MAHALLIY HOKIMIYAT ORGANLARINING MAHALLIY
BYUDJETLARNI BOSHQARISHDAGI HUQUQ VA MAJBURIYATLARI
Reja:
1. Byudjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy asoslari, byudjet
qonunchiligi
2. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, mazmuni va ahamiyati
3. Soliq kodeksi, uning davlat byudjetini shakllantirishdagi ahamiyati
4. Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy byudjetlarni boshqarishdagi huquq va
majburiyatlari
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.
Byudjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy asoslari, byudjet
qonunchiligi
O’zbekiston Mustaqillikka erishgandan so’ng, xo’jalik yuritishning bozor
tizimiga o’tilishi, iqtisodiyot bozor infratuzulmasining shakllanishi va rivojlanishi
mamlakat xo’jalik jarayonlarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan huquqiy asosni
yaratishni talab etdi. Undan tashqari, jahondagi glaballashuv jarayonlarida faol
qatnashayotgan O’zbekiston uchun davlat boshqaruv institutlarini shakllantirish va
tubdan isloh qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi islohotlar davlat
moliyasi, davlat byudjeti va byudjet jarayonini boshqarish va tartibga solish
organlari faoliyatining samaradorligini oshirishni ko’zda tutadi. Shu sababli ular
faoliyatini amalga oshirilayotgan iqtisodiy va demokratik islohotlar talablariga
moslashtirish, so’nggi ijobiy natijalarni ko’zlagan holda muvofiqlash- tirish, shaklan
va mazmunan yangi sifat pog’onasiga ko’tarish talab etilmoqda1.
Bizga ma‘lumki, mamlakatda sodir bo’layotgan har qanday jarayonlar tegishli
qonuniy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solib turiladi. Bosh hujjat esa – bu
O’zbekiston Ruspublikasining Konstitutsiyasidir. Byudjet munosabatlarini tartibga
solib turuvchi asosiy qonuniy hujjat ham Konstitutsiya hisoblanadi. Davlat byudjeti
bilan bog’liq bo’lgan barcha huquqiy-me‘yoriy hujjatlar ham Konstitu- tsiya bilan
belgilab qo’yilgan normalar asosida ishlab chiqiladi va qabul qilinadi.
Davlat byudjeti va uning tuzilishi bilan bog’liq normalar Konstitutsiyaning
XXV bobida ―O’zbekistonning Davlat byudjeti respublika byudjetidan,
Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan va mahalliy byudjetlardan iborat‖2
ekanligi belgilab quyilgan.
1Davlat moliyasini isloh etishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy-
amaliy konferentsiyasi materiallari (20.12.2009). T.: HUMOYUN ISTIQLOL
MO‘JIZASI. 2009. 87-88-betlar
2 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 122-modda. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 14-son, 213-modda
Ma‘lumki, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish mos huquqiy bazaga
tayanishi lozim. Shu sababli yangi qonunlar turkumini ishlab chiqish zaruriyati
tufayli O’zbekistonda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi qator qonunlar
qabul qilindi. Bunday qonunlar avvalgi ―markazlashtirilgan rejali tizim ruhi bilan
sug’orilgan‖, haddan tashqari
mafkuralashtirilgan, xalqaro me‘yorlar
va
qoidalarning talablarini inkor etuvchi sovet davri qonunlarining o’rniga keldi va
yosh mustaqil davlatimizning huquqiy demokratik yo’ldan og’ishmay ravnaq topishi
uchun xizmat qila boshladi.
O’zbekiston Respublikasi byudjet qurilishi, byudjet tizimining amal qilishi,
davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining barcha darajalaridagi (markaziy,
hududiy va mahalliy) byudjet borasidagi vakolatlari byudjet qonunchiligi bilan
tartibga solinadi.
Byudjet qonunchiligi – byudjet munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga
solib turishga xizmat qiluvchi barcha qonuniy va me‘yoriy-huquqiy hujjatlar
yig’indisi. Huquqiy me‘yorlarning mazmunidan kelib chiqqan holda, byudjet
qonunchiligini bir necha darajaga ajratish mumkin:
1- daraja – O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi - byudjet tizimi
byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish,
davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini
nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
2- daraja
–
O’zbekiston
Respublikasi
hukumatining
(Vazirlar
Mahkamasining) byudjet masalalaridagi qarorlari.
3- daraja – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining buyruqlari,
farmoyishlari va byudjet sohalariga taalluqli bo’lgan boshqa me‘yoriy hujjatlari
(Nizomlar, Yo’riqnomalar, Qoidalar)
4- daraja – mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari va boshqa
me‘yoriy hujjatlari (Masalan, tegishli viloyat, tuman (shahar) mahalliy byudjeti
parametrlarini tasdiqlash to’g’risidagi Xalq deputatlari Kengashlarining va
hokimlarinig qarorlari).
Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi byudjet qonunchiligi O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslangan va O’zbekiston Respublikasi Byudjet
Kodeksi, ―Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjet huquqlari to’g’risidagi,
O’zbekiston Respublikasi ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi qonuni,
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tegishli moliyaviy yil uchun qabul
qilinadigan ―Davlat byudjeti to’g’risidagi qonuni va byudjet masalalari bo’yicha
boshqa qonuniy va normativ xujjatlardan tashkil topgan.
O’zbekiston Respublikasida davlat moliyasini isloh qilish bo’yicha muhim
qadamlardan biri 2004 yil 26 avgustda O’zbekiston Respublikasining ―Davlat
byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida‖gi 664-II sonli Qonunining qabul qilinishi
bo’ldi. Ushbu Qonunning maqsadi O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining
(shu jumladan davlat maqsadli jamg’armalarining) va byudjet tashkilotlari byudjet-
dan tashqari mablag’larining g’azna ijrosi sohasidagi munosabatlarini tartibga
solishdan iborat. Mazkur qonunda davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil etish va
g’aznachilik faoliyati bilan bog’liq holatlar o’zining huquqiy asosiga ega bo’ldi.
Keyingi yillarda ham davlat byudjeti g’azna ijrosining me‘yoriy-huquqiy
asoslarini mustahkamlashga qaratilgan qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu
borada O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 69-sonli (04.08.2009) buyrug’i
bilan tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2007-
raqam (16.09.2009) bilan ro’yxatga olingan ―Davlat byudjetining g’azna ijrosi
Qoidalarining qabul qilinishi muhim qadam bo’lib xizmat qildi. Mazkur
―Qoidalar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning
hududiy bo’linmalari tomonidan respublika va hududiy g’azna hisobvaraqlarini
qo’llash sharoitida respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va
mahalliy byudjetlarning g’azna ijrosini amalga oshirish tartibini belgilab berdi.
Xususan, ushbu ―Qoidalar muqaddam amal qilib kelgan bir qator me‘yoriy
xujjatlarni o’zida mujassamlashtirdi va G’aznachilik va uning hududiy bo’linmalari
tomonidan respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy
byudjetlarning g’azna ijrosini amalga oshirish tartiblarini belgilab berdi.
2.
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, mazmuni va ahamiyati
Ma‘lumki, byudjet qonunchiligini yanada rivojlantirish va takomillashtirish
asosida byudjet faoliyatini rivojlantirish davlat moliyasini boshqarish tizimini isloh
qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 2000 yil 14 dekabrda ―Byudjet
tizimi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinganidan beri
o’tgan davr mobaynida byudjet tizimi amaliyotida bir qator o’zgarishlar sodir bo’ldi,
ular:
davlat byudjeti ijrosi g’aznachilik tizimining joriy etilishi;
bir qator davlat maqsadli jamg’armalari va boshqa nobyudjet fondlarining
tuzilishi va amal qilishi;
byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari qo’shimcha mablag’larni jalb
qilish manbalarining kengayishi va ular ustidan nazoratni yaxshilash zarurligi;
byudjet tasnifi, byudjet hisobi va hisoboti tizimining takomillashuvi;
yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining qabul qilinishi
va amalga kiritilishi va boshqa holatlar bilan bog’liq bo’lib, byudjet qonunchiligini
yanada takomillashtirish zarurligini taqozo etdi.
Natijada amaldagi ―Byudjet tizimi to’g’risidagi hamda ―Davlat
byudjetining g’azna ijrosi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunlarida
belgilangan normalar mukammal tarzda qayta ishlangan holda Byudjet Kodeksida
o’z aksini topdi.
Byudjet tizimidagi islohotlar doirasida 2014 yildan boshlab amalga kiritilgan
yangi Byudjet Kodeksi davlat moliyasini boshqarishning huquqiy asoslarini yanada
mustahkamlash, byudjet siyosatining ustuvorliklarini belgilab olish, byudjet
mablag’laridan foydalanish samaradorligini oshirish va davlat xizmatlarini taqdim
etish sifatini oshirishga qaratilgan.
BYUDJET KODEKSI
Umumiy qism
Maxsus qism
Konsolidatsiyalashtirilgan
byudjetning maqsadlari va tarkibi
belgilangan 7-bob
Davlat maqsadli jamg‘armalarini
shakllantirish va ulardan
foydalanishning byudjet jarayoni
bilan umumiy kelishilgan normalari
belgilangan 6-bob
―Byudjet tizimi to‘g‘risida va ―Davlat
byudjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida‖gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari bilan
tartibga solingan byudjetlarni ijro etish
normalari va tartiblari konsolidatsiya-
lashtirilgan va kelishilgan. Quyi byudjetlar
daromadlari prognozining ortiqcha bajarilgan
summasini yuqori turuvchi byudjetga
markazlashtirishga yo‘l qo‘ymaslik
to‘g‘risidagi norma joriy etilgan 19-bob
Byudjet jarayoni ishtirokchilarining
vakolatlari
konsolidatsiyalashtirilgan va
belgilangan 4-bob
Byudjet tashkilotlarining xarajatlari smetalari
va byudjet mablag‘larini taqsimlovchilar
xarajatlarining yig‘ma smetalarini tuzish va
ro‘yxatdan o‘tkazishning yangi tartibi joriy
etilgan 18-bob
Yangi byudjet tasnifi tushunchasi,
tarkibi va asosiy prinsiplari
belgilangan 3-bob
Favqulodda byudjet tushunchasi joriy etilgan
va uni shakllantirish shartlari belgilangan
17-bob
Byudjet tizimining yangi prinsiplari
kiritilgan 2-bob
O‘rta muddatli byudjetlashtirishni joriy etish
uchun asos yaratilgan va byudjetdan mablag‘
ajratishning natijalar bilan bog‘liqligini
ta‘minlaydigan dasturiy byudjetdashtirish
vositalari joriy etilgan 16-bob
Byudjet to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarida qo‘llaniladigan yangi
tushunchalar belgilangan 1-bob
4.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining tasnifi
Turli darajalardagi byudjetlarning
xarajatlari idoraviy bo‘ysunish
mezoni asosida chegaralangan 13-
bob
Byudjet transfertlarining barcha turlari, shu
jumladan, o‘zaro hisob-kitoblar aks ettirilgan
20-bob
O‘zgartirishlar kiritish tartiblari soddalashtirilgan va ularning miqdorlari aniqlangan
21-bob
Byudjet hisobi standartlarini joiy etishga asos yaratildi 24-bob
Davlat byudjeti va DMJlar ijrosi Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan keyin, bu bo‘yicha
axborotni Moliya vazirligining rasimy saytida joylashtirish haqida norma kiritilgan 25-bob
Davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishning davriyligi va
muddatlari belgilangan 27-bob
Byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish hollari tasniflangan 28-BOB
Ushbu Kodeks O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi byudjetlarini
shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat
tomonidan mablag’ jalb qilish va byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini
nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi 2013 yil 26 dekabrda qabul
qilingan bo’lib, 9 ta bo’lim, 28 ta bob, 192 moddadan iborat. Ushbu Kodeks:
- O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi tuzilishi va uni boshqarish
asoslarini;
- O’zbekiston Respublikasining davlat byudjetini tuzish prinsiplari va uning
tuzilmasini;
- davlat byudjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish tartibini;
- davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari
daromadlarini
shakllantirish va ularning xarajatlarini amalga oshirish prinsiplarini;
- davlat byudjeti tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar
o’rtasidagi
o’zaro
munosabatlarni;
- davlat byudjeti mablag’lari bilan operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida
hisobga olish, hisobot va nazorat qilish tartiblarini belgilab beradi.
Kodeksda byudjet tizimi va byudjet tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar tarkibi,
davlat byudjetining daromad va xarajatlari tarkibi, respublika va mahalliy
byudjetlarning daromadlari va xarajatlari tarkibi va ularning byudjet bo’g’inlari
o’rtasida taqsimlash tartiblari, byudjet jarayonini tashkil qilish tartiblari; byudjet
taqchilligini moliyalashtirish manbalari, davlat maqsadli jamg’armalari, ularni
tashkil qilish va ular mablag’laridan foydalanish tartibi kabilar belgilab berilgan.
Yangi Byudjet Kodeksi byudjet jarayonini xalqaro amaliyot tajribalaridan
kelib chiqqan holda tartibga solish, byudjet amaliyotida mavjud bo’lgan
ziddiyatlarni bartaraf etish, eskirgan tartib-qoidalarni bekor qilish, byudjet
jarayonini
tashkil
etishdagi
me‘yorlar,
nizomlar
va
byudjet
jarayoni
ishtirokchilarining vakolatlarini tizimlashtirish maqsadida ishlab chiqildi.
Byudjet Kodeksining alohida boblarida byudjet tizimi, uning tamoyillari,
byudjet tizimini boshqarish organlarining byudjet sohasidagi vakolatlari, byudjet
tizimi tarkibiga kiruvchi byudjetlarning daromadlari va xarajatlari kabilar belgilab
berilgan.
Umuman olganda Byudjet kodeksi 50 ga yaqin qonun hujjatlari va qonun osti
hujjatlarini o’z ichiga oladi. Moliya-byudjet tizimida mazkur huquqiy hujjatning
qabul qilinishi bilan O’zbekiston Respublikasi Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi
davlatlari orasida o’z Byudjet kodeksiga ega bo’lgan davlatlar safiga qo’shildi (4.1-
jadval).
Xalqaro tajribada Byudjet kodeksi – ma‘lum bir mamlakat byudjet tizimining
asoslarini, uning tuzilishi, umumiy prinsiplarini, turli darajadagi byudjetlar va
ularning vakolatlarini, byudjet jarayoni asoslari va byudjetlararo munosabatlarni,
byudjet qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik choralarini belgilovchi qonun
hujjati hisoblanadi. O’zbekistonda mazkur Kodeks mamlakatimizning mustaqillik
davridagi qonunchilik faoliyatida qabul qilingan o’n oltinchi kodeks bo’lib, u
ko’pqirrali moliyaviy munosabatlarni tartibga
solishga xizmat qiluvchi Bojxona va Soliq kodekslaridan keyin qabul qilingan
byudjet-moliya sohasiga taalluqli bo’lgan uchinchi kodeksdir.
4.1-jadval
MDH davlatlarida Byudjet kodeksining mavjudligi to’g’risida ma’lumot
№
MDHdavlatlari
Byudjet kodeksining mavjudlik holati
1.
Armaniston
mavjud emas
2.
Belorussiya
mavjud, 16.07.2008 yilda qabul qilingan
3.
Moldaviya
mavjud emas
4.
Ozarbayjon
mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda
5.
Rossiya
mavjud, 31.07.1998 yilda qabul qilingan
6.
Tojikiston
mavjud emas
7.
Turkmaniston
mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda
8.
Ukraina
mavjud, 21.06.2001 yilda qabul qilingan
9.
Qozog‗iston
mavjud, 04.12.2008 yilda qabul qilingan
10. Qirg‗iziston
mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda
11. O’zbekiston
mavjud, 26.12.2013 yilda qabul qilingan
Yuqorida sanab o’tilgan barcha o’zgartirishlar va yangiliklar ilg’or xalqaro
tajribani o’rganish asosida joriy etilgan bo’lib, ularda mamlakatimiz byudjet
tizimining samaradorligi hamda ochiq-oydinligini yanada oshirish ko’zda tutilgan.
3.
Soliq kodeksi, uning davlat byudjetini shakllantirishdagi ahamiyati
Mamlakatimizda
kechayotgan
iqtisodiy
jarayonlar,
tadbirkorlar
va
ishbilarmonlarga biznesni yuritish va qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish
borasidagi engilliklar, kichik biznes subyektlariga berilayotgan preferensiyalar soliq
mexanizmlarini ham yanada takomillashtirishni hamda yangi tahrirdagi Soliq
kodeksini ishlab chiqish zaruriyatini yuzaga keltirdi.
2007-yilgacha amalda bo’lgan Soliq kodeksi 135 moddadan iborat bo’lib,
soliq munosabatlarini tartibga solishda u bilan birga ko’pgina yo’riqnoma, nizom va
tartiblar ham qo’llanilar edi. Soliq qonunchiligiga tez-tez o’zgartirishlar kiritilishi va
soliq normalarining boshqa me‘yoriy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinishi
muayyan noaniqlik, tushunmovchilik va soliq normalarining har xil talqin
qilinishiga olib kelardi, bu aksariyat hollarda soliq to’lovchilarning haqli
e‘tirozlariga sabab bo’lardi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining XII yalpi majlisida soliq
siyosati va tizimini yanada isloh qilish hamda erkinlashtirish maqsadida O’zbekiston
Respublikasining yangi tahrirdagi Soliq kodeksi ma‘qullanib, Prezident tomonidan
imzolanganidan so’ng, 2008-yil 1-yanvardan e‘tiboran kuchga kirdi. Kodeksda
ko’zda tutilgan me‘yor va qoidalar, avvalo, soliq tizimi va soliq munosabatlarini
unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va
mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini kuchaytirishga
qaratilgan.
―O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini tasdiqlash to’g’risidagi
O’zbekiston Respublikasi Qonunining 2-moddasiga binoan, ikki yil davomida
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining amal qilishi va
samaradorligini muntazam monitoring va tahlil qilib borish, zarur bo’lgan hollarda
esa uni yanada takomillashtirish uchun takliflar kiritish belgilandi. Shu maqsadda
Vazirlar Mahkamasi huzurida idoralararo maxsus guruh va uning doimiy ishchi
organi tuzildi. Ikki yil mobaynida ushbu ishchi organga Soliq kodeksini
takomillashtirish bo’yicha mingdan ortiq takliflar kelib tushdi. Ular asosan
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi hamda Moliya vazirligi va Davlat soliq
qo’mitasi tomonidan o’tkazilgan seminarlarda, davra suhbatlarida xo’jalik
yurituvchi subyektlar, tadbirkorlar, tijorat banklari, xalqaro moliya tashkilotlari va
ekspertlar tomonidan berilgan takliflar bo’lib, 2008-yildayoq ana shu takliflar
asosida Soliq kodeksining 79 ta moddasiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritilgan
edi.
O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining amal qilishi va
samaradorligini muntazam ravishda monitoring va tahlil qilib borish bo’yicha
belgilangan muddatning ikkinchi yilida, ya‘ni 2009-yil mobaynida kelib tushgan
takliflar asosida Vazirlar Mahkamasi tomonidan ―O’zbekiston Respublikasining
Soliq kodeksiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risidagi hamda ―Soliq
to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston
Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida‖gi
O’zbekiston Respublikasining qonunlar loyihalari Oliy Majlisning Qonunchilik
palatasiga kiritilgan. Quyi palata tomonidan qabul qilingan mazkur qonunlar
Senatning yigirmanchi yalpi majlisida ma‘qullandi hamda Prezident tomonidan
imzolanib, 2010-yil 1-yanvardan hayotga tatbiq etila boshlandi1.
Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi2 soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni
belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O’zbekiston Respublikasi davlat
byudjetiga va davlat maqsadli jamg’armalariga to’lash bilan bog’liq munosabatlarni,
shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq munosabatlarni tartibga
soladi. Kodeks 64 ta bob, 392 moddadan iborat bo’lib, u soliq masalalarini tartibga
soluvchi barcha me‘yor va qoidalarni mujassamlashtirgan va to’g’ridan-to’g’ri amal
qiluvchi hujjatga aylandi. Jumladan, yangi Kodeksda iqtisodiyotni liberallashtirishga
qaratilgan Prezident farmonlari va qarorlarida bayon etilgan normalar to’liq
ifodasini topgan.
Yangi tahrirdagi Soliq kodeksining tadbirkorlar imkoniyatlarini kengaytirish
va manfaatlarini himoya qilishdagi ahamiyatga katta. Unga muvofiq, soliqqa tortish
masalalarida baxsli holatlar yuzaga kelganda, masala soliq to’lovchi foydasiga hal
etiladi. Soliq kodeksiga (avvalgi tahrirdagi kodeksda mavjud bo’lmagan) soliq
to’lovchining haqligi prezumpsiyasi prinsipi kiritildi, ya‘ni soliq
to’g’risidagi qonun hujjatlaridagi bartaraf etib bo’lmaydigan barcha qarama-
qarshiliklar va noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga talqin etiladi va bu Soliq
kodeksining tamoyillarida alohida belgilab qo’yildi.
Soliq kodeksining 6-11-moddalariga muvofiq, soliq to’g’risidagi qonun
hujjatlari soliq solishning majburiyligi, aniqligi, adolatliligi, soliq tizimining
yagonaligi, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining oshkoraligi va, yuqorida
ta‘kidlanganidek,
soliq
to’lovchining
haqligi
prezumpsiyasi
prinsiplariga
asoslanadi. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining qoidalari Kodeksda belgilangan
ushbu prinsiplarga zid bo’lishi mumkin emas.
Bundan tashqari, Soliq kodeksining soliq ma‘murchiligi masalalariga
bag’ishlangan umumiy qismi avvalgisiga nisbatan tubdan o’zgartirildi va
kengaytirildi. Mazkur qismda fuqarolarga sodda va tushunarli bo’lishi uchun soliqlar
va boshqa majburiy to’lovlar tushunchalariga, shuningdek, yuridik shaxs, jismoniy
shaxs, yakka tartibdagi tadbirkor kabi tushunchalarga alohida ta‘riflar berildi.
Endilikda barcha soliq to’lovchilar soliqlarni qaysi maqsadda to’layotganliklari
to’g’risida to’liq va kengroq tasavvurga ega bo’ladilar, bu esa, o’z navbatida, soliq
madaniyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, Soliq kodeksida soliq nazoratining shakllari ham belgilanib,
ularning mazmun-mohiyati alohida moddalarda aniq-ravshan tarzda yoritildi.
Chunonchi, unda soliq tekshiruvlari tushunchasi va ularning shakllari, soliq
tekshiruvlarining turlari, ishtirokchilari, tekshiruvni o’tkazish uchun asos bo’ladigan
holatlar, muddatlar, uning davriyligi hamda soliq tekshiruvlarini o’tkazish tartibi
to’g’risida tushunchalar ochib berildi.
―Soliq nazorati bobida, jumladan, kameral nazorat, xronometraj masalalari
yoritilgan. Ularni o’tkazish tartibi, muddatlari, davriyligi hamda ularni o’tkazish
uchun zarur bo’lgan hujjatlar ko’rsatib o’tilgan.
Soliq kodeksi soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me‘yor va qoidalarni
mujassamlashtirgan, to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylantirilganligi bois,
uning amalga kiritilishi munosabati bilan o’z ahamiyatini yo’qotgan bir qator
qonun hujjatlari butunlay bekor qilindi. ―Muddatida to’lanmagan soliqlar va
boshqa majburiy to’lovlarni undirib olish to’g’risida‖gi,
―Davlat boji to’g’risidagi, ―Patta to’lovi to’g’risidagi qonunlar shular
jumlasidandir.
Lekin keyingi yillarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18-
iyuldagi ―Soliq ma‘muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, soliqlar va boshqa
majburiy to’lovlarning yig’iluvchanligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi
farmoni talablarini amalga oshirish borasida ko’rilayotgan chora-tadbirlarga
qaramasdan, respublika va mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirishning
qo’shimcha zaxiralarini aniqlash, soliq ma‘muriyatchiligi jarayoniga zamonaviy
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, xorij mamlakatlarining soliq
qonunchiligi va ma‘muriyatchiligi sohasidagi sinalgan ilg’or yutuqlarini
implementatsiya qilish ishlari qoniqarsizligicha qolmoqda. Bu kamchiliklarni
bartaraf etish maqsadida 2018-yil 13-fevralda O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining ―Soliq qonunchiligini tubdan takomillashtirish bo’yicha tashkiliy
