Ilmiybaza.uz 1 “FUQAROLIK HUQUQI” fanidan KURS ISHI MAJBURIYAT HUQUQINI BEKOR BO‘LISHI Ilmiybaza.uz 2 Mundarija: 1.KIRISh……………………………………………………………………............. 1. Majburiyat tushunchasi va taraflari……………...……………….................... 2.Majburiyatni buzganlik uchun javobgarlik. Majburiyatlarni bajarish va bajarilishini taminlash……………………......……………….………................... 3.Majburiyatlarni bekor bo’lishi. Majburiyatdagi shaxslarning o’zgarishi…... 4. Xulosa…………………………………………………………..………………... 6. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………. Ilmiybaza.uz 3 KIRISH Fuqarolik huquqida majburiyatlarni vujudga kelishi, o’zgarishi va bekor bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Chunki jismoniy va yuridik shaxslar o’rtasidagi barcha huquqiy munosabatlarni tartibga solish shartnomalarda belgilangan majburiyatlarni taminlaganligida va bajarilishida hamda unga o’zgartirish kiritish холатларига qarab taxlil qilinadi. Majburiyuriyat huquqi mazkur kurs ishi belgilangan rejaga muvofiq, Fuqarolik huquqining tegishli adabiyotlaridan foydalangan holda tegishli adabiyot materiallari bilan tanishib yozildi. Majburiyat huquqi tizimi ikki asosiy boʻlimdan: majburiyatlar toʻgʻrisidagi umumiy qoidalar(1- umumiy qism ) va majburiyatlarning ayrim turlariga oid(2-maxsus qism) maxsus qoidalardan iborat. Majburiyat toʻgʻrisidagi umumiy qoidalarda (FKning 234-385-moddalari) majburiyatlarning kelib chiqishi va bajarilishi, majburiyatlarning bajarilishini taʼminlash, talab qilish huquqini birovga oʻtkazish va qarzni koʻchirish (majburyatdagi shaxslarni o’zgartirish), majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik va nihoyat majburiyatlarning bekor qilinishi asoslari, majburiyat munosabatlarini vujudga keltiruvchi asosiy huquqiy vosita hisoblangan shartnomalar va ularni tuzish, oʻzgartirish hamda bekor qilish tartibi kabi masalalar belgilanadi. Ushu qo’llanmada birinchi umumiy qism birinchi kichik bo’lim bilan tanishamiz ya’ni Fuqarolik kodeksi 236- 352- moddalari. Ilmiybaza.uz 4 1.MAJBURIYAT TUSHUNCHASI VA TARAFLARI. 1. Majburyat tushunchasi- bir shaxs (qarzdor) ikkinchi shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatlarni amalga oshirishi (mol-mulkni topshirish,ishlarni bajarish,xizmatlar ko’rsatish, pul to’lash ) kreditor esa qarzdordan o’zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega bo’lishi. Majburiyatlar shartnomadan, ziyon yetkazish natijasida hamda Fuqarolik kodeksida ko’rsatilgan asoslardan kelib chiqadi. (FK, 234-modda) Majburiyat subyektlari va obyektlari uning muhim qismi hisoblanadi. Majburiyat subyektlari muayyan huquqlarga ega boʻlgan va zimmasiga majburiyat olgan shaxslardir. Har bir majburiyatda, albatta, ikki taraf ishtirok etadi. Kreditor- Muayyan bir harakatning qilinishini yoki muayyan harakatni qilishdan saqlanishni talab etishga haqli boʻlgan taraf. Qarzdor- Muayyan harakatni qilishga yoki harakat qilishdan saqlanishga majbur boʻlgan taraf. Majburiyatda kreditorning talab qilish huquqi va shunga yarasha qarzdorning burchi nimaga qarata belgilangan boʻlsa, shuning oʻzi majburiyat obyekti hisoblanadi. Jumladan, huquq va burchlar biror-bir ashyoni olishga, topshirishga, muayyan pul summasini toʻlashga, biror-bir ishning bajarilishiga qaratilgan huquqiy harakatlardan iborat boʻlishi mumkin. Majburiyatlarning kelib chiqishi shaxslarning erkini ifoda etilishi bilan yoki maʼlum holatning sodir boʻlishi bilan bogʻliq boʻlishiga qarab, yuridik faktlar qanday vaziyatda kelib chiqishidan qatʼi nazar, ikki turga – yuridik harakatlar yoki yuridik hodisalarga boʻlinadi. Yuridik harakatlar majburiyatlarning vujudga kelish asosi sifatida deyarli keng tarqalgan yuridik faktlar qatoriga kiradi. Fuqarolik huquqi normalari majburiyatlarning vujudga kelishini faqat harakatlarning yuz berishi bilangina emas, shuningdek harakatsizlik, yaʼni shaxsning muayyan harakatni bajarishdan oʻzini saqlash bilan ham bogʻlaydi. Ilmiybaza.uz 5 Umumiy qoidaga binoan, majburiyatlar FKda nazarda tutilgan asoslarda vujudga keladi. Ammo, bunday majburiyatlarning vujudga kelishi qonunda nazarda tutilmagan boʻlsa-da, lekin fuqarolik qonun hujjatlarining umumiy mohiyati va mazmuniga zid boʻlmagan fuqarolar va yuridik shaxslarning harakatlari asosida ham vujudga kelishi mumkin (FKning 8-moddasi 1-qismi). MAJBURYATLARNI BAJARISH VA BAJARILISHINI TAMINLASH. Majburiyatlarning bajarish. Majburyatlar majburiyat shartlariga va qonunchilikga muvofiq, bunday shartlar va talablar bo’lmaganida ish muomilasi odatlariga yoki odatda qo’yiladigan boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi kerak (Fk 236-modda).Ya’ni moddiy narsalar (ashyolar, pullar), ishlar va xizmatlar, shu ningdek ijodiy mehnat natijalari (yaratilgan asarlar), umuman nimaning barpo etilishi yoki topshirilishi toʻgʻrisida majburiyat belgilansa, u bajarish predmeti boʻladi. Faqat u fuqarolik muomalasidan chiqarilmagan ashyolar boʻlishi kerak. Masalan, kreditorga majburiyat boʻyicha muayyan bir ashyoni, chunonchi, oʻziga xos belgilari boʻlgan narsani topshirish lozim. Aytaylik, majburiyat predmeti jismiy alomatlari, chunonchi, son, ogʻirlik yoki oʻlchov bilan belgilanadigan boʻlsa, Ilmiybaza.uz 6 qarzdor tomonidan shu xildagi son, ogʻirlik yoki oʻlchov bilan belgilanadigan ashyo topshirilishi kerak.Misol uchun qarzdorga 100 dona ¾ dyumli kompyuter monitorlarini topshirish majburiyatini olgan bo’lsa qarzdor ayni shu o’lchamdagi shuncha miqdordagi ashyolarni yetkazishi lozim. Qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan xollardan tashqari(topshiriq shartnomasi) majburyatlarni bajarishdan bir tomonlama bosh tortib bo’lmaydi(FK 237-modda).Bundan tashqari majburyatlar kelishilgan va muqobil usulda bajarilishi lozim.Misol:yuk tashish shartnomasida, yuk tashivchu eng qisqa yo’l va samarali vaqtda tashishi yoki pudrat shartnomasida pudratchi buyurtmachi materialidan tejamlilik bilan sarflashi va noto’g’ri ishlatilishi uchun javobgar bo’ladi. Majburyatlarni qismlarga bo’lib bajarilishida kreditor xoxlasa qismlarga bo’lib bajarishni qabul qilmaslikka haqli.Kreditorga mahsulot yetkazib berish majburiyatini olgan qarzdor o’z xoxishi bilan mahsulotni qismlarga bo’lib yetkazib bera olmaydi.Bu holatda doimiy ravishda kreditorning manfaatlari ustun bunga mavsumiy mahsulot yetkazish berishni yaqqol misol qilib olishimmiz mumkin. Majburyatlarni tegishli shaxs uchun bajarish tamoyili FK 240-moddasida aks etgan.Bunda taraflarning kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutuilmagan bo’lsa ijroni kim qabul qilayotganini talab qilishga haqli bunday talab qo’ymasa agar xavf kelib chiqsa qarzdor zimmasida bo’ladi.Majburiyatni qonunda yoki shartnomada boshqacha hol anglashilmasa uchunchi shaxs zimmasiga yuklash (Fk 241-modda) mumkin.Bu holatda qarzdor uchun majburiyatni uchunchi shaxs tomonidan bajarib beriladi. Majburiyatni bajarish: muddati, joyi va usuli. Majburiyatni bajarish muddati qonun bilan yoki taraflarning oʻzaro kelishuvi bilan yoxud sud qarori bilan belgilanishi mumkin. Majburiyatni bajarish muddati kalendar sana bilan yoki muayyan vaqtda, masalan, uch oy ichida bajarilishini koʻrsatish bilan yoxud biror hodisaning vujudga kelishi, chunonchi, paxta hosilning yigʻishtirib olinishi vaqt bilan koʻrsatilishi mumkin. Muddatlar umumiy va juzʼiy, asosiy va maxsus, boshlangʻich va oxirgi muddatlarga boʻlinishi mumkin. Ilmiybaza.uz 7 Umumiy muddat – barcha majburiyatning butunlay bajarilishi muddati boʻlsa, juzʼiy muddat – majburiyatning qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan qismlarga boʻlinib, qisman bajarilishidir. Bunday muddatlar asosiy muddatlar hisoblanadi, chunki bu muddatlar taraflarning asosiy majburiyatlarini bajarishlari uchun belgilanadi. Maxsus muddatlar biror-bir qoʻshimcha, maxsus harakatlarni bajarish, chunonchi, qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan hollarda zarur hujjatlarni topshirish, mahsulotda boʻlgan kamchiliklar toʻgʻrisida dalolatnomalar tuzish uchun belgilangan muddatlardir. Baʼzi majburiyatlarda, masalan, pudrat shartnomasida ishni boshlash muddati – boshlangʻich muddat va ishni tamomlash muddati – oxirgi muddat qilib koʻrsatilishi mumkin. Muddatlarni hisoblashga oid qoidalar FKning 145-148-moddalarida normalangan. Bajarish muddati belgilanmagan majburiyatlar ham uchraydi. Baʼzi hollarda oʻzaro shartnoma tuzishda majburiyatni bajarish muddatini belgilamasliklari yoki majburiyatning kreditor yoki qarzdor talab qilgan zahoti bajarilishi kerakligini belgilashlari mumkin. Agar majburiyatni bajarish muddati koʻrsatilmagan yoki talab qilib olish payti bilan belgilanib qoʻyilmagan boʻlsa, kreditor majburiyatda ijroni talab qilishga, qarzdor esa ijroni har qachon amalga oshirishga haqli boʻladi. Majburiyatni darhol bajarish vazifasi qonun, shartnoma yoki majburiyatning mohiyatidan anglashilmasa, qarzdor bunday majburiyatni kreditor talab qilgan kundan boshlab, yetti kunlik muddat ichida bajarishi shart (FK, 242-modda). Muddat koʻrsatilmay belgilangan majburiyatlarga omonat saqlash majburiyatini koʻrsatish mumkin. Taraflardan birining talabi boʻyicha omonat shartnomasi har qachon bekor qilinishi va ashyoni omonatga qoʻygan shaxs har qachon uning qaytarilishini talab qilishga, omonat saqlovchi esa darhol qaytarishga majbur boʻladi. Agar ashyolar talab qilib olinguncha yoki muddat koʻrsatilmay saqlash uchun topshirilgan boʻlsa, omonat saqlovchi har qachon shartnomadan bosh torta oladi, ammo bu holda u omonat topshirgan shaxsga mulkni qayta qabul qilish uchun mazkur sharoitlarda yetarli Ilmiybaza.uz 8 muddat berishga majbur. Qonun baʼzi hollarda kreditorga ham ijroni qabul qilishga tayyorgarlik koʻrish uchun muhlat olish mumkinligini belgilaydi. Chunonchi, agar mulk ijarasi shartnomasi muddati koʻrsatilmay tuzilgan boʻlsa, bu holda u nomaʼlum muddatga tuzilgan sanaladi va har ikki taraf xohlagan vaqtda shartnomani bekor qila oladilar. Bu holda shartnomani bekor qilmoqchi boʻlgan taraf ikkinchi tarafni bir oy oldin koʻchmas mulk ijarasida esa uch oy ilgari yozma ogohlantirilishi lozim, deb koʻrsatiladi. Majburiyatlar muddatidan ilgari ham bajarilishi mumkin. Majburiyatning bajarilishi vaqti kreditor uchun har xil ahamiyatga ega boʻladi. Chunonchi, kreditor omonatga qoʻyilgan narsani muddati dan ilgari oʻziga qaytarilishini istamasligi qarz shartnomasi boʻyicha esa berilgan qarzning muddatidan avval qaytarilishiga qarshi boʻlmasligi mumkin. Agar qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boʻlsa yoxud majburiyatlarning mohiyatidan yoinki ish muomalasi odatlaridan yoki odatda qoʻyiladigan boshqa talablar dan anglashilsa, qarzdor majburiyatni muddatidan ilgari bajarishga haqli, kreditor esa ijroni muddatidan ilgari qabul qilishi shart (FK, 243-modda). Fuqarolik huquqida majburiyatni ijro etish joyi ham muhim ahamiyatga ega. FKning 246-moddasiga asosan, agar majburiyatni bajarish joyi qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilab qoʻyilgan boʻlmasa va majburiyatning mohiyatidan yoxud ish muomalasi odatlaridan yoyinki odatda qoʻyiladigan talablardan anglashilmasa, ijro quyidagi joylarda amalga oshirilishi kerak: 1) koʻchmas mol-mulkni topshirish majburiyatlari boʻyicha mol-mulk turgan joyda; 2) tashishni nazarda tutadigan tovar yoki boshqa mol-mulkni topshirish majburiyatlar boʻyicha – tovarni kreditorga yetkazib berish uchun uni birinchi tashuvchiga topshirish joyida; 3) qarzdorning tovarni yoki boshqa mol-mulkni topshirish yuzasidan oʻzga majburiyatlari boʻyicha – mol-mulkni tayyorlash va saqlash joyida, basharti majburiyatning kelib chiqish paytida bu joy kreditorga maʼlum boʻlgan boʻlsa; 4) pul majburiyati boʻyicha – majburiyat vujudga kelgan paytda kreditor yashagan joyda, agar kreditor yuridik shaxs boʻlsa, uning majburiyat vujudga kelgan paytda Ilmiybaza.uz 9 joylashgan yerida, agar kreditor majburiyatni bajarish vaqtigacha oʻz yashash joyini yoki joylashgan yerini oʻzgartirgan boʻlsa va bu haqda qarzdorni xabardor qilgan boʻlsa – ijro bilan bogʻliq hamma xarajatlarni kreditor hisobidan qilgan holda, uning yangi yashash joyida yoki joylashgan yerida; 5)boshqa barcha majburiyatlar boʻyicha – qarzdorning yashash joyida, agar qarzdor yuridik shaxs boʻlsa, uning joylashgan yerida. Majburiyatda qatnashuvchi taraflarning koʻpchilik boʻlishi, ulushli va sherik majburiyatlar. Majburiyatda koʻpchilik boʻlib qatnashuvchi shaxslar aktiv va passiv ishtirokchilarga ajratilishi mumkin. Majburiyatda koʻpchilik boʻlib kreditor tarafida qatnashuvchi shaxslar – aktiv ishtirokchilar deb, qarzdor tarafida qatnashuvchi shaxslar esa – passiv ishtirokchi lar deb ataladi. Agar majburiyatda qatnashuvchi shaxslar har ikki tarafda ham koʻpchilik boʻlib ishtirok etsa – aralash ishtirokchilar deb ataladi. Koʻp shaxslar ishtirok etgan majburiyatlar ulushli va sherik majburiyatlarga boʻlinadi. Ulushli majburiyatlarda qatnashuvchi kreditorlarning har biri qarzdordan tegishli ulushining bajarilishini talab qilish huquqiga ega boʻlsa, ulushli qarzdorlardan har biri oʻziga tegishli ulushni bajarishga majbur boʻladi. FKning 251-moddasida koʻrsatilganidek, agar ulushli majburiyatda bir necha kreditor yoki bir necha qarzdor ishtirok etsa, basharti qonundan yoki shartnomadan boshqacha tartib anglashilmasa, u holda har bir kreditor majburiyatni boshqalar bilan teng ulush larda talab qilishga haqli, har bir qarzdor esa bu talabni bajarishi shart. Ulushli majburiyatga ikki fuqaro tomonidan ulushlarga boʻlinib qurilgan uy-joyning sotilishida sotuvchilardan har biri oʻz ulushiga nisbatan tegishli haqni talab qilish yuzasidan kreditor boʻlishini misol qilib koʻrsatish mumkin. Yuridik shaxslar oʻrtasida ham ulushli majburiyatlar vujudga kelishi mumkin. Chunonchi, bir necha tashkilot birgalashib uy-joy qurganida, tashkilotlarning har biri oʻz ulushiga yarasha uy-joyni boshqarish va undan foydalanish huquqiga ega boʻladi. Ilmiybaza.uz 10 Ulushli majburiyatlarda faol ishtirokchi boʻlgan kreditorlar dan har biri qarzdordan faqat oʻziga tegishli ulushnigina talab qilish huquqiga ega boʻlsa, qarzdorlardan har biri oʻziga tegishli ulushda majburiyatni bajarishga majbur boʻladi. toʻrtinchidan, qarzdorning yoki zarar yetkazuvchining aybi mavjud boʻlishi. 2.Fuqarolik-huquqida majburiyatni buzganlik uchun javobgarlikning turlari. Majburiyat boʻyicha javobgarlikning turlari ushbu majburiyatning xususiyatlari, qaysi maqsadni koʻzlab va uni amalga oshirish uchun tuzilgan boʻlishi, nimaga, yaʼni qaysi yuridik faktga asosan vujudga kelgan boʻlishi bilan ifodalanadi. Masalan majburiyat shartnomaga asoslangan yoki shartnomadan tashqari boʻlishiga qarab javobgarlik shartnomaviy yoki noshartnomaviy, javobgarlik bir necha shaxslar oʻrtasida boʻlingan boʻlishiga qarab ulushli, solidar va subsidiar xarakterga ega boʻlishi mumkin. Shartnomaviy javobgarlik. Bu javobgarlik shartnomadan kelib chiqadigan majburiyatlar buzilganligi hollarida yuzaga keladi hamda shartnomaga asoslangan majburiyat buzilganligi uchun qoʻlla niladigan huquqiy chora sifatida koʻriladi. Shartnomadan tashqari javobgarlik jabrlanuvchi tarafga u bilan shartnoma munosabatlarida boʻlmagan shaxs tomonidan yetkazil gan ziyon, zarar va boshqa oqibatlar tufayli paydo boʻladi. Masalan, mahsulotni yetkazib berish (postavka) shartnomasi boʻyicha mahsulot yetkazib bermaslik, yetkazib berish muddatlarini buzganlik, yetkazib berilgan mahsulot sifati boʻyicha talabga javob bermasligi tufayli vujudga keladigan javobgarlik-shartnomaviy javobgarlikdan iborat. FKning 1017-moddasi va Oʻzbekiston Respublikasining “Isteʼ molchilarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida”gi qonunning 20-moddasiga muvofiq sotilgan tovarlarning nuqsonlari oqibatida isteʼmolchining zararni sotuvchi va tayyorlovchi (ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim. Bu yerda sotuvchining javobgarligi shartnomaviy xarakterga ega, chunki u isteʼmolchi (sotib oluvchi) bilan bevosita shartnomaviy munosabatda boʻlgan. Tayyorlovchi (ijrochi)ning javob garligi shartnomaviy xarakterga ega emas, chunki u isteʼmolchi (sotib oluvchi) bilan Ilmiybaza.uz 11 shartnomaviy munosabatda boʻlgan emas. Shartnomadan tashqari zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar boʻyicha javobgarlik barcha hollarda shartnomaviy xarakterga ega boʻlmaydi. Noshartnomaviy javobgarlik shartnomadan tashqari majbu riyatlar buzilishi oqibatida kelib chiqadigan javobgarlik hisobla nadi. Shartnomaviy javobgarlik bilan noshartnomaviy javobgar likni bir-biridan ajratish muhim yuridik ahamiyatga ega. Shartnomadan tashqari javobgarlikning shakllari va hajmlari faqat qonun bilan belgilanadi, shartnoma majburiyatining shakl lari va miqdori esa ham qonun bilan, ham tuzilgan shartnomaning shartlari bilan belgilanadi. Masalan, agar zarar jabrlanuvchi bilan shartnomaviy munosa batlarda boʻlmagan shaxs tomonidan yetkazilgan boʻlsa, bunday zarar FKning 985-1030-moddarida nazarda tutilgan qoidalarga asosan va tartibda undiriladi. Agar zarar shartnomaga asosan oʻz zimmasiga majburiyatni bajarish vazifasini olgan shaxs tomonidan yetkazilgan boʻlsa, bunday zarar Fuqarolik kodeksining 324-339-moddalarida nazarda tutilgan qoidalarga asosan undiriladi. Umuman olganda delikt va asossiz boylik ortirish oqibatida zarar yetkazilgan boʻlsa u holda javobgarlik shartnomadan tashqari javobgarlik sanaladi. Ulushli javobgarlik. Qarzdorlarning har biri yoki umumiy mulk subyektlari orasidan bitta qarzdor qonun yoki shartnomada belgilangan muayyan ulushda javobgar boʻlishganda yuzaga keladi. Bu javobgarlik turi adabiyotlarda turlicha nomlanishi mumkin. Ayrim adabiyotlarda ulushli javobgarlik tarzi da qoʻllaniladi. Lekin har ikki atama ham sinonim soʻzlar boʻlganligi sababli xatolikni keltirib chiqarmaydi. Ulushli javobgarlik umumiy ahamiyatga ega boʻlgan qoidadan iborat boʻlib, qonunda va shartnomada solidar va subsidiar javobgarliklar nazarda tutilmagan hollarda qoʻllaniladi. Bunday javobgarlik ulushlar asosida tashkil etilgan yuridik shaxslar, oddiy shirkat shartnomasi, oila mulki, umuman olganda umumiy mulk asosida bir necha shaxs mulkdor boʻlgan hollarda yuzaga kelgan majburiyat munosabatlarida uchrashi mumkin. Ilmiybaza.uz 12 Ulushli majburiyatda qarzdorlarning har biri oʻzi uchun javob beradi va unga boshqa qarzdorlarning (harakati yoki harakatsizligi uchun) javobgarlik yuklatilmaydi. Agar majburiyat ashyosi (predmeti) boʻlinadigan boʻlsa, yaʼni ulushlardan tashkil topgan boʻlsa, hamda qonunda va shartnomada boshqacha holat koʻzda tutilmagan boʻlsa, qarzdorlarning har biri teng ravishda javobgar boʻladilar. Solidar javobgarlik. Bir majburiyat boʻyicha bir necha shaxsning birgalikdagi javobgarligi hisoblanadi. Solidar degan tushuncha fuqarolik-huquqiy munosabatlarda sheriklikni, birgalikda harakat qilishni, biror bir vazifani, tadbirkorlik faoliyatini jismoniy yoki yuridik shaxslar tomonidan oʻzaro kelishilgan xolda birgalikda amalga oshirish, bajarish maj buriyatini olish, shuning bilan birga olingan majburiyat bajaril magan taqdirda birgalikda yoki biri uchun ikkinchisi javob berish maʼnosini beradi. Solidar qarzdorning biridan toʻliq qanoatlanmagan kreditor olaolmagan narsasini boshqa solidar qarzdorlardan talab qilish huquqiga ega. Solidar qarzdorlar majburiyat toʻla bajarilguncha burchli boʻlib qolaveradilar. Masalan, Oddiy shirkat shartnomasi bekor boʻlgan paytdan bosh lab uning ishtirokchilari uchinchi shaxslarga nisbatan bajarilmagan umumiy majburiyatlar boʻyicha solidar javobgar boʻladilar (FKning 971-moddasi). Subsidiar javobgarlik – qarzdor tomonidan majburiyat boʻyicha qarzning qoplanmagan qismiga nisbatan uchinchi shaxsning qoʻshimcha javobgarligi hisoblanadi. Soddaroq qilib aytganda sub sidiar javobgar kreditor oldida asosiy qarzdorning javobgarligi ga nisbatan qoʻshimcha javobgarlikni oʻz zimmasiga oladi. Kreditor dastlab majburiyat boʻyicha javobgarlikni asosiy qarzdorga qarata di, agar u bajarilmasa subsidiar qarzdor munosabatga jalb etiladi. Masalan, oʻn toʻrt yoshdan oʻn sakkiz yoshgacha voyaga yetmaganning zararni qoplash uchun yetarli mol- mulki yoki boshqa daromad manbalari boʻlmagan taqdirda, zarar toʻligʻicha yoki uning yetishmagan qismi voyaga yetmaganning ota-onasi (farzandlikka oluvchilari) yoki homiysi tomo nidan, agar ular zarar oʻzlarining aybi bilan yetkazilmaganligini isbotlay olmasalar, toʻlanishi lozim (FKning 994-moddasi). Ilmiybaza.uz 13 Subsidiar javobgarlik qonunda, boshqa huquqiy hujjatlarda nazarda tutilishi yoki shartnomaga asoslangan majburiyatning shart laridan kelib chiqishi mumkin. Fuqarolik kodeksi 48-moddasining 4-qismiga binoan “Agar yuridik shaxsning nochorligi (bankrotligi) shu yuridik shaxs uchun majburiy koʻrsatmalarni berish huquqiga ega boʻlgan muassis (ishtirokchi) sifatidagi shaxsning yoki yuridik shaxs mol-mulki mulkdorning gʻayriqonuniy harakatlari tufayli vujudga keltirilgan boʻlsa, yuridik shaxsning mol-mulki yetarli boʻlmagan taqdirda bunday shaxs zimmasiga uning majbu riyatlari boʻyicha subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin”. Amaldagi fuqarolik qonun hujjatlarida subsidiar javobgar likni qoʻllash sohasi avvalgi qonun hujjatlariga nisbatan ancha kengaytirilgan. Bundan tashqari koʻpgina yuridik shaxslar bilan bogʻliq qonun hujjatlarda ham bu javobgarlik turiga keng eʼtibor qaratilgan. Uchinchi shaxslar harakatlari uchun javobgarlik FKning 334-moddasiga muvofiq qonun hujjatlari yoki shartnomada bevosita ijrochi boʻlgan uchinchi shaxsning javobgarligi belgilab qoʻyilmagan boʻlsa, zimmasiga majburiyatni bajarish vazifasi yuklatilgan uchinchi shaxsning majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun qarzdor javob beradi. Qarzdorning uchinchi shaxslar harakatlari uchun javobgarligi majburiyatni ijro etish qarzdor tomonidan shartnomaga muvofiq ana shu uchinchi shaxs zimma siga yuklatilgan va qonun hujjatlari, majburiyatning shartlari va mohiyatidan qarzdor majburiyatni shaxsan ijro etishi kerak degan mazmun kelib chiqmagani hollarda, umumiy qoida sifatida yuzaga keladi (FK. 241-modda). FKning 324, 333-moddalari talablaridan kelib chiqadigan boʻlsak, qarzdorning uchinchi shaxslar harakatlari uchun javobgarligi fuqarolik-huquqiy javobgarlikning umumiy asoslari mavjud boʻlganida yuzaga keladi. Qonun hujjatlarida bevosita uchinchi shaxs – majburiyatning ijrochisi javobgar boʻlishi nazarda tutilishi mumkin. Ayrim hollarda uchinchi shaxs-ijrochining toʻgʻridan-toʻgʻri javobgarligiga doir qoida shartnoma taraflarining kelishuvida nazarda tutilishi mumkin. Masalan, lizing oluvchi lizing shartno masining narsasi boʻlgan mol-mulkni bevosita sotuvchiga Ilmiybaza.uz 14 (uchinchi shaxsga) sotuvchi bilan lizing beruvchi oʻrtasida tuzilgan oldi-sotdi shartnomasidan kelib chiqadigan talablarni, xususan, mol-mulkning sifati va butligi, uni yetkazib berish muddatlari haqidagi talab larni va shartnoma sotuvchi tomonidan zarur darajada bajarilmayot gan boshqa hollardan kelib chiqadigan talablarni qoʻyishga haqli. Bunday hollarda qarzdor (lizing beruvchi) kreditor (lizing oluvchi) oldida uchinchi shaxs, yaʼni mol-mulkni sotuvchining harakatlari uchun javobgar boʻlmaydi (FKning 598-moddasi). Uchinchi shaxslarning harakati uchun javobgar boʻlgan qarzdor ana shu uchinchi shaxslar oldiga regress talab qoʻyishga haqli. Bunday talab jabrlanuvchi oldida uchinchi shaxsning aybi uchun javobgar boʻlgan shaxs uchinchi shaxsdan oʻzi koʻrgan zararlarni toʻliq yoki qisman qoplashni talab qilishga haqli boʻlgan hollarda qoʻyiladi. Uchinchi shaxslarning harakatlari uchun javobgarlikning bir qator koʻrinishlari mavjud. Jumladan, yuridik shaxsning yoki fuqa roning oʻz xodimi tomonidan yetkazilgan zarar uchun javobgarligi, davlat organlari, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari, shuningdek ularning mansabdor shaxslari tomonidan yetkazilgan zarar uchun javobgarlik, surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura organlari va sudning qonunga hilof harakatlari tufayli yetkazilgan zarar uchun javobgarlik, voyaga yetmaganlar tomonidan yetkazilgan zarar uchun javobgarlik, muomalaga layoqatsizlar tomonidan yetkazil gan zarar uchun javobgarlik kabi. Ular aksariyat hollarda maxsus delikt asosidagi javobgarlikda uchraydi. Qarzdorning zararni toʻlash majburiyati. FKning 324-moddasida qarzdor majburiyatni butunlay bajar maganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi tufayli kreditorga yetkazilgan zararni toʻlashi shartligi normalangan. Qarzdorning majburiyatni bajarmasligi natijasida vujudga kelgan va toʻlanishi lozim boʻlgan kreditorning xarajatlari deganda, kreditor tomonidan mazkur majburiyat yuzasidan qilingan xarajat lar va qarzdorning oʻz vazifasini bajarmaganligi bilan bogʻliq xarajatlar tushuniladi. Chunonchi, mahsulot yetkazib beruvchi tomoni dan mahsulotning belgilangan muddatlarda yetkazib berilmasligi tufayli mahsulot Ilmiybaza.uz 15 oluvchi korxonaning faoliyat koʻrsatib turishi vaqtida qilingan xarajatlar toʻlanishi lozim. Majburiyatni bajarish yuzasidan topshirilgan mulk shartnoma shartlariga muvofiq kelmaganda va kreditor bunday hollarda mulk ni qarzdorga qaytarish yoki majbur boʻlganida kreditor zararlari ning undirilishidan qatʼi nazar, mulk uchun toʻlangan pul summa larining oʻziga qaytarilishini talab qilish huquqiga ega. Kreditor qarzdorning oʻz vazifasini bajarganligi tufayli yoʻqotgan mulkining qiymatini yoki mulkning zararlanishi natija sida uning qiymati kamayishidan kelgan summalarning toʻlanishini talab qilishi mumkin. Maʼlumki, bozor munosabatlari sharoitida shartnomaviy narxlar amal qiladi. Uning asosiy xususiyati shundan iboratki, baʼzi hollarda majburiyat vujudga kelgan paytdagi narx bilan zararni undirish vaqtidagi baholar oʻrtasida tafovut boʻlishi mumkin. Qonunda ushbu holatlar ham koʻzda tutiladi. FKning 324-moddasi 2-qismi mazmuniga koʻra, agar qonun hujjatlari yoki shart nomada oʻzgacha tartib nazarda tutilmagan boʻlsa, zararni aniqlashda majburiyat bajarilishi kerak boʻlgan joyda, qarzdor kreditorning talablarini ixtiyoriy qanoatlantirgan kunda, bordi-yu, talab ix tiyoriy qanoatlantirilmagan boʻlsa, daʼvo qoʻzgʻatilgan kunda mavjud boʻlgan narxlar eʼtiborga olinadi. Sud vaziyatga qarab, zararni toʻlash haqidagi talabni qaror chiqarilgan kunda mavjud boʻlgan narxlarni eʼtiborga olgan holda qanoatlantirishi mumkin. Kreditor tomonidan olinmagan va toʻlanilishi qarzdordan talab qilishga haqli boʻlgan daromadlar deganda, qarzdor oʻz majbu riyatini lozim darajada bajarmaganida kreditorning olishi mum kin boʻlgan daromadlar tushuniladi. Bu ayniqsa, pul majburiyatini bajarmaganlik uchun javobgarlik belgilashda yaqqol namoyon boʻladi. FKning 337-moddasiga asosan boshqa shaxslarning pul mablagʻlarini gʻayriqonuniy ushlab qolish, ularni qaytarib berishdan bosh tortish, ularni toʻlashni boshqacha tarzda kechiktirish yoxud boshqa shaxs hisobidan asossiz olish yoki jamgʻarish natijasida ulardan foyda langanlik uchun ushbu mablagʻlar summasiga foiz toʻlanishi kerak. Ilmiybaza.uz 16 Foizlar miqdori kreditor yashaydigan joyda, kreditor yuridik shaxs boʻlganida esa, uning joylashgan yerida pul majburiyati yoki uning tegishli qismi bajarilgan kunda mavjud boʻlgan bank foizi ning hisob stavkasi bilan belgilanadi. Qarz sud tartibida undirib olinganida, sud kreditorning talabini daʼvo qoʻzgʻatilgan kundagi yoki qaror chiqarilgan kundagi bank foizining hisob stavkasiga qarab qondirishi mumkin. Ushbu qoidalar qonunda yoki shartnomada boshqa foiz miqdori belgilanmagan boʻlsa qoʻllaniladi. Kreditor ning pul mablagʻlaridan qonunsiz foydalanish tufayli unga yetkazilgan zarar yuqorida koʻrsatilgan foizlar summasidan oshib ketsa, kreditor qarzdordan zararning bu summadan ortiqcha boʻlgan qismini toʻlashni talab qilishga haqli. Zarar koʻrilganligini isbotlash va bunday zararning qarzdor ning majburiyatni bajarmasligidan kelgan boʻlishini isbotlash, shuningdek zararning miqdorini hisoblab koʻrsatish vazifasi zarar ning undirilishi toʻgʻrisida talab qoʻyadigan kreditorga yuklatiladi. Qonunda kreditor qarzdordan yoʻqotilgan ashyoning qiymatini gina talab qilishga haqli boʻlib, majburiyatning qarzdor tomonidan bajarilmasligi natijasidan olinmay qolgan daromadlarni talab qilishga haqli boʻlmasligi hollari ham mavjud. Qonun baʼzi hollarda zararlarni toʻlagan qarzdorning majbu riyatni asl holida bajarish burchini ham belgilaydi. FKning 330-moddasiga asosan, basharti qonunda yoki shartno mada boshqacha tartib nazarda tutilgan boʻlmasa, majburiyat bajaril magan taqdirda zararni qoplash va uning bajarilmaganligi uchun neustoyka toʻlash qarzdorni majburiyatni asl holida bajarishdan ozod qiladi. Xususiy alomatlari bilan belgilangan ashyoni topshirish majburiyatini bajarmaslik oqibatlari FKning 331-moddasida normalangan. Agar ashyoni oluvchilar egaligiga topshirish toʻgʻrisida shartno ma tuzilmay, bu ashyoni kreditorga foydalanish uchun topshirish toʻgʻrisida ikki yoki bir necha shartnoma ketma-ket tuzilgan boʻlsa, ashyoning kreditordan biriga topshirilishi, avval shartnoma tuzgan kreditorlarning huquqini yoʻqqa chiqaradi. Agar ashyo kreditor bilan birdek huquqqa ega boʻlgan uchinchi shaxsga topshirilgan boʻlsa, bu Ilmiybaza.uz 17 huquq bekor boʻladi. Bunday holda avval shartnoma tuzgan kreditor koʻrgan zararlarning toʻlanishi toʻgʻrisida daʼvo qoʻzgʻatishga haqli. Xususiy alomatlari bilan belgilangan ashyoni egalikka oʻtkazish yoki xoʻjalik yuritishga, operativ boshqarishga yoxud foydalanish uchun topshirish toʻgʻrisidagi ketma-ket tuzilgan ikki yoki bir necha shartnomalar boʻlgani holda ashyo kreditorlardan hech qaysisiga topshirilmagan boʻlsa, kreditorlardan qaysi biri foydasiga ilgari majburiyat vujudga kelgan boʻlsa, yaʼni ashyoni topshirish toʻgʻrisida kim bilan avval shartnoma tuzilgan boʻlsa, shunisi ustunlik huquqiga ega boʻladi. Agar ishning vaziyatlari boʻyicha majburiyatlarning qachon vujudga kelganligi, yaʼni shartnoma kim bilan avval tuzilganligini belgilash mumkin boʻlmasa, ashyoning topshirilishi toʻgʻrisida kim avval daʼvo qoʻzgʻatgan boʻlsa, bu shaxs imtiyozga ega boʻladi. Muayyan ishni bajarish majburiyatini bajarmaslik oqibatlari 330-moddada belgilanganidek, majburiyatni real ravishda, aslicha bajarilishini taʼminlashga qaratiladi. FKning mazkur normasi qarzdor tomonidan majburiyatning bajarilmaganida shartnoma yuzasidan bajarilishi lozim boʻlgan ishni, birinchi navbatda, oʻzi bajarishi yoki bajarishni boshqa shaxsga topshirishi va mazkur ishni bajarish uchun zarur xarajatlarning toʻlanishini qarzdor zimmasiga qoʻyish huquqini beradi. Fuqarolik protsessual qonunlarda javobgarni muayyan harakat lar qilishga majbur etadigan daʼvolarning qilinishi va bu toʻgʻrida sud qarorining chiqarilishi nazarda tutiladi. Majburiyat boʻyicha amalga oshirilishi lozim boʻlgan harakatlarni bevosita qilishga majbur etish mumkin boʻlmaganligi tufayli qonun, agar javobgar qarorni belgilangan muddatda bajarmasa, daʼvogar bu harakatlarni javobgar hisobidan oʻzi bajarishga va shu munosabat bilan qilingan zarur xarajatlarni undan undirishga haqli ekanligi toʻgʻrisida sud oʻz qarorida koʻrsatishga haqli boʻladi, deb koʻrsatma beradi. Agar qonun yoki shartnomada nazarda tutilmagan boʻlsa, majburiyatni bajarmagan qarzdor hisobiga ishning kreditor tomonidan bajarili shiga yoki u bilan tuzilgan shartnoma boʻyicha boshqa shaxs tomonidan bajarilishiga yoʻl qoʻyilmaydi. Ilmiybaza.uz 18 Qarzdorning javobgarlikdan ozod qilinishi asoslari. Qarzdorning majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi uning aybisiz sodir boʻlganligi yoki bunday holat kreditorning aybi bilan bogʻliq boʻlsa, umumiy qoida boʻyicha qarzdor javobgarlikdan ozod boʻladi. Qarzdor tomonidan majburiyatning aniq bajarilishiga toʻsqin lik qilgan yuqorida koʻrsatilgan yuridik faktlardan birining boʻli shi – majburiyat bajarilishi mumkin boʻlmasligi tushunchasini bildiradi. Oddiy tasodifiy holat – yuridik maʼnoda majburiyatning qarz dor tomonidan uning va kreditorning aybi boʻlmay turib bajaril ganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligini sodir qilgan holat hisoblanadi. Bunday holatlar uchinchi shaxslarning, chunonchi, boshqa shaxslarning harakatlari bilan ham bogʻliq boʻlishi mumkin. Masa lan, begona bir shaxsning harakatlari natijasida qarzdor yoʻqligida u tomondan oldi-sotdi shartnomasi boʻyicha kreditorga topshirilishi lozim boʻlgan uyga oʻt tushib, yonib ketishini koʻrsatish mumkin. Bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlikning ahamiyatini hisobga olgan holda tadbirkorlar uchun muhim kafolatni koʻzda tutadi. FKning 333-moddasi 3-qismiga asosan basharti, qonunda yoki shart nomada nazarda tutilgan boʻlmasa, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan shaxs majburiyatni lozim darajada bajarishga yengib boʻlmaydigan kuch, yaʼni, favqulodda va muayyan sharoitlarda oldini olib boʻl maydigan vaziyatlar (fors- major) tufayli imkon boʻlmaganligini isbotlay olmasa, javobgar boʻladi. Qarzdor tomonidan majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgarlikdan ozod boʻlishiga asos boʻluvchi holatlarga nazariya va amaliyotda “fors-major” deyiladi. Fransuz huquqida bu ibora “yengib boʻlmaydigan kuch” va “tasodif” tushunchasini oʻz ichiga qamrab oladi. Ayni vaqtda yengib boʻlmaydigan kuchga taalluqli hodisalarni obyektiv va subyektiv xarakteri boʻyicha yuridik adabiyotlarda yagona fikr mavjud emas. Qaytarib boʻlmas kuchning obyektiv xarakterini eʼtirof etgan va subyektiv xarakterini tan olmaydigan mualliflar uning doirasiga tabiiy ofatlar – zilzila, toʻfon, yongʻin va h.k., ijtimoiy turmush voqealari – urushlar, inqiloblar, qoʻzgʻolonlar, Ilmiybaza.uz 19 shuningdek davlat hokimiyatining hujjatlari, masalan, eksport yoxud importning taqiqlab qoʻyilishi va umuman majburiyatning bajari lishini istisno etadigan, qarzdorga nisbatan tashqi kuch hisoblan gan, qarzdorning ham, uning oʻrnida har qanday shaxsning ham erk-irodasiga bogʻliq boʻlmagan holatlarni kiritadilar. Boshqa nazariyot chilar, esa qaytarib boʻlmaydigan kuchni yengish mutlaqo mumkin boʻlmasligi shart emas, bu nisbiy boʻlishi ham mumkin, masalan, bu kuchni bartaraf etish qarzdorni xonavayron qiladigan holatga keltirishi ham mumkin, deb hisoblaydilar.Qaytarish mumkin boʻlmagan kuch sifatida shu majburiyatda taraflar boʻlgan shaxs tomonidan, uning ixtiyoridagi barcha vositalar bilan oldini olish, qaytarish mumkin boʻlmagan favqulodda hodisa deb baholanadi. Qaytarish mumkin boʻlmagan kuch oddiy tasodifiy hol kabi majburiyatni bajarmaslikda yoki lozim darajada bajarmaganlikda taraflarning aybi boʻlmasligi va mazkur aniq holatlarda uni qayta rish mumkin boʻlmasligi bilan xarakterlanadi. Shu bilan birga, mazkur holat odatdan tashqari favqulodda sodir etilgan boʻlishi kerak. Amalda bunday holatlarda tabiiy ofat, masalan, suv toshqini, zilzila, kuchli boʻron kabi tabiiy ofat hollari toʻgʻrisida soʻz yuritiladi. Sud qarorlarida majburiyatni butunlay bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgarlikdan qarzdorni ozod qilishga asos boʻladigan qaytarish mumkin boʻlmagan kuch holatlarini koʻrsatish kamdan-kam uchraydi. Qaytarish mumkin boʻlmagan kuchni (zilzila, toshqin, yongʻin kabilarni) nisbiy tushuncha deb bilib, bunday holatlarni asos qilib, javobgarlikdan ozod qilish- qilmaslik mazkur holatlarning qanday sharoitlarda, qanday joyda va davrda sodir boʻlganligi eʼtiborga olinadi. Majburiyatni bajarishga toʻsqinlik qilgan holat oʻzining ichki, oʻziga xos xususiyatlari boʻyicha qaytarish mumkin boʻlmagan kuch sifatida koʻrilmaydi, balki qator sharoit va muayyan holatlarning birgalikda kelishiga qarab belgilanadi. Qaytarib boʻlmaydigan kuch taʼsiri natijasida zarar yetkazilganligi isbotlan ganda mulkiy javobgarlikdan ozod qilish mumkin. Shu bilan birga, ayrim hollarda qaytarib boʻlmaydigan kuch taʼsirida yetkazilgan zararning toʻlanishi ham fuqarolik qonunchiligida nazarda tutilgan. Chunonchi, havo Ilmiybaza.uz 20 transportidan foydalanishda yoʻlovchilarning koʻrgan zararlari Oʻzbekiston Respublikasi Havo kodeksiga muvofiq toʻla ravishda toʻlanadi. Qaytarib boʻlmaydigan kuch tushunchasini aniqlash fuqarolik-huquqiy javobgarlik toʻgʻrisidagi masalani toʻgʻri hal qilish uchun zarur. Chunki qarzdor tasodifiy holat uchun javobgar boʻlganligi tufayli qaytarish mumkin boʻlmagan kuch mavjud boʻlganida, u javobgarlikdan ozod qilinadi. Chunonchi, avtotransport orqali yuk yuboruvchi va yuk tashuvchi tashkilot yuk tashishdan kelib chiqadigan majburiyatlarni tasodifiy holatlar sababli bajarmaganlarida javobgarlikka tortilsalar, ammo tabiiy hodisalar sodir boʻlganda javobgarlikdan ozod qilinadilar. Yengib boʻlmaydigan kuch taʼsirida majburiyatni bajarmaganlik uchun qarzdorni tadbirkorlik fao liyatini amalga oshirayotganda sodir boʻlsagina qoʻllaniladi. Binoba rin, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bogʻliq boʻlma gan majburiyatlarga nisbatan FKning 333-moddasining 3-qismi nor masi qoʻllanilmaydi. Ayni vaqtda shuni taʼkidlab oʻtish oʻrinliki, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bogʻliq boʻlgan majburiyatning bajarilmasligi qarzdorning shartnoma boʻyicha she riklari tomonidan sodir etilib, bozorda majburiyatni bajarish uchun zarur tovarlarning yoʻqligi, qarzdorda pul mablagʻlari boʻlma ganligi sababli roʻy bergan hollarda ular yengib boʻlmaydigan kuch (fors-major) holati sifatida qaralmaydi va demak, qarzdorni 333-modda 3-qismi bilan javobgarlikdan ozod etish uchun asos boʻlmaydi. Kreditorning aybini ham aniqlash muhim ahamiyatga ega. FKning 335-moddasida aytilganidek, agar kreditor qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli majburiyatni bajarish mumkin boʻlmasligi yuk berishiga yoki bajarmaslik tufayli yetkazilgan zarar miqdorining koʻpayishiga koʻmaklashgan boʻlsa, shuningdek kreditor majburiyatni bajarmaslikdan yetkazilgan zararni kamayish choralarini qasddan yoki ehtiyotsizlik tufayli koʻrmagan boʻlsa, sud ishning holatlariga qarab toʻlanadigan haq miqdorini kamaytirishga yoki kreditorga haq toʻlashni batamom rad etishga haqli. FKning qoidasida majburiyatlarning qarzdor, shuningdek kre ditor xatti-harakatlari tufayli bajarilmasligi yoki lozim dara jada bajarilmasligi toʻgʻrisida soʻz boradi. Bunday hollarda qarz dorning javobgarligi hajmi ham kamaytirilishi mumkin. Ilmiybaza.uz 21 Mazkur holda sud har ikki tarafning aybi darajasini belgila shi va qarzdorning javobgarligi miqdorini tegishlicha kamayti rishi, kreditor koʻrgan zararlarni qisman toʻlashga majbur qilishi, kreditorga toʻlanishi lozim boʻlgan neustoyka summasini kamayti rishi lozim. Modomiki, majburiyatlarni bajarishda har ikki taraf oʻzi uchun foydali, tejamli samaraga erishishni koʻzlab harakat qilar ekan, kreditor oʻz aybi bilan zarar kamayishi uchun choralar koʻrmasa, oʻz majburiyatini bajarmagan hisoblanadi. Majburiyatni bajarmas likdagi aybi keyinchalik majburiyatni lozim darajada bajara olma gan qarzdorning javobgar boʻlish darajasini belgilashda eʼtiborga olinadi. Majburiyatni bajarmaslikda har ikki taraf teng darajada aybli boʻlsa, koʻrilgan zarar taraflar oʻrtasida bab-baravar taqsim lanishi zararning faqat yarminigina toʻlashga majbur qilinadi. Zararning ikkinchi yarmi esa kreditorga toʻlanmay qoladi. Ammo bunday javobgarlik barcha hollarda ham bir xil boʻlmaydi. Chunonchi, sud qarorlarida har ikki tarafning aybini taqqoslab koʻrib, toʻla nadigan zarar summasi birmuncha kamaytirilishi hollari koʻriladi. Majburiyatning qarzdor va kreditor tomonidan kechiktirilishi oqibatlari. FKning 337-339-moddalari majburiyatning bajarilishi qarz dor yoki kreditor tomonidan kechiktirilgani uchun javobgarlik toʻgʻrisidagi masalani tartibga soladigan qoidalarni belgilaydi. Ijroning qarzdor tomonidan kechiktirilishi deb, majburiyat ning u tomonidan belgilangan muddatda bajarilmasligi tushuni ladi. Majburiyatning bajarilishini kechiktirgan qarzdor bunday kechiktirishi natijasida kreditorga yetkazilgan zararni toʻlashga majbur boʻladi. Mazkur zararning toʻlanishini qarzdorni oʻz majbu riyatini asl holida bajarishidan ozod qilmaydi. Qarzdorning aybi bilan majburiyatning ijro etilishining kechiktirilishi majburiyatning keyinchalik ijro etilishi imko niyati boʻlmasligi uchun javobgarligini oshiradi. Agar majburiyatning ijro etilishi kechiktirilgan davrda mazkur majburiyat qarzdorning aybidan qatʼi nazar, ijro etilishi mumkin boʻlmasa ham, u oʻz aybi bilan majburiyatni ijro etmaganida qanday javobgarlikka tortiladigan boʻlsa, unga Ilmiybaza.uz 22 nisbatan xuddi shunday javobgarlik belgilanadi. Bunday hollarda javobgarlikni belgilash uchun qarzdor tomonidan kechiktirilishi asos qilib olinadi. Chunki qarzdor sotilgan narsani yoki ijaraga berilgan ashyoni oʻz vaqtida topshirganida edi, ashyo tasodifan nobud boʻlmagan boʻlur edi, deb faraz qilinadi. Agar majburiyatning bajarilishi qarzdor tomonidan kechikti rilganligi tufayli uning keyinchalik bajarilishiga zarurat qol magan boʻlsa, kreditor FKning 337-moddasi 2- qismida koʻrsatilgani dek, ijroni qabul qilishdan bosh tortishga va zararni toʻlashni talab qilishga haqli. Kreditorning kechiktirishi ham muhim huquqiy oqibatlar tugʻdiradi. Fuqarolik qonunchiligi yuqorida aytilganidek, majbu riyatning bajarilishida qarzdorning ham, kreditorning ham man faatlari bir boʻlishi zarurligini belgilaydi. Modomiki, taraflar majburiyatni bajarishda bir-biriga koʻmaklashishlari lozim ekan, kreditor oʻzining xatti-harakati bilan majburiyatning qarzdor tomonidan bajarilishiga toʻsqinlik qilmasligi, ijroni ogʻirlash tirmasligi kerak. Kreditorning kechiktirishi deganda, majburiyatning qarzdor tomonidan bajarilishida toʻsqinlik qilishga yoki bunday ijroning qiyinlashtirilishiga qaratilgan harakat tushuniladi. Bunday hara katning oqibati uchun kreditor mulkiy javobgar boʻlishi, yaʼni bun day harakatning mulkiy oqibati kreditorning zimmasiga qoʻyilishi kerak. Kechiktirishning oqibatlari FKning 338-moddasida koʻrsatil gan. Bu moddada kreditorning shartnoma boʻyicha oʻziga tegishli narsani qabul qilishni kechiktirib yuborishi tufayli yetkazilgan zararni undirib olish huquqini berishi va keyinchalik majburiyatni ijro etish mumkin boʻlmay qolsa, uni javobgarlikdan ozod qilish, qarzdorning qasddan ish tutishi yoki qoʻpol ehtiyotsizlik qilish hollari bundan mustasno ekanligi, pul majburiyati boʻyicha kreditor ijroni kechiktirib yuborgan vaqt uchun qarzdor foizlar toʻlashga majbur emasligi koʻrsatilgan. Kreditorning kechiktirishi ikki turdagi xatti-harakatdan, birinchidan, kreditor oʻziga qarzdor tomonidan lozim darajadagi ijroni qabul qilmaslikdan, ikkinchidan, qarzdorning oʻz majbu riyatini bajarishga qadar kreditor tomonidan lozim boʻlgan harakat ning u tomondan qilinmaganligidan iborat boʻlishi mumkin. Ilmiybaza.uz 23 Yuqorida koʻrsatilgan holatlarni baʼzi misollar bilan tushuntirsa boʻladi. Chunonchi, agar mahsulot oluvchi mahsulotni topshirishga tayyor ekanligi toʻgʻrisida xabardor qilingan boʻlsa-yu, uni belgilangan muddatda olib ketmasa majburiyatni kechiktirishga yoʻl qoʻygan hisoblanadi. Kreditor oʻziga yuklatilgan harakatlarni bajarmasa va bu ha rakatni bajarmasdan turib qarzdor majburiyatini ijro eta olmay digan hollarda ham kreditor kechiktirgan hisoblanadi. Chunonchi, mahsulot yetkazib berish shartnomasi boʻyicha mahsulot uni oluvchiga bevosita yuborilmay, balki sotib oluvchining taqsimotiga muvofiq ravishda shartnomada qatnashmagan boshqa tashkilotlarga joʻnatili shi lozim boʻlganida belgilangan muddatda taqsimotning berilmas ligi kreditorning kechiktirishini anglatadi. Boshqa bir misol: qurilish pudrati shartnomasi boʻyicha buyurtmachi pudrat shartnoma lari toʻgʻrisidagi qoidalar boʻyicha oʻz zimmasidagi harakat larni bajarmaganida ham kreditorning kechiktirishi koʻrinadi. Kreditor majburiyatni kechiktirishda oʻz aybi yoki oʻziga qarashli shaxslarning aybi yoʻqligini isbotlay olmasa, majburiyatning kechiktirilishi natijasida qarzdorga yetkazilgan zararni toʻlashga majbur boʻladi. Chunonchi, belgilangan muddatda olib ketilmagan mahsulotlarni saqlash bilan bogʻliq xarajatlarni toʻlashi shart. Odatda, bunday hollarda neustoyka (penya, jarima) undiriladi. Shartnomada belgilangan muddatda tovarlarni yetkazib berganda ularni olishni asossiz rad etilishi uchun sotib oluvchi (kreditor) yetkazib beruvchiga ushbu oʻz muddatida olinmagan tovarlar qiymatining 5 foizi miqdorida, tez buziladigan tovarlar boʻyicha esa 10 foiz miqdorida jarima toʻlashi belgilandi. Kreditorning kechiktirishi koʻpincha majburiyatning bajarmas ligida aybli boʻlgan qarzdorning javobgarligi toʻgʻrisida daʼvo qoʻzgʻatilganda muhim ahamiyatga ega boʻladi. Chunki bunday hollarda kreditorning ayblilik darajasi eʼtiborga olinib, qarzdorning javobgarligi darajasi birmuncha kamaytirilishi mumkin. Agar kechiktirish kreditorning oʻz aybi yoki qonunga yoxud kreditorning topshirigʻiga binoan ijroni qabul qilish yuklatil gani shaxslarning qasdi yoki qoʻpol ehtiyotsizligidan emasligini kreditor isbotlasa, u kechiktirish javobgarligidan ozod boʻladi. Ilmiybaza.uz 24 Majburiyatning qarzdor tomonidan bajarilishida u tomondan berilgan tilxat yoki hujjatini kreditor qarzdorga qaytarib berishdan bosh tortganda ham kreditor kechiktirgan hisoblanadi. Yuqorida aytilganidek, kreditor majburiyatning qarzdor tomo nidan bajarilishida unga koʻmaklashishga majbur. Agar u oʻzining bunday majburiyatini bajarmasa, oqibatlari uchun ham javobgar boʻladi. Kreditorning majburiyatni kechiktirish oqibatlari quyida gilardan iborat boʻlishi mumkin: birinchidan, majburiyatning kechiktirilishi natijasida qarz dorga yetkazilgan zararni toʻlaydi; masalan, qarzdor majburiyatini bajarish yuzasidan kerakli mahsulotlarni oʻz vaqtida yetkazgan boʻlsa-yu, kreditor boʻsh ombor binosining boʻlmasligini bahona qilib, mahsulotni qabul qilishdan bosh tortsa, qarzdor mahsulotning tashilishi va saqlanishi bilan bogʻliq oshiqcha xarajatlardan kelgan zararlarni kreditordan undirishga haqli. Bu holda kreditor bunday kechiktirishning oʻz qasdi yoki ehtiyotsizligi bilan bogʻliq boʻlmagan ligini yoki bunday kechiktirishda qonun yoxud kreditorning topshi rigʻi boʻyicha majburiyatni bajarishni oʻz zimmasiga olgan boshqa shaxslarning qasd yoki ehtiyotsizligidan kelmaganligini isbotlasa, qarzdor koʻrgan zararlarni toʻlashdan ozod qilinadi; ikkinchidan, kreditorning kechiktirish vaqti uchun qarzdor pul majburiyatlari boʻyicha foizlar toʻlamaydi; uchinchidan, agar kreditor qarzdorga uning bergan tilxatini yoki boshqa qarz hujjatini qaytarishdan, yoxud tilxatda qarz hujjati ning qaytarilishi mumkin boʻlmasligini koʻrsatishdan bosh tortsa, qarzdor ijro etishni toʻxtatishga haqli. Bajarish mumkin boʻlmasligi tushunchasi ham maʼlum ahamiyatga ega. Bajarish mumkin boʻlmasligi, yuqorida aytib oʻtilganidek, majburiyatning real tarzda, yaʼni asl holatda bajarish mumkin boʻlmasligini bildiradi. Bajarish mumkin boʻlmasligi toʻgʻrisidagi masala har bir muayyan holatda sud tomonidan mazkur ishning xususiyatlari eʼtiborga olinib hal etiladi. Qarzdordan majburiyatning real tarzda bajarilishini baʼzi hollarda va baʼzi asoslar boʻyicha talab qilish mumkin boʻlmaydi. Bunga quyidagilarni koʻrsatish mumkin: Ilmiybaza.uz 25 1) majburiyatning aslicha bajarilishi mumkin boʻlmasligi, yaʼni majburiyat narsasi xususiy alomatlari bilan belgilangan ashyo boʻlib, uni aslicha topshirish mumkin boʻlmagan holatlarning mav judligi yoki biror-bir holatning sodir boʻlishi sababli qarzdor majburiyatini maʼlum bir joyda bajara olmasligi kabi; 2) majburiyatning huquqiy jihatdan bajarilishi mumkin boʻl masligi, yaʼni baʼzi hollarda majburiyatning bajarilishi bunday majburiyat vujudga kelgandan soʻng qabul qilingan qonun hujjat lariga xilof keladigan boʻlsa, majburiyat bajarilmasligi mumkin; 3) baʼzi hollarda majburiyatning real bajarilishi nihoyatda qiyin boʻlishi mumkin. Masalan, shartnoma boʻyicha biror-bir majburiyatni shaxsan bajarishga majbur qarzdorning qattiq betob boʻlib qolishini koʻrsatish mumkin. Majburiyatning bajarilishi mumkin boʻlmasligi qarzdorni kreditor oldida boʻlgan javobgarlikdan ozod qilmaydi. Qarzdor faqat majburiyatning bajarilishi mumkin boʻlmasligida oʻz aybi ning yoʻqligini isbot qilsagina, javobgarlikdan ozod boʻladi. Masalan, xususiy alomatlari bilan belgilangan ashyolar ijaraga oluvchining qoʻlida boʻlgan vaqtda uning aybidan tashqari nobud boʻlsa, qarzdor kreditorga zarar yoki jarimani toʻlashdan ozod boʻladi. Agar ashyolarning nobud boʻlishi qarzdorning mazkur ashyolarga beparvolik bilan, ehtiyotsizlik muomalasi tufayli boʻlsa, kreditor ga yetkazilgan zarar uchun javobgar boʻladi. 3.Majburiyatlarning bekor boʻlishi tushunchasi. Har qanday huquqiy munosabat kabi majburiyat ham muayyan asoslar, yaʼni, muayyan yuridik faktlar mavjud boʻlgan vaqtda bekor boʻladi. Majburiyatning bekor boʻlishi deganda vujudga kelgan yuri dik fakt tufayli majburiyat ishtirokchilari huquq va burchlarining bekor boʻlishi tushuniladi. Majburiyat Fuqarolik kodeksida, boshqa qonunlarda yoki shart nomada nazarda tutilgan asoslarga koʻra toʻliq yoki qisman bekor boʻladi. Majburiyatni taraflardan birining talabi bilan bekor qi lishga qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan hollar dagina yoʻl qoʻyiladi (FK, 340-modda). Amaldagi qonunchilikka koʻra, majburiyat quyidagi hollarda bekor boʻladi: Ilmiybaza.uz 26 1)majburiyatning bajarilishi bilan; 2) voz kechish haqini berish bilan; 3) hisobga oʻtkazish bilan; 4) talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechish bilan; 5) qarzdor bilan kreditor bir shaxs boʻlib qolishi bilan; 6) majburiyat yangilanishi bilan; 7) qarzdan voz kechish bilan; 8) bajarish mumkin boʻlmaganligi tufayli; 9) davlat organi hujjati asosida; 10) fuqaroning vafot etishi bilan; 11) yuridik shaxs tugatilishi bilan. 3.Majburiyatlarning bajarilishi bilan bekor boʻlishi. FKning 341-moddasida koʻrsatilganidek, majburiyat qoida tariqasida uning lozim darajada bajarilishi bilan bekor boʻladi. Majburiyatlar bekor boʻlishining keng tarqalgan usullaridan biri – majburiyatni tegishli ravishda ijro etilishidir. Majbu riyatlarning bekor boʻlishi uchun bajarish tegishli ravishda amalga oshirilmasa, majburiyatni bekor qilmay, balki uni buzganlik uchun mulkiy javobgarlik belgilanadi, baʼzi hollarda majburiyatni real ravishda bajarish vazifasi ham saqlanib qoladi. Ayrim majburiyatlar tegishli ravishda bajarilishi bilan bekor boʻladi, shu bilan birga, majburiyatni talab darajasida bajargan shaxsga shu shartnomani qayta tiklashda imtiyozli huquq beriladi. Masalan, biror mulkni ijaraga olgan shaxs oʻz zimmasiga olgan majburiyatini, talab darajasida bajarsa, shu mulkni ijaraga olish uchun yangi shartnoma tuzishda boshqa shaxslarga nisbatan imtiyozli huquqqa ega boʻladi. Kreditor ijroni qabul qila turib, qarzdorning talabi boʻyicha unga ijroning toʻla yoki qisman qabul qilinganligi toʻgʻrisida tilxat berishga majbur. Agar qarzdor majburiyatni tasdiqlash yuzasidan kreditorga qarz hujjati bergan boʻlsa, kreditor ijroni qabul qila turib, bu hujjatni qaytarishi, agar uni qaytarish mumkin boʻlmasa, bu toʻgʻrida oʻzi bergan tilxatda koʻrsatishi lozim. Tilxat qaytari layotgan qarz hujjatiga ustxat yozish bilan ham almashtirilishi mumkin. Ilmiybaza.uz 27 Majburiyatning bajarilganligini isbotlovchi boshqa hujjat lar ham boʻlishi mumkin. Sotilgan ashyolarni oluvchiga joʻnatish uchun transport tashkilotiga topshirilishi yoki oluvchiga yuborish uchun aloqa boʻlimiga berilishi toʻgʻrisidagi hujjat shular sirasiga kiradi. Qarz hujjatining qarzdor qoʻlida boʻlishi, boshqa bir hol isbotlanmaguncha, majburiyatning bekor boʻlganligini tasdiqlaydi. Kreditor tilxat berishdan, qarz hujjatini qaytarishdan yoki qaytarib berish imkoniyati yoʻqligini tilxatda koʻrsatishdan bosh tortgan taqdirda, qarzdor ijroni toʻxtatib turishga haqli boʻladi. Bunday hollarda kreditor muddatni kechiktirgan hisoblanadi (FK, 258-modda). Qarz hujjatining qaytarilishi yoki uni qaytarish mumkin boʻlmaganligi toʻgʻrisidagi tilxat oʻrniga berilgan hujjat ustiga ijroning qabul qilinganligi haqida yozib berishi majburiyatning ijro etilganligini isbotlash hujjatlaridan biri hisoblanadi. Qarz hujjati (tilxat) qarzdor tomonidan kreditorga beriladi. Bunday hujjat bilan koʻpincha maishiy pudrat shartnomalaridan kelib chiqqan majburiyatlar guvohlantiriladi. Qarz hujjati kredi tor qoʻlida boʻlishi – majburiyatning mavjudligini isbotlovchi dalil hisoblanadi va unga majburiyatning bajarilishini talab qilish huquqini, masalan, qarz pulining toʻlanishini, buyurtma qilingan narsaning berilishini talab qilish huquqini beradi. Kreditor majburiyatning ijrosini qabul qila turib, qarzdorga qarz hujjatini qaytarishga majbur. Qarzdor esa majburiyatning bajarilganligini tasdiqlaydigan hujjatni oʻziga berilishini kreditordan talab qilish huquqiga ega. Ayrim hollarda majburiyatning bajarilganligi toʻgʻrisida kreditordan alohida hujjat olmay, balki qarzdorning tilxati ustiga majburiyatning bajarilganligini, masalan, qarz pulining butunlay yoki qisman olinganligini yozish mumkin. Oʻz xarakteriga koʻra qarz hujjati to majburiyat tegishli suratda bajarilgunga qadar kreditorda boʻlishi kerak. Qarz hujjatining qarzdorga qaytarilishi majburiyatning bajarilganligini bildiradi. Shuning uchun qarz hujjatining qarzdor qoʻlida boʻlishi boshqa bir hol isbotlanmaguncha, majburiyatning bajarilganligini va shu bilan uning bekor boʻlganligini tasdiqlaydi. Ilmiybaza.uz 28 3. Majburiyatlarning hisobga oʻtkazish yoʻli bilan bekor boʻlishi. Hisobga oʻtkazish – bu majburiyatni bekor qiladigan shunday usulki, buning vositasida muddati toʻlgan yoki qisman muddati koʻrsatilmagan yoxud talab qilish payti bilan belgilangan muqobil oʻxshash talab hisobga oʻtkazilishi bilan majburiyat toʻliq yoki qisman bekor boʻladi (FKning 343-moddasi, chunonchi, kim oshdi savdosida gʻolib chiqqan shaxs bilan shartnoma tuzishda u toʻlagan zakalat sum masi tuzilgan shartnoma boʻyicha majburiyatlarni bajarishda hisobga oʻtkaziladi). Hisobga oʻtkazish oʻz- oʻzicha avtomatik ravishda amalga oshiril maydi. Fuqarolik huquqi nuqtai nazaridan hisobga oʻtkazish bir tomonlama bitim boʻlib koʻringani tufayli bunga bir tomonning hisoblashish toʻgʻrisidagi arizasi kifoya qiladi. Hisobga oʻtkazish – majburiyatlarning bajarilishini osonlash tiradi, chunki bu usul taraflarni bir-birlariga pul toʻlash bilan boʻlgan oshiqcha harakatlarni qilishdan ozod qiladi va har ikki kreditorning manfaatlarini yaxshi taʼminlaydi. Muqobil (qarshi) talabni hisobga oʻtkazish fuqarolar ishtirok etgan munosabatlarda ham, tashkilotlar oʻrtasidagi munosabatlarda ham qoʻllaniladi. Tashkilotlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarga muqobil (qarshi) talabni hisobga oʻtkazish, bank orqali hisoblashish shaklida amalga oshiriladi. Bank tashkilotlar ixtiyoridagi pul mablagʻlarining aylanishini tezlatish maqsadida naqd pulsiz oʻzaro hisoblashishni amalga oshiradi. Bank orqali hisobga oʻtkazish FKning tegishli moddalaridan tashqari vakolatli organlar tomonidan chiqarilgan maxsus hujjat lar bilan ham tartibga solinadi. Qonun muqobil (qarshi) talab hisobi yoʻli bilan majburiyat larning bekor boʻlishi uchun quyidagi uch talabni qoʻyadi: 1) majburiyatlar qaytarma boʻlishi, yaʼni kreditorlar bir-biri ga nisbatan qarzdor boʻlishi kerak. Masalan, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga ijara haqi uchun 20.000 soʻm toʻlashi kerak boʻlsa, ijaraga beruvchi undan 20.000 soʻm qarz boʻlsa – muqobil talab hisobidir; 2) qarama-qarshi talab bir xilda, talab qilinadigan narsaning alomatlari ham shu turda boʻlishi kerak. Masalan, pulga pul, bugʻdoyga bugʻdoy kabi. Agar qarama- qarshi talabning narsasi bir xilda boʻlmasa, oʻzaro muqobil talabni hisobga oʻtkazish Ilmiybaza.uz 29 mumkin emas. Masalan, bir tomon bir ashyo yuzasidan vindikatsion daʼvo qoʻzgʻatsa, ikkinchi tomon esa shartnoma boʻyicha koʻrsatilgan xizmatni talab qilsa, bunday talablar oʻzaro qarshi talabni hisobga oʻtkazish yoʻli bilan bekor boʻlmaydi, yaʼni muqobil (qarshi) talabni hisobga oʻtkazish yoʻli bilan hisoblashish mumkin emas; 3) bir xildagi qarama-qarshi talabni hisobga oʻtkazishda ularni bajarish muddatlari toʻlgan boʻlishi kerak. Agar bajarish muddati koʻrsatilmagan yoki talab qilish payti bilan belgilangan boʻlsa, majburiyatni bajarishning hisoblanishi har qachon talab etilishi mumkin. Shuning uchun bunday talabni oʻzaro hisobga oʻtkazishda bajarish muddati ahamiyatsizdir. Biroq kreditor bajarish muddati toʻlmagan talabini shu kreditordan talab qilish muddati toʻlgan qarzdorning talabiga qarshi oʻzaro hisobga oʻtkazishga haqli emas. Muqobil (qarshi) talablarni hisobga oʻtkazishga qoʻyilmaydigan holatlar amaldagi qonun hujjatlarida belgilanganidek, –daʼvo muddati oʻtgan talablarni (daʼvo muddatining oʻtib ketishi talab qilish huquqini yoʻqotadi); –fuqaroning sogʻligʻiga shikast yetkazish yoki uning vafoti munosabati bilan yetkazilgan zararni toʻlash toʻgʻrisidagi talabini; –alimentlar undirish haqidagi talabni; –umrbod taʼminlash sharti bilan uy-joyni (kvartirani) boshqa shaxsga topshirish talabini (mehnatga qobiliyatsiz shaxslarni moddiy jihatdan taʼminlash maqsadida boʻlganligi tufayli); –qishloq xoʻjalik mahsulotlari kontraktatsiya shartnomalari boʻyicha majburiyatlarning bajarilmaganligi yoki zarur darajada bajarilmaganligi uchun tomonlarning mulkiy javobgarligini–qonunda yoki shartnomada nazarda tutilan boshqa hollardagi talabni hisobga oʻtkazishga yoʻl qoʻyilmaydi. Qarzdor bilan kreditor bir shaxs boʻlib qolganida majburiyatning bekor boʻlishi. Qarzdor bilan kreditor bir shaxs boʻlib qolganida majburiyat bekor boʻladi (FK, 346- modda). Maʼlumki, har qanday shaxs oʻziga oʻzi ham qarzdor, ham kreditor boʻlishi Ilmiybaza.uz 30 mumkin emas. Bunday kreditor va qarzdorning bir shaxs boʻlib qolishi koʻpincha meros olishda uchraydi. Masalan, meros oluvchi shaxs oʻz akasi yoki otasiga qarzdor boʻlsa, keyinchalik meros ochilishi natijasida kreditorning (marhum aka yoki otaning) talab qilish huquqlarini oʻziga oladi. Qarzdor bilan kreditorning bir shaxs boʻlib qolishi fuqarolar oʻrtasidagina emas, balki yuridik shaxslar oʻrtasida ham yuz berishi mumkin. Odatda, yuridik shaxslar qayta tashkil boʻlishi yoki bir nechasi qoʻshilishi tufayli (universal huquqiy vorislik) qarzdor va kreditor boʻlgan tashkilotlar bir yuridik shaxs boʻlib qolishi – majburiyatni bekor qiladi. Agar bunda qoʻshilish keyinchalik bekor boʻlsa, majburiyat yangidan paydo boʻladi. Chunonchi, bir-biriga qarz dor boʻlgan ikki xoʻjalik qoʻshila turib, keyinchalik yana ajralsalar avvalgi qarzdor xoʻjaliklarning majburiyati yangidan paydo boʻladi. 5. Taraflarning kelishuvi boʻyicha va qarzdorni qarzdan voz kechishi boʻyicha majburiyatning bekor boʻlishi. Taraflarning kelishuviga muvofiq majburiyatlarning bekor qilinishida bunday kelishuv bajarilmagan majburiyatlarni kelgu sida bajarishdan ozod qilishga qaratilgan boʻladi va har ikki taraf majburiyatni bajarishga hali kirishmagan vaqtda yoki majburiyat ning bir qismi bajarilgan paytda yuz beradi. Taraflarning keli shuvlari turlicha mazmunda, chunonchi, qarzni toʻlashdan yoki biror-bir ishni bajarishdan ozod qilish toʻgʻrisida boʻlishi mumkin. FKning 342- moddasiga asosan taraflarning kelishuviga muvofiq majburiyat uni bajarish oʻrniga voz kechish haqini berish (pul toʻlash, mol-mulk berish kabi) bilan bekor qilinishi mumkin. Voz kechish haqining miqdori, muddatlari va uni berish tartibini taraflar belgilay dilar. Kreditorning qarzdan voz kechishi ham majburiyatning bekor boʻlishiga olib keladi. Bu bir taraflama bitim boʻlib, unda taraf larning kelishuvi roʻy bermaydi. Biroq bunda kreditorning qarzdan voz kechishi boshqa shaxslarning kreditor mol-mulkiga nisbatan huquqlarini buzmasa, majburiyat bekor boʻladi (FK, 348-modda). FKning 347-moddasida koʻrsatilganidek, taraflar oʻz oʻrtalari dagi dastlabki majburiyatni boshqa narsani yoki boshqacha ijro etish usulini nazarda tutuvchi yangi majburiyat bilan almashtirish (majbu riyatni yangilash) haqida kelishib olsalar, Ilmiybaza.uz 31 majburiyat bekor boʻladi. Chunonchi, biror-bir narsa nasiyaga olinganida oldi-sotdi shartnoma sidan kelib chiqqan majburiyat taraflarning kelishuvi bilan qarz majburiyatiga aylantiriladi. Bunday holda taraflar oʻrtasida qarz shartnomasi bilan tartibga solinadigan huquqiy munosabat kelib chiqadi. Bir majburiyatning boshqa bir majburiyat bilan almashtiri lishi uchun qator shartlar talab qilinadi. Bunda, birinchidan, taraf lar oʻrtasidagi bir majburiyatni bekor qilish uchun boshqa turdagi majburiyat bilan almashtirish haqidagi kelishuv boʻlishi; ikkinchi dan, harakatda boʻlgan, haqiqiy majburiyatning boʻlishi (agar dastlab ki majburiyat haqiqiy boʻlmasa yoki bekor qilingan boʻlsa, u holda majburiyatni boshqa bir majburiyat bilan almashtirish toʻgʻrisida kelishuv ham boʻlishi mumkin emas); uchinchidan, yangi majburiyat haqiqiy boʻlishi va eski majburiyatdan biror- bir farqi boʻlishi kerak. Taraflarning bir turdagi majburiyatni boshqa bir turdagi majburiyat bilan almashtirish toʻgʻrisidagi kelishuvi shartnoma sifatida koʻrsatilganligi tufayli kelishuv ham shartnomalarni tuzishga oid umumiy qoidalarga muvofiq boʻlishi lozim. Dastlabki majburiyatning yangi majburiyat bilan almashtiri lishida dastlabki majburiyatning bajarilishini taʼminlash uchun belgilangan kafolat, zakalat va boshqa usullar ham bekor boʻladi. Majburiyatlarning kelishuv yoʻli bilan bekor qilinishi FKning 102-112-moddalariga rioya qilingan holda rasmiylashti rilishi lozim. Tashkilotlar oʻrtasidagi majburiyatlarning kelishu vi faqat yozma shakldagina bekor qilinishi mumkin. Bajarish mumkin boʻlmaganligi tufayli majburiyatning bekor boʻlishi. Fuqarolik huquqida majburiyatni bajarish mumkin boʻlmasligi deb shunday vaziyat tushuniladiki, bunda qarzdorga majburiyat mazmu nini tashkil etgan harakatlarni bajarish imkoniyati boʻlmay qoladi. FKning 349-moddasida koʻrsatilishicha, agar taraflardan birortasi ham javob bermaydigan vaziyat tufayli majburiyatni bajarish mumkin boʻlmay qolsa, u bekor boʻladi. Basharti, qarzdor majburiyatni kreditorning aybli harakatlari tufayli bajarishi mumkin boʻlmasa, kreditor oʻzining aybli harakatlari tufayli bajarishi Ilmiybaza.uz 32 mumkin boʻlmasa, kreditor oʻzining majburiyat boʻyicha bajarganlarini qaytarib berishni talab qilishga haqli emas. Bajarish mumkin boʻlmaslik tasodifiy holatlar tufayli boʻlishini birovning aybi bilan bogʻliq boʻlishi holatidan ajratish kerak. Tasodifiy holat tufayli bajarish mumkin boʻlmasligi deb mazkur sharoitda, vaziyatda qaytara olmaydigan kuch, chunonchi, suv toshqini, zilzila, yongʻin kabi tabiiy ofatlar tufayli bajarish mumkin boʻlmasligi tushuniladi. Bajarishning mumkin boʻlmay qolishi qarzdor aybi bilan boʻlgan deb hisoblash uchun bajarish imkoniyatini bermagan holatlar qarzdor qasddan yoki ehtiyotsizlikdan yoʻl qoʻygan boʻlishi yoxud uning oldini olmagan boʻlishi kerak. Agar bajarishga imkoniyat bermaydi gan holatlar qarzdorning aybi bilan sodir etilgan boʻlsa, u holda qarzdor majburiyatni bajarishdan ozod boʻlmaydi, bunday holda majburiyat bekor boʻlmay oʻz kuchida qolib, faqat uning mazmuni yuz bergan holatga qarab oʻzgarishi mumkin. Qarzdorning oʻz aybi bilan ijro etib boʻlmaydigan holat sodir qilingan boʻlsa, majburiyat bajarilmasligi uchun neustoyka yoki zararni toʻlash burchidan ozod qilinmaydi. Qonun majburiyatni bajarish mumkin boʻlmasligi faktlarini turlarga boʻlib koʻrsatmaydi. Majburiyatni bajarib boʻlmasligi faktlari oʻz xarakteriga koʻra bir necha turga, chunonchi, jismiy, huqu qiy va iqtisodiy faktlarga boʻlinadi. Jismiy jihatdan bajarib boʻlmaslik deganda, bajarilishi lozim boʻlgan majburiyat narsasi ning nobud boʻlishi natijasida bajarish mumkin boʻlmasligi tushu niladi. Masalan, ijaraga berilayotgan binoning yongʻin tufayli yaroqsiz boʻlib qolganligi sababli majburiyat narsasini berib boʻlmaydi. Huquqiy jihatdan bajarib boʻlmaslik deganda, majburiyat maz munini tashkil etgan harakatni qilishni vakolatli organ tomonidan chiqarilgan huquqiy hujjat bilan man qilinishi tushuniladi. Masalan, dori tayyorlash zavodi dori yetkazib berish majburiyatini olsa, lekin tayyorlangan dorining zararli xususiyati maʼlum boʻlib qolib, vakolatli organ fuqarolik muomalasidan chiqarish toʻgʻrisida buyruq bersa, huquqiy asos boʻyicha bajarib boʻlmaydigan holat roʻy beradi. Ilmiybaza.uz 33 Iqtisodiy jihatdan bajarib boʻlmasligi shu bilan xarakter lanadiki, qarzdor majburiyatni bajarish jarayonida oshiqcha xara jatlar qilishi lozim boʻlsa, bunday xarajatlar tufayli xalq xoʻjaligiga zarar yetkazilishi sababli bajarilmasligi mumkin. Bundan tashqari, majburiyatni butunlay yoki qisman, shuningdek muttasil va vaqtincha bajarib boʻlmaslikni bir-biridan farq qilmoq kerak. Qisman ijro etib boʻlmaslik, masalan, shartnomaga asosan top shiriladigan bir necha ashyoning biri yoki birmunchasining buzili shidan kelib chiqishi mumkin. Butunlay ijro etib boʻlmaslik esa, topshirilishi lozim boʻlgan mulkning tasodifiy holat sababli isteʼmolga yaroqsiz boʻlib qolishi tushuniladi. Vaqtincha bajarib boʻlmaslikka vakolatli organ tomonidan berilgan buyruqqa asosan majburiyat bajarilishi kechiktirilishini misol qilib koʻrsatish mumkin. Vaqtincha ijro etib boʻlmaslikda majburiyat butunlay bekor qilinmay, balki bajarilishi vaqtincha toʻxtatilib turiladi. Muttasil ijro etib boʻlmaslikda biror tasodifiy holat tufay li majburiyatni hech qachon bajarish mumkin boʻlmaydi. Masalan, yongʻin tufayli vayron boʻlgan muayyan binoni ijaraga berish majburiyati muttasil, hech qachon bajarilmasligi mumkin. Majburiyatning davlat organi hujjati asosida bekor boʻlishi. FKning 350- moddasiga asosan agar davlat organining hujjati chiqishi natijasida majburiyatni bajarish toʻliq yoki qisman mumkin boʻlmay qolsa, majburiyat toʻliq yoki uning tegishli qismi bekor boʻladi. Masalan, Oʻzbekistondagi mis kombinati xorijdagi korxo naga mis yetkazib berish haqidagi shartnoma boʻyicha majburiyatga ega boʻlishi mumkin. Bordi-yu, Oʻzbekiston Respublikasi Hukumati xorijga mis eksport qilishni cheklash haqida qaror qabul qilguday boʻlsa, ushbu majburiyat bekor boʻladi. Buning natijasida zarar koʻrgan taraflar FKning 12- va 15-moddalariga muvofiq uni toʻlashni talab qilishga haqlidirlar. Davlat organining majburiyat bekor boʻlishiga asos boʻlgan hujjati belgilangan tartibda haqiqiy emas deb topilganda, agar taraflarning kelishuvida yoki majburiyatning mohiyatidan boshqacha tartib kelib chiqmasa va majburiyatni bajarish kreditor uchun oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan boʻlsa, majburiyat tiklanadi. Ilmiybaza.uz 34 8. Fuqaroning vafot etishi yoki yuridik shaxsning tugatilishi sababli majburiyatning bekor boʻlishi. Majburiyat ishtirokchisi boʻlgan fuqaro vafot etishi tufayli majburiyatlar barcha hollarda ham tugatilmaydi, chunki qonun bilan belgilangan baʼzi hollarda marhumning huquq va burchlari uning vorislariga oʻtadi. Jumladan, merosni qabul qilgan voris meros qoldiruvchining qarzlari yuzasidan oʻziga oʻtgan meros mulkining haqiqiy qiymati doirasida javobgar boʻladi. Meros mulki vorislar boʻlmagani uchun davlatga oʻtgan boʻlsa, davlat ham shu tartibda marhumning qarzlari uchun javob beradi. Agar majburiyatni qarzdorning shaxsiy ishtirokisiz bajarish mumkin boʻlmasa yoki majburiyat boshqacha tarzda qarzdorning shaxsi bilan chambarchas bogʻliq boʻlsa, qarzdor vafot etishi bilan bekor boʻladi (FK, 351-modda). Chunonchi, vakil vafot etsa, u tomondan olingan majburiyat ham bekor qilinadi, chunki vakillik shaxsiy ishonchga asoslanib belgilangan huquqiy munosabat hisoblanadi. Agar majburiyatni bajarish shaxsan kreditor uchun moʻljallangan yoki majburiyat boshqacha tarzda kreditorning shaxsi bilan bogʻliq boʻlsa, kreditor vafot etishi bilan majburiyat bekor boʻladi. Chunonchi, sogʻligʻiga shikast yetkazganligi tufayli zarar haqini olib turgan fuqaroning vafot etishi bilan unga nisbatan belgilangan majbu riyatlar ham bekor boʻladi va hokazo. Majburiyat qarzdor yoki kreditor boʻlgan yuridik shaxs tugatili shi bilan ham bekor boʻladi (FK, 352-modda). Yuridik shaxsning qaytadan tashkil boʻlishida, tashkilotning ishlari va mulkini tugat may, bekor qilinganda, yaʼni barlashish, boʻlinish yoki qoʻshilishlari hollarida majburiyatlari tugamaydi. Ikki yoki bir necha tashkilot birlashganda yoki bir tashkilot bir necha tashkilotlarga boʻlinganda, ularning huquq va majburiyatlari yangidan vujudga kelgan tashkilot (yoki tashkilotlar)ga oʻtadi. Bir tashkilot boshqa bir tashkilotga qoʻshilganda uning huquq va majburiyatlari qoʻshib olayotgan tashkilotga oʻtadi. Yuridik shaxs bankrot boʻlgani sababli tugatilganda, uning majburiyatlari bekor boʻladi. Ayrim majburiyatlar, masalan, yuridik shaxs fuqaroning hayoti yoki sogʻligʻiga zarar yetkazgani uchun toʻlovlar boʻyicha majbu riyatda qarzdor boʻlsa, bekor boʻlmaydi. Bunda FKning 247- Ilmiybaza.uz 35 moddasiga va bankrotlik haqidagi qonunchilikka asosan tugatilayotgan yuridik shaxs mablagʻlari kapitallashtirilib qoʻyiladi va majburiyatning ijrosi boshqa shaxs zimmasiga yuklanadi. Ilmiybaza.uz 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: Raxbariy adabyotlar 1.Oʻzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T.: Oʻzbekiston, 2014 2.Узбекистон Республикаси Вазирлар Мадкамасининг карорлар туплами. 2000. апрел. 3. Узбекистон Республикаси кoнун хужжатлари туплами. 2000. №3 38-модда 4.Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодекси. –Т.: Адолат. 2022. 631-702 моддалар. 5.O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda —Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375- son) Darsliklar 6.Fuqarolik huquqi: Darslik. I qism/ Mualliflar jamoasi –T.: TDYU nashriyoti, 2016. -312 bet 7.Fuqarolik huquqi: Darslik. II qism Mualliflar jamoasi. –Toshkеnt: TDYU nashriyoti, 2019. 608 bet. 8.Гражданское право. Ч.2. под.ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. –М.: Проспект. 2005.-358 б. 9.Гражданское право. –М. Бек. 1993. -264 б., Иоффе О.С. Обязательственное право. –М.: Юр.лит. 1975. -488 б. 10.Брагинский М.И. Договор подряда и подобные ему договоры. –М.: 1999, - 10 б. 11. Радмонкулов Мажбурият хукуки. - Т.: ТДЮИ. 2005. Б. 18-19. Ilmiybaza.uz 37 Internet saytlar 12.WWW.lex.uz 13.WWW.Library.uz 14.WWW Adolat.uz