog‘liqni saqlash vazirliklari, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy 2 Fuqarolarning o‘zin o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida‖. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi, T.:2003. Ilmiybaza.uz harakati, “Nuroniy” jamg‘armasi, Xotin-qizlar qo‘mitasi, boshqa davlat va nodavlat tashkilotlar hamda ularning hududiy tuzilmalari rahbar xodimlarini kiritish mo‘ljallanmoqda. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasiga yuklatilgan vazifalarning samarali ijrosini ta’minlash maqsadida mahalla fuqarolar yig‘ini Kengashi tarkibiga fuqarolar yig‘ini raisining o‘rinbosarlarini (fuqarolar yig‘ini raisining keksalar va faxriylar ishlari hamda yoshlar masalalari bo‘yicha maslahatchilarini), hududdagi profilaktika inspektorlarini, ta’lim muassasalari va qishloq vrachlik punktlari (oilaviy poliklinikalar) rahbarlarini kiritish va ularning o‘z faoliyati yuzasidan yilning har choragida fuqarolar yig‘ini (fuqarolar vakillarining yig‘ilishi)ga hisobot taqdim qilishlari amaliyotini joriy etish belgilab qo‘yildi. Qayd etilgan asosiy vazifalar va yangi normalarni hayotga tatbiq etish uchun Farmon bilan kengashlar faoliyatini yanada takomillashtirish hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini qo‘llab-quvvatlash borasida 37 ta aniq tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutadigan Kompleks chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Farmonni ijro etish doirasida “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi, “Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonunlari va bir qator boshqa qonun hujjatlariga zarur o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritiladi. Bundan tashqari, mahalla fuqarolar yig‘inlarining mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal etish bo‘yicha mustaqilligini ta’minlash, o‘zini o‘zi boshqarish tizimida ortiqcha bo‘g‘inlardan voz kechish maqsadida tarkibida mahallalar tuzilgan shaharcha, qishloq va ovul fuqarolar yig‘inlarini mahalla fuqarolar yig‘inlariga birlashtirish va bo‘lish yo‘li bilan qayta tashkil etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi.3 Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, bolalar sport maydonchalari, maishiy xizmat ko‘rsatish obyektlarini tashkil etish maqsadida 2017-2021-yillarga mo‘ljallangan hududiy dasturlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, 2018-yilning 1-dekabriga qadar tumanlar va shaharlar markazlarida “Mahalla markazi” majmualari binolarini namunaviy 3Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent Ilmiybaza.uz loyihalar asosida barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Shu bilan birga, fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining zimmasiga yuklatilgan vazifalarning amalga oshirilishiga munosib hissa qo‘shgan tashabbuskor fuqarolar va jamoatchilik tuzilmalari vakillariga taqdim etiladigan “Mahalla iftixori” ko‘krak nishonini ta’sis etish nazarda tutilmoqda. Farmonda hamda u bilan tasdiqlangan Kompleks chora-tadbirlar dasturida nazarda tutilgan tadbirlarning amalga oshirilishi fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari zimmasidagi vazifalarni samarali bajarish, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish, davlat organlari va fuqarolik jamiyati institutlari bilan o‘zaro hamkorligini yanada mustahkamlash imkonini beradi. Kurs ishini o’rganishning maqsad: O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining barpo etishda mahalla institutining rolini va uning jamiyat hayotida tutgan o‘rnini o‘rganish va tahlil qilishdan iborat. Kurs ishini o’rganishning vazifalari: Mavzu maqsadidan kelib chiqqan holda uning quyidagi vazifalari belgilandi va qayt etildi. Mahallaning tarixi va rivojlanish bosqichlari o‘rganish; Mahalla davlat va jamiyat taraqqiyotining omili ekanligini asoslab berish; O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining barpoetishda mahalla institutining o‘rni va roli mavzu materialini samarali o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar berish; Mahalla institutining fuqarolik jamiyati qurishdagi o‘rni va rolini o‘rganish bilan bir qatorda mavzuning yosh avlodga o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy etish, bu orqali o‘quvchi yoshlarda vatanga muhabbat, sadoqat, vatanparvarlik va insonparvarlik kabi tuyg‘ularni shakllantirish tadqiqot ishining asosiy vazifalaridan biridir. Kurs ishining ob’yekti. Mazkur kurs ishining ob‘yekti mustaqillik yillarida fuqarolik jamiyatini qurishda mahalla instituti va mahallani bola rivojlanishdagi o’rni shu bilan birgalika milliyligimizga mos bo’lgan mahalla tushunchasi o’rganish. Kurs ishining predmeti esa fuqarolik jamiyatini qurishda mahalla institutining o‘rni va rolini o‘rganish, tahlil qilish va uni o‘qitish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Ilmiybaza.uz I BOB. MAHALLANING TARIXI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI 1.1. Mahalla – moziy, bugun va kelajakni tutashtiruvchi maskan O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki paytlaridanoq barcha sohalarda jadal amalga oshirila boshlagan ijtimoiy - iqtisodiy islohotlar o‘zini-o‘zi boshqarishning an‘anaviy shakli hisoblangan mahalla faoliyatini takomillashtirish hamda uning vakolat doirasini yanada kengaytirish borasida ham muhin ahamiyat kasb etdi. U quyi hokimiyat organi, boshlang‘ich ijtimoiy tashkilot maqomini oldi, uning bajaradigan vazifalari kengaytirildi. Bu esa xalqimiz tarixiy an‘analarining tiklanishida, fuqarolarimiz ongida ma‘naviy-ahloqiy fazilatlarni shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘zbek xalqi oilaviy turmush tarzida mahalla, ya‘ni qo‘ni- qo‘shnichlik jamoasi faoliyatini tarixiy-etnografik nuqtai nazardan o‘rganish hozirgi kunda ilmiy ahamiyatga ega. Kishilarning o‘zaro jamoa bo‘lib yashash tarzi insoniyat tarixining qadimgi davrlariga borib taqaladi. Tarixiy ma‘lumotlarga ko‘ra, o‘rta Osiyo hududlarida insonlarning birgalikda yashagan, umumiy mehnat qurollariga ega bo‘lgan qon-qarindoshlar jamoasi so‘nggi paleolit davrida shakllangan. Uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida ushbu uyushma ma‘lum bosqichlarni bosib o‘tib, qo‘ni- qo‘shnichilik jamoasiga aylangan. Shu o‘rinda L. Levitinning O‘zbek jamiyatida jamoa bo‘lib yashashning eng oliy shakli mahalladir. Mahalliy jamoalarni, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishni tashkil etishning bu shakli asrlar osha saqlanib kelinmoqda, u o‘zbeklar tarixining eng keskin burilish nuqtalarida ham saqlanib qoldi. Bugun ham u tarix qariga singib ketgani yo‘q degan fikrlarini takidlash joizdir. Mahalla arabcha―”mahallum” so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, aholi yashaydigan joy, guzar, uy-joy mavzelari degan ma‘nolarni bildiradi. Ilmiybaza.uz Mahalla shaharlar ichidagi kichik bir hududiy birlik bo‘lib o‘tmishdan meros bo‘lib kelmoqda. Mahallada yashovchi insonlar tartib intizom, qo‘ni-qo‘shnichilik, manaviy ahloqiy normalar, urf-odatlar umumiy manfaatlar va majburiyatlarga amal qiladi. Mahalla jamoa bo‘lib yashash tarzi hisoblanib, o‘zini o‘zi boshqarish tizimini tashkil etadi. Mahallani o‘z hududida yashaydigan saylab qo‘yilgan oqsoqol boshqaradi1. Oqsoqol va uning kotiblari 1992 yildan boshlab 2,5 yil muddatga saylanadigan bo‘ldi. Mavzu tarixshunosligi haqida gapirishdan oldin ularga oid ma‘lumotlar tarixiy-etnografik adabiyotlarda muayyan tarzda o‘z ifodasini topganligini qayd etish o‘rinli. Xalq turmush tarzi bilan bog‘liq turli masalalar sharq xalqlari tarixi hamda madaniyatining qadimgi ma‘naviy merosi zardushtiylik diniga oid adabiyotlarda ma‘lum ma‘noda o‘z ifodasini topgan. Ularda o‘sha davrning axloqiy, falsafiy g‘oyalarini aks ettiruvchi fikrlar kishilar onggida ijtimoiy-g‘oyaviy qarashlarning shakllanishiga xizmat qilgan. Zero,―Avestoda jamiyatning birlamchi iqtisodiy asosi, ijtimoiy tarkibi oila (nmana), urug‘ jamoasi (vis), qo‘ni-qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni ma‘lum hudud yoki davlat (dahya) deb atalgan va ular jamiyatda o‘zaro uyushqoqlikni ta‘minlaganlar. Zardushtiylar jamoasida kishilar turmush tarzi, jumladan, xo‘jalik- iqtisodiy munosabatlari, diniy e‘tiqodiga ko‘ra bir qancha toifalarga bo‘linganki, ularning jamiyatdagi mavqei Avestoda maxsus qayd etilgan. Islom dinining muqaddas kitobi Qur‘oni Karimdagi va Hadisu shariflardagi qo‘ni-qo‘shnichilik aloqalari, qarindosh urug‘chilik munosabatlariga oid ahloqiy qarashlar hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Jamoada farzandlar tarbiyasiga oid ahloqiy-ma‘naviy qarashlar, inson kamolotiga oid ilg‘or g‘oyalar barcha davrlarda sharq mutafakkirlarining diqqat markazida bo‘lib kelgan. Shu ma‘noda Turkiy xalqlar, jumladan, o‘zbeklar etnografiyasini o‘rganishda muhim manbalardan biri o‘rta asr mualliflari Mahmud Qoshg‘ariyning―Devoni lug‘otit turk‖ hamda tarixiy etnografik manba Rizouddin ibn Faxruddinning―Oila asarlari alohida o‘rin egallaydi. Bu asarlarda qadimgi ajdodlarimiz turmush tarziga oid anchagina ma‘lumotlar uchraydi. Jumladan, qadimgi mahalla doirasida turkiy Ilmiybaza.uz etnoslarning oilaviy turmush tarzi, urf-odat va marosimlari, diniy etiqod va tasavvurlari haqida etnografik ma‘lumotlar mavjud. Ularda qo‘ni-qo‘shnichilik munosabatlari haqida ham ma‘lumotlar uchraydi. Shu bilan birga, A.Navoiyning Hayratulabror, Mezonulavzon asarlarida turmushdagi maishiy ijtimoiy munosabatlar, oila nikoh masalalariga oid ahloqiy- ma‘naviy qaydlar mavjud. Jumladan, A.Navoiy o‘zining Hayratulabror asarida mahalla haqida shunday deydi: mahalla o‘zi bir shaharchadir, ularning ittifoqi va o‘zaro munozaralari vujudga keltirgan, demak o‘rta asrlardayoq shahar va qishloqlar aholisi ma‘lum yashagan. XIX asr oxiri - XX asr boshlariga kelib olimlar, sayyohlar tomonidan mahalliy aholi etnik tarkibi, turmush tarzi, xo‘jalik faoliyatini ilmiy o‘rganish boshlangan. Bu davrda o‘lkaga tashrif buyurgan qator tadqiqotchilar o‘z ishlarida masalaning u yoki bu tomonlari haqida ma‘lumotlar berib o‘tishgan. Jumladan, XIX asrning 70- yillarida o‘zbeklar turmush tarzi haqida, xususan qo‘ni qo‘shnilar o‘rtasida urug‘ jamoaviy munosabatlar, xotin-qizlar ahvoli, nikoh munosabatlari masalalarini A.D.Grebenkin2 Zarafshon okrugi o‘zbeklari misolida qayd etar ekan, qisman qo‘ni qo‘shnichilik munosabatlariga ham to‘xtaladi. O‘rta Osiyo xonliklari davrida ayniqsa mahalla qishloq jamoasini boshqarishda rais va oqsoqollarning o‘rni katta bo‘lgan. Jumladan, senator graf K.Kpalen mahalliy xalqlar turmush tarzidan kelib chiqqan holda, Turkiston o‘lkasini tavtish qilishga oid yozgan hisobotlarida Raislarning faoliyati milliy hamda ijtimoiy xarakterda bo‘lib, ular jamoani faqat an‘anaviy urf-odatlar asosida nazorat qilganlar‖1 deb yozadi. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlariga oid tarixiy ma‘lumotlar ichida Toshkent shahri o‘tmishi, mahalla va mavzelari tarixi, toponomiyasi hususida yozilgan V.A.Shishkinning o‘rganayotgan masalani u yoki bu tarzda yoritishda katta ahamiyatga ega2. Xususan, mualliflar asarlarida qayd etilgan manbalar Toshkent shahrining uzoq o‘tmishi, o‘sha davrdagi shahar mahalla va mavzelari, ularning joylashishi, tarixiy toponomiyasi xususida anchagina ma‘lumot beradi. XX asrning ikkinchi yarmidan keyin etnograflar mavjud sovet tuzumi siyosiy, ijtimoiy g‘oyalari ta‘sirida o‘zbeklar jamoasida ro‘y bergan milliy o‘ziga xosliklarni to‘la yoritish imkoniyatiga ega emas edilar. Shunday bo‘lsada, Ilmiybaza.uz o‘zbeklarning an‘anaviy erkaklar yig‘ini mahallalarda o‘tkaziladigan gap gashtaklarini kishilar uyushmasining dastlabki ko‘rinishlaridan biri deb ta‘riflagan G.P.Snesarev, ularning muhim ijtimoiy xususiyat kasb etganligini ko‘rsatib o‘tadi. Shuningdek, Buxoro shahri kvartal (mahalla) jamoasiga bag‘ishlangan O.A.Suxreva qalamiga mansub. nomli fundamental tatqiqotda Buxoro shahri mahallalarining XIX asr oxiri XX asr boshidagi hayotini mukammal va har tomonlama tahlil etishga harakat qilingan. Muallif shahardagi har bir mahallaga tasnif berar ekan, mahallaning ma‘muriy boshqaruvi, faoliyatining o‘ziga xos tomonlarini ochib beradi. Kerakli o‘rinlarda urf odat va marosimlarda mahalla azolarining vazifalariga to‘xtalib o‘tadi. Etnograf olim K.Shoniyozov o‘zbeklarning jamoaviy oilaviy turmush tarziga oid masalalarni Qashqadaryo viloyati Koson tumani, Surxondaryo viloyati Sariosiyo tumaniga oid materiallar asosida o‘rganadi. Jumladan, u jamoaga xos munosabatlarni o‘zbek qarluqlar va qang‘lilar faoliyati misolida qisman yoritadi. Muallif o‘z ishlarida XIX asr oxiri XX asrning birinchi yarmida katta patriarxal oilada jamoa munosabatlari, qon qarindoshchilik munosabatlaridagi etno hududiy jihatlarini qayd etar ekan, jamoa an‘analariga ba‘zi o‘rinlarda to‘xtalgan. Ma‘lumki, mahalla oila kabi jamiyatning kichik bir bo‘g‘ini hisoblanadi. Azaldan O‘rta Osiyo mintaqasida aholi turmush tarzida qo‘ni qo‘shnilarni o‘rni katta bo‘lgan. O‘zaro munosabatlarning bunday shakli oila va mahallaning mustahkam aloqasini, xo‘jalik, madaniy birligini qaror topdirgan. Shu o‘rinda o‘zbeklar an‘anaviy hududiy qo‘ni qo‘shnichilik jamoasi, ya‘ni mahalla xususida so‘z yuritar ekanmiz, uning u yoki bu faoliyatini ifodalashda birinchi navbatda mahalladagi ijtimoiy aloqalardan kelib chiqib fikr yuritish maqsadga muvofiq. Mazkur uyushma tarixan shakllanishi va rivojlanishi jarayonida qishloq jamoasi, qo‘ni qo‘shni jamoa; shaharlarda mahalla, kvartal, guzar shaklida ham uchrashi qayd etiladi. Insonlarning jamoa bo‘lib yashashining dastlabki bosqichi ibtidoiy davrning so‘nggi bosqichlariga borib taqaladi. Kishilik taraqqiyoti bosqichida inson hayotida juda katta sifat o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. Bu davrda kishilarning dastlabki jamoa bo‘lib yashash kurtaklari paydo bo‘la boshlagan. Ilmiybaza.uz Mavzuni o‘rganish jarayonida mahallaning mazmun mohiyati, tarixiy an‘analaridan kelib chiqib uning taraqqiyotini quyidagi bosqichlarga bo‘lishni lozim topdik: • Qadimgi bronza davrining so‘nggi bosqichlaridan boshlanib milodiy VIII asrgacha davom etgan. Ya‘ni ilk shahar manzilgohlarida kishilarning jamoa bo‘lib uyushuvi va dastlabki mahallaga xos belgilarning shakllana boshlagan davri; • VIII asrdan XIII asrgacha bo‘lgan davr. Ya‘ni yirik shaharlarda mahallaga xos boshqaruvning shakllanishi va ularning o‘zbeklar uchun ma‘muriy hududiy tuzulmaga aylanishi; • XIII-XVI asrlar, ya‘ni mahallaning barcha katta kichik shaharlar uchun xos uyushma darajasiga ko‘tarilishi va uning funksiyalarining oldingi davrlarga nisbatan ortish davri; • XVI-XIX asrlar. Mahallaning so‘nggi o‘rta asrlardagi rivojlanish bosqichlari; • XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asr boshlarigacha bo‘lgan davr. Yani uning faoliyatining chor rossiyasi tomonidan nazoratga olinish davri; • XX asr, ya‘ni sovet davrida ma‘muriy buyruq bozlik tizimining mahallalar faoliyatiga salbiy ta‘siri va uning faoliyatining cheklanishi davri; • O‘zbekiston mustaqilligi yillarida mahallaning tarixiy an‘analari va nufuzining qayta tiklanishi, uning vakolat doiralarining kengayishi, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organi sifatidagi maqomining qayta e‘tirof etilishidavri. Mustaqillik yillarida mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish tizimi isloh qilindi. Bu tizimni davlat hokimiyati tizimidan ajratish tomon yo‘l tutildi. I.A.Karimov Birinchi O‘zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari‖ asarida “Biz fuqarolik jamiyatini qurishga intilmoqdamiz. Buning ma‘nosi shuki davlatchiligimiz rivojlanib borgan sari boshqaruvni turli xil vazifalarini xalqqa topshirish, ya‘ni o‘zini o‘zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir. O‘zbekistonda jamiyatni demokratlashtirish, adolatli, ochiq fuqarolik jamiyati qurish bosh maqsadimizdir. Buning uchun bizda tayyor qolip va andozalar yo‘q. I.A.Karimov dunyoda bir biriga o‘xshamagan 2 ta davlat yo‘qligini aytib Ilmiybaza.uz o‘tadi. Demokratik jamiyatni xalqaro miqyosda tan olingan tamoyillari bor. Bularga insonning o‘z xohish irodasining erkin bildirishi va unga amal qilishi, ozchilikning ko‘pchilikka bo‘ysunishi, davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi, davlat hokimiyat organlarining saylab qo‘yilishi va ularning saylovchilar oldida hisob berishi. O‘zbekiston demokratik jamiyat qurishda anashu tamoyillarga asoslanadi. O‘zbekistonda mahalla xalq ishonchini qozongan adolat maskani hamda aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash mexanizmi bo‘lib qoldi. Mahallalari obod bo‘lgan mamlakatgina ildam qadamlar bilan taraqqiy etadi, albatta bog‘liq milliy qadriyat va urf-odatlarimizni keng targ‘ib qilish, ularni asrab-avaylash sohasidagi faoliyatini takomillashtirish mumkin.4 Xullas xalqimizning necha ming yillik tarixiy va ma‘naviy taraqqiyoti milliy davlatchilik negizi buyuk madaniyatimizning ildizlari ma‘naviy meros, milliy hususiyatlarimiz va boy an‘analarimizni yangi jamiyat qurushda tatbiq etish yo‘lidan bormoqda. Sharq falsafasi va Islom dini ta‘limotlarini aks ettiruvchi hamjihatlik g‘oyasi va jamoat fikrining ustunligiga tayanuvchi sharqona demokratik qadriyatlar asos qilib olindi. Yangi jamiyat qurishda adolat va haqiqat g‘oyasiga asoslanmoqda. Insonlar o‘z qobiliyati va ehtiyojlarini namoyish etish va ularni amalga oshirish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Bunda harbir insonning taqdiri, turmushi jamiyatdagi o‘rni salohiyati mehnat qilish istagi hisobga olinmoqda. 1.2. Ijtimoiy institutlarning kelib chiqishi, mohiyati va mazmuni Mamlakatimizda fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish yo`lida amalga oshirilayotgan ezgu ishlarni butun jahon ko`rib turibdi va sinchkovlik bilan kuzatib bormoqda. Yurtimizdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlik nafaqat Respublikamizda, balki jumlai jahonda keng e`tirof etilmoqda. Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligi va siyosiy-huquqiy madaniyatini oshirishda 4 Hojiahmedov A. Mahalla odobi. — T.: Sharq, 2001 Ilmiybaza.uz faollik ko`rsatmoqdalar, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga ko`maklashmoqdalar. Darhaqiqat, tinchlik, osoyishta turmush, barqarorlik mustaqillik yillarida xalqimiz erishgan ulkan zafarlardan biridir. Zero, fuqarolik jamiyatini barpo etishning zarur shartlaridan biri ham barqarorlik, tinchlik, osoyishtalikni ta`minlash va kafolatlash hisoblanadi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko`lamli islohotlar milliy davlatchilik va suverenitetni mustahkamlash, xavfsizlik va huquq- tartibotni, davlatimiz chegaralari daxlsizligini, jamiyatda qonun ustuvorligini, inson huquq va erkinliklarini, millatlararo totuvlik va diniy bag`rikenglik muhitini ta`minlash uchun muhim poydevor bo`ldi, xalqimizning munosib hayot kechirishi, fuqarolarimizning bunyodkorlik salohiyatini ro`yobga chiqarish uchun zarur shart- sharoitlar yaratdi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947 sonli Farmoni bilan 2017- 2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishibo`yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi va tasdiqlandi. Bu Farmon bilan O`zbekiston Respublikasining har tomonlama rivojlanishining yangi bosqichi boshlandi desak mubolag`abo`lmaydi. Chunki Farmonda davlatimiz mustaqilligini mustahkamlash, tinchlik va osoyishtalikni, xalqimizning farovon turmushini ta`minlashga qaratilgan muhim chora-tadbirlar belgilangan bo`lib, ularni amalga oshirishda davlat va Fuqarolik jamiyatining barcha institutlari oldiga ustuvor vazifalar qo`yildi. O`tgan davr mobaynida bu borada ko`plab ishlar amalga oshirilgan bo`lishiga qaramasdan oldimizda turgan vazifalar ham anchagina. Xususan, gap fuqarolik jamiyatini shakllantirish to`g`risida ketar ekan, Shuni alohida ta`kidlash joizki, kishilarning ongi va tasavvuridagi “fuqarolik jamiyati”, “fuqarolik jamiyati institutlari” singari tushuncha va tasavvurlarini yanada kengaytirish va boyitish bilan birga, bizningcha, tiniqlashtirish ham zarur. Gap shundaki, ushbu tushunchalar keyingi paytda tez-tez takrorlanayotgan bo`lsa ham, aslida ular yangi tushunchalar emas. Chunkiinsoniyatpaydo bo`lgandan buyon fuqarolik jamiyatiga xos bo`lgan Ilmiybaza.uz unsurlar ham mavjud bo`lib, yashab kelmoqda va uni rivojlantirish uchun harakat qilinmoqda. Boshqacha qilib aytganda fuqarolik jamiyati insoniyat yaratgan eng qadimiy sivilizatsiyalardanbiridir. Biroq bunda eng asosiysi fuqarolik jamiyatiga xos bo`lgan munosabatlarni shakllantirish darajasiga qay darajada e`tibor qaratilganligi va ushbu vazifaning uddalanganligidir. Tom ma`noda yurtimizda bu masalaga konseptual vazifa sifatida munosabatda bo`linayotganligi mazkur masalaga odamzot taraqqiyoti davomidagi boshqa yondashuvlardan tubdan farq qiladi. Jamiyatdagi u yoki bu masalalarni hal etish maqsadida faol fuqarolarning tashabbuskorligi asosida tuzilgan uyushma va tashkilotlar, guruh va birlashmalar kabilarning yig`indisi fuqarolik jamiyati institutlari tushunchasiga kiradi. Binobarin, fuqarolik jamiyati institutlari aholini faol turmush kechirishga undaydigan, yon- atrofda mavjud bo`lgan vauchrayotgan muammolarga nisbatan befarq va loqayd munosabatda bo`lmaslikka, davlat tashkilotlari hal qilishi qiyin bo`lgan yoki ularning e`tiboridan chetda qolayotgan ushbu muammolarning munosib yechimini topishga va bu bilan esa butun jamiyat ravnaqi va rivojini jadallashtirishga yordam beradigan tashkilotlardir. Davlat esa bunday institutlarning tashkil topishi va faoliyat yuritishidan hamisha manfaatdordir, Chunki ular jamiyat rivoji va taraqqiyoti bilan bog`liqbo`lganko`plab muammolarni hal qilishda davlatga yaqindan ko`maklashadilar. Bugungi kunga kelib mamlakatimiz miqyosida 9000 dan ortiq nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyat yuritayotgan ekan, ular minglab masalalarni hal qilishda davlatga yaqindan ko`maklashmoqda. Bunda davlatning asosiy vazifalari, birinchidan, fuqarolik jamiyati institutlarining faoliyat yuritishi uchun zarur bo`lgan qonunchilik asoslarini yaratish va uni muntazam ravishda takomillashtirib borish, ikkinchidan esa, ularni moliyaviy jihatdan rag`batlantirish va qo`llab - quvvatlashdan iboratdir. Birgina Fargona viloyatida bugungi kunda hisob ro`yhatidan o`tgan nodavlat notijorat tashkilotlarining umumiy miqdori 794 tashkil qiladi. Ular ijtimoiy- iqtisodiy sohadagi ko`plab muammolarni hal etishda mahalliy hokimiyatga yordam Ilmiybaza.uz bermoqda. Xususan, aholini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash, kochalarni keraksiz chiqindilardan tozalash, kishilarning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma`rifiy, tibbiy, ekologik ongi va tasavvurlarini shakllantirish va boyitish kabi masalalarda bir qator ibratli ishlarni amalga oshirmoqdalar. Ushbu maqsadda aholining turli qatlamlari o`rtasida xilma-xil tadbirlar, uchraShuvlar, o`quv-seminarlar muntazam ravishda tashkillanmoqda. Gap fuqarolik jamiyati institutlarining shakllanishi to`g`risidaketar ekan, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish institutlari faoliyati va uni yanada takomillashtirish masalalari to`g`risida alohida toxtalib o`tish joizdir. Zotan, mustaqil O`zbekistonda amalga oshirilayotgan davlat boshqaruvining asosiy maqsadi - kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiya tiga o`tishdan iboratdir.“Buning ma`nosi Shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgani sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, Ya`ni “o`zini o`zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir” Haqiqatdan ham xalqimiz hayotini o`zini o`zi boshqarishning betakror shakli bo`lgan mahallasiz tasavvur etib bo`lmaydi. Asrlar davomida milliy urf - odatlarimiz, an`analarimiz, rasm - rusmlarimiz, qadriyatlarimiz mahallada sayqal topib, avloddan - avlodga yetib kelyapti. Kishilarni uyushtirish, ularni ezgu maqsadlar sari undash, milliy taraqqiyot g`oyalari atrofiga birlashtirishda mahallaning o`rni beqiyosligicha qolmoqda. Shu ma`noda mahalla xalqimizning bag`rikenglik va odamiylik fazilatlarini to`liq namoyon eta olishi uchun betakror makondir. Mahallaga xos bo`lgan jamiki jihatlar asosida aslida insonga va jamiyatga nisbatan buyuk hurmat tuyg`usi mujassamlashgan. Shubhasiz, mahalla institutini har tomonlama rivojlantirish uchun bu boradagi qonunchilikni takomillashtirib borish muhim ahamiyatga ega. Ayni paytda har bir mahalla ahlida o`ziga xos bo`lgan fazilatlardan faxrlanish, g`ururlanish tuyg`usi yuqori ekanligiga ham duch kelasiz. Bu esa o`z navbatida ushbu ijtimoiy institut jamiyatimiz turmushida o`z vazifasini muvaffaqiyat bilan ado etayotganligini aks ettiradi. Ilmiybaza.uz Viloyatdagi o`zini o`zi boshqarish organlari vazirliklar, mahalliy hokimliklar va “Nuroniy”, “Ekosan”, “Bolalar sportini rivojlantirish" jamg`armalari, O`zbekiston yoshlar ittifoqi, Xotin-qizlar qo`mitasi, Respublika ma`naviyat- targ`ibot markazining joylardagi bo`limlari singari bir qator jamoat tashkilotlari bilan hamkorlikda ish olib bormoqdalar. Natijada ular tomonidan mahallalar faoliyatini rivojlantirish, fuqarolar o`rtasida tinchlik-osoyishtalikni saqlash, milliy g`oya va mafkura, ma`naviyat va ma`rifat, sog`lom turmush tarzini targ`ib qilish, aholi salomatligini himoyalash, fuqarolarga mehr-muruvvat ko`rsatish, mahallalarda ommaviy sportni rivojlantirish kabi masalalarda tizim xodimlariga yaqindan yordam ko`rsatilmoqda.5 Malumki, fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirishda siyosiy partiyalarning faoliyati ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqil rivojlanish davrida mamlakatimizda ushbu masalaga ham katta e`tibor qaratilmoqda. Bunda, albatta, davlatimiz rahbarining nutq va ma`ruzalarida ko`ppartiyaviylik fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim va muqarrar sharti ekanligi, buning oqibatidagi sog`lom siyosiy raqobat uning asosiy omili ekanligiga alohida urg`u berilganligini ko`rish mumkin. 2008 yil boshidan buyon amaliyotga joriy qilingan “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to`g`risidagi Konstitutsiyaviy Qonun ham keyingi yillar mobaynida O`zbekistonda fuqarolik jamiyatini shakllantirish va rivojlantirishda, ijtimoiy hayotni demokratlashtirishda favqulodda katta ahamiyat kasb etmoqda. Ko`ppartiyaviylik ham fuqarolik jamiyatining tarkibiy qismidir. Chunki aynan ko`ppartiyaviylik jamiyatda faoliyat ko`rsatayotgan turli ijtimoiy- siyosiy guruhlarning manfaatlari, maqsad-muddaolari, niyatlari hamda ehtiyojlarining ro`yobga chiqishi uchun tegishli zamin yaratib beradi. Bugungi kunda mamlakatimizda davlat boshqaruvini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan parlamentimiz deputatlari xalqimizning eng ishonganvakillaridir. 5Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent Ilmiybaza.uz Ko`rinib turibdiki, mamlakatimizdashakllanayotgan fuqarolik jamiyatini qaror toptirish va rivojlantirishda fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari, siyosiy partiyalar, nodavlat tashkilotlar, jamoat birlashmalari va boshqa demokratik institutlarning roli va ahamiyati yuksakdir. Yurtimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarning ro`yobga chiqishi ham ko`p jihatdan ushbu institutlarning samarali hamkorlikda faoliyat ko`rsatishiga bog`liq. Aholining keng qatlamlari manfaatlarini ifodalaydigan fuqarolik jamiyati institutlari o`rtasida o`zini o`zi boshqarish tizimining xalqimizga xos va mos noyob tuzilmasi hisoblangan mahalla alohida o`ringa ega. Mahalla necha asrlik tarixga ega bo`lsa ham, faqat O`zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyingina jamiyat hayotida o`zining munosib nufuzi va o`rniga ega bo`ldi. Mahalla O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov ta`rifi bilan aytganda, tom ma`noda “ona yurt ramzi” va “xalq vijdo`rni”ga, “ta`sirchan ijtimoiy fuqarolik idorasi” va “demokratiya darsxonasi”ga aylandi. Davlatchiligimiz tarixida birinchi marta “mahalla” tushunchasi mamlakatimizning Bosh qomusiga kiritilib, konstitutsiyaviy maqomi mustahkamlandi.6 II BOB. MAHALLA DAVLAT VA JAMIYAT TARAQQIYOTINING OMILI 2.1. Mahalla – tarbiya maskani Mahalla-azaldan yurtimizda tarbiya o‘chog‘i, ota bobolarimizdan bizga meros bo‘lib kelayotgan milliy qadriyatlar maskani, xalqimizning turmush va tafakkur tarzi sifatida etirof etib kelinadi. Odamlar o‘rtasida mehr oqibat, ahillik hamda totuvli ehtiyojmand kishilar holidan xabar olish, to‘y tomosha, hashar va marakalarni ko‘pchilik bilan bamaslahat o‘tkazish kabi el-yurtimizga xos urf – odat va an‘analar, avvalambor mahalla muhitida shakllangan. 6 Mahallada diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. — T.: O‘zbekiston, 2006. Ilmiybaza.uz O‘zbekiston zaminidagi arxeologik manbalar va tarixiy adabiyotlar mahalliy aholining asrlardan buyon hududiy birliklarga qo‘rg‘on va mahallalarga birlashib, ma‘lum tartiblar asosida yashab kelayotganidan dalolatberadi.Jumladan, sopollitepa yodgorliklari, Avesto‖ xabarlari, Narshaxiyning Buxoro tarixi‖ asari yoki A.Navoiyning Hayratulabror‖ dostonidagi ma‘lumotlar ham buning yorqin dalilidir. Mahallalar, ayniqsa, sohibqiron Amir Temur tuzgan mashhur davlatda rivojlandi, gullab yashnadi. O‘sha vaqtga kelib mahallalarda yashash istiqomat qilish fuqarolarning kasbi kori asosida tashkil topgan. Temirchilar, qurol yarog‘sozlar tikuvchilar, charmdo‘zlar, gilamdo‘zlar, kulolchilar, quruvchilar va boshqa hunarmandlar bir joyda mehnat qilib hayot kechirgan edilar. Buyuk sarkarda amalga oshirgan ulkan harbiy yurishlarda mahallalarning bu namoyandalari faol va uyushgan holda qatnashgan. O‘tmishimizning xonlik zamonlariga nazar tashlasak, o‘nboshi, ellikboshi, yuzboshi va aminlarning har biriga o‘z darajasida huquq berilib, xalq ularning chiqargan hukmlarini qonun deb bilgan. Mahallaning og‘irligi, tashvishlari podshohlikka deyarli yetib bormagan. Rossiya bosqinidan ilgari Toshkent 160 mahallani o‘z ichiga olgan to‘rt dahadan tarkib topgan bo‘lib, ularning maxsus jamoa kengashi, hokimligi bo‘lgan. Mazkur kengash faoliyatida mahalliy hokimi yat vakillari – xalq tomonidan saylangan yuzboshi va mingboshilari ham qatnashganlar. Yuqorida keltirilgan fikr va muloxazalar asosida shuni xulosa qilish mumkinki, mahalla va undagi boshqaruv tizimi qadimda mahalliy hokimiyatning o‘ziga xos bir shakli, ko‘rinishi tarzida faoliyat ko‘rsatgan. Mahallani boshqarish jamoatchilik asosida olib borilib, o‘zining tartib qoidalariga ega bo‘lgan. Mahalla aholisi bu qoidalariga bo‘ysinishi shart bo‘lgan. Mahalla oqsoqolining va jamoatchilik fikri, yig‘ilish qarori hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Mahallalarda hukmron bo‘lgan jamoa ruhi aholida o‘ zaro hamkorlik, o‘zaro yordam, ahillik hurmat, odob axloq tuyg‘ularini shakllantirishda katta yordam bergan. Ilmiybaza.uz Zero mahalla – bu fuqarolar intilishi va sa‘y harakati tufayli muayyan milliy axloqiy va maishiy tartib qoidalarga rioya qilish, maraka mavrid, yaxshi yomon kunlarni birga o‘tkazish, ahillikni ta‘minlashga xizmat qiladigan ijtimoiy iqtisodiy va hududiy jamoa bo‘lib azaldan davom etib kelayotgan boshqaruv tizimi va ezgu qadriyatdir. Bu tarixiy, an‘anaviy va doimo yosh navqiron, qudratli hodisani shunday ta‘riflash joizdir. O‘zbek xalqi 1991 yilda o‘z mustaqilligiga erishganidan so‘ng mamlakatimizda davlat va jamiyatni boshqarishning o‘ziga xos shakli qaror topdi. Bu aynan uzoq tarixga ega bo‘lib, hatto chorizm va sho‘ro mustamlakachiligi davrida, qattiq tazyiq ostida ham o‘z ta‘siri va ahamiyatini yo‘qotmagan mahalla an‘anasidir. 1993 yilning sentabrida qa‘bul qilingan Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida‘‘gi qonun hamda 1998 yilning may oyidan kuchga kirgan uning yangi tahriri joylardagi mahallalarga katta huquq va va vakolatlar beradi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi ularning Konstitutsiya va boshqa qonunlar bilan kafolatlangan hamda tarixiy qadriyatlardan, an‘analaridan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyat deb tan olindi va bu yo‘lda davlat tomonidan har tomonlama qo‘llab quvvatlanib kelmoqda.7 Yurtboshimiz ta‘kidlaganidek, davlatimizning buyuk kelajagini jamoatchilik, fuqarolar bunyod etadi. Buning ma‘nosi – mahalla o‘zining hayotini hamda davlat rivojlanishi va kelajagini bunyod etishga bevosita mas‘uldir. Chunki oddiy xalqning hayoti va muammolarining mahalladan yaxshi biladigan tashkilot yoki organ yo‘q. Shu ma‘noda Birinch Prizdentimizning hammadan oldin odamlarning issiq sovug‘idan, g‘am-tashvishidan xabar topadigan kim? Albatta mahalla ahli. Turmush tarzini izga solish, kundalik muammolarni hal etish uchun, eng avvalo, mahalla faoliyatini kuchaytirishlariga yordam berish zarur‖1degan fikr va tavsiyalari ayni muddaodir. Xo‘sh bugungi kunda fuqarolar tashabbusi va sa‘y-harakati doirasida qanday masalalar o‘z yechimini topmoqda? 7 Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Barkamol avlod orzusi. - T.: Sharq. 1997. Ilmiybaza.uz Ular tomonidan, asosan qaysi yo‘nalishlarda ish olib borilayapti? Mahallalar, birinchidan, jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda fuqarolar ishtirokini ta‘minlash, tajriba va ko‘nikmalar ortirishda ko‘mak berish, o‘z hududida ijtimoiy-moddiy, ma‘naviy marifiy vazifalarni hal etishda aholini birlashtirish madaniy ommaviy tadbirlarni o‘tkazish, davlat siyosatini joylardagi ijrochisi sifatida mahalliy davlat organlarining tayanchidir. Ikkinchidan, fuqarolarning huquq va man‘faatlari buzilgan holda ular nomidan tegishli mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga murojaat qiladi. Ushbu hudud aholisining huquq hamda manfaatlaruni muhofaza qiladi. Shuningdek, muhtoj oilalarning uyidan foydalanish harajatlari va kommunal xizmatlari harajatlarini moddiy yordam ko‘rsatish orqali to‘laydi. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining uchinchi bir o‘ziga xos jihati, ularning jamoa vakilligi shaklida faoliyat yurgizishidir.buning ma‘nosi shundaki fuqarolar yig‘ini davlat nomidan emas, qonunga binoan muayyan ishlar doirasida ma‘lum bir hududiy jamoa nomidan harakat qiladi., ayni vaqtda, fuqarolarning jamiyat taraqqiyotida bevosita hissa qo‘shishlariga imkoniyatyaratadi. Kuchli dаvlаtdаn kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri ‖tаmоyili o'z-o’zidаn mа‘lumki, u dаvlаt оrgаnlаrining vаkоlаtlаrini аstа sеkinlik bilаn bоsqichmа- bоsqich fuqаrоlik jаmiyatigа o’tkаzishni tаqоzо etаdi. Birinchi Prеzidеntimiz mustаqillikning dаstlаbki yillаridаnоq bu g’оyani ilgаri surgаn edi. Shu bоisdаn hаm 1999 yil 14-15 аprеldа Оliy Mаjlis 14- sееsiyasidа “Fuqаrоlаrning o'zini o'zi bоshqаrish оrgаnlаri to'g'risidаgi qоnunning yangi tаhriri qаbul qilindi. Bu qоnundа fuqаrоlаr o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrining mаqоmi to’liq bеlgilаb bеrildi. Ulаr fаоliyatining аsоsiy printsiplаri dеmоkrаtik, оshkоrаlik, ijtimоiy аdоlаt, insоnpаrvаrlik, mаhаlliy hоkimiyatgа mоlik mаsаlаlаrni еchishdа mustаqallik, jаmоаtchilik аsоsidа o’zаrо yordаm hоlаtlаri bеlgilаb bеrildi. O’zini-o’zi bоshqаrish оrgаnlаrini sаylаsh tаrtibi, fаоliyatini tаshkil etish hаmdа vаkоlаt dоirаsi qоnun bilаn bеlgilаb qo‘yildi. Rеspublikа miqyosidа оqsоqоllаr Kеngаshining tuzilishi jаhоn tаjribаsidа yangilikdir. Bu bilаn O’zbеkistоn dunyodаgi dаvlаt bоshqаruvi sоhаsidа chinаkаm Ilmiybaza.uz хаlqchil shаklidаgi o’zigа хоs milliy dаvlаt tuzilmаsining аsоschisi bo’lib qоlishidаn dаrаkdir. Dеmаk, qоnungа ko’rа fuqаrоlik jаmiyatini bаrpо etishdа mаhаllа dаvlаtgа, jаmiyatgа eng yaqin idоrаdir.O’zini o’zi bоshqаrish tizimining, mаhаllаning tub mа‘nоsigа, mоhiyatigа Prеzidеntimiz yuksаk bаhо bеrib kеlmоqdа.1999yil 26 mаrtdа Хоrаzm―yoshulli ‖so’zini tа‘riflаb bеrgаnlаridеk, chin mа‘nоdа kоmil оqsоqоl bo’lа оlsа, dаvlаt-mаmlаkаt, ko’pchilik аhоli mаnfааtini hisоbgа оlib, хаlqqа tаyanib, yoshidаn, хizmаt vаzifаsidаn, e‘tiqоdidаn qа‘iy nаzаr, yakkа-yakkа shахslаrning ruhiy kеchinmаlаri, хаtti-hаrаkаtlаrini, intilishlаrini ezgulikkа yo’nаltirishgа muyassаr bo’lа оlаdi. Qоnundа tа‘kidlаnishichа, mаhаllаning 3 tа tаyanchi bоr: 1) mаhаllа yig’ini vаkillаri, 2) din ulоmаlаri (imоmlаr), 3) mаhаllа pоsbоnlаri-nоzirlаr1. Bugungi kundа kuchli jаmiyatni bаrpо etishdа 260 dаn оrtiq jаmоаt tаshkilоtlаri fаоliyat ko’rsаtmоqdа. Mustаqillik yillаridа mаhаllа tаriхiy vа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdаgi tushunchаdа аniq bеlgilаngаn ijtimоiy-dеmоgrа fik, mаdаniy-mа‘nаviy vа hududiy- mа‘muriy birlik sifаtidаgi mаqоmgа erishdi. U o’z hududidаgi fuqаrоlаr o’rtаsidа аn‘аnаlаr vа urf-оdаtlаr, insоniy, хo’jаlik, huquqiy munоsаbаtlаr birligini tаshkil etgаni hоldа fuqаrоlаrning o’zаrо ijtimоiy munоsаbаtlаrini bоg’lаb turish vоsitаsigа аylаndi. Mustаqillikning ilk dаvridаn bоshlаb Prеzidеnt I.А.Kаrimоv mаhаllаlаrni fuqаrоlik jаmiyatining omili dеb, bildi vа ulаrni hаr tоmоnlаmа rivоjlаntirish chоrа- tаdbirlаrini аmаlgа оshirib kеlmоqdа. Prеzidеnt I.А.Kаrimоv 1995 yildаyoq shundаy fikrni bildirgаn edi: Mа‘lumki,аsrlаrmоbаynidаmаhаllаlаrdаko’pdаn-ko’phаyotiy muаmmоlаr o’z yеchimini tоpib kеlаdi. To’y-mа‘rаkаlаr hаm, hаyitu hаshаrlаr hаm mаhаllа аhlisiz o’tmаydi. Mаhаllаlаrdа siyosiy, iqtisоdiy vа bоshqа mаsаlаlаrgа dоir jаmоаtchilik fikri shаkllаnаdi. Bu esа хаlqimizning turmush tаrzi, оtа- bоbоlаrimizdаn bizgа mеrоs bo’lib kеlаyotgаn tаfаkkur tаrzidir. Binоbаrin, hаyotning o’zi mаhаllаlаrni rivоjlаntirish vа ulаrni qo’llаb-quvvаtlаshni tаqоzо etmоqdа. Mаmlаkаtimizdа ko’p qirrаli islоhоtlаr аmаlgа оshаyotgаn bir pаytdа. Ilmiybaza.uz Hоzirgi dаvrdа mаhаllа yo’nаlishidа оlib bоrilаyotgаn ishlаr ikkitа yo’nаlishni nаzаrdа to’tаdi. Birinchisi mа‘nаviy vаzifа bo’lib,u хаlqimizning ming yillik tаriхidаgi nоyob, eng аziz аn‘аnаlаrni, qаdriyatlаrni qаytаdаn tiklаsh vа rivоjlаntirishdаn ibоrаt. Ikkinchisi,siyosiy vаzifа bo’lib, u Prеzidеnt I.А.Kаrimоvning mаhаllа institutini bugungi zаmоn tаlаblаrigа muvоfiq tаrzdа tiklаsh, shuningdеk, vilоyat, shаhаr, tumаn hоkimliklаri zimmаsigа yuklаngаn ko’pchilik vаzifа vа huquqlаrni fuqаrоlаr o’zini-o’zi bоshqаrish оrgаnlаrigа, ya‘ni mаhаllаlаrgа bеrib, ulаr mаqоmini jоy-jоyigа qo’yib, shu tаriqа jаmiyatimiz hаyotini dеmоkrаtiyalаshdа yangi vа judа muhim imkоniyatlаrgа erishishdаnibоrаtdir. Аyniqsа, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаrigа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntigа, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisigа, хаlq dеputаtlаri vilоyat, tumаn vа shаhаr Kеngаshlаrigа sаylоvlаr o’tkаzuvchi uchаstkа sаylоv kоmissiyalаri а‘zоligigа nоmzоdlаrni оkrug sаylоv kоmissiyalаri tаsdiqlаshlаri tаvsiya etish huquqi bеrilgаn. SHuningdеk, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаrigа хаlq dеputаtlаri tumаn, shаhаr Kеngаshi dеputаtligigа to’g’ridаn-to’g’ri nоmzоd ko’rsаtish, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi dеputаtligigа tаshаbbus guruhlаri tоmоnidаn ko’rsаtilаdigаn nоmzоdlаrni tаklif etishdа ishtirоk etish kаbi vаkоlаtlаr vа huquqlаrning bеrilishi mаhаllаlаrni o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаri sifаtidа jаmiyatimiz siyosiy hаyotidаgi o’rni yanаdа оshib bоrаyotgаnligini ko’rsаtаdi. Mаmlаkаt Prеzidеnti I.А.Kаrimоv ikkinchi chаqiriq Оliy Mаjlisning IХ sеssiyasidаgi mа‘ruzаsidа o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrining jаmiyat vа dаvlаt bоshqаruvidаgi o’rnini ko’tаrishning muhim bоsqichini bоshlаshning аsоsiy yo’nаlishi bo’lgаn quyidаgi fikrni bildirdi: «Hаyotimizni erkinlаshtirish yo’nаlishlаrining yanа bir muhim yo’li- mаrkаziy vа yuqоri dаvlаt bоshqаruv idоrаlаri vаzifаlаrini dаvlаt hоkimiyatining quyi tuzilmаlаrigа, fuqаrоlаrning o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnlаrigа bоsqichmа- bоsqich o’tkаzа bоrishni tа‘minlаshdir»1. Аlbаttа, dаvlаt tоmоnidаn mаhаllаlаrgа kаttа bоshqаruv vаkоlаtlаrini bеrishdа аvvаlо, ulаrning аhоli fаоlligini оshirishdаgi o’rnini yuksаltirish ko’zdа tutildi. Chunki, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаridа еtаrlichа Ilmiybaza.uz huquq bo’lmаsа, ulаr o’zini o’zi bоshqаrish funksiyalаrini bаjаrish qоbiliyatigа egа bo’lа оlmаs edilаr. Shuningdеk, mаhаllаlаrning аhоli vа dаvlаt оldidа mаs‘uliyat sеzishlаri uchun hаm аvvаlо kеng huquqlаrgа egа bo’lishlаri lоzim edi. Hоzirgi dаvrdа jаmiyatning siyosiy sоhаsini erkinlаshtirish mаqsаdlаridаn kеlib chiqib, mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаrigа bоshqаruvning turli yo’nаlishlаrigа еtаkchilik qilish vаkоlаtlаri bеrildi. Mаhаllаlаr o’z hududidа yashаyotgаn fuqаrоlаrning turli ijtimоiy muаmmоlаrini hаl qilib bеrishdа bеvоsitа ishtirоk etаdilаr: qаriyalаr, fахriylаr, еtimlаr, bаynаlmilаl-hаrbiylаr, kаm tа‘minlаngаn vа ko’p bоlаli оilаlаr mаnfааtlаri himоya qilinаdi; mаhаllа fаоllаrining mаzkur fаоliyatdа ishtirоk etishigа bоshchilik qilаdi; insоnni mа‘nаviy yuksаlishi vа аmаliy tаshаbbuslаrini nаmоyon bo’lishi uchun shаrt-shаrоit yarаtаdi; fuqаrоlаr mоddiy vа mа‘nаviy jihаtlаrdаnqo’llаb-quvvаtlаnаdi. Mаhаllа fuqаrоlаr yig’ini ijtimоiy tаminоt оrgаnlаri vа bоshqа hоmiy tаshkilоtlаr bilаn birgаlikdа ijtimоiy yordаm, kаm tа‘minlаngаn оilаlаr vа yolg’iz kishilаrgа bеg’аrаz mоddiy yordаm аjrаtish ishining bаrchа tаshkiliy jihаtlаrini o’zi mustаqil rаvishdа bаjаrаdi. Shu bilаn birgа, mаhаllаlаr o’z hududlаridа ekоlоgik muаmmоlаrni yеchish vа аhоli mоddiy аhvоlini yaхshilаsh, hаshаr yo’li bilаn ko’kаlаm zоrlаsh tirish, tоzаlаsh ishlаrigа jаlb qilish, mаhаlliy аhоli o’rtаsidа аtrоf- muhitni аsrаsh yuzаsidаn tushuntirish vа tаrbiyaviy ishlаr оlib bоrishgа hаm mаs‘uldir. Аlbаttа, bu kаbi fаоliyatlаr fuqаrоlаr fаоlligini оshirish vоsitаsidа аmаlgа оshirilmоqdа. Shu bilаn birgа, ko’plаb qоnunlаr lоyihаlаri, Kоnstitutsiyagа kiritilаdigаn qo’shimchа vа o’zgаrishlаrni o’zidа ifоdаlаgаn umumхаlq rеfеrеndumlаrigа tаyyorgаrlik ko’rish vа o’tkаzish аvvаlо mаhаllа аhli vа fаоllаri tоmоnidаn muhоkаmа qilinmоqdа vа qo’llаb-quvvаtlаnmоqdа. Bоshqаchа аytgаndа, mаhаllаlаr siyosiy qаrоrlаr qаbul qilishdа jаmоаtchilik ishtirоkini fаоllаshtirishning muhim vоsitаsi ekаnligini hаyotning o’zi isbоtlаb bеrdi. Mаmlаkаt siyosiy hаyotidа fuqаrоlаrning siyosiy qаrоrlаr qаbul qilishdаgi ishtirоkini tа‘minlаb bеruvchi аsоsiy bo’g’in - bu mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаridir. Shuningdеk, fuqаrоlаrning ijtimоiy Ilmiybaza.uz hаyotdаgi fаоlligini оshirish qоbiliyatigа egа bo’lgаn birdаn-bir bоshqаruv tizimi hаm mаhаllа fuqаrоlаr yig’inlаridir. Rеspublikа «Mаhаllа» хаyriya jаmg’аrmаsi, uning vilоyat, shаhаr, tumаn bo’limlаri bilаn hоkimliklаr hаmkоrligidа hаr yili «Eng yaхshi mаhаllа», «Eng ibrаtli оqsоqоl», «Mаhаllа jоnkuyari», «Eng tаdbirkоr mаhаllа оqsоqоli» shiоri оstidа muttаsil ko’rik-tаnlоvlаr o’tkаzib kеlindi. Ko’rik-tаnlоvlаr g’оliblаri hаr yili оbro’li kоmissiyalаr tоmоnidаn mахsus nishоnlаr, qimmаtli esdаlik sоvg’аlаri bilаn tаqdirlаnаdilаr. Mаzkur tаdbirlаr mаhаllаlаrni оbоdоnlаshtirish, оzоdа sаqlаsh, аyniqsа yoshlаrni kоmil insоn qilib tаrbiyalаshdа muhim аhаmiyat kаsb etdi.8 Mustаqillik dаvridа mаhаllаlаr fuqаrоlаr yig’inlаri оqsоqоllаri, «Mаhаllа» jаmg’аrmаsi vа uning mаhаlliy tаshkilоtlаri rаhbаrlаrining sifаt tаrkibi yaхshilаnib bоrdi. Huquqiy dеmоkrаtik dаvlаtdа sаylоv qоnunlаri vа uni o’tkаzish muhim o’rinni egаllаydi. Buning yorqin isbоtini «Fuqаrоlаrning o’zini o’zi bоshqаrish» оrgаnlаrigа sаylоv o’tkаzish hаm istisnо emаs. 2003 yil 12-27 nоyabr kunlаri rеspublikа «Ijtimоiy fikr» jаmоtchilik fikrini o’rgаnish mаrkаzi mаmlаkаtning turli mintаqаlаridаgi 2044 tа rеspоndеnt ishtirоkidа o’tkаzgаn so‘rоv tаdqiqоti аhоlining аksаriyat qismining (69,4%) sаylоvlаrdаn хаbаrdоrligi mа‘lum bo’ldi. Mаzkur sаylоvlаr fuqаrоlаrning siyosiy mаdаniyati vа huquqiy оngi yuksаlgаnligini ko’rsаtdi. Chunоnchi, 35 tа yig’in rаislig i vа оqsоqоlligigа ko’rsаtilgаn nоmzоdlаr sаylаnmаy qоldilаr. 74 tа yig’indа rаis vа оqsоqоllаrning 2,5 yillik fаоliyati qоniqаrsiz, dеb tоpildi. Bаrchа sаylоvlаr dаvоmidа ko’rsаtilgаn 21306 tа nоmzоdlаrdаn 8360 tаsi sаylаngаnligi, ulаrning muqоbillik аsоsidа o’tgаnligini, fuqаrоlаrgа tаnlаsh imkоniyati bеrilgаnligini ifоdаlаdi. Yangi sаylаngаn fuqаrоlаr yig’inlаri rаislаri (оqsоqоllаri) ning 75,7 fоiz оliy mа‘lumоtli (2001 yildа 73,2 % edi) nоmzоdlаr ichidаn sаylаndi. Ulаrning 49,1 fоizi 50 yoshgаchа bo’lgаn kishilаrdаn ibоrаt bo’ldi. Sаylаngаn оqsоqоl yoki rаislаrning 8,7 fоizini аyollаr tаshkil etdi. Оqsоqоllаrning to’rtdаn biri mаzkur lаvоzimgа ilk bоr sаylаndilаr. Mаzkur sаylоvlаrdаgi mаjlislаr, undagi muhоkаmаlаr, bаhs vа 8Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent Ilmiybaza.uz munоzаrаlаr mаhаlliy dаvlаt hоkimiyati оrgаnlаri vаzifаlаrini fuqаrоlаrning o’zini o’zi bоshqаrish оrgаnl аrigа bоsqichmа-bоsqich o’tkаzish bоrаsidаgi siyosаtni fuqаrоlаr qo’llаb-quvvаtlаyotgаnligini ko’rsаtdi. Shu bilаn birgа, sаylоvlаr dаvlаt qurilishi vа jаmiyatning bаrchа sоhаlаrini erkinlаshtirishdа, fuqаrоlаr yashаsh jоylаridаgi muhim ijtimоiy-siyosiy mаsаlаlаrni hаl etishdа, аhоli fаоlligini оshirishdа mаhаllаlаrning o’rni vа аhаmiyati yildаn-yilgа оrtib bоrаyot gаnligini, «Kuchli dаvlаtdаn - kuchli fuqаrоlik jаmiyati sаri» kоntsеptuаl siyosiy dаsturni hаyotgа tаtbiq etish o’zining ijоbiy vа sаmаrаli nаtijаsini bеrаyotgаnligini nаmоyish etdi. “Fuqаrоlаr yig’ini rаisi (оqsоqоli) vа mаslаhаtchilаri sаylоv to’g’risidа”gi qоnungа ko’rа mаmlаkаtimizdа 2006 yil mаy-iyun оylаridа bo’lib o’tgаn fuqаrоlаr yig’ini rаislаri (оqsоqоllаri) vа ulаrning mаslаhаtchilаri sаylоvi o’tkаzildi. Bu sаylоvdа 10 minggа (9941) yaqin fuqаrоlаr yig’inlаri rаislаri vа ulаrning mаslаhаtchilаri sаylаndi (8843 nаfаr fuqаrоlаr yig’ini rаis (оqsоqоl)lаrini sаylаsh uchun 27 715 tа nоmzоd ko’rsаtildi) 97273 nаfаr rаis mаslаhаtchilаri hаm sаylаndi. Sаylаngаnlаrdаn 6016 kishi yoki hаmmа rаislаrning 68 fоizi оliy mа‘lumоtgа egа, 4177 nаfаri (47%) 50 yoshgа, 818 nаfаri (9%) esа 40 yoshgа еtmаgаn fuqаrоlаrdаn ibоrаt. Ulаr оrаsidа аyollаr sоni ko’pаydi: 2003 yildа ulаr 734 nаfаr (9%) bo’lgаn bo’lsа, 2006 yildа 981 nаfаr (11%)ni tаshkiletdi.9 Yuqorida aytilgan fikrlardan ko‘rinib turibdiki, qadimdan mahallalar tartib intizom, ozodalik, urf odat va an‘analarni qadrlash ishlarida, insonlarning bir biriga mehr oqibatli bo‘lishiga juda katta mas‘ulyatli vazifalarni bajargan. Eng asosiysi, jamoatchilik boshqaruvining ahamiyati yuqori bo‘lgan. Hozirda bu maqom davlatimiz mustaqilligi nemati bilan shakllanmoqda o‘smoqda, xalqimizning roziligi va xursandchiligiga sabab bolayotir. Bu esa noyob milliy qadriyatimiz va muhim boshqaruv omili – mahalla tizimining porloq istiqbolining ishonchlikafolatidir. 9 O‘zbekiston Respublikasi Mahalla xayriya jamg‘armasi Respublika boshqaruvining 2004-yil fevraldagi navbatdagi plenummateriallaridan. Ilmiybaza.uz 2.2. Bolani rivojlanishida mahallaning o’rni. Avvalgiday, jamoa o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda muhim o‘rin tutmoqda. Hozirda mahalla maktabgacha ta’lim muassasalari va maktablar bilan yaqin hamkorlik olib borib, ularga binolarni ta’mirlashda, tarbiyaviy tadbirlarni uyushtirish ishlarida yordam ko‘rsatadi. Mahalla qo‘mitasi majlislarida maktab intizomining jiddiy buzilishlari ham ko‘rib chiqiladi. Yoshlarga ta’sir ko‘rsatishning bu rasmiy tarmoqlaridan tashqari, jamoani nazorat qilishning an’anaviy usuli ham saqlanib qolgan. Har qanday mahallada boy hayotiy tajribaga ega odamlar mavjud. Ularning asosiy vazifasi aholining an’anaviy ahloq-odob qoidalariga rioya qilishlarini, bolalarning ko‘chadagi yurish-turishini nazorat qilishdir. Ular har qanday odamga tanbeh berishlari mumkin, biroqbu ishpni doimo ularning hurmatini saklagan hodda amalga oshiradilar. Ota-onalarning bunday munosabatni qadrlashi tahsyanga sazovor. Shuning uchun "mahalla — sening ham otang, ham onang" degan maqol mavjud. Boshqa sohalarda namoyon bo‘ladigan milliy tiklanish, xalqning milliy o‘zligini anglash jarayonini faollashtirish orqali amalga oshiriladi. Sobiq Sovet itgifoqi davrida bu kabi an’analar to‘liq yo‘qolib ketmagan, balki ayrim oilalarda o‘ziga xos tarzda saqlanib qolgan va yoshlarga berilgan. Bu. ayniqsa, hayotning an’anaviy turadush tarzini saqlab kelayotgan eski shahar mahallalarida yashovchilar orasida yaqqol namoyon bo‘lgan. Mahalla fuqarolarining goqori savodxonlik va madanmy darajasi (yosh va o‘rta avlod, o‘rta yoki oliy ma’lumotga ega) badiiy ijodning keng rivojlanishi, marosimlar o‘tkazishda ma’naviy o‘z-o‘zini ifodalashning keng imkoniyatlarini ko‘zda tutadi.10 Shuni ta’kidlash joizki, etnik an’analar va marosimlarning tiklanishida, avvalo, oiladagi katta avlod, shuiingdek, ommaviy axborot vositalari, ayniqsa, televidenie katta o‘rin tutadi. Hozirgi kunda mahallaning ahamiyati oshib bormoqda. Biroq yoshlar tarbiyasida muammolar kam emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlarning axloqiy tarbiyasiga to‘sqinlik qiladigan bir qancha holatlar ham yuzaga kelmoqda. Yoshlarning savdo-sotiq qilishga va boshqa tijorat ishlariga sho‘ng‘ib ketishi 10 Hojiahmedov A. Mahalla odobi. — T.: Sharq, 2001 Ilmiybaza.uz ularning o‘qishga va bilim olishga bo‘lgan intilishlariga, ijtimoiy munosabatlarga kirshshiilariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ba’zi hollarda muallimlar o‘quvchilarni to‘liq tarbiyalash imkoniyatidan mahrumdirlar Buning sababi, ularning boshqa faoliyat bilan ham shug‘ullanishlaridadir. Jamiyatni demokratiyalashtirishning mazkur bosqichida yoshlar faoliyat turini tanlashda keng imkoniyatlarga ega bo‘lishdi. Biroq ular bu imkoniyatlardan to‘liq foydalana olmayaptilar, So‘nggi yillarda yoshlar orasida siyosiy-tarbiyaviy ishlarni olib borish susayib bormoqda. Dinning ta’siri kuchaydi, natijada yoshlar mafkuraviy sohada noto‘gri, ekstremistik yo‘nalishlarga kirib qoldilar. Mahalla tarbiyasining an’anaviy usullaridan foydalanib yesh avlod bilan yanada faol ish olib borish, ularda hozirgi jamiyat talablariga muvofiq keladigan dunyoqarash va axloqiy tamoyillarni hosil qilish kerak. Mahalla azaldan nafaqat o‘sib kelayotgan avlodning tarbiyachisi vazifasini bajargan, balki ularda ijtimoiy fikrni shakllantirgan ham, Qo‘shnilar o‘rtasidagi barcha nizoli holatlar, shuningdek, oilaviy janjallar mahalla qo‘mitalari faollari tomoyaidan muhokama qilinadi. Bular orasida ko‘pincha qaynona-kelin, yosh kelin- kuyovlar orasidagi janjallar ko‘p uchraydi. Bunaqa holatlarda xotin-qizlar qo‘mitasi suhbat o‘tkazadi. Agar ikki tomonni yarashtirib bo‘lmasa, bu holat bilan mahalla qo‘mitasi shug‘ullanadi. Odatda, o‘sha joyning o‘zida muammo hal qilinadi. Shuniig uchun ajralishlar soni ko‘p emas. So‘nggi paytlarda uy ishlari bilan band ayollar va yosh ollalar bilan ishlash faollashdi, ularli kasb-hunarlarga o‘rgatmsh ishlari olib borilmoqda. Harbyay qo‘mitalar muddatli xarbiy xizmatga yigitlarni tailab odish jarayonida ham mahallalarning faol yordamiga tayanishadi. 1999 yilning 14 aprelda O‘zbekiston Respublikasining ;'Fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlari haqida"gi Qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Unda yana bir marta fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarishi asosida tarixiy taraqqiyot xususiyatlari, milliy va ma’naviy qadriyatlar, mahalliy odat va an’analar yotishi ta’kidlandi. Bundan tashqari, ushbu qonunda mahallaning vazifalari aniq qilib belshlab qo‘yilgan. Yuqorida sanab o‘tilgan vazifalardan tashqari, mahallaga yangi vazifalar; tijorat va maishiy xizmat ko‘rsatishni, hududning tozalik holatini, aholidan soliqlarni Ilmiybaza.uz o‘z vaqtida topshirilishkni nazorat qilish ham belgilangan. Davlat mahallaga avval mahalliy kengashlar bajargan vazifalarni yuklamoqla. Bu esa mahalla qo‘mitalari d.avlat tuzilmalariga aylanayotganligidan dalolat beradi. Mahallaning ijtimoiy hayotida so‘nggi o‘n yillarda katta o‘zgarishlarni boshdan kechirgan qo‘shnichilik munosabatlari muhim o‘rin tutmoqda. Oilaviy muhitnint individuallashuv jarayoni jadal sur’atlar bilan shakllanmokda. Shu bilan birga, yaqin qo‘shnichilik munosabatlari o‘zbek oilasining qadriyatlaridan biri bo‘lib qolaveradi. Bu, avvalombor, xo‘jalik ishlarida, bolalar tarbiyasida, moddiy qiyinchshshklar yuz bergan.'vaziyatlarda yordam ko‘rsatishda o‘z aksini topmoqda. Buning asosida esa ma’naviy yaqinlik paydo bo‘ladi: kundalik axborot almashinuvi, mahalladagi muammolari muhokamasi, birgalikda hordiq chiqarish va hokazo. Shu tarzda maxalladagi eng kichik guruhlardan biri — qo‘shnichilik guruhi paydo bo‘ladi. Mana shu guruh bilan bir qatorda qarindoshlik aloqalari ham mavjud. Qarindoshlik munosabatlari o‘zbeklarning oilaviy qadriyatlari tizimida hali ham birinchi o‘rinda turadi. O‘zbeklarning ijtimoiy hayotidagi muhim hodisalardan biri erkaklar birlashmalari gap, gashtak, ziyofat bo‘lib, ularning maqsadi bo‘sh vaqtni mazmunli o‘tkazishdir. Har bir yosh guruhi o‘zining o‘zaro munosabat shaklini tuzishga harakat qilgan. Qadimda Toshkentda to‘qma va gap ommaviy tusga ega bo‘lgan. Ular hosil yig‘im-terimi yakunlangan kuzgi-qishki davrda o‘tkazilgan. To‘qmada erkaklar har kuni bir-birlarining uyida to‘planishgan va har kim qo‘lidan kelganini shxib ke.lgan. Buning hammasi "umumiy qozon"gasolingan. O‘zlari taom tayyorlaganlar, o‘zlari uy yig‘ishtirganlar, namoz o‘qiganlar, o‘zaro fikr almashganlar, turli mavzularda suhbatlashganlar. To‘qmadan farqli o‘laroq, gap haftada bir marta, odatda, juma kunlari ishtirokchilardan birining uyida o‘tkazilgan. Har bir gapda saylangan raqbar va ishtirok etish qoidalari mavjud bo‘lgan. Qoydabuzarlar gapdan chetlashtirilgan. Ziyofat xarajatlarini mezbon ko‘targan. XX asrning 30-yillarida namoz o‘qigan va diniy adabiyotlarni mutolaa qilgan odamlarni qamash boshlanganligi sababli gashtakda to‘planish xavfli bo‘lib Ilmiybaza.uz qolgan. Ikkinchi jahon urushi yillaridagi moddiy qiyinchiliklar qam gagchar o‘tkazilmasligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Faqatgina XX asrning 50 — 60 yillariga kelib gaplar asta-sekin tiklana boshladi. Biroq bu gaplar ilgarigilaridan biroz farq qilar edi. Avvalo, endi ayollar orasida ham gap tashkillashtirila boshladi. Hozirda erkaklarnikidan ko‘ra ayollarning gaplari ko‘proq tarqalgan. Oilaviy gaplar, avvalambor, sinfdoshlar, kursdoshlar orasidagi gaplar, shuningdek, kasbiy gaplar ham ommaviylashib bormoqda. Gaplarning ijobiy xususiyatlari bilan birgalikda ularda salbiy jihatlar ham mavjud bo‘lib, bular isrofgarchilik va ichkilik bilan bog‘liq. Bundan tashqari, kitoblar mutolaasi hamda mazmunli suhbatlar tan olinmay qolgan holatlar ham kuzatilmoqtsa. Avvalgilaridan farqli ravishda hozirgi gaplar yil davomqda o‘tkaziladi. To‘y paytida gap ishtirokchilari to‘y egasiga yordam ko‘rsatishadi. Ular ulfatlarini qiyin kunlarda qo‘llab-quvvatlashadi. Har bir gapning o‘ziga xos daragi, nomi va shuhrati bor. Insonni, ayniqsa, yoshlarni qaysi gapga a’zo bo‘lganidan u qanaqa tarbiya olganini aniqlasa bo‘ladi. Aellar orasidagi gaplar XX asrning 60 ~ 70 yillarida keng rivojlana boshladi. Bu mahalladagi qo‘shnilarning birlashmasi bo‘lib, bunda ishtirokchiking yotssh inobatga olingan bo‘lib, har bir mahallada o‘rta yoshli va yosh ayollar (asosan, kelinlar) birlashmalari mavjud bo‘lgan. Yaqin qarindoshlar orasidagi gaplar ham keng tarqala boshladi. Odatda, bunda yoshi eng ulug‘ ishtirokchi rahbar bo‘ladi. Bunday gaplarga ayollar farzandlarini ham olib kelishlari mumkin. So‘nggi vaqtlarda oilaviy gaplar paydo bo‘ldi. Ularda erkaklar o‘z xotinlari bilan birgalikda ishtirok etishadi. Bu gaplar sinfdoshlar yoki kursdoshlarning gaplari sifatida boshlanib, keyinchalik uylangan yigitlar gapga oilaviy kela boshlaydilar. Bu gaplar umumiy qoidapar asosida mavjud bo‘lib, birmuncha kam uchraydi.11 O‘rta va katta avlod ayollari o‘rtasida to‘planishning boshqa shakllari ham mavjud bo‘lib, bular mushkulkushod va mavlud. Ushbu diniy marosimlar so‘nggi yillarda Toshkent mahallalarida ochiq-oydin o‘tkazilmoqda. Mavlud yoki mushkulkushodga to‘plangan ayollar diniy marosimlarda ishtirok etish, balki birga muloqotga kirishish imkoniyatiga ham ega bo‘ladilar. Mahalla hozirda zamonaviy 11 Mahallada diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. — T.: O‘zbekiston, 2006. Ilmiybaza.uz jamiyat hayotining ijtimoiy tizimida o‘z o‘rnini topgan. Milliy va etnik an’analarni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston siyosati bu an’anaviy institutning yanada samarali faoliyat yuritishiga yangi zaminlar yaratdi. XULOSA Mahalla – O‘rta Osiyoda shaharlar ichidagi hududiy birlik bo‘lib, u bizga o‘tmishdan meros bo‘lib qolgan. Arablar istilosi va islom dini qabul qilinganidan ancha ilgari paydo bo‘lgan mahalla cheklangan hududda istiqomat qiluvchi odamlar birlashmasi bo‘lib, unda odamlar faqat qo‘shnichilik rishtalari bilan emas, balki yuzlab yillar davomida yaratilgan ichki tartib-qoida, ma‘naviy-axloqiy normalar, urf-odatlar va an‘analar bilan belgilangan. SHuning uchun ham undan minglab kishilarni faol ijtimoiy hayotga jalb etishning samarali vositasi sifatida foydalanish lozim. O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla institutining o‘rni va roli mavzusini tahlil qilishda quyidagi xulosalarga kelindi. Birinchidan, O‘rta Osiyoda mahallaning vujudga kelishi, uning tarixi bu hududda ilk davlatlar paydo bo‘lgan davrga borib taqaladi. Mahallaning rivojlanish bosqichlari bu hududdagi davlatchilik taraqqiyoti bilan bog‘liqdir. Ikkinchidan, Fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida mahalla institutining huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyada, Parlament Ilmiybaza.uz tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlari, Prezident va Vazirlar Mahkamasining qaror va farmonlarida o‘z aksini topgan. Uchunchidan, Fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla instituti faoliyatini takomillashtirish davlat va jamiyat taraqqiyotining omili ekanligini bugungi kunga kelib, dunyoning rivojlangan davlatlari ham tan olishmoqda. Bir so‘z bilan aytganda, O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatini barpo etishda mahalla institutining o‘rni va roli beqiyosdir. Dunyoning rivojlangan davlatlarining ham e‘tiboriga sazovor bo‘layotgan xalqimiz turmush tarziga xos bo‘lgan mahalla boshqaruvining hufuzi, o'rni va roli fuqarolik jamiyatini shakllantirishda ortsa ortadiki aslo kamaymaydi bundan tashqari o’sib kelayatgan yosh avlodga mahalla qadiriyatlar maskani ekanini tushuntirishimiz kerak. Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxati. 1. O'zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, - T.: «O'zbekiston»,2003. 2. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida‖. O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi, T.:2003. 3. O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida‖ O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi,.2003.31okt. 4. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi asoslari. –T.: Adolat, 2000.–b.212 5. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. Barkamol avlod orzusi. - T.: Sharq. 1997. 6. Mahallada diniy ma’rifat va ma’naviy-axloqiy tarbiya ishlarini tashkil etish. — T.: O‘zbekiston, 2006. 7. Hojiahmedov A. Mahalla odobi. — T.: Sharq, 2001 8. ―Mahalla hayriya jamg‘armasi tuzish to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Prezdenti Farmoni 1992. 14-sent Ilmiybaza.uz 9. O‘zbekiston Respublikasi Mahalla xayriya jamg‘armasi Respublika boshqaruvining 2004-yil fevraldagi navbatdagi plenummateriallaridan. 10. Konrad Adenaur Fondining―Birlashgan Millatlar tashkilotining fuqarolarni mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish Xartiyasi yo‘lida: XXI asr talabi‖ xalqaro anjuman materiallari. T.,2000.