MAKEDONIYALIK ALEKSANDRNING BAQTRIYA VA SO‘G‘DIYONAGA YURISHLARI Reja: 1. Yozma manbalar ma’lumotlari. 2. Siyosiy voqealar. Aleksandr va Spitaman. Yunon–makedonlarga qarshi kurash. 3. Tarixiy geografiya. 1. Yozma manbalar ma’lumotlari. Arrian, Kursiy Ruf hikoyalari. Strabon «Geografiyasi». Mil.avv. 329 yilda Makedoniyalik Aleksandrning Baqtriya va So‘g‘diyona yerlariga harbiy yurishlari boshlangan. Bu yurishlar O‘rta Osiyo tarixida eng yaxshi o‘rganilgan mavzulardan biri bo‘lib hisoblanadi. Aleksandrning qo‘shinida askar–jangchilar bilan birga bo‘lajak tarixchilar Ptolemey, Aristovul, Onesikrit, Kallisfen va Xareslar xizmat qilib, turli xil siyosiy va madaniy voqealarni yozib borganlar. Ularning maa’lumotlari bizgacha yetib kelmagan, lekin dastlabki manbalardan so‘nggi yunon tarixchilari va geograflari foydalanganlar. Jumladan, Diodor (mil.avv. 90 – 21 yillar) «Tarixiy kutubxona», Strabon (mil.avv. 61 – mil. 24 yillar) «Geografiya», Pompey Trog (mil.avv.I–mil. I asr) «Filipp tarixi» asarlarini, Plutarx (mil. 46–127 yillar), Klavdiy Ptolemeylar (II asr) o‘z hikoyalarini, Pliniy (I asr) «Tabiiy tarix» nomli kitobini yaratdilar. Ammo Aleksandr yurishlari haqida keng va to‘liq ma’lumotlar rimlik Kvint Kursiy Ruf va yunon Arrian asarlarida saqlangan. Arrian (mil.90/95–175 yillar) “Aleksandr anabasisi” degan asarning muallifidir. Anabasis – bu “davlat ichkarisiga dengizdan uzoqlashgan harbiy yurish» yoki “Aleksandr yurishlari” deb tarjima qilinadi. Kursiy Ruf (mil.avv. I asrning oxiri – mil. I asrning o‘rtalari) «Makedoniyalik Aleksandr tarixi» nomli kitobni yaratgan. Ammo Arrianga nisbatan uning hikoyalarida badiiy to‘qimalar ko‘p uchraydi. Quyida Arrian va Kursiy Ruf asarlaridan olingan ayrim ma’lumotlarning tarjimasi keltiriladi (ular rus tiliga M.Ye.Sergeenko va V.S.Sokolovlar tomonidan tarjima qilingan). Arrian, III kitob, 27–bob, 9. “Aleksandr yaqinlashib kelishi haqida eshitib, Bess Oks daryosidan kechib o‘tadi va kemalarini yondirib, Nautaka – so‘g‘diylar yeriga yo‘l oladi”. 10. «Spitaman va Oksiart bilan birga so‘g‘diylar suvorilari hamda Tanais daylari unga ergashadilar. Baqtriya chavandozlari Bessning qochishidan xabar topib, har tomonlarga qarab o‘z uylariga yo‘l oladilar. Aleksandr Drapsakga yetib keladi, qo‘shinlariga dam berib, ularni Baqtriyadagi eng yirik shaharlar – Aorn va Baqtra tomonga yurgizadi. Bu shaharlarni hujum qilib zabt etadi va Aorn qal’asida Androkolning o‘g‘li Arxelay boshchiligidagi qo‘riqchi qo‘shin qoldiradi. Himoyasiz taslim bo‘lgan boshqa baqtriylarga hokim bo‘lib fors Artaboz tayinlanadi». 2. «U o‘zi Oks daryosiga qarab yo‘l oladi. Oks Kavkaz tog‘laridan boshlab oqadi hind daryolaridan tashqari Aleksandr Osiyoda qurgan daryolar ichida bu eng yirik daryodir: umuman eng yirik daryolar Hindistonda joylashgan. Oks Girkaniyadagi katta bir dengizga qo‘shiladi». III, 30,6. «Aleksandr chavandoz qo‘shinlarini mahalliy otlar bilan ta’minlab So‘g‘diyona poytaxti Maroqandaga yo‘l oladi». 7. «Shu joydan Tanais daryosiga qarab yuradi. Tanais ham Kavkaz tog‘laridan boshlanadi, Aristovul so‘zlariga ko‘ra, varvarlar1 uni Orksant daryosi deydilar: bu daryo ham Girkan dengiziga qo‘shiladi». 10. «Shu yerda oziq–ovqatlar g‘amlashga chiqqan makedonlar mahalliy aholi tomonidan qirib tashlanadi, keyin ularning o‘zlari tik va chiqib bo‘lmaydigan qoyaga qochib bekinadilar. Ular 30 mingga yaqin bo‘lgan». 11. “Makedonlar qoyaga chiqish uchun bir necha marta harakat qiladilar; dastlab ular varvarlar o‘qlari ostida ortga chekinadilar; ko‘p askarlar yarador bo‘ladi; Aleksandrning soniga o‘q tegib, suyagining bir qismini ushatib qo‘yadi. Shunga qaramasdan tog‘ hujum bilan olinadi. Makedonlar varvarlarning bir qismini joyida qirib tashlaydilar, ularning ko‘plari o‘zlarini qoyalardan tashlab halok bo‘ladilar, shuning uchun ham 30000 dan 8000 kishi tirik qoladi”. IV, 5, 2. «Spitaman o‘z jangchilarn bilan Maroqanda qal’asini qo‘riqlayotgan makedonlarga hujum qiladi Aleksandr Maroqandaga yordamchi qo‘shin yuborganidan xabar topib, Spitaman qal’a qamalini to‘xtatib, So‘g‘diyonadagi basileya – podsho shahriga otlanadi. Farnux va uning lashkarboshlari Spitamanni davlatdan butunlay chiqarib yuborishga harakat qiladilar va So‘g‘diyona chegaralariga yetib kelib, ko‘chmanchi skiflarga hujum qiladilar». 4. «Spitaman yana 600 ta skif otliqlarini o‘z qo‘shiniga qo‘shib oladi va skif ittifoqdoshligidan ko‘ngli ko‘tarilib, hujum qilayotgan makedonlarga qarshi jang qilishga qaror qiladi. Skif dashtlarining tekisligida turib u dushmanning hujumini ham kutmadi, dushmanga hujum ham qilmadi; faqat uning chavandozlari piyoda makedonlarning atrofida ot qo‘yib chopib yurdilar va ularga o‘q otdilar». 5. «Farnuhning askarlaridan ular osonlik bilan qutuldilar, chunki ularning otlari chaqqonroq bo‘lib, o‘sha paytda hali charchamagan edi, Andromax qo‘shinlaridagi otlar esa olis yo‘llarda charchab, yemish kamligidan zaiflashgandi. Skiflar jang maydonida turgan va cheqinayotgan makedonlarga g‘ayrat bilan hujum qiladilar». 6. Ko‘pdan– ko‘p makedonlar yaralanadi va halok bo‘ladi; xullas askarlar to‘rtburchak bir qator saflanib, Politimet2 daryosi tomonga chekinadilar; bu yerda 1 Юнон тилида сўзлашмаган ажнабийлар 2 Зарафшон o‘rmon bo‘lib, o‘rmonga changalzorlar varvarlarning o‘qlariga to‘siq bo‘ladi va piyoda askarlarning harakatlariga ko‘proq foyda keltiradi». 7. “Karan – gipparx3 Andromaxga xabar qilmasdan otliqlarni bekintirish uchun daryodan kechib o‘ta boshlaydi; piyoda qo‘shin ham suvoriylar ortidan buyruqsiz yo‘l oladi; umuman tartibsiz va qo‘rquv holatida bo‘lgan askarlar daryoga jarlik qirg‘oqlaridan tushadilar”. 8. “Makedonlarning xatolarini sezib qolgan otliq varvarlar har ikkala qirg‘oqdan otlari bilan daryoga tashlanadilar... Ularning ba’zilari daryodan kechib o‘tganlar va uzoqlashganlarning ortidan quvadilar, boshqa birlari daryoni kechib o‘tayotganlarga ro‘para bo‘lib, ularni ortga, suvga uloqtiradilar yoki o‘q otadilar hamda daryoga kelayotganlar ortidan hujum qiladilar. Og‘ir ahvolga uchragan makedonlar daryo o‘rtasidagi kichik orolga tashlanadalar. Spitaman askarlari ularni o‘rab olib, hammasini qirib tashlaydilar; boshqa bir kichik qismini asirlikka olib, barchasini o‘ldiradilar”. IV, 6, 1. «Aristovulning aytishicha, ko‘pdan–ko‘p jangchilar changalzorda yashirinib turgan skiflarning pistirmasiga qamalib halok bo‘lgan, ular o‘z panagohlaridan jang qizigan paytida makedonlarga hujum qilganlar. Varvarlar hovliqish va tartibsizlik vaziyatidan foydalanib, ularining hammasini qirib tashlaganlar. 40 ta otliq va 300 ta piyodalardan tashqari hech kim qutulib qolmagan». 6, 3. «Shu mag‘lubiyat haqida Aleksandrga xabar yetib kelganda u askarlarning achchiq taqdirlaridan qayg‘uga tushadi va Spitamanga qarshi shiddatli hujum qilishga qaror qiladi. U o‘zi otliqlar qo‘shinining yarmiga, qalqonchilarning hammasiga, o‘qchilarga, agrianlarga va tez yurar piyoda askarlarga yo‘lboshchi bo‘lib Maroqandaga yo‘l oladi, uning bilishicha, Spitaman shaharga qaytib qal’ani yana kamal qilgan». 4. «Uch kun davomida Aleksandr 1500 stadiy masofadan o‘tib, to‘rtinchi kunning tongida shaharga yetib keladi. Spitaman Aleksandr shaharga yaqinlashib kelishi haqida eshitib, uni kutmasdan qochib ketdi. 5. Aleksandr uning izidan quvadi. Jang maydoniga yetib, u halok bo‘lgan askarlarni dafn qiladi va chekinganlar ortidan sahrogacha quvib boradi. Shu yerdan ortga 3 Отлиқ қўшиннинг йўлбошчиси qaytish yo‘lida u davlatni xarob qiladi va unga xabar berishlaricha, makedonlarga hujum qilishda ishtirok etib, so‘ng qal’alariga yashiringan varvarlarni qirib tashladi. U Politimet daryosi suvlaridan foydalanuvchi butun mamlakat yerlaridan o‘tdi». IV, 7, 1. «Bu yerdagi ishlarni tugatib, Aleksandr Zariaspga yetib keladi. Bu joyda u qishni o‘tkazishga qoladi...». 15, 4. «Shu paytda Aleksandrning oldiga bir yarim ming chavandozlarga yo‘lboshchi bo‘lib xorasmiylarning podshosi Farasman yetib keladi. U kolxlar va amazonka qabilalariga qo‘shni bo‘lib yashaganligi haqida hikoya qilib, Aleksandrning amazonkalar, kolxlar va Eviksin dengizidagi qabilalarni istilo qilish istagi bo‘lsa, yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lishga va qo‘shinlarining yurishi uchun barcha shart–sharoitlar yaratib berishga xayrixoh ekanligini bildiradi». 15, 5. «Aleksandr Farasmanga minnatdorlik bildiradi va do‘stlik ittifoqchiligi haqida shartnoma tuzib, Pont dengizi tomonga yurishga hozir vaqt yo‘q, deb javob beradi. U Farasmonni Baqtriya satrapi fors Artaboz huzuriga yuborib, vataniga jo‘natadi». 15, 7. «U o‘zi Oks daryosiga yo‘l oladi. Juda ko‘p sug‘diylar istehkomlarida to‘planishib, ularga tayinlangan hokimga qarshi bo‘lib chiqadilar, bundan xabardor bo‘lgan Aleksandr So‘g‘diyona tomonga yurishni maqsad qiladi». 1. “Aleksandr askarlarining ma’lum bir qismi bilan So‘g‘diyonaga yetib keladi, Poliperxont, Attal, Gorgiy va Meleagrlar Baqtriyada qoladi, ularga shu davlatni nazorat qilish bilan birga varvarlarning g‘alayonlar ko‘tarishiga yo‘l qo‘ymaslik va boshlagan qo‘zg‘olonlarni bostirish haqida buyruq beriladi». 2. «O‘z qo‘shinlarini u beshta ayrim qismga bo‘lib oladi. Birinchisi – Gefestion boshchiligida, ikkinchisi – Ptolemey Lag boshchiligida, uchinchisi– Perdikka boshchiligida, to‘rtinchisi – Ken va Artaboz boshchiligida, beshinchi qism bilan u o‘zi Maroqandaga otlanadi». 4. “Aleksandr shu ishlar bilan band bo‘lgan paytda, Spitaman skif– massaget yerlaridan 600 ta otliq massagetlar bilan bir qal’aga yetib keladi. Qal’a qo‘riqchilarining boshlig‘i va uning askarlari ham dushman tomonidan hujum xavfni kutmaganlar, askarlar qiriladi. Yo‘lboshchi asirlikka olinadi. Shu qal’ani qo‘lga kiritishgandan ko‘ngillari ko‘tarilib, ular bir necha kundan so‘ng Zariaspga yetib keladilar, ammo shaharga hujum qilmadilar va katta o‘ljani qo‘lga olib ortga qaytishga qaror qildilar”. 6. «Zariaspda kasal bo‘lib qolgan bir necha otliq — «do‘stlar» skiflarning hujumi haqida eshitib, ular Zariaspni qo‘riqlash uchun yollangan 80 ta chavandozga va ba’zi bir «podsho yigitlari»ga boshliq bo‘lib massagetlar ortidan quvadilar. Hech narsani kutmagan skiflarga hujum qilib, birinchi jangda ulardan o‘ljasini tortib olib, juda ko‘p qaroqchilarni qirib tashlaydilar. Tartibsiz holda ortga qaytgan vaqtda ular Spitaman va skiflarning qo‘liga tushib, 7ta «do‘stlar» va 60 ta yollangan chavandozlardan ajraladilar». 17, 1. «Krater bu haqda xabar olib, massagetlarga qarshi shiddatli yurish boshladi. Ular bundan xabardor bo‘lib, cho‘lga qochadilar. Krater Spitamanning izidan quvib, unga sahro chegaralarida yetib oladi, uning boshchiligida yana mingta otliq massagetlar bor edi. 2. Makedonlar va skiflar o‘rtasidagi kuchli jangda makedonlar g‘alaba qozonadilar. Skiflarning bir yuz ellikta chavandozlari halok bo‘ladi. Boshqalari osonlik bilan cho‘lga bekinadilar; ularning ketidan quvish makedonlar uchun og‘ir bo‘ladi». 4. «Spitaman va uning tarafdorlari makedonlarning qo‘riqchilari barcha joylarni to‘sib–olganliklarini ko‘rib aniq bir joyga kochishga yo‘l topmadilar, Ken qo‘shinlariga hujum qilish va aynan shu jangda g‘alaba qozonishga qaror qiladilar. Ular Baga4 nomli so‘g‘diylar va skif– massagetlar chegaralaridagi joyga yetib keladilar va 3000 ko‘chmanchi chavandozlarni So‘g‘diyona tomonga yurishga rozi qiladilar». 5.Bu skiflar juda ham qashshoq ahvolda yashaganlar; ularning shaharlari va o‘troq makonlari yo‘q edi; boylik mulklaridan ajrab qolish uchun qo‘rqinch sezgilari ham yo‘q edi va shunga ko‘ra ularni har qanday urushlarga rozi 4 Тахминан Бухоро воҳаси qilish hech narsa emasdi. Ken Spitaman yaqinlashib kelishini sezib unga qarshi chiqadi». 6. Shiddatli jang boshlanib, u makedonlar uchun g‘alabali yakunlanadi; bu jangda dushmanlarining 800 ta otliqlari, Ken qo‘shnidan esa 25 ta chavandoz va 12 ta piyoda askar halok bo‘ladi. Ko‘pchilik baqtriyaliklar Spitamandan qochib, uni yakka qoldiradilar va Ken oldiga yetib kelib, asirga tushadilar. 7. Mag‘lubiyatga uchragan skiflar va massagetlar yaqinda ular bilan birga jang qilgan baqtriylar va so‘g‘diylarning ot–aravalaridagi yuklarini talab, Spitaman bilan dasht ichiga qochadilar. Aleksandr o‘zi sahroga hujum qilishga tayyorgarlik ko‘rayotganini eshitib va shu maqsadda uni qaytarib olish uchun ular Spitamanning boshini kesib Aleksandrga yuboradilar». Kursiy Ruf. VII kitob, IV bob, 26: «Baqtriyaning tabiati boy va turli–tumandir. Ba’zi joylarda ko‘pdan– ko‘p daraxtzorlar va tok novdasi, shirin meva serob hosil qiladi; unumdor yerlarni ko‘p sanoqli buloq– daryolar sug‘oradilar; hosildor tuprog‘ida bug‘doy ekiladi; boshqa yerlar o‘tloqlar uchun qoldiriladi». 27. «Davlatning katta bir kisminn hosilsiz dashtlar egallaydi; suvsizlik tufayli tashlab qo‘yilgan viloyatlarda na odamlar, na mevalar bor. Pontdan5 esayotgan shamollar tekisliklarga qumlarni surib, keltiradi; olis masofadan qum uyumlari katta tepaliklarga o‘xshab ketadi; shu yerda burungi yo‘llarning izlari yo‘qolib qoladi». 28. «Shuning uchun ham bu tekisliklardan o‘tib yurganlar, xuddi dengizchilarga o‘xshab, o‘z yo‘llarini tundagi yulduzlar orqali topadilar». V. “Aleksandr baqtriylar viloyatini Artaboz idorasiga topshirib, bu joydagi qo‘riqchilar qo‘shini bilan birga ot–arava yuklarini qoldiradi. O‘zi esa harakatdagi qo‘shinlarga yo‘lboshchi bo‘lib, So‘g‘diyona sahrosiga yo‘l oladi...». V. 13. «Xullas, kechki payt u Oks daryosiga yetib keladi. Ammo uning izidan kelayotgan ko‘pdan–ko‘p askarlar unga yetolmaydilar va orqada qoladilar, shuning uchun ham u baland tog‘ Ustida o‘t yondirishga buyruq 5 Қораденгиз beradi, ortda qolganlar uchun alanga nuri lagerga yaqinlashib kelishlarini bildiradi». V. 16, 17, 18. «Ushbu tunni Aleksandr katta ruhiy hayajon bilan uyqusiz tugatdi. Keyingi kun ham oson bo‘lmadi; kemalar yo‘q edi va daryoning ochiq qirg‘oqlarida ko‘prik qurish uchun daraxtzorlar yo‘q edi. Shu vaziyatdan u yagona xulosa chiqaradi. U askarlarga somon bilan to‘ldirilgan meshlarni tarqatishga qaror qiladi; ular meshlar ustida daryodan suzib o‘tishni boshlaydilar: daryodan birinchi bo‘lib kechib o‘tganlari qo‘riqchilar xizmatini bajarib, boshqalarni kutib oladilar. Shu tarzda qo‘shinlar oltinchi kuni daryoning narigi qirg‘og‘iga o‘tib olishga muvaffaq bo‘ladilar». VII. 6, 17. “Aleksandr Maroqandaga yetib keladi. Uning mudofaa devorlarining uzunligi 70 stadiy; shahar qo‘rg‘oni ikkinchi devor bilan o‘ralgan». VII. 1, 2. “Tanais ortidagi skif davlatining podshosi makedonlar tomonidan daryo bo‘yida asos solingan shaharni qullik bo‘yinturug‘i bo‘lishini sezib, uni vayron qilish va makedonlarni daryo qirg‘og‘idan uzoq masofaga quvib chiqarish uchun katta bir otliq qo‘shin bilan birga o‘z akasi Karatazis nomli yo‘lboshchini yuboradi. Tanais baqtriylarni yevropalik skiflardan ajratadi». 4. «Ular Istr daryosining narigi yog‘idagi boshqa bir viloyatni egallab, Osiyoning chegara yerlarida joylashgan Baqtriyaga ham qo‘shni bo‘ladilar. Ular joylashgan shimol yerlaridan nariroqda qalin o‘rmonzorlar va aholi yo‘q jimjit sayhon yerlar boshlanadi; Tanais va Baqtriya bo‘ylab joylashgan yerlar, umumiy madaniy izlarga ega”. 5. «Aleksandr tayyorgarlik ko‘rmasdan birinchi bo‘lib jang qilishga erishadi, uning ko‘z o‘ngida dushman chavandozlari otda chopadilar, u esa yaradorlikdan butunlay tuzalmagan... Xullas, u do‘stlarini maslahatta chaqiradi». 6. «U dushmandan emas, noqulay vaziyatdan qo‘rqan edi. Baqtriylar isyon ko‘tardilar, skiflar bezovta qilardilar; uning o‘zi zo‘rga oyoqda turib, otga minishga ham, yo‘lboshchi bo‘lishga va askarlarni ruhlantirishga ham imkon topmadi...». 30. «Yetib kelayotgan xabarlar uning to‘xtovsiz g‘alabalari sha’niga mos kelmas edi». 31. «Yuqoridagi hikoyaga ko‘ra, u baqtriylar qo‘zg‘oloniga aybdor Spitamanga qarshi Menedemni yuboradi. U makedonlar yaqinlashib kelishi haqida eshitib va shahar atrofida qamalib qolish vaziyatidan saqlanish uchun panagohga bekinadi, shu yerdan o‘tishi mumkin bo‘lgan dushmanga hujum qilishga qaror qildi». 32. «Yo‘l pistirma uchun qulay joyni kesib o‘tadi, shu yerda u daxlarni yashintiradi. Har bir otlarida ikkita qurollangan chavandozlar bo‘ladi, kutilmaganda ular navbat bilan yerga tushib otliqlar jangidagi dushmanlarga to‘sqinlik qiladilar». 33. «Askarlarning epchilligi otlarning chaqqonligiga o‘xshab ketadi. Spitaman changalzorni o‘rab olishga buyruq berib; dushmanlarga qarshi birdaniga ortdan, ro‘para va yon tomonlardan hujum qiladi». 34. «Menedem hamma tomondan o‘rab olinadi, u notanish joyda pistirmaga tushgan va boshqa hech iloji yo‘qligini ko‘rib, o‘z askarlariga son jihatdan ustun bo‘lgan dushmanlarni qirib tashlashga va mag‘rur halok bo‘lishga chaqiradi». 35. «Uning ostida kuchli ot bo‘lgan; ko‘p xollarda varvarlar safiga tashlanib, ularga daxshatli zarar keltiradi. 36. «Dushmanlar unga ko‘pdan–ko‘p o‘q otadilar. Sanoqsiz yaralardan zaiflanib... u jonidan judo bo‘ldi va ot ustidan yerga tushib qoladi». 39. «Bu jangda 2000 ta piyoda askarlar va 300 ta chavandozlar halok bo‘ladi. Jang maydonidan kelgan askarlarni o‘lim jazosi bilan qo‘rqitib, Aleksandr mag‘lubiyat haqidagi xabarni ehtiyotlik bilan sir saqladi». IX. 20. «Krater bilan qo‘shinlarining katta bir qismiga ortidan yurishga buyruq berib, Aleksandr Maroqandaga yetib keladi, uning kelishidan Spitaman xabar topib, bu yerdan Baqtra tomonga qochishga majbur bo‘ladi». X. I. «So‘g‘diyona – keng hududiy masofadagi dashtli davlatdan iborat, cho‘llarning kengligi 80 stadiyga yaqinlashadi. To‘g‘ri yo‘nalishda – bu yirik davlatdir, mahalliy aholi tomonidan Politimet degan daryo mamlakat bo‘ylab shiddatli oqadi. Qirg‘oqlar suv yo‘li o‘zanini toraytirgandan so‘ng daryo g‘or ichiga oqadi va yerga singib ketadi». 4. «So‘g‘diylar asirlaridan podshoga 30 ta kuchli erlarni olib keladilar, ular podsho buyrug‘iga binoan o‘lim jazosiga berilishlarini eshitib, mag‘rur holatda g‘oyat xursand bo‘lib kuylaydilar....». 4. “Podsho ularning mardligidan ajablanib, ortga qaytarishga buyruq beradi va o‘lim oldidan ularning shodlanish sabablarini surishtiradi. Ular aytadilarki, agar o‘zlariga boshqa birov o‘lim jazosini berganda, qayg‘ulanib o‘lardilar, ammo o‘z ajdodlarining yoniga ularga hamma qabilalar ustidan g‘olib chiqqan ulug‘ podsho yuborganligidan xursand bo‘lib, o‘z jonajon qo‘shiqlarini aytdilar va butun jasurlar orzusi bo‘lgan faxrli o‘limni bayram qildilar”. VIII. 10 “Podsho Bazaira nomli viloyatga yo‘l oladi. 11. Bu viloyatning eng katta boyligi – keng daraxtzorlarda va qo‘riqxonalarda saqlanib yashayotgan hamda maxsus urchitilgan turli hayvon zotlari bo‘lganligidir. Bunga ko‘p buloqlarga ega o‘rmonzorlar ataylab ajratilgan: shu daraxtzorlar istehkomlar bilan o‘ralgan va ovchilar uchun burjlar va makonlar qurilgan». 13. «Ma’lum bo‘lishicha qo‘riqxonalaridan birida to‘rt avlodlar hayoti davomida hech kim ov qilmagan. Aleksandr askarlari bilan qo‘riqxonaning ichiga kirib hayvonlarni ov qilishga buyuradi». 14. «Kamdan–kam uchraydigan kattalikdagi sher Aleksandrning ro‘parasiga yugurib chiqadi, uning yonida tasodifan turgan va keyinchalik podsho bo‘ladigan Lisimax hayvonni shoxdor tayoq bilan kutib olishga tayyor bo‘ldi. Ammo podsho o‘zni chetlashtirib va ovga xalaqit bermaslikka buyurib yagona o‘zim ham Lisimshaxga o‘xshab sherni o‘ldirishim mumkin deb gapiradi». 15. «Axir bir paytlar Suriyada ov qilib Lisimax yagona o‘zi kamyob kattalikdagi hayvonni o‘ldirgan. Biroq hayvon Lisimaxning chap yelkasini suyagigacha talab uni o‘lim xolatiga keltirgan. Shu haqida Lisimaxga malomat bilan eslatib, podsho o‘z jasoratini so‘zlarida emas, amalda isbotladi: u sherni yaqinlashtirib bir zarba bilan o‘ldiradi...». 19. «Shu joydan u Maroqandaga qaytadi. U Artabozni faxrli yoshiga ko‘ra hokimligidan ozod qilib, viloyatni Klit idorasiga o‘tkazadi. Xuddi shu Klit Granik daryosi yonida Aleksandrni o‘z qalqoni bilan bekitib, podsho boshi ustida Rezak tomonidan ko‘tarilgan qilichli qo‘lni kesib tashlaydi». Strabon, «Geografiya». XI – kitob, XI bob, 3: «Oldingi zamonlarda baqtriylar, so‘g‘diylarning turmush tarzi va urf–odatlari ko‘chmanchilarning turmushi tarzidan ko‘p farq qilmagan, ammo baqtriylarning a’analari ancha yuqori madaniyatga ega bo‘lgan; lekin ular haqidagi Onesikritning fikri maqtovga sazovor bo‘lmaydi. Uning so‘zlariga ko‘ra, qarilik va kasallikdan qattiq toliqqan odamlarni ular maxsus boqilgan va o‘zlarining mahalliy tillarida «go‘rkovlar» degan itlarga tashlaganlar, Baqtriylar poytaxti devorlaridan tashqari joylar toza bo‘lgan, lekin davlat ichkarisidagi hududning katta bir qismi odamlar suyaklari bilan to‘ldirilgan. Aleksandr bu urf–odatni yo‘q qildi. Shunga o‘xshagan hikoyalarni kaspiylar haqida ham aytib beradilar: ular 70 yoshdan oshgan o‘z ota–onalarini qamab qo‘yadilar va och qoldiradilar”. XI. 4. «Aytishlaricha, Aleksandr Baqtriya va So‘g‘diyonada 8ta shaharga asos solgan va ko‘plarini vayron qilgan. Vayron qilganlari jumlasidan Baqtriyadagi Kariata (bu yerda Kallisfen qo‘lga tushib qamoqqa olingan), So‘g‘diyonadagi Maroqanda va Kira – Yaksart daryosidagi Kir tomonidan qurilgan oxirgi shahar; bu fors, davlatining chekkasi bo‘lgan. Aleksandr Kirni hurmat–izzat qilgan bo‘lsa ham, bu shahar aholisining ko‘pdan–ko‘p qo‘zg‘olonlari sabablariga ko‘ra, uni vayron qilishga buyruq bergan...». XI. 5. «So‘g‘diyona ichidan oqayotgan daryoni, Aristovulning aytishicha, makedonlar Politimet deb atashgan (xuddi shunday ular boshqa ko‘p nomlarni almashtirganlar va qisman o‘zgartirganlar). Ariylar yeridan oqayotgan Ariy daryosiga o‘xshab bu daryo davlat yerlarini sug‘orib dasht va sahro viloyatiga intiladi va qumlar ichida yo‘qolib ketadi». 8.2 Siyosiy voqealar. Aleksandr va Spitaman. Yunon–makedonlarga qarshi kurash Mil.avv. 329 yilda Aleksandr 15 kun davomida muz– qorli Hinduqush tog‘idan o‘tib Baqtriyaning markazi Baqtra, Aorn va Drapsak shaharlarini jangsiz istilo qiladi. Baqtriya va So‘g‘diyonaning satrapi – hokimi Bess oxirgi ahamoniy podsho Doro III ni o‘ldirishda qatnashib, o‘zini Artakserks nomida «ulug‘ podsho» deb e’lon qiladi va So‘g‘diyonaning Nautaka viloyatiga qochishga majbur bo‘ladi. Baqtradan Maroqanda shahrigacha yetib borish vaqti to‘g‘ri yo‘nalishda 12 kunga teng bo‘lgan. Ahamoniylar davridan boshlab bir kunlik yo‘l o‘lchovi, Gerodotning aytishicha 50 stadiy yoki 5 farsax (28 km). So‘g‘diyonaga yurishlar Baqtra shahridan boshlangan.Aleksandr oziq– ovqat mahsulotolarini yetarli g‘amlab olib, Oks – Amudaryoga yo‘l oladi. Rim tarixchisi Kursiy Rufning fikriga ko‘ra, Baqtradan Oks daryosigacha bo‘lgan masofa 400 stadiy (75 km) bo‘lgan. Bu masofani Aleksandr askarlari ikki yarim kun davomida bosib o‘tib, Amudaryoni Termiz va Kalif o‘rtasida kechib o‘tadilar. Amudaryodan kechib o‘tishning eng qadimgi joyi Termizdan g‘arbdagi Sho‘rob va Cho‘chqa Guzar bo‘lgan. Sho‘rob o‘rnida mil. avv. VI—IV asrlarga oid qishloq xarobalari topilgan. Makedoniyalik Aleksandr Bu vaqtda Bess – Artakserks So‘g‘diyona ichkarisiga qarab ketadi, ammo yangi podshoni so‘g‘diylar Spitaman, Arimaz, Avstan (Gavstan) va Datafernlar asirlikka olib Aleksandrga topshirishga tayyor bo‘ladilar. Aleksandr bundan xabardor bo‘lib, shoshilich ravishda lashkarboshi Ptolemey Lagni Nautakaga yuboradi. Arrianiing aytishicha, Oksdan Nautakagacha o‘n kunlik yo‘l bo‘lgan, ammo bu masofani Ptolemey qo‘shinlari to‘rt kun ichida bosib o‘tganlar. Soqchilar o‘zlari qo‘riqlab turgan Bessni maxsus joyda qoldirib, Spitaman tarafdorlari bilan birga makedoniyaliklar uchun noma’lum bo‘lgan tomonga qarab ketadilar. Yo‘lboshchilar va jangchilarsiz qoldirilgan Nautaka hamda Maroqanda shaharlarini Aleksandr osonlik bilan qo‘lga kiritadi. Faqat Maroqanda atrofida joylashgan bosqinchilarga qarshilik ko‘rsatgan so‘g‘diylar uy– qo‘rg‘onlari podsho buyrug‘iga binoan vayron qilinadi. Aleksandr Maroqanda shahrida o‘z harbiylaring bir qismini qoldirib, Sirdaryo –Yaksart tomonga yo‘l oladi. Maroqanda va hozirgi Xo‘jand o‘rtasidagi Ustrushona tog‘larida makedoniyalik qo‘shinlarga mahalliy aholi – mamakenlar hujum qiladilar. Aleksandr yaralanadi. Kuchli jang Aleksandrning g‘alabasi bilan yakunlanib, unda 22 ming ustrushonaliklar halok bo‘ladi. Sirdaryo etagidan uzoq bo‘lmagan Kiropolis shahri qamal qilinadi. Shu davrda Yaksartning shimoliy qirg‘og‘ida saklar to‘planib makedonlarga hujum uyushtirish hozirlanadilar. Aleksandr hozirgi Bekobod va Xo‘jand oralig‘ida Sirdaryodan kechib o‘tadi va kattiq jangdan so‘ng saklar chekinadilar. Aleksandr ortga qaaytib Yaksart bo‘yida Aleksandriya Esxata (uzoq, chekka Aleksandriya) shahriga asos soladi. Shu davrda kutilmaganda So‘g‘diyonadan xavotirli xabar keladi – Spitaman boshchiligida yunon- makedonlarga qarshi qo‘zg‘olon boshlanadi va Maroqandadagi Aleksandrning harbiy qismlari qamal qlinadi. Qo‘zg‘olonchilarni tor–mor qilish uchun Aleksandr Farnux va Karan boshchiligidagi piyoda hamda otliq asrkarlarni Maroqandaga shoshilinch jo‘natadi. Politimet – Zarafshon bo‘yidagi jangda Spitaman yunonlar ustidan g‘alaba qozonadi, ikki mingdan ortiq yunon–makedonlar halok bo‘ladilar. Aleksandr uchun bu ham katta mag‘lubiyat bo‘lib, Spitamanga qarshi jiddiy tayyorgallik qo‘rishni talab qiladi. Aleksandr asosiy kuchlari bilan Maroqandaga yetib keladi, ammo,Spitaman Maroqandadan shimolga va keyinchalik Buxoro vohasiga chekinadi. G‘azablangan Aleksandr (u hali biror marta yengilmagan edi) Maroqanda va Quyi Zarafshon dashtlari oralig‘idagi tinch aholini qirib tashlaydi. Mil. avv 328 yilda Spitaman Baqtriyada va Quyi Zarafshonda yunon- makedonlarga qarshi hujum uyushtiradi. Ammo, bu janglar qo‘zg‘olonchilar uchun muvaffaqiyatsiz yakunlanadi va Spitaman saklar bilan cho‘lga qochishga majbur bo‘ladi. Saklar Aleksandrning ko‘chmanchilar yerlariga hujumga tayyorgarlik ko‘rayotganida xabardor bo‘lib, Spitamanni o‘ldiradilar. Sug‘diyona xarobaga aylanib qoladi, juda ko‘p sug‘diylar tog‘larga qochib yashirinadilar. Mil. avv. 327 yilda Aleksandr Hisor tizmasida joylashgan Oksiart egallab turgan «So‘g‘d qal’asi»ni qo‘lga kiritib, uning go‘zal qizi Ravshana–Ruxshanakka (Roksana) uylanadi. Yana bir qudratli qal’a (Xorien yoki Sizimitr) Sug‘diyona va Baqtriya chegaralaridagi tog‘larda joylashgan. Bu yerda Xorienning oila a’zolari hamda yaqin qarindoshlari, tarafdorlari va xizmatkorlari yashiringan edi. Xorien o‘z ixtiyori bilan Aleksandrga bo‘ysunishga rozi bo‘lgan. Albatta, Oksiart va Xorienga o‘xshagan shaxslar o‘z hayotini, tinchligini va mol– mulklarini himoya qilganlar. Jasur Spitaman ham o‘zini saqlashi mumkin edi, ammo u chet el bosqinchilariga qarshi vatanning mustaqilligi uchun kurashdi. Spitaman uchun vatanparvarlik va ona yer mudofaasi muqaddas burch bo‘lgan. Rus olimi V.V.Grigorev vatanparvar so‘g‘diylarga va ularning boshlig‘i Spitamanga xurmat–izzat bilan juda yuksak baho bergan: “Agar Doro Aleksandrdan o‘z podsholigini himoya qilolmagan bo‘lsa, Bess razil nomard chiqqan bo‘lsa ham, ammo bu yerda, Turonda, shunday yuraklar topildiki, ular chet elliklarga bo‘ysunish sezgisiga itoat etmadilar, shunday qo‘llar topildiki ular chaqirilmagan begonalarga qarshi xalq qasosini namoyon etdilar”. Shuni ta’kidlash joizki, Spitaman Zardusht singari qadimiy Spitaman urug‘idan kelib chiqqan. Shu bois uning nomini “Spitaman” deb atash tarixiy haqiqatga javob beradi. Biroq, adabiyotlarda bu ism an’naviy “Spitamen” shaklida noto‘g‘ri yoritiladi. Aleksandr Baqtriya, Sug‘diyona va Ustrushonaning bir qismini istilo qilib, mil.avv. 327 yilda Hindistonga hujum boshlaydi. O‘rta Osiyoda Xorazm, Choch, Farg‘ona va saklar yurti mustaqil bo‘lib qoladi. So‘g‘diyona, Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiya yangi davlatga qo‘shilib, keyinchalik ularning tuprog‘ida ayrim yunon–makedon davlatlari vujudga keladi. Makedoniyalik Aleksandrning harbiy yurishlari Aleksandrning tarixi jahon adabiyotlarida juda ham mashhurdir. Uning faoliyati va yurishlari haqida yunonlar, rumiylar, forslar va arablar qadimgi zamonlarda hamda o‘rta asrlarda ko‘p asarlar yozganlar. Bu asarlarning mualliflari Aleksandrni tarixiy shaxs sifatida turlicha baholaganlar (jahon xalqlarini va davlatlarni birlashtiruvchi podsho, adolatli dunyo davlatiga asos solishni maqsad qilgan shaxs yoki bosqinchi, xalqlarni zabt etuvchi, o‘lim va zulm keltiruvchi podsho kabi fikr – xulosalar). Plutarxning aytishicha, “Aleksandr Osiyoga qaroqchi bo‘lib o‘tmadi, uning orzusi kutilmagan omad bergan o‘lja–boyliklarni qo‘lga kiritish maqsadidan tashqari bu dunyoda hammani bir qonunga tobe qilish va bir davlatga to‘plab, insonlarni bir xalqqa birlashtirish edi”. Sharqdagi o‘rta asrlarga oid adabiyotlarda makedoniyalik Aleksandr jasur podsho va bahodir jangchi sifatida ham yoritilib, uning bosqinchilik urushlari, mahalliy aholini qirib tashlash, shaharlarni vayron qilishiga e’tibor berilmagan. Aleksandr Sharq xalqlarini ahamoniylar zulmidan ozod qilib, ularining ustiga yunon-makedonlar zulmini o‘rnatdi. Podsholar va hokimlar almashib, siyosat o‘zgardi, ammo xalqlar mustaqil bo‘lmadi. Bu zulmdan qutulish uchun O‘rta Osiyo xalqlariga ko‘p vaqt kerak bo‘ldi. Makedoniyalik Aleksandr o‘z davrining farzandi edi. Shu zamonning siyosiy jarayonlari shunday podsho shaxsni talab etdi va so‘nggi davrlarda ham bosqinchilik urushlarining o‘choqlari ikki tomonlama — G‘arbda va Sharqda paydo bo‘lib, yuzlab mamlakatlarga, shaharlarga, xalqlarga azob va o‘lim keltirdi. Bu voqealarga vaqt o‘zi to‘g‘ri baho bergan. Aleksandrning harbiy yurishlari Sharq va G‘arb o‘rtasidagi keng savdo–sotiq hamda madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Aleksandr va uning yaqin lashkarboshilarining vafotidan so‘ng mahalliy hamda yunon madaniyatining qo‘shilish jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning ta’sirini moddiy madaniyatning rivojlanishida, qurilish va me’morchilikda, kulolchilik va tasviriy san’atda, yangi alifbo va yozuvlarning tarqalishida, tangashunoslikda hamda diniy e’tiqodlarda ko‘rish mumkin. Yunonlar Qadimgi Sharqning juda ko‘p madaniy yutuqlarini qabul qiladilar va o‘zlarining madaniy ta’sirlarini ham mahalliy aholining madaniyatiga joriy etadilar. Makedoniyalik Aleksandrning yurishlari yozma manbalarda Qadimgi Sharq va O‘rta Osiyodagi tarixiy–geografik ma’lumotlarning ko‘payishiga asos solgan. Harbiy yurishlardan oldin Aleksandr Qadimgi Sharq aholisining joylashuvi va mamlakatlarning hududiy chegaralari bilan tanishib olishda Skilak, Gekatey, Gerodot va Ktesiylarning xabarlariga asoslanishi mumkin edi. O‘rta Osiyo va Hindistonga yetib kelgandan so‘ng yunon– makedonlarning tarixiy–geografik ma’lumotlari ancha kengayadi. Dastavval, dunyo chegaralari («oykumena») Yaksart va Hind daryosidan o‘tmaganligi ma’lum bo‘ladi. Yaksartning narigi yog‘idagi bepoyon cho‘llar, Hind daryosining narigi yog‘ida yana bir sersuv daryo Gang dahshatli o‘rmonzorlar va baland cho‘qqili tog‘lar Aleksandrni ajablantirib, dunyo chegaralarining bu yerda boshlanmaganligi podshoni achchiq afsuslantiradi. Butun dunyo xalqlarini umumiy davlatga birlashtirish, Aleksandr uchun hech qachon yechilmaydigan muammo hayoliy orzu bo‘lib qoladi. Aleksandrning Hindistonga yurishlari paytida So‘g‘diyona, Eron, Old Osiyodan to Afina shahrigacha bo‘lgan hududlarda uning halok bo‘lganligi haqidagi qayg‘uli xabar tarqaladi. Ko‘pchilik uchun, ayniqsa davlat taxtini qo‘lga olib podsho bo‘lish maqsadini qo‘ygan shuhratparast hokimlar uchun bu xushxabar edi. Ular Aleksandrga nisbatan qo‘rquvni yo‘qotib juda xursand bo‘ladilar, boshqalar esa qayg‘ulanadilar. Afina shahrida motamga tayyorgarlik boshlanganda bir so‘zlovchi paydo bo‘lib, bunday deydi: «Afinaliklar, Aleksandr halok bo‘lmadi, bo‘lmasa uning jasadini butun dunyo birdaniga his qilar edi». Aleksandrning ulug‘vorligi va shon–sharafligi e’tirof qilindi. Shu davrda uzoq Hindistonda yunon–makedoniyalik askarlar harbiy yurishlarni davom ettirishga rozi bo‘lmaydilar. To‘xtovsiz janglar va shaharlarni qamal qilish, notanish xavfli yurtlar, yangi va yangi tog‘lar bilan bepoyon ketma- ket cho‘llar, keng chuqur daryolar ularning joniga tegib, endi boshqa qiziqtirmasdi. Begona o‘lkalarning yo‘llarida makedoniyaliklarni har bir qadamda o‘lim yoki yaradorlik kutib olardi. Nayza va xanjarlarni zang bosib, ularni yaroqsiz holga keltirib qo‘ydi. Bosqinchilarning chidamligida ham aniq bir chegara bor. Yunon– makedonlar Sharqdagi urushlardan va qon to‘qilishidan charchagan edilar. Hindistonda Aleksandr oykumena chegaralarida joylashgan aholini zabt etish maqsadiga erishmaydi va o‘z orzulari bilan yakka bo‘lib qoladi. Uzoq Hind daryosi chegaralarida Aleksandr harbiylariga ulug‘ podsho, vatan tuyg‘usi va urushlar xudosi bo‘lgan bo‘lsa ham uning jangovar askarlari oldinga bir qadam ham yurishni orzu qilmaydilar. Ular yurishlarni to‘xtatishni iltimos qiladilar. Agar podsho bunga rozi bo‘lmasa, u barcha sodda jangchilarni qirib tashlab, Gang daryosiga sharqiy otasi – misrlik xudo Amon bilan birgalikda yurish mumkin, deb o‘ylaydilar makedonlar. Aleksandr sharqiy yurishlar to‘xtatilishini e’lon qilib, yana bir yuksak g‘alabani qo‘lga kiritadi – jangchilar behad xursandchilikka sazovor bo‘ladilar. Mil.avv. 325 yilda makedonlarlar kemalardan foydalanib, Hind daryosi orqali okeanga yetib boradilar. Shundan so‘ng Nearx boshchiligida harbiylarning bir qismi kemalarda Fors qo‘ltig‘iga qarab suzadilar. Aleksandr va makedonlarning boshqa bir qismi Gedrosiyo sahrolar ikchkarisiga kirib, Eronga yo‘l oladilar. Mil.avv. 324 yilda ularning hammasi dengiz va sahro yo‘llarida juda qattiq azob tortib, Erondagi Suza shahrida uchrashadilar. Makedoniya, Kichik Osiyo, Misr, Sirdaryo va Hindistongacha cho‘zilgan sayhon yerlarda yirik davlatga asos solinadi. Bu davlatning poytaxti qilib Aleksandr Bobil shahrini e’lon qiladi. Ammo uning asoschisi vafotidan so‘ng (mil.avv.323 yil) taxt uchun kurash boshlanib, bu davlat ayrim qismlarga bo‘linib, parchalanadi. Jahon tarixida yangi jarayonlar boshlanadi. Makedoniyalik Aleksandr davlatining qulashi va O‘rta Osiyoda yangi davlatlarning tashkil topishi. Александр давлати мил.авв.323 йил Македония давлати Миср давлати Сурия (Салавкийлар давлати) Ўрта Осиё ҳарбий ўлкаси сатраплар Антиох, мил.авв.293-260 йй. Сўғдиёна Бақтрия Марғиёна Парфия Парфия давлати Юнон-Бақтрия давлати Парфия Мил.авв.250 йил I-III асрлар Кушон подшолиги Парфия Сурҳон воҳаси, Жанубий Тожикистон, Афғонистон, Шимолий Ҳиндистон, Шарқий Туркистон Osiyoda Aleksandrning boshqaruv faoliyati asoslari 8.3. Tarixiy geografiya. “Avesto”ning geografik tushunchalari qadimgi fors tilida yoritilgan ahamoniylar yozma manbalarida va yunon tarixchilari asarlarida taqror etilgan. Mil.avv.II ming yillikning oxiri va I ming yillikning boshlarida O‘rta Osiyoda yashab o‘tgan qabilalar yangi etnomadaniy jarayonlarga asos solib, shu hududda so‘g‘dlar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, marg‘iyonaliklar va sak–massagetlar paydo bo‘ladi. Ushbu elatlarning tarixi o‘zaro keng madaniy ta’sirlar va aloqalar asosida rivojlanib, bir–biriga yaqin bo‘lgan. Подшо Этерия Забт этилган ҳудудларда маҳаллий ҳокимлар – Артабоз – Бақтрия, Оксиарт-Сўғдиёна Ҳарбий таянч истеҳкомлар, юнон- македон отлиқ ва пиёда қўшинлари Юнон-македон саркардаларидан подшо ҳамроҳлари, дўстлари Македонлар яроғ-аслаҳалари билан қуролланган маҳаллий аҳоли қўшинлари Гефестион, Салавка, Птоломей, Клит, Кратер, Неарх Ҳарбий йўлбошчилар кенгаши Қўшинлар йиғини