MAHMUD KOSHG’ARIY XI asr MAHMUD KOSHG’ARIY XI asr Mahmud Koshg’ariy”Devonu lug’ot at-turk Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilig” QORAXONIYLAR Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq Mahmud Koshg'ariyning asl ismi Mahmud Ibn ul Husayn ibn Muhammadil Koshg'ariy bo'lib, uning bobosi Qashqarda tug'ilgan bo'lsa ham, asosan Bolosog'unda yashagan. Ba'zi manbalarda Koshg'ariyning to'liq ismi Shamsiddin Mahmud Ibn Husayn tariqasida keltirilgan. M.Koshg'ariy ilk geograf, botanik, zoolog, turkiy til grammatikasini ishlab chiqqan birinchi tilshunos olim. Mahmud Koshg'ariy Qoshg'ar shahrining janubi-g'arbidagi O'pol qishlog'ining Ozig' mahallasida tug'ilgan. U qoraxoniy hukmdorlaridan Yusuf Qodirxonning evarasi. Otasi Husayn ibn Muhammad (Qodirxonning nevarasi) «Arslon elig» nomi bilan 1056-1057-yillarda Barsxon amiri bo'lgan. Mahmudning ona tomondan buvasi Xo'ja Sayfiddin buzrukvor ham o'qimishli kishi bo'lgan. Mahmud Koshg'ariy Samarqand, Buxoro, Bag'dodda tahsil olgan, arab, fors, rumoniy kabi 8-9 tilni mukammal egallagan. U qandaydir bir qirg'in paytida ota yurtini tashlab chiqib ketgan. Mahmud ko'p o'lkalarni kezadi va 1118-yilda Qashg'arga qaytib kelib, madrasada dars beradi. Olim 97 yoshida vafot etadi va O'poldagi ajdodlari maqbarasiga dafn etiladi. Maqbara hozirgacha «Hazrati Mullom mozori» nomi bilan mashhur. «Devonu lug'otit-turk» asari haqida «Devonu lug'otit turk» («Turkiy so'zlar devoni) milodiy 1072-yilda yozila boshlangan va 1074-yilda tugatilgan (hijriy 464-466-yy). Muallif bu haqda shunday degan: «Kitob 464-yilda(hijriy) jumadul avval boshlarida boshlandi va to'rt karra yozilgandan (ko'chirilgandan) va tuzatilgandan so 'ng 466-yil jumadul oxirning 12-kuni bitirildi». Bu vaqtda muallif 50 yoshda bo'lgan. Umuman olganda, bu asar XI asrda yozilgan bo'lib, turkiy so'zlar lug'ati hisoblanadi. Asar Abulqosim Abdulloh binni Muhammad al-Muqtadoga bag'ishlangan. Bu kitobda Q'rta Osiyoda yashagan turkiy xalqlarning XI asrgacha bo'lgan badiiy ijodi to'g'risida juda qimmatli ma'lumotlar jamlangan bo'lib, unda qadimgi qabilaviy hayot, ovchilik, dehqonchilik, chorvachilik bilan bog'lanib ketadigan lavhalar ko'p uchraydi. Muallif unda so'zlarning ma'nosini arab tilida izohlab bergan. Misol sifatida ko'plab xalq maqollari, hikmatlari, qo'shiqlaridan keltirgan. Bu haqda Mahmud Koshg'ariyning o'zi quyidagicha yozadi: «Men bu kitobni maxsus alifbo tartibida hikmatli so'zlar, saj'lar, maqollar, rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim... Bu ishda misol tariqasida turklarning tilida qo'llanib kelgan she'rlaridan, shodlik va motam kunlarida qo 'llaniladigan hikmatli so 'zlaridan, maqollaridan keltirdim». «Devonu lug'otit-turk» asarining asl qo'lyozmasi bizgacha yetib kelmagan. Uning yozilgan sanadan 200 yil o'tgach ko'chirilgan birdan-bir nusxasi Istanbul kutubxonasida saqlanmoqda. 3 jilddan iborat bu kitob 1939-1941-yillarda hozirgi turk tiliga tarjima qilinib nashr etilgan. O'zbekistonda «Devon»ning birinchi tadqiqotchisi va qisman noshiri professor Fitratdir. Bu asarni filologiya fanlari doktori, taniqli tilshunos olim S.Mutallibov hozirgi o'zbek tiliga o'girgan. «Qo'shiq», «she'r», «qasida», «marsiya», «afsona», «maqol» kabi atamalar ilk bor shu asarda qo'llangan va uyg'ur yozuvi haqida ham ilk ma'lumotlar keltirilgan. Mahmud Koshg'ariy «Devonu lug'otit-turk» asarida nazariy jihatdan qo'shiq, she'r, qasida kabi tur va janrlarga to'xtamagan. U «qo'shiq» atamasiga «she'r, qasida» deb izoh bergan. Asarda mehnat va marosim qo'shiqlari, lirik qo'shiqlar va o'gitnomalar, «Qish va Yoz» munozarasi, «Alp Er To'nga» (Afrosiyob) marsiyasi, savlar (afsonalar), maqollar, «0ltin qon» afsonasi (unda qadimgi turkiy ajdodlarimizning Iskandar Zulqarnaynga qarshi mardliklari hikoya qilinadi), «Tangutlar bilan jang», «Yaboqular bilan jang» kabi parchalar va shu kabilar keltirilgan. Koshg'ariyning bu asarida 20 ta turkiy qabilalar nomi izohlari bilan keltirilgan. Asarda turkiy xalqlar turmush manzaralari bilan bog'liq bo'lgan she'riy parchalar katta o'rin egallaydi. Ularda xalqning urf-odati, yashash tarzi, mashg'uloti, ishonch-e'tiqodlari ifodasi ochiq ko'rinadi. Yigitlarni ishga safarbar qilish, meva terish, ovchilikka da'vat kabi qadimgi turmush tarzidan olingan qo'shiqlar maxsus berilgan. KLASTER USULI MAHMUD KOSHG’ARIY XI asr BOLOSO G’UN 1072- 1074 “Devonu lug’ot at- turk” Ustozi Husayn Xalifa Qorax oniylar MAVZUGA OID TESTLAR 1. Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk” asaridagi she’riy parchalar qanday she’riy shakllardan tashkil topgan?  A.Ikkilik  B.To’rtlik  C.Murabba  D.A,B va C MAVZUGA OID TESTLAR 2.Quyidagi maqollardan qaysi biri “senga yomonlik qilganga ham yaxshilik qil” degan ma’noda ishlatiladi?  A.”Yalingus qaz utmas”  B.”Qush qanotin, er otin”  C.”Ko’b sukutga qush qo’nar, ko’rklik kishiga so’z kelar”  D. “Suv ichirmasga sut ber” MAVZUGA OID TESTLAR 3.Quyidagi asarlardan qaysi birida qadimgi qabilaviy hayot, ovchilik, dehqonchilik, chorvachilik bilan bog’liq lavhalar mavjud?  A.”Devonu lug’otit-turk”  B.”Qutadg’u bilig”  C.”Devoni hikmat”  D. “Boburnoma” MAVZUGA OID TESTLAR 4.“Yoz bilan qish munozarasi” ifodalangan to’rtliklar muallifi qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan?  A.Yusuf Amiriy  B.Yusuf Xos Hojib  C.Yaqiniy  D.Mahmud Koshg’ariy MAVZUGA OID TESTLAR 5. Ilk adabiyotshunos, tilshunos,elshunos, tarixchi, folklorshunos va shoir deb ta’riflangan ijodkor nomini ko’rsating.  A.Alisher Navoiy  B. Mahmud Koshg’ariy  C.Maleho Samarqandiy  D. Ahmad Yugnakiy MAVZUGA OID TESTLAR 6.Qadim ajdodlarimizning bahodirligi, vatanparvarligidan hikoya qiluvchi “oltin qon” deb nomlangan afsonani yozib qoldirgan alloma nomi qaysi javobda to’g’ri ko’rsatilgan?  A.Yusuf Xos Hojib  B.Mahmud Koshg’ariy  C.Ahmad Yugnakiy  D.Rabg’uziy MAVZUGA OID TESTLAR 7.“Men bu kitobni saj, hikmatli so’zlar,rajaz va nasr deb atalgan adabiy parchalar bilan bezadim…” Ushbu fikr qaysi asar muallifiga tegishli?  Yusuf Xos Hojib “Qutadg’u bilig”  Mahmud Koshg’ariy “Devonu lug’otit-turk”  Nosiriddin Rabg’uziy “Qisasi Rabg’uziy  Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug’atayn” MAVZUGA OID TESTLAR 8.Turkiy adabiyotdagi afsonalarning dastlabki yozib olinishi qaysi ijodkor nomi bilan bog’liq?  A.Ahmad Yassaviy  B.Mahmud Koshg’ariy  C.Nosiriddin Rabg’uziy  D.Mahmud Zamaxshariy MAVZUGA OID TESTLAR 9.Qaysi ijodkor o’z asari to’g’risida “Kitob 464-yilda boshlandi va to’rt karra yozilgandan va tuzatilgandan so’ng 466-yil bitirildi” deb yozgan?  A.Alisher Navoiy  B. Ahmad Yugnakiy  C. Mahmud Koshg’ariy  D.Herodot MAVZUGA OID TESTLAR 10.Mahmud Koshg’ariy “Devonu lug’otit-turk” asarini kimga bag’ishlagan?  A.Ahmad Yugnakiyga  B.Abulqosim Firdavsiyga  C.Yusuf Xos Hojibga  D.Abulqosim Abdulloh binni Muhammad al-Muqtadoga