MAHALLIY HOKIMIYAT ORGANLARINING MAHALLIY BYUDJETLARNI BOSHQARISHDAGI HUQUQ VA MAJBURIYATLARI

Yuklangan vaqt

2024-03-10

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

142,1 KB


MAHALLIY HOKIMIYAT ORGANLARINING MAHALLIY BYUDJETLARNI BOSHQARISHDAGI HUQUQ VA MAJBURIYATLARI MAHALLIY HOKIMIYAT ORGANLARINING MAHALLIY BYUDJETLARNI BOSHQARISHDAGI HUQUQ VA MAJBURIYATLARI Reja: 1. Byudjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy asoslari, byudjet qonunchiligi 2. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, mazmuni va ahamiyati 3. Soliq kodeksi, uning davlat byudjetini shakllantirishdagi ahamiyati 4. Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy byudjetlarni boshqarishdagi huquq va majburiyatlari Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Reja: 1. Byudjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy asoslari, byudjet qonunchiligi 2. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, mazmuni va ahamiyati 3. Soliq kodeksi, uning davlat byudjetini shakllantirishdagi ahamiyati 4. Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy byudjetlarni boshqarishdagi huquq va majburiyatlari Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Byudjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy asoslari, byudjet qonunchiligi O’zbekiston Mustaqillikka erishgandan so’ng, xo’jalik yuritishning bozor tizimiga o’tilishi, iqtisodiyot bozor infratuzulmasining shakllanishi va rivojlanishi mamlakat xo’jalik jarayonlarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan huquqiy asosni yaratishni talab etdi. Undan tashqari, jahondagi glaballashuv jarayonlarida faol qatnashayotgan O’zbekiston uchun davlat boshqaruv institutlarini shakllantirish va tubdan isloh qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi islohotlar davlat moliyasi, davlat byudjeti va byudjet jarayonini boshqarish va tartibga solish organlari faoliyatining samaradorligini oshirishni ko’zda tutadi. Shu sababli ular faoliyatini amalga oshirilayotgan iqtisodiy va demokratik islohotlar talablariga moslashtirish, so’nggi ijobiy natijalarni ko’zlagan holda muvofiqlash- tirish, shaklan va mazmunan yangi sifat pog’onasiga ko’tarish talab etilmoqda1. Bizga ma‘lumki, mamlakatda sodir bo’layotgan har qanday jarayonlar tegishli qonuniy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solib turiladi. Bosh hujjat esa – bu O’zbekiston Ruspublikasining Konstitutsiyasidir. Byudjet munosabatlarini tartibga solib turuvchi asosiy qonuniy hujjat ham Konstitutsiya hisoblanadi. Davlat byudjeti bilan bog’liq bo’lgan barcha huquqiy-me‘yoriy hujjatlar ham Konstitu- tsiya bilan belgilab qo’yilgan normalar asosida ishlab chiqiladi va qabul qilinadi. Davlat byudjeti va uning tuzilishi bilan bog’liq normalar Konstitutsiyaning XXV bobida ―O’zbekistonning Davlat byudjeti respublika byudjetidan, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan va mahalliy byudjetlardan iborat‖2 ekanligi belgilab quyilgan. 1Davlat moliyasini isloh etishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy- amaliy konferentsiyasi materiallari (20.12.2009). T.: HUMOYUN ISTIQLOL MO‘JIZASI. 2009. 87-88-betlar 2 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 122-modda. O‘zbekiston 1. Byudjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy asoslari, byudjet qonunchiligi O’zbekiston Mustaqillikka erishgandan so’ng, xo’jalik yuritishning bozor tizimiga o’tilishi, iqtisodiyot bozor infratuzulmasining shakllanishi va rivojlanishi mamlakat xo’jalik jarayonlarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan huquqiy asosni yaratishni talab etdi. Undan tashqari, jahondagi glaballashuv jarayonlarida faol qatnashayotgan O’zbekiston uchun davlat boshqaruv institutlarini shakllantirish va tubdan isloh qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi islohotlar davlat moliyasi, davlat byudjeti va byudjet jarayonini boshqarish va tartibga solish organlari faoliyatining samaradorligini oshirishni ko’zda tutadi. Shu sababli ular faoliyatini amalga oshirilayotgan iqtisodiy va demokratik islohotlar talablariga moslashtirish, so’nggi ijobiy natijalarni ko’zlagan holda muvofiqlash- tirish, shaklan va mazmunan yangi sifat pog’onasiga ko’tarish talab etilmoqda1. Bizga ma‘lumki, mamlakatda sodir bo’layotgan har qanday jarayonlar tegishli qonuniy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solib turiladi. Bosh hujjat esa – bu O’zbekiston Ruspublikasining Konstitutsiyasidir. Byudjet munosabatlarini tartibga solib turuvchi asosiy qonuniy hujjat ham Konstitutsiya hisoblanadi. Davlat byudjeti bilan bog’liq bo’lgan barcha huquqiy-me‘yoriy hujjatlar ham Konstitu- tsiya bilan belgilab qo’yilgan normalar asosida ishlab chiqiladi va qabul qilinadi. Davlat byudjeti va uning tuzilishi bilan bog’liq normalar Konstitutsiyaning XXV bobida ―O’zbekistonning Davlat byudjeti respublika byudjetidan, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan va mahalliy byudjetlardan iborat‖2 ekanligi belgilab quyilgan. 1Davlat moliyasini isloh etishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy- amaliy konferentsiyasi materiallari (20.12.2009). T.: HUMOYUN ISTIQLOL MO‘JIZASI. 2009. 87-88-betlar 2 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, 122-modda. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 14-son, 213-modda Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 14-son, 213-modda Ma‘lumki, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish mos huquqiy bazaga tayanishi lozim. Shu sababli yangi qonunlar turkumini ishlab chiqish zaruriyati tufayli O’zbekistonda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi qator qonunlar qabul qilindi. Bunday qonunlar avvalgi ―markazlashtirilgan rejali tizim ruhi bilan sug’orilgan‖, haddan tashqari mafkuralashtirilgan, xalqaro me‘yorlar va qoidalarning talablarini inkor etuvchi sovet davri qonunlarining o’rniga keldi va yosh mustaqil davlatimizning huquqiy demokratik yo’ldan og’ishmay ravnaq topishi uchun xizmat qila boshladi. O’zbekiston Respublikasi byudjet qurilishi, byudjet tizimining amal qilishi, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining barcha darajalaridagi (markaziy, hududiy va mahalliy) byudjet borasidagi vakolatlari byudjet qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Byudjet qonunchiligi – byudjet munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solib turishga xizmat qiluvchi barcha qonuniy va me‘yoriy-huquqiy hujjatlar yig’indisi. Huquqiy me‘yorlarning mazmunidan kelib chiqqan holda, byudjet qonunchiligini bir necha darajaga ajratish mumkin: 1- daraja – O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi - byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. 2- daraja – O’zbekiston Respublikasi hukumatining (Vazirlar Mahkamasining) byudjet masalalaridagi qarorlari. 3- daraja – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining buyruqlari, farmoyishlari va byudjet sohalariga taalluqli bo’lgan boshqa me‘yoriy hujjatlari (Nizomlar, Yo’riqnomalar, Qoidalar) 4- daraja – mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari va boshqa me‘yoriy hujjatlari (Masalan, tegishli viloyat, tuman (shahar) mahalliy byudjeti parametrlarini tasdiqlash to’g’risidagi Xalq deputatlari Kengashlarining va hokimlarinig qarorlari). Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi byudjet qonunchiligi O’zbekiston Ma‘lumki, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish mos huquqiy bazaga tayanishi lozim. Shu sababli yangi qonunlar turkumini ishlab chiqish zaruriyati tufayli O’zbekistonda iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi qator qonunlar qabul qilindi. Bunday qonunlar avvalgi ―markazlashtirilgan rejali tizim ruhi bilan sug’orilgan‖, haddan tashqari mafkuralashtirilgan, xalqaro me‘yorlar va qoidalarning talablarini inkor etuvchi sovet davri qonunlarining o’rniga keldi va yosh mustaqil davlatimizning huquqiy demokratik yo’ldan og’ishmay ravnaq topishi uchun xizmat qila boshladi. O’zbekiston Respublikasi byudjet qurilishi, byudjet tizimining amal qilishi, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining barcha darajalaridagi (markaziy, hududiy va mahalliy) byudjet borasidagi vakolatlari byudjet qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Byudjet qonunchiligi – byudjet munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solib turishga xizmat qiluvchi barcha qonuniy va me‘yoriy-huquqiy hujjatlar yig’indisi. Huquqiy me‘yorlarning mazmunidan kelib chiqqan holda, byudjet qonunchiligini bir necha darajaga ajratish mumkin: 1- daraja – O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi - byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. 2- daraja – O’zbekiston Respublikasi hukumatining (Vazirlar Mahkamasining) byudjet masalalaridagi qarorlari. 3- daraja – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining buyruqlari, farmoyishlari va byudjet sohalariga taalluqli bo’lgan boshqa me‘yoriy hujjatlari (Nizomlar, Yo’riqnomalar, Qoidalar) 4- daraja – mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari va boshqa me‘yoriy hujjatlari (Masalan, tegishli viloyat, tuman (shahar) mahalliy byudjeti parametrlarini tasdiqlash to’g’risidagi Xalq deputatlari Kengashlarining va hokimlarinig qarorlari). Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi byudjet qonunchiligi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslangan va O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, ―Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjet huquqlari to’g’risidagi, O’zbekiston Respublikasi ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi qonuni, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tegishli moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan ―Davlat byudjeti to’g’risidagi qonuni va byudjet masalalari bo’yicha boshqa qonuniy va normativ xujjatlardan tashkil topgan. O’zbekiston Respublikasida davlat moliyasini isloh qilish bo’yicha muhim qadamlardan biri 2004 yil 26 avgustda O’zbekiston Respublikasining ―Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida‖gi 664-II sonli Qonunining qabul qilinishi bo’ldi. Ushbu Qonunning maqsadi O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’armalarining) va byudjet tashkilotlari byudjet- dan tashqari mablag’larining g’azna ijrosi sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Mazkur qonunda davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil etish va g’aznachilik faoliyati bilan bog’liq holatlar o’zining huquqiy asosiga ega bo’ldi. Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslangan va O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, ―Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjet huquqlari to’g’risidagi, O’zbekiston Respublikasi ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi qonuni, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tegishli moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan ―Davlat byudjeti to’g’risidagi qonuni va byudjet masalalari bo’yicha boshqa qonuniy va normativ xujjatlardan tashkil topgan. O’zbekiston Respublikasida davlat moliyasini isloh qilish bo’yicha muhim qadamlardan biri 2004 yil 26 avgustda O’zbekiston Respublikasining ―Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risida‖gi 664-II sonli Qonunining qabul qilinishi bo’ldi. Ushbu Qonunning maqsadi O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’armalarining) va byudjet tashkilotlari byudjet- dan tashqari mablag’larining g’azna ijrosi sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat. Mazkur qonunda davlat byudjeti g’azna ijrosini tashkil etish va g’aznachilik faoliyati bilan bog’liq holatlar o’zining huquqiy asosiga ega bo’ldi. Keyingi yillarda ham davlat byudjeti g’azna ijrosining me‘yoriy-huquqiy asoslarini mustahkamlashga qaratilgan qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 69-sonli (04.08.2009) buyrug’i bilan tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2007- raqam (16.09.2009) bilan ro’yxatga olingan ―Davlat byudjetining g’azna ijrosi Qoidalarining qabul qilinishi muhim qadam bo’lib xizmat qildi. Mazkur ―Qoidalar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari tomonidan respublika va hududiy g’azna hisobvaraqlarini qo’llash sharoitida respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarning g’azna ijrosini amalga oshirish tartibini belgilab berdi. Xususan, ushbu ―Qoidalar muqaddam amal qilib kelgan bir qator me‘yoriy xujjatlarni o’zida mujassamlashtirdi va G’aznachilik va uning hududiy bo’linmalari tomonidan respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarning g’azna ijrosini amalga oshirish tartiblarini belgilab berdi. 2. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, mazmuni va ahamiyati Ma‘lumki, byudjet qonunchiligini yanada rivojlantirish va takomillashtirish asosida byudjet faoliyatini rivojlantirish davlat moliyasini boshqarish tizimini isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 2000 yil 14 dekabrda ―Byudjet tizimi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinganidan beri o’tgan davr mobaynida byudjet tizimi amaliyotida bir qator o’zgarishlar sodir bo’ldi, ular:  davlat byudjeti ijrosi g’aznachilik tizimining joriy etilishi;  bir qator davlat maqsadli jamg’armalari va boshqa nobyudjet fondlarining tuzilishi va amal qilishi;  byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari qo’shimcha mablag’larni jalb Keyingi yillarda ham davlat byudjeti g’azna ijrosining me‘yoriy-huquqiy asoslarini mustahkamlashga qaratilgan qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 69-sonli (04.08.2009) buyrug’i bilan tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2007- raqam (16.09.2009) bilan ro’yxatga olingan ―Davlat byudjetining g’azna ijrosi Qoidalarining qabul qilinishi muhim qadam bo’lib xizmat qildi. Mazkur ―Qoidalar O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligi va uning hududiy bo’linmalari tomonidan respublika va hududiy g’azna hisobvaraqlarini qo’llash sharoitida respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarning g’azna ijrosini amalga oshirish tartibini belgilab berdi. Xususan, ushbu ―Qoidalar muqaddam amal qilib kelgan bir qator me‘yoriy xujjatlarni o’zida mujassamlashtirdi va G’aznachilik va uning hududiy bo’linmalari tomonidan respublika byudjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlarning g’azna ijrosini amalga oshirish tartiblarini belgilab berdi. 2. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, mazmuni va ahamiyati Ma‘lumki, byudjet qonunchiligini yanada rivojlantirish va takomillashtirish asosida byudjet faoliyatini rivojlantirish davlat moliyasini boshqarish tizimini isloh qilishning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 2000 yil 14 dekabrda ―Byudjet tizimi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunining qabul qilinganidan beri o’tgan davr mobaynida byudjet tizimi amaliyotida bir qator o’zgarishlar sodir bo’ldi, ular:  davlat byudjeti ijrosi g’aznachilik tizimining joriy etilishi;  bir qator davlat maqsadli jamg’armalari va boshqa nobyudjet fondlarining tuzilishi va amal qilishi;  byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari qo’shimcha mablag’larni jalb qilish manbalarining kengayishi va ular ustidan nazoratni yaxshilash zarurligi;  byudjet tasnifi, byudjet hisobi va hisoboti tizimining takomillashuvi;  yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining qabul qilinishi va amalga kiritilishi va boshqa holatlar bilan bog’liq bo’lib, byudjet qonunchiligini yanada takomillashtirish zarurligini taqozo etdi. Natijada amaldagi ―Byudjet tizimi to’g’risidagi hamda ―Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunlarida belgilangan normalar mukammal tarzda qayta ishlangan holda Byudjet Kodeksida o’z aksini topdi. Byudjet tizimidagi islohotlar doirasida 2014 yildan boshlab amalga kiritilgan yangi Byudjet Kodeksi davlat moliyasini boshqarishning huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash, byudjet siyosatining ustuvorliklarini belgilab olish, byudjet mablag’laridan foydalanish samaradorligini oshirish va davlat xizmatlarini taqdim etish sifatini oshirishga qaratilgan. qilish manbalarining kengayishi va ular ustidan nazoratni yaxshilash zarurligi;  byudjet tasnifi, byudjet hisobi va hisoboti tizimining takomillashuvi;  yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining qabul qilinishi va amalga kiritilishi va boshqa holatlar bilan bog’liq bo’lib, byudjet qonunchiligini yanada takomillashtirish zarurligini taqozo etdi. Natijada amaldagi ―Byudjet tizimi to’g’risidagi hamda ―Davlat byudjetining g’azna ijrosi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunlarida belgilangan normalar mukammal tarzda qayta ishlangan holda Byudjet Kodeksida o’z aksini topdi. Byudjet tizimidagi islohotlar doirasida 2014 yildan boshlab amalga kiritilgan yangi Byudjet Kodeksi davlat moliyasini boshqarishning huquqiy asoslarini yanada mustahkamlash, byudjet siyosatining ustuvorliklarini belgilab olish, byudjet mablag’laridan foydalanish samaradorligini oshirish va davlat xizmatlarini taqdim etish sifatini oshirishga qaratilgan. BYUDJET KODEKSI Umumiy qism Maxsus qism Konsolidatsiyalashtirilgan byudjetning maqsadlari va tarkibi belgilangan 7-bob Davlat maqsadli jamg‘armalarini shakllantirish va ulardan foydalanishning byudjet jarayoni bilan umumiy kelishilgan normalari belgilangan 6-bob ―Byudjet tizimi to‘g‘risida va ―Davlat byudjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari bilan tartibga solingan byudjetlarni ijro etish normalari va tartiblari konsolidatsiya- lashtirilgan va kelishilgan. Quyi byudjetlar daromadlari prognozining ortiqcha bajarilgan summasini yuqori turuvchi byudjetga markazlashtirishga yo‘l qo‘ymaslik to‘g‘risidagi norma joriy etilgan 19-bob Byudjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlari konsolidatsiyalashtirilgan va belgilangan 4-bob Byudjet tashkilotlarining xarajatlari smetalari va byudjet mablag‘larini taqsimlovchilar xarajatlarining yig‘ma smetalarini tuzish va ro‘yxatdan o‘tkazishning yangi tartibi joriy etilgan 18-bob Yangi byudjet tasnifi tushunchasi, tarkibi va asosiy prinsiplari belgilangan 3-bob Favqulodda byudjet tushunchasi joriy etilgan va uni shakllantirish shartlari belgilangan 17-bob Byudjet tizimining yangi prinsiplari kiritilgan 2-bob O‘rta muddatli byudjetlashtirishni joriy etish uchun asos yaratilgan va byudjetdan mablag‘ ajratishning natijalar bilan bog‘liqligini ta‘minlaydigan dasturiy byudjetdashtirish vositalari joriy etilgan 16-bob Byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida qo‘llaniladigan yangi tushunchalar belgilangan 1-bob BYUDJET KODEKSI Umumiy qism Maxsus qism Konsolidatsiyalashtirilgan byudjetning maqsadlari va tarkibi belgilangan 7-bob Davlat maqsadli jamg‘armalarini shakllantirish va ulardan foydalanishning byudjet jarayoni bilan umumiy kelishilgan normalari belgilangan 6-bob ―Byudjet tizimi to‘g‘risida va ―Davlat byudjetining g‘azna ijrosi to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari bilan tartibga solingan byudjetlarni ijro etish normalari va tartiblari konsolidatsiya- lashtirilgan va kelishilgan. Quyi byudjetlar daromadlari prognozining ortiqcha bajarilgan summasini yuqori turuvchi byudjetga markazlashtirishga yo‘l qo‘ymaslik to‘g‘risidagi norma joriy etilgan 19-bob Byudjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlari konsolidatsiyalashtirilgan va belgilangan 4-bob Byudjet tashkilotlarining xarajatlari smetalari va byudjet mablag‘larini taqsimlovchilar xarajatlarining yig‘ma smetalarini tuzish va ro‘yxatdan o‘tkazishning yangi tartibi joriy etilgan 18-bob Yangi byudjet tasnifi tushunchasi, tarkibi va asosiy prinsiplari belgilangan 3-bob Favqulodda byudjet tushunchasi joriy etilgan va uni shakllantirish shartlari belgilangan 17-bob Byudjet tizimining yangi prinsiplari kiritilgan 2-bob O‘rta muddatli byudjetlashtirishni joriy etish uchun asos yaratilgan va byudjetdan mablag‘ ajratishning natijalar bilan bog‘liqligini ta‘minlaydigan dasturiy byudjetdashtirish vositalari joriy etilgan 16-bob Byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida qo‘llaniladigan yangi tushunchalar belgilangan 1-bob 4.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining tasnifi Turli darajalardagi byudjetlarning xarajatlari idoraviy bo‘ysunish mezoni asosida chegaralangan 13- bob Byudjet transfertlarining barcha turlari, shu jumladan, o‘zaro hisob-kitoblar aks ettirilgan 20-bob O‘zgartirishlar kiritish tartiblari soddalashtirilgan va ularning miqdorlari aniqlangan 21-bob Byudjet hisobi standartlarini joiy etishga asos yaratildi 24-bob Davlat byudjeti va DMJlar ijrosi Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan keyin, bu bo‘yicha axborotni Moliya vazirligining rasimy saytida joylashtirish haqida norma kiritilgan 25-bob Davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishning davriyligi va muddatlari belgilangan 27-bob Byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish hollari tasniflangan 28-BOB 4.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining tasnifi Turli darajalardagi byudjetlarning xarajatlari idoraviy bo‘ysunish mezoni asosida chegaralangan 13- bob Byudjet transfertlarining barcha turlari, shu jumladan, o‘zaro hisob-kitoblar aks ettirilgan 20-bob O‘zgartirishlar kiritish tartiblari soddalashtirilgan va ularning miqdorlari aniqlangan 21-bob Byudjet hisobi standartlarini joiy etishga asos yaratildi 24-bob Davlat byudjeti va DMJlar ijrosi Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan keyin, bu bo‘yicha axborotni Moliya vazirligining rasimy saytida joylashtirish haqida norma kiritilgan 25-bob Davlat moliyaviy nazoratini amalga oshirishning davriyligi va muddatlari belgilangan 27-bob Byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish hollari tasniflangan 28-BOB Ushbu Kodeks O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi 2013 yil 26 dekabrda qabul qilingan bo’lib, 9 ta bo’lim, 28 ta bob, 192 moddadan iborat. Ushbu Kodeks: - O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi tuzilishi va uni boshqarish asoslarini; - O’zbekiston Respublikasining davlat byudjetini tuzish prinsiplari va uning tuzilmasini; - davlat byudjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish tartibini; - davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari daromadlarini shakllantirish va ularning xarajatlarini amalga oshirish prinsiplarini; - davlat byudjeti tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni; - davlat byudjeti mablag’lari bilan operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida hisobga olish, hisobot va nazorat qilish tartiblarini belgilab beradi. Kodeksda byudjet tizimi va byudjet tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar tarkibi, davlat byudjetining daromad va xarajatlari tarkibi, respublika va mahalliy byudjetlarning daromadlari va xarajatlari tarkibi va ularning byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash tartiblari, byudjet jarayonini tashkil qilish tartiblari; byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari, davlat maqsadli jamg’armalari, ularni tashkil qilish va ular mablag’laridan foydalanish tartibi kabilar belgilab berilgan. Yangi Byudjet Kodeksi byudjet jarayonini xalqaro amaliyot tajribalaridan kelib chiqqan holda tartibga solish, byudjet amaliyotida mavjud bo’lgan ziddiyatlarni bartaraf etish, eskirgan tartib-qoidalarni bekor qilish, byudjet jarayonini tashkil etishdagi me‘yorlar, nizomlar va byudjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlarini tizimlashtirish maqsadida ishlab chiqildi. Byudjet Kodeksining alohida boblarida byudjet tizimi, uning tamoyillari, Ushbu Kodeks O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi byudjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va byudjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi 2013 yil 26 dekabrda qabul qilingan bo’lib, 9 ta bo’lim, 28 ta bob, 192 moddadan iborat. Ushbu Kodeks: - O’zbekiston Respublikasining byudjet tizimi tuzilishi va uni boshqarish asoslarini; - O’zbekiston Respublikasining davlat byudjetini tuzish prinsiplari va uning tuzilmasini; - davlat byudjetini tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ijro etish tartibini; - davlat byudjeti va davlat maqsadli jamg’armalari daromadlarini shakllantirish va ularning xarajatlarini amalga oshirish prinsiplarini; - davlat byudjeti tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni; - davlat byudjeti mablag’lari bilan operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida hisobga olish, hisobot va nazorat qilish tartiblarini belgilab beradi. Kodeksda byudjet tizimi va byudjet tuzilmasiga kiruvchi byudjetlar tarkibi, davlat byudjetining daromad va xarajatlari tarkibi, respublika va mahalliy byudjetlarning daromadlari va xarajatlari tarkibi va ularning byudjet bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash tartiblari, byudjet jarayonini tashkil qilish tartiblari; byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalari, davlat maqsadli jamg’armalari, ularni tashkil qilish va ular mablag’laridan foydalanish tartibi kabilar belgilab berilgan. Yangi Byudjet Kodeksi byudjet jarayonini xalqaro amaliyot tajribalaridan kelib chiqqan holda tartibga solish, byudjet amaliyotida mavjud bo’lgan ziddiyatlarni bartaraf etish, eskirgan tartib-qoidalarni bekor qilish, byudjet jarayonini tashkil etishdagi me‘yorlar, nizomlar va byudjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlarini tizimlashtirish maqsadida ishlab chiqildi. Byudjet Kodeksining alohida boblarida byudjet tizimi, uning tamoyillari, byudjet tizimini boshqarish organlarining byudjet sohasidagi vakolatlari, byudjet tizimi tarkibiga kiruvchi byudjetlarning daromadlari va xarajatlari kabilar belgilab berilgan. Umuman olganda Byudjet kodeksi 50 ga yaqin qonun hujjatlari va qonun osti hujjatlarini o’z ichiga oladi. Moliya-byudjet tizimida mazkur huquqiy hujjatning qabul qilinishi bilan O’zbekiston Respublikasi Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi davlatlari orasida o’z Byudjet kodeksiga ega bo’lgan davlatlar safiga qo’shildi (4.1- jadval). Xalqaro tajribada Byudjet kodeksi – ma‘lum bir mamlakat byudjet tizimining asoslarini, uning tuzilishi, umumiy prinsiplarini, turli darajadagi byudjetlar va ularning vakolatlarini, byudjet jarayoni asoslari va byudjetlararo munosabatlarni, byudjet qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik choralarini belgilovchi qonun hujjati hisoblanadi. O’zbekistonda mazkur Kodeks mamlakatimizning mustaqillik davridagi qonunchilik faoliyatida qabul qilingan o’n oltinchi kodeks bo’lib, u ko’pqirrali moliyaviy munosabatlarni tartibga byudjet tizimini boshqarish organlarining byudjet sohasidagi vakolatlari, byudjet tizimi tarkibiga kiruvchi byudjetlarning daromadlari va xarajatlari kabilar belgilab berilgan. Umuman olganda Byudjet kodeksi 50 ga yaqin qonun hujjatlari va qonun osti hujjatlarini o’z ichiga oladi. Moliya-byudjet tizimida mazkur huquqiy hujjatning qabul qilinishi bilan O’zbekiston Respublikasi Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi davlatlari orasida o’z Byudjet kodeksiga ega bo’lgan davlatlar safiga qo’shildi (4.1- jadval). Xalqaro tajribada Byudjet kodeksi – ma‘lum bir mamlakat byudjet tizimining asoslarini, uning tuzilishi, umumiy prinsiplarini, turli darajadagi byudjetlar va ularning vakolatlarini, byudjet jarayoni asoslari va byudjetlararo munosabatlarni, byudjet qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik choralarini belgilovchi qonun hujjati hisoblanadi. O’zbekistonda mazkur Kodeks mamlakatimizning mustaqillik davridagi qonunchilik faoliyatida qabul qilingan o’n oltinchi kodeks bo’lib, u ko’pqirrali moliyaviy munosabatlarni tartibga solishga xizmat qiluvchi Bojxona va Soliq kodekslaridan keyin qabul qilingan byudjet-moliya sohasiga taalluqli bo’lgan uchinchi kodeksdir. 4.1-jadval MDH davlatlarida Byudjet kodeksining mavjudligi to’g’risida ma’lumot № MDHdavlatlari Byudjet kodeksining mavjudlik holati 1. Armaniston mavjud emas 2. Belorussiya mavjud, 16.07.2008 yilda qabul qilingan 3. Moldaviya mavjud emas 4. Ozarbayjon mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda 5. Rossiya mavjud, 31.07.1998 yilda qabul qilingan 6. Tojikiston mavjud emas 7. Turkmaniston mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda 8. Ukraina mavjud, 21.06.2001 yilda qabul qilingan 9. Qozog‗iston mavjud, 04.12.2008 yilda qabul qilingan 10. Qirg‗iziston mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda 11. O’zbekiston mavjud, 26.12.2013 yilda qabul qilingan Yuqorida sanab o’tilgan barcha o’zgartirishlar va yangiliklar ilg’or xalqaro tajribani o’rganish asosida joriy etilgan bo’lib, ularda mamlakatimiz byudjet tizimining samaradorligi hamda ochiq-oydinligini yanada oshirish ko’zda tutilgan. 3. Soliq kodeksi, uning davlat byudjetini shakllantirishdagi ahamiyati Mamlakatimizda kechayotgan iqtisodiy jarayonlar, tadbirkorlar va ishbilarmonlarga biznesni yuritish va qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish borasidagi engilliklar, kichik biznes subyektlariga berilayotgan preferensiyalar soliq mexanizmlarini ham yanada takomillashtirishni hamda yangi tahrirdagi Soliq kodeksini ishlab chiqish zaruriyatini yuzaga keltirdi. solishga xizmat qiluvchi Bojxona va Soliq kodekslaridan keyin qabul qilingan byudjet-moliya sohasiga taalluqli bo’lgan uchinchi kodeksdir. 4.1-jadval MDH davlatlarida Byudjet kodeksining mavjudligi to’g’risida ma’lumot № MDHdavlatlari Byudjet kodeksining mavjudlik holati 1. Armaniston mavjud emas 2. Belorussiya mavjud, 16.07.2008 yilda qabul qilingan 3. Moldaviya mavjud emas 4. Ozarbayjon mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda 5. Rossiya mavjud, 31.07.1998 yilda qabul qilingan 6. Tojikiston mavjud emas 7. Turkmaniston mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda 8. Ukraina mavjud, 21.06.2001 yilda qabul qilingan 9. Qozog‗iston mavjud, 04.12.2008 yilda qabul qilingan 10. Qirg‗iziston mavjud emas, loyihasi ustida ishlanmoqda 11. O’zbekiston mavjud, 26.12.2013 yilda qabul qilingan Yuqorida sanab o’tilgan barcha o’zgartirishlar va yangiliklar ilg’or xalqaro tajribani o’rganish asosida joriy etilgan bo’lib, ularda mamlakatimiz byudjet tizimining samaradorligi hamda ochiq-oydinligini yanada oshirish ko’zda tutilgan. 3. Soliq kodeksi, uning davlat byudjetini shakllantirishdagi ahamiyati Mamlakatimizda kechayotgan iqtisodiy jarayonlar, tadbirkorlar va ishbilarmonlarga biznesni yuritish va qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish borasidagi engilliklar, kichik biznes subyektlariga berilayotgan preferensiyalar soliq mexanizmlarini ham yanada takomillashtirishni hamda yangi tahrirdagi Soliq kodeksini ishlab chiqish zaruriyatini yuzaga keltirdi. 2007-yilgacha amalda bo’lgan Soliq kodeksi 135 moddadan iborat bo’lib, soliq munosabatlarini tartibga solishda u bilan birga ko’pgina yo’riqnoma, nizom va tartiblar ham qo’llanilar edi. Soliq qonunchiligiga tez-tez o’zgartirishlar kiritilishi va soliq normalarining boshqa me‘yoriy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinishi muayyan noaniqlik, tushunmovchilik va soliq normalarining har xil talqin qilinishiga olib kelardi, bu aksariyat hollarda soliq to’lovchilarning haqli e‘tirozlariga sabab bo’lardi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining XII yalpi majlisida soliq siyosati va tizimini yanada isloh qilish hamda erkinlashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Soliq kodeksi ma‘qullanib, Prezident tomonidan imzolanganidan so’ng, 2008-yil 1-yanvardan e‘tiboran kuchga kirdi. Kodeksda ko’zda tutilgan me‘yor va qoidalar, avvalo, soliq tizimi va soliq munosabatlarini unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va 2007-yilgacha amalda bo’lgan Soliq kodeksi 135 moddadan iborat bo’lib, soliq munosabatlarini tartibga solishda u bilan birga ko’pgina yo’riqnoma, nizom va tartiblar ham qo’llanilar edi. Soliq qonunchiligiga tez-tez o’zgartirishlar kiritilishi va soliq normalarining boshqa me‘yoriy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinishi muayyan noaniqlik, tushunmovchilik va soliq normalarining har xil talqin qilinishiga olib kelardi, bu aksariyat hollarda soliq to’lovchilarning haqli e‘tirozlariga sabab bo’lardi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining XII yalpi majlisida soliq siyosati va tizimini yanada isloh qilish hamda erkinlashtirish maqsadida O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Soliq kodeksi ma‘qullanib, Prezident tomonidan imzolanganidan so’ng, 2008-yil 1-yanvardan e‘tiboran kuchga kirdi. Kodeksda ko’zda tutilgan me‘yor va qoidalar, avvalo, soliq tizimi va soliq munosabatlarini unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini kuchaytirishga qaratilgan. ―O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini tasdiqlash to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 2-moddasiga binoan, ikki yil davomida O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining amal qilishi va samaradorligini muntazam monitoring va tahlil qilib borish, zarur bo’lgan hollarda esa uni yanada takomillashtirish uchun takliflar kiritish belgilandi. Shu maqsadda Vazirlar Mahkamasi huzurida idoralararo maxsus guruh va uning doimiy ishchi organi tuzildi. Ikki yil mobaynida ushbu ishchi organga Soliq kodeksini takomillashtirish bo’yicha mingdan ortiq takliflar kelib tushdi. Ular asosan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi hamda Moliya vazirligi va Davlat soliq qo’mitasi tomonidan o’tkazilgan seminarlarda, davra suhbatlarida xo’jalik yurituvchi subyektlar, tadbirkorlar, tijorat banklari, xalqaro moliya tashkilotlari va ekspertlar tomonidan berilgan takliflar bo’lib, 2008-yildayoq ana shu takliflar asosida Soliq kodeksining 79 ta moddasiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritilgan edi. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining amal qilishi va samaradorligini muntazam ravishda monitoring va tahlil qilib borish bo’yicha belgilangan muddatning ikkinchi yilida, ya‘ni 2009-yil mobaynida kelib tushgan takliflar asosida Vazirlar Mahkamasi tomonidan ―O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risidagi hamda ―Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida‖gi O’zbekiston Respublikasining qonunlar loyihalari Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga kiritilgan. Quyi palata tomonidan qabul qilingan mazkur qonunlar Senatning yigirmanchi yalpi majlisida ma‘qullandi hamda Prezident tomonidan imzolanib, 2010-yil 1-yanvardan hayotga tatbiq etila boshlandi1. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi2 soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetiga va davlat maqsadli jamg’armalariga to’lash bilan bog’liq munosabatlarni, mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini kuchaytirishga qaratilgan. ―O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini tasdiqlash to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 2-moddasiga binoan, ikki yil davomida O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining amal qilishi va samaradorligini muntazam monitoring va tahlil qilib borish, zarur bo’lgan hollarda esa uni yanada takomillashtirish uchun takliflar kiritish belgilandi. Shu maqsadda Vazirlar Mahkamasi huzurida idoralararo maxsus guruh va uning doimiy ishchi organi tuzildi. Ikki yil mobaynida ushbu ishchi organga Soliq kodeksini takomillashtirish bo’yicha mingdan ortiq takliflar kelib tushdi. Ular asosan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi hamda Moliya vazirligi va Davlat soliq qo’mitasi tomonidan o’tkazilgan seminarlarda, davra suhbatlarida xo’jalik yurituvchi subyektlar, tadbirkorlar, tijorat banklari, xalqaro moliya tashkilotlari va ekspertlar tomonidan berilgan takliflar bo’lib, 2008-yildayoq ana shu takliflar asosida Soliq kodeksining 79 ta moddasiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritilgan edi. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi normalarining amal qilishi va samaradorligini muntazam ravishda monitoring va tahlil qilib borish bo’yicha belgilangan muddatning ikkinchi yilida, ya‘ni 2009-yil mobaynida kelib tushgan takliflar asosida Vazirlar Mahkamasi tomonidan ―O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risidagi hamda ―Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida‖gi O’zbekiston Respublikasining qonunlar loyihalari Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga kiritilgan. Quyi palata tomonidan qabul qilingan mazkur qonunlar Senatning yigirmanchi yalpi majlisida ma‘qullandi hamda Prezident tomonidan imzolanib, 2010-yil 1-yanvardan hayotga tatbiq etila boshlandi1. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksi2 soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjetiga va davlat maqsadli jamg’armalariga to’lash bilan bog’liq munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soladi. Kodeks 64 ta bob, 392 moddadan iborat bo’lib, u soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me‘yor va qoidalarni mujassamlashtirgan va to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylandi. Jumladan, yangi Kodeksda iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan Prezident farmonlari va qarorlarida bayon etilgan normalar to’liq ifodasini topgan. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksining tadbirkorlar imkoniyatlarini kengaytirish va manfaatlarini himoya qilishdagi ahamiyatga katta. Unga muvofiq, soliqqa tortish masalalarida baxsli holatlar yuzaga kelganda, masala soliq to’lovchi foydasiga hal etiladi. Soliq kodeksiga (avvalgi tahrirdagi kodeksda mavjud bo’lmagan) soliq to’lovchining haqligi prezumpsiyasi prinsipi kiritildi, ya‘ni soliq shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soladi. Kodeks 64 ta bob, 392 moddadan iborat bo’lib, u soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me‘yor va qoidalarni mujassamlashtirgan va to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylandi. Jumladan, yangi Kodeksda iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan Prezident farmonlari va qarorlarida bayon etilgan normalar to’liq ifodasini topgan. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksining tadbirkorlar imkoniyatlarini kengaytirish va manfaatlarini himoya qilishdagi ahamiyatga katta. Unga muvofiq, soliqqa tortish masalalarida baxsli holatlar yuzaga kelganda, masala soliq to’lovchi foydasiga hal etiladi. Soliq kodeksiga (avvalgi tahrirdagi kodeksda mavjud bo’lmagan) soliq to’lovchining haqligi prezumpsiyasi prinsipi kiritildi, ya‘ni soliq to’g’risidagi qonun hujjatlaridagi bartaraf etib bo’lmaydigan barcha qarama- qarshiliklar va noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga talqin etiladi va bu Soliq kodeksining tamoyillarida alohida belgilab qo’yildi. Soliq kodeksining 6-11-moddalariga muvofiq, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari soliq solishning majburiyligi, aniqligi, adolatliligi, soliq tizimining yagonaligi, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining oshkoraligi va, yuqorida ta‘kidlanganidek, soliq to’lovchining haqligi prezumpsiyasi prinsiplariga asoslanadi. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining qoidalari Kodeksda belgilangan ushbu prinsiplarga zid bo’lishi mumkin emas. Bundan tashqari, Soliq kodeksining soliq ma‘murchiligi masalalariga bag’ishlangan umumiy qismi avvalgisiga nisbatan tubdan o’zgartirildi va kengaytirildi. Mazkur qismda fuqarolarga sodda va tushunarli bo’lishi uchun soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar tushunchalariga, shuningdek, yuridik shaxs, jismoniy shaxs, yakka tartibdagi tadbirkor kabi tushunchalarga alohida ta‘riflar berildi. Endilikda barcha soliq to’lovchilar soliqlarni qaysi maqsadda to’layotganliklari to’g’risida to’liq va kengroq tasavvurga ega bo’ladilar, bu esa, o’z navbatida, soliq madaniyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi. Shuningdek, Soliq kodeksida soliq nazoratining shakllari ham belgilanib, ularning mazmun-mohiyati alohida moddalarda aniq-ravshan tarzda yoritildi. Chunonchi, unda soliq tekshiruvlari tushunchasi va ularning shakllari, soliq tekshiruvlarining turlari, ishtirokchilari, tekshiruvni o’tkazish uchun asos bo’ladigan holatlar, muddatlar, uning davriyligi hamda soliq tekshiruvlarini o’tkazish tartibi to’g’risida tushunchalar ochib berildi. ―Soliq nazorati bobida, jumladan, kameral nazorat, xronometraj masalalari yoritilgan. Ularni o’tkazish tartibi, muddatlari, davriyligi hamda ularni o’tkazish uchun zarur bo’lgan hujjatlar ko’rsatib o’tilgan. Soliq kodeksi soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me‘yor va qoidalarni mujassamlashtirgan, to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylantirilganligi bois, uning amalga kiritilishi munosabati bilan o’z ahamiyatini yo’qotgan bir qator qonun hujjatlari butunlay bekor qilindi. ―Muddatida to’lanmagan soliqlar va to’g’risidagi qonun hujjatlaridagi bartaraf etib bo’lmaydigan barcha qarama- qarshiliklar va noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga talqin etiladi va bu Soliq kodeksining tamoyillarida alohida belgilab qo’yildi. Soliq kodeksining 6-11-moddalariga muvofiq, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari soliq solishning majburiyligi, aniqligi, adolatliligi, soliq tizimining yagonaligi, soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining oshkoraligi va, yuqorida ta‘kidlanganidek, soliq to’lovchining haqligi prezumpsiyasi prinsiplariga asoslanadi. Soliq to’g’risidagi qonun hujjatlarining qoidalari Kodeksda belgilangan ushbu prinsiplarga zid bo’lishi mumkin emas. Bundan tashqari, Soliq kodeksining soliq ma‘murchiligi masalalariga bag’ishlangan umumiy qismi avvalgisiga nisbatan tubdan o’zgartirildi va kengaytirildi. Mazkur qismda fuqarolarga sodda va tushunarli bo’lishi uchun soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar tushunchalariga, shuningdek, yuridik shaxs, jismoniy shaxs, yakka tartibdagi tadbirkor kabi tushunchalarga alohida ta‘riflar berildi. Endilikda barcha soliq to’lovchilar soliqlarni qaysi maqsadda to’layotganliklari to’g’risida to’liq va kengroq tasavvurga ega bo’ladilar, bu esa, o’z navbatida, soliq madaniyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi. Shuningdek, Soliq kodeksida soliq nazoratining shakllari ham belgilanib, ularning mazmun-mohiyati alohida moddalarda aniq-ravshan tarzda yoritildi. Chunonchi, unda soliq tekshiruvlari tushunchasi va ularning shakllari, soliq tekshiruvlarining turlari, ishtirokchilari, tekshiruvni o’tkazish uchun asos bo’ladigan holatlar, muddatlar, uning davriyligi hamda soliq tekshiruvlarini o’tkazish tartibi to’g’risida tushunchalar ochib berildi. ―Soliq nazorati bobida, jumladan, kameral nazorat, xronometraj masalalari yoritilgan. Ularni o’tkazish tartibi, muddatlari, davriyligi hamda ularni o’tkazish uchun zarur bo’lgan hujjatlar ko’rsatib o’tilgan. Soliq kodeksi soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me‘yor va qoidalarni mujassamlashtirgan, to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylantirilganligi bois, uning amalga kiritilishi munosabati bilan o’z ahamiyatini yo’qotgan bir qator qonun hujjatlari butunlay bekor qilindi. ―Muddatida to’lanmagan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni undirib olish to’g’risida‖gi, ―Davlat boji to’g’risidagi, ―Patta to’lovi to’g’risidagi qonunlar shular jumlasidandir. Lekin keyingi yillarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18- iyuldagi ―Soliq ma‘muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning yig’iluvchanligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi farmoni talablarini amalga oshirish borasida ko’rilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan, respublika va mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirishning qo’shimcha zaxiralarini aniqlash, soliq ma‘muriyatchiligi jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, xorij mamlakatlarining soliq qonunchiligi va ma‘muriyatchiligi sohasidagi sinalgan ilg’or yutuqlarini implementatsiya qilish ishlari qoniqarsizligicha qolmoqda. Bu kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida 2018-yil 13-fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Soliq qonunchiligini tubdan takomillashtirish bo’yicha tashkiliy boshqa majburiy to’lovlarni undirib olish to’g’risida‖gi, ―Davlat boji to’g’risidagi, ―Patta to’lovi to’g’risidagi qonunlar shular jumlasidandir. Lekin keyingi yillarda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18- iyuldagi ―Soliq ma‘muriyatchiligini tubdan takomillashtirish, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning yig’iluvchanligini oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi farmoni talablarini amalga oshirish borasida ko’rilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan, respublika va mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirishning qo’shimcha zaxiralarini aniqlash, soliq ma‘muriyatchiligi jarayoniga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, xorij mamlakatlarining soliq qonunchiligi va ma‘muriyatchiligi sohasidagi sinalgan ilg’or yutuqlarini implementatsiya qilish ishlari qoniqarsizligicha qolmoqda. Bu kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida 2018-yil 13-fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Soliq qonunchiligini tubdan takomillashtirish bo’yicha tashkiliy chora-tadbirlar to’g’risidagi farmoyishi qabul qilindi. Farmoyishda Soliq ma‘muriyatchiligi va soliqqa tortishning zamonaviy usullarini, soliqlarning to’liq yig’iluvchanligi va byudjetga o’z vaqtida tushishi ustidan samarali nazorat mexanizmlarini joriy etish orqali soliq-byudjet siyosatini yanada takomillashtirish, byudjet jarayoni shaffofligi darajasini oshirish maqsadida bir qator chora-tadbirlar belgilandi. Jumladan, birinchi bosqichda – 2018-yil 1-aprel kuniga qadar O’zbekiston Respublikasi soliq-byudjet siyosatini takomillashtirish kontseptsiya loyihasini ishlab chiqish; ikkinchi bosqichda – 2018-yil 1-iyul kuniga qadar O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi yangi tahriri loyihasini ishlab chiqishni ta‘minlash belgilandi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining yangi tahririni ishlab chiqishga xalqaro ekspert va maslahatchilarni jalb qilish nazarda tutildi. Xulosa qilib aytganda, Soliq kodeksi mamlakatimiz iqtisodiyotining jadal sur‘atlar bilan o’sishiga, uning makroiqtisodiy mutanosibligini ta‘minlashga qaratilgan islohotlarni chuqurlashtirishga, xususan, tadbirkorlik, kichik biznes va fermerlik harakatining izchil rivojlanishiga kafolat va imtiyozlar beradigan siyosatni davom ettirishda huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. U soliq tizimi va soliq munosabatlarini unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini yanada kuchay- tirish, yurtimizda islohotlarni amalga oshirish uchun ilg’or zamonaviy soliq solish tizimiga mos keladigan va byudjetning daromad qismining shakllanishini barqaror ravishda ta‘minlaydigan hamda iqtisodiy o’sishga ta‘sirchan omil bo’ladigan samarali soliq tizimi barpo etilishini ta‘minlaydi. 4. Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy byudjetlarni boshqarishdagi huquq va majburiyatlari Hududlardagi ijtimoiy jarayonlarni boshqarish va tartibga solishda mahalliy davlat hokimiyati organlari alohida o’rin egallaydi. 1993-yil 2-sentyabrda qabul qilingan ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g‗risidagi № 913-XII-son O’zbekiston chora-tadbirlar to’g’risidagi farmoyishi qabul qilindi. Farmoyishda Soliq ma‘muriyatchiligi va soliqqa tortishning zamonaviy usullarini, soliqlarning to’liq yig’iluvchanligi va byudjetga o’z vaqtida tushishi ustidan samarali nazorat mexanizmlarini joriy etish orqali soliq-byudjet siyosatini yanada takomillashtirish, byudjet jarayoni shaffofligi darajasini oshirish maqsadida bir qator chora-tadbirlar belgilandi. Jumladan, birinchi bosqichda – 2018-yil 1-aprel kuniga qadar O’zbekiston Respublikasi soliq-byudjet siyosatini takomillashtirish kontseptsiya loyihasini ishlab chiqish; ikkinchi bosqichda – 2018-yil 1-iyul kuniga qadar O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi yangi tahriri loyihasini ishlab chiqishni ta‘minlash belgilandi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining yangi tahririni ishlab chiqishga xalqaro ekspert va maslahatchilarni jalb qilish nazarda tutildi. Xulosa qilib aytganda, Soliq kodeksi mamlakatimiz iqtisodiyotining jadal sur‘atlar bilan o’sishiga, uning makroiqtisodiy mutanosibligini ta‘minlashga qaratilgan islohotlarni chuqurlashtirishga, xususan, tadbirkorlik, kichik biznes va fermerlik harakatining izchil rivojlanishiga kafolat va imtiyozlar beradigan siyosatni davom ettirishda huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. U soliq tizimi va soliq munosabatlarini unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag’batlantiruvchi rolini yanada kuchay- tirish, yurtimizda islohotlarni amalga oshirish uchun ilg’or zamonaviy soliq solish tizimiga mos keladigan va byudjetning daromad qismining shakllanishini barqaror ravishda ta‘minlaydigan hamda iqtisodiy o’sishga ta‘sirchan omil bo’ladigan samarali soliq tizimi barpo etilishini ta‘minlaydi. 4. Mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy byudjetlarni boshqarishdagi huquq va majburiyatlari Hududlardagi ijtimoiy jarayonlarni boshqarish va tartibga solishda mahalliy davlat hokimiyati organlari alohida o’rin egallaydi. 1993-yil 2-sentyabrda qabul qilingan ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g‗risidagi № 913-XII-son O’zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq, ―Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo’ysunadigan shaharlardan, shuningdek shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) xalq deputatlari Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik organlari‖1 hisoblanadi. Xalq deputatlari Kengashi va hokim viloyat, tuman va shahar uchun umumiy bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish vazifalari amalga oshirilishini, joylarda qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan hujjatlar, yuqori turuvchi xalq deputatlari Kengashlari va hokimlar qarorlarining ijrosini, O’zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari o’rtasidagi aloqalarni, aholini viloyat, tuman va shaharni boshqarishga jalb etishni ta‘minlaydi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi va viloyat, tuman, shahar hokimi tegishli hududda Respublikasi Qonuniga muvofiq, ―Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo’ysunadigan shaharlardan, shuningdek shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) xalq deputatlari Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik organlari‖1 hisoblanadi. Xalq deputatlari Kengashi va hokim viloyat, tuman va shahar uchun umumiy bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish vazifalari amalga oshirilishini, joylarda qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan hujjatlar, yuqori turuvchi xalq deputatlari Kengashlari va hokimlar qarorlarining ijrosini, O’zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari o’rtasidagi aloqalarni, aholini viloyat, tuman va shaharni boshqarishga jalb etishni ta‘minlaydi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi va viloyat, tuman, shahar hokimi tegishli hududda o’zini-o’zi boshqarishni rivojlantirishga ko’maklashish asosida o’zini-o’zi boshqarish organlarining faoliyatini yo’naltirib turadilar. Mahalliy byudjetlarni shakllantirish hamda hududlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta‘minlashda mahalliy byudjetlardan foydalanish jarayonlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozlari va davlat byudjeti parametrlari to’g’risidagi qarorlari va boshqa qonun hujjatlari asosida belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko’ra, mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoriga ―mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish‖1 vakolati berilgan. Shu bilan mahalliy hokimiyat organlarining byudjet sohasidagi faoliyatining konstitutsiyaviy asosi o’rnatilgan. Joylardagi mahalliy vakillik hokimiyati va ijro hokimiyati organlarining bu sohadagi vazifalari, vakolatlari turlicha bo’lib, ular avvalo ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi Qonunda belgilangan. O’zbekistonda olib borilayotgan islohotlarning chuqurlashuvi mahalliy hokimiyat organlarining ularga tegishli hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliya-byudjet sohasidagi huquqlarini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini mustahkamlashni talab qiladi. Mahalliy byudjetlarning salmog’i oshishi ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan bog’liq, ya‘ni markaziy hokimiyat hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish, ijtimoiy infratuzilmani saqlash, ishchi kuchini qayta tayyorlash bilan bog’liq vakolatlarni joylarga berib bormoqda. Mahalliy byudjetlardan davlat takror ishlab chiqarish jarayoniga ta‘sir etishda keng foydalanmoqda, mahalliy boshqaruv organlari hududiy darajada davlatning maqsadga muvofiq vazifalarini tobora ko’proq bajarmoqda. O’zbekiston Respublikasining ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi Qonunining 7-moddasiga muvofiq, ―Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi va viloyat, tuman, shahar hokimi faoliyatining iqtisodiy asosini ma‘muriy- hududiy tuzilmalarning davlat mulki (kommunal mulk) hamda viloyat, tuman va o’zini-o’zi boshqarishni rivojlantirishga ko’maklashish asosida o’zini-o’zi boshqarish organlarining faoliyatini yo’naltirib turadilar. Mahalliy byudjetlarni shakllantirish hamda hududlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta‘minlashda mahalliy byudjetlardan foydalanish jarayonlari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozlari va davlat byudjeti parametrlari to’g’risidagi qarorlari va boshqa qonun hujjatlari asosida belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga ko’ra, mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoriga ―mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig’imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg’armalarni hosil qilish‖1 vakolati berilgan. Shu bilan mahalliy hokimiyat organlarining byudjet sohasidagi faoliyatining konstitutsiyaviy asosi o’rnatilgan. Joylardagi mahalliy vakillik hokimiyati va ijro hokimiyati organlarining bu sohadagi vazifalari, vakolatlari turlicha bo’lib, ular avvalo ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi Qonunda belgilangan. O’zbekistonda olib borilayotgan islohotlarning chuqurlashuvi mahalliy hokimiyat organlarining ularga tegishli hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi rolini yanada oshirib, moliya-byudjet sohasidagi huquqlarini kengaytirish va ularning moliyaviy bazasini mustahkamlashni talab qiladi. Mahalliy byudjetlarning salmog’i oshishi ustun ravishda xarajatlarning oshib borishi bilan bog’liq, ya‘ni markaziy hokimiyat hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish, ijtimoiy infratuzilmani saqlash, ishchi kuchini qayta tayyorlash bilan bog’liq vakolatlarni joylarga berib bormoqda. Mahalliy byudjetlardan davlat takror ishlab chiqarish jarayoniga ta‘sir etishda keng foydalanmoqda, mahalliy boshqaruv organlari hududiy darajada davlatning maqsadga muvofiq vazifalarini tobora ko’proq bajarmoqda. O’zbekiston Respublikasining ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi Qonunining 7-moddasiga muvofiq, ―Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi va viloyat, tuman, shahar hokimi faoliyatining iqtisodiy asosini ma‘muriy- hududiy tuzilmalarning davlat mulki (kommunal mulk) hamda viloyat, tuman va shaharda mavjud bo’lib, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga xizmat qiluvchi boshqa mulk tashkil etadi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi va viloyat, tuman, shahar hokimi mutloq O’zbekiston Respublikasi mulkida bo’lgan davlat mulki obyektlariga nisbatan ishlab chiqarish va ijtimoiy obyektlarni samarali joylashtirish, tabiiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, atrof-muhitni muhofaza etish, aholini ijtimoiy himoya qilish sohasida nazoratni amalga oshiradilar. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi, viloyat, tuman, shahar hokimi o’zlari idora qilayotgan hududdagi mulkchilikning turli shakliga asoslangan korxonalar uchun O’zbekiston Respublikasining qonunlarida nazarda tutilmagan, tadbirkorlik va xo’jalik faoliyatini erkin yuritishga to’siqinlik qiladigan cheklovlarni joriy etishga haqli emaslar‖. shaharda mavjud bo’lib, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga xizmat qiluvchi boshqa mulk tashkil etadi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi va viloyat, tuman, shahar hokimi mutloq O’zbekiston Respublikasi mulkida bo’lgan davlat mulki obyektlariga nisbatan ishlab chiqarish va ijtimoiy obyektlarni samarali joylashtirish, tabiiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish, atrof-muhitni muhofaza etish, aholini ijtimoiy himoya qilish sohasida nazoratni amalga oshiradilar. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi, viloyat, tuman, shahar hokimi o’zlari idora qilayotgan hududdagi mulkchilikning turli shakliga asoslangan korxonalar uchun O’zbekiston Respublikasining qonunlarida nazarda tutilmagan, tadbirkorlik va xo’jalik faoliyatini erkin yuritishga to’siqinlik qiladigan cheklovlarni joriy etishga haqli emaslar‖. Yuqoridagi Qonunning 8-moddasiga muvofiq esa ―Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi davlat mulkini chegaralash natijasida o’ziga berilgan yoki qonunlarga muvofiq o’zi sotib olgan obyektlarga nisbatan mulkdor vakolatlarini to’liq amalga oshiradi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining mol- mulki, mahalliy byudjetlarning mablag’lari va byudjetdan tashqari jamg’armalarning mablag’lari viloyat, tuman, shahar mulkidir. Viloyat, tuman, shahar ahamiyatiga ega bo’lgan muhandislik infratuzilmasi obyektlari va boshqa obyektlar, korxonalar va birlashmalar, xalq ta‘limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta‘minot, fan va madaniyat muassasalari, viloyat, tuman, shahar mablag’lari hisobidan tashkil etilgan yoki sotib olingan, shuningdek ulushbay asoslarda tashkil etilgan yoki sotib olingan yoxud xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashiga boshqa manbalardan bepul berilgan qimmatli qog’ozlar va moliya aktivlari viloyat, tuman, shahar mulki bo’lishi mumkin‖1. Mahalliy byudjetlar orqali xalq ta‘limi, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport muasassalari, mahalliy hokimiyat boshqaruv organlari, kam ta‘minlangan oilalarga nafaqalar berish xarajatlari moliyalashtirib boriladi. ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi Qonunning 81-moddasida2Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi byudjetdan tashqari jamg’armalar tashkil etishi mumkinligi belgilab qo’yilgan, ularga quyidagilar kiritiladi: - fuqarolar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning (bundan byudjet tashkilotlari mustasno) ixtiyoriy badallari va xayriyalari; - qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa byudjetdan tashqari mablag’lar. Mahalliy hokimiyat organlari viloyat, tuman, shahar byudjetdan tashqari jamg’armalarining mablag’lari shaxsiy g’azna hisobvaraqlarida turadi, olib qo’yilmaydi hamda tegishli xalq deputatlari Kengashi va hokimning qaroriga ko’ra sarflanadi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, amaldagi ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonuni 1993-yil 2-sentyabrda qabul qilingan bo’lib, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatida yuzaga keladigan dolzarb muammolarni hal qilishda ijobiy rol o’ynadi. Shu bilan birga, ushbu qonun qabul Yuqoridagi Qonunning 8-moddasiga muvofiq esa ―Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi davlat mulkini chegaralash natijasida o’ziga berilgan yoki qonunlarga muvofiq o’zi sotib olgan obyektlarga nisbatan mulkdor vakolatlarini to’liq amalga oshiradi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining mol- mulki, mahalliy byudjetlarning mablag’lari va byudjetdan tashqari jamg’armalarning mablag’lari viloyat, tuman, shahar mulkidir. Viloyat, tuman, shahar ahamiyatiga ega bo’lgan muhandislik infratuzilmasi obyektlari va boshqa obyektlar, korxonalar va birlashmalar, xalq ta‘limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta‘minot, fan va madaniyat muassasalari, viloyat, tuman, shahar mablag’lari hisobidan tashkil etilgan yoki sotib olingan, shuningdek ulushbay asoslarda tashkil etilgan yoki sotib olingan yoxud xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashiga boshqa manbalardan bepul berilgan qimmatli qog’ozlar va moliya aktivlari viloyat, tuman, shahar mulki bo’lishi mumkin‖1. Mahalliy byudjetlar orqali xalq ta‘limi, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport muasassalari, mahalliy hokimiyat boshqaruv organlari, kam ta‘minlangan oilalarga nafaqalar berish xarajatlari moliyalashtirib boriladi. ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi Qonunning 81-moddasida2Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi byudjetdan tashqari jamg’armalar tashkil etishi mumkinligi belgilab qo’yilgan, ularga quyidagilar kiritiladi: - fuqarolar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning (bundan byudjet tashkilotlari mustasno) ixtiyoriy badallari va xayriyalari; - qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa byudjetdan tashqari mablag’lar. Mahalliy hokimiyat organlari viloyat, tuman, shahar byudjetdan tashqari jamg’armalarining mablag’lari shaxsiy g’azna hisobvaraqlarida turadi, olib qo’yilmaydi hamda tegishli xalq deputatlari Kengashi va hokimning qaroriga ko’ra sarflanadi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, amaldagi ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonuni 1993-yil 2-sentyabrda qabul qilingan bo’lib, mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatida yuzaga keladigan dolzarb muammolarni hal qilishda ijobiy rol o’ynadi. Shu bilan birga, ushbu qonun qabul qilingandan davrdan beri markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining ham normativ-huquqiy, ham tashkiliy-amaliy jihatlari tubdan o’zgartirildi va qayta tashkil etildi. Shu sababli ushbu qonunga bir qator o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish va uni takomillashtirish zarurati yuzaga keldi. Yangi qonun loyihasining asosiy maqsadi mahalliy davlat hokimiyati organlari vakolatlarini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlariga mos ravishda muvofiqlashtirishdan iborat. Umuman olganda, qonun loyihasida quyidagi yo’nalishlarda o’zgartish va qo’shimchalar kiritilishi ko’zda tutilgan:  Mahalliy davlat hokimiyati organlarining asosiy vazifalari va vakolatlari; qilingandan davrdan beri markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining ham normativ-huquqiy, ham tashkiliy-amaliy jihatlari tubdan o’zgartirildi va qayta tashkil etildi. Shu sababli ushbu qonunga bir qator o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish va uni takomillashtirish zarurati yuzaga keldi. Yangi qonun loyihasining asosiy maqsadi mahalliy davlat hokimiyati organlari vakolatlarini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlariga mos ravishda muvofiqlashtirishdan iborat. Umuman olganda, qonun loyihasida quyidagi yo’nalishlarda o’zgartish va qo’shimchalar kiritilishi ko’zda tutilgan:  Mahalliy davlat hokimiyati organlarining asosiy vazifalari va vakolatlari;  Toshkent shahri va viloyat hokimlarining aholi tomonidan saylanishi tizimi;  Mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy imkoniyatlarini kengaytirish;  Hokimlarning aholi oldida hisobdorligi va hokimlarning faoliyatini baholash;  Xalq deputatlari tomonidan hokim, prokuror, sud raislari, ichki ishlar organlari rahbarlarining hisobotlarining eshitilishi;  Mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining iqtisodiy asoslari, jumladan,hududning rivojlanish strategiyasi, mahalliy byudjet, fiskal nomarkazlashtirish mexanizmlarini joriy etish;  Mahalliy davlat hokimiyati organlarining boshqa davlat organlari (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati, Vazirlar Mahkamasi, davlat boshqaruvi organlari, o’zini-o’zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari) bilan o’zaro munosabatlari. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining 4-bob, 27- moddasi bilan Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining, 28-moddasi bilan Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining, 30-moddasi bilan esa hududiy moliya organlarining byudjet sohasidagi vakolatlari belgilab qo’yilgan. Kodeksning tegishli moddasiga ko’ra, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlari1: - Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetini, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarini, tumanlar va shaharlar byudjetlarini tegishincha Qoraqalpog‗iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq ko’rib chiqadi va qabul qiladi;  Toshkent shahri va viloyat hokimlarining aholi tomonidan saylanishi tizimi;  Mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy imkoniyatlarini kengaytirish;  Hokimlarning aholi oldida hisobdorligi va hokimlarning faoliyatini baholash;  Xalq deputatlari tomonidan hokim, prokuror, sud raislari, ichki ishlar organlari rahbarlarining hisobotlarining eshitilishi;  Mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatining iqtisodiy asoslari, jumladan,hududning rivojlanish strategiyasi, mahalliy byudjet, fiskal nomarkazlashtirish mexanizmlarini joriy etish;  Mahalliy davlat hokimiyati organlarining boshqa davlat organlari (O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati, Vazirlar Mahkamasi, davlat boshqaruvi organlari, o’zini-o’zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari) bilan o’zaro munosabatlari. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining 4-bob, 27- moddasi bilan Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlarining, 28-moddasi bilan Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining, 30-moddasi bilan esa hududiy moliya organlarining byudjet sohasidagi vakolatlari belgilab qo’yilgan. Kodeksning tegishli moddasiga ko’ra, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar Kengashlari1: - Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetini, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarini, tumanlar va shaharlar byudjetlarini tegishincha Qoraqalpog‗iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq ko’rib chiqadi va qabul qiladi; - Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq har chorakda ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi; - mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning stavkalarini qonun hujjatlarida belgilangan miqdorlar doirasida belgilaydi. Byudjet Kodeksining tegishli bob va moddalarida hududiymoliyaorganlariningbyudjetsohasidagivakolatlari (30-modda), mahalliy byudjetlarning daromadlari va xarajatlari tarkibi va ularning byudjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash tartiblari belgilab berilgan. Xulosa qilib aytganda, keyingi yillarda byudjet amaliyotidagi o’zgarishlar, O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining qabul qilinishi, ―Mahalliy davlat - Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlari, tumanlar va shaharlar byudjetlarining tegishli davrdagi ijrosi to’g’risidagi hisobotlarni tegishincha Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar hokimlarining taqdimnomasiga muvofiq har chorakda ko’rib chiqadi va tasdiqlaydi; - mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning stavkalarini qonun hujjatlarida belgilangan miqdorlar doirasida belgilaydi. Byudjet Kodeksining tegishli bob va moddalarida hududiymoliyaorganlariningbyudjetsohasidagivakolatlari (30-modda), mahalliy byudjetlarning daromadlari va xarajatlari tarkibi va ularning byudjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlash tartiblari belgilab berilgan. Xulosa qilib aytganda, keyingi yillarda byudjet amaliyotidagi o’zgarishlar, O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksining qabul qilinishi, ―Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risidagi 913-XII-sonli Qonunga qator o’zgartirishlar kiritilishi, har moliyaviy yil uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozlari va davlat byudjeti parametrlari to’g’risidagi Qarorlarida davlat byudjetining shakllanishi va ijro etilishi bo’yicha norma va tartib-taomillarning o’zgarishi bilan davlat byudjeti va byudjet munosabatlarini tashkil etishninghuquqiyasoslari takomillashib bormoqda. Bu holatlar davlat byudjeti amal qilishini yangi sifat pog’onasiga ko’tardi va byudjet resurslarining chegaralanganligi sharoitida butun mamlakatni va uning alohida hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda davlat byudjetidan samarali foydalanish, barcha darajadagi byudjetlar daromadlarining barqarorligini va xarajatlarining oqilona ijrosini ta‘minlash masalalariga yangicha talablarni qo’ymoqda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Davlat moliyasini isloh etishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy- amaliy konferentsiyasi materiallari 2. T.: HUMOYUN ISTIQLOL MO‘JIZASI 3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 4. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y 5. Byudjet kodeksi 6. www.lex.uz 7. www.ziyo.net hokimiyati to’g’risidagi 913-XII-sonli Qonunga qator o’zgartirishlar kiritilishi, har moliyaviy yil uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O’zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozlari va davlat byudjeti parametrlari to’g’risidagi Qarorlarida davlat byudjetining shakllanishi va ijro etilishi bo’yicha norma va tartib-taomillarning o’zgarishi bilan davlat byudjeti va byudjet munosabatlarini tashkil etishninghuquqiyasoslari takomillashib bormoqda. Bu holatlar davlat byudjeti amal qilishini yangi sifat pog’onasiga ko’tardi va byudjet resurslarining chegaralanganligi sharoitida butun mamlakatni va uning alohida hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda davlat byudjetidan samarali foydalanish, barcha darajadagi byudjetlar daromadlarining barqarorligini va xarajatlarining oqilona ijrosini ta‘minlash masalalariga yangicha talablarni qo’ymoqda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Davlat moliyasini isloh etishning dolzarb muammolari. Respublika ilmiy- amaliy konferentsiyasi materiallari 2. T.: HUMOYUN ISTIQLOL MO‘JIZASI 3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 4. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y 5. Byudjet kodeksi 6. www.lex.uz 7. www.ziyo.net