MAKKAJO‘XORI KENJA TURLARI VA MORFOLOGIYASI IShning vazifasi: 1. Makkajo‘xorining asosiy morfologik xususiyatlarini o‘rganiSh. 2 Makkajo‘xori kenja turlari bilan taniShiSh.3 Makkajo‘xorini asosiy nav va duragaylari bilan taniShiSh. 4. So‘ta taxlili bo‘yicha olingan ma‘lumotlarga asosan biologik xosilni xisoblaSh Uslubiy ko‘rsatmalar. Makkajo‘xori bir yillik o‘t o‘simliklar jumlasidan bo‘lib, boShoqdoShlar (g‘allasimonlar oilasi)ning Zea mays avlodi va turiga kiradi. Makkajo‘xori ikkinchi gurux g‘alla ekinlariga mansub bo‘lsa xam botanik xususiyatlariga ko‘ra birinchi va ikkinchi gurux g‘alla ekinlaridan katta farq ikladi. U ildizi, poyasi va barglarining tuziliShi jixatidan jo‘xoriga uxShaydi, lekin to‘pgulining tuziliShi, donning yirik-maydaligi va Shakli jixatidan undan keskin farq qiladi. Makkajo‘xorining ildiz tizimi popuk ildiz bo‘lib, baquvvat rivojlangan. yer ostida bir-biriga yaqin joylaShgan poya bo‘g‘imlarida, yer yuzidan taxminan 3-4 sm chuqurlikda bo‘g‘im ildizlari paydo bo‘ladi. Poyaning yer ustidagi eng pastki bir necha bo‘g‘imidan ochiq ildizlar, ya‘ni tayanch ildizlar chiqadi. Bu ildizlar ayniksa poyasi baland bo‘lib o‘sadigan o‘simliklar uchun tayanch vazifasini bajaradi va yerga kirib o‘sganida oziqlantiruvchi ildiz vazifasini xam o‘taShi mumkin. Ekin qalin bo‘lib o‘sgan joylarda tayanch ildizlar hosil bo‘lmaydi. Poyasi tik o‘sadigan dag‘al poxol poya bo‘lib, ichi parenxima bilan tulgan, bo‘yi 0,5 m dan 6 m gacha va yo‘g‘onligi 2-4 sm dan 67 sm gacha yetadi. S ugoriladigan Sharoitda poyasining bo‘yi 2,5 m dan 4,5 m gacha yetadi. Plyasi bo‘g‘imlar bilan bo‘g‘im oraliqlariga bo‘lingan. Bo‘g‘imlarning soni makkajo‘xorining naviga qarab 10-15 tadan (tezpiShar navlarida) 20-25 tagacha yetadi va bundan xam ortadi (kechpiShar navlarida). Poyaning yer ustidagi pastki 2- 3 ta bo‘g‘imidan ko‘pincha yon novdalar usib chiqadi bular bachki novdalar deb ataladi. Barglari yirik, enli chizikli va cheti to‘lqinsimon bo‘lib, yuz tomoni tuk bilan koplangan. Tilchasi kalta, Shaffof, qulokchalari yuk. Xar bir tupdagi barglari soni poyasidagi bo‘g‘imlari soniga bog‘liq. O‘simlik tupining o‘rta qismidagi barglar eng yirik bo‘ladi. Makkajo‘xorini boShqa g‘alla o‘simliklaridan asosiy farqi uning to‘pgulidadir. Makkajo‘xori ikki xil to‘pgul chiqaradi, Shularning birinchisi erkak gullaridan iborat ro‘vak, ikkinchisi urg‘ochi gullardan iborat so‘ta bo‘ladi. Ro‘vagi poyasining uchida joylaShadi, 1-2 ta, ba‘zan 3 ta bo‘ladigan so‘tasi poyasinining barg kultiklaridan joy oladi. Ro‘vagi yirik-maydaligi, Shakli va rangi jixatidan juda xar xil bo‘ladi. Kam Shoxlanganligi yoki yon Shoxchalari bulmasligi bilan boShqa g‘alla o‘simliklari (oqjo‘xori, tarik, suli) ning ro‘vaklaridan farq qiladi. Ro‘vaginning Shoxchalaridan odatda juft-juft, ba‘zan turt kuShaklok bo‘lib boShoqchalar chiqadi, Shularning biri zich takalib turadigan bandsiz bo‘lsa, ikkinchisining kalta bandi bo‘ladi yoki ikkalasi xam bandsiz bo‘ladi. YOn Shoxchalaridagi boShoqchalar ikkita tik qator hosil qilib joylaShadi. BoShoqchasi ikki gulli bo‘ladi, boShoqcha qipiqlari enli, tuk bilan koplangan, uzunasiga ketgan 3-9 ta tomiri bor. Guli pardasimon ikkita yupka qipiqchadan iborat, bularda uchta changchi bo‘ladi. So‘tasi yirik-mayda, xar xil Shaklda, ko‘pincha naysimon yoki bilinar- bilinmas noksimon bo‘ladi (12-rasm). TaShqi tomondan uni Shakli o‘zgargan barg plastinkalaridan iborat o‘rama koplab turadi. So‘taning o‘zi seret o‘zakdan taShkil topgan bo‘lib, undagi katakchalarda urgochi gulli boShoqchalr juft-juft bo‘lib, muntazam tik qator hosil qilib joylaShadi. BoShoqchada ikkita urgochi gul bo‘ladi, Shularning faqat yuqorigi bittasi rivojlanib hosil tugadi. BoShoqcha qipiqlari mayda, makkajo‘xori gullaShi vaqtida seret bo‘ladi, keyin dag‘allaShib qoladi. Gul qobiqlari yupka, pardasimon bo‘lib, so‘ta yanchilganda to‘kilib ketadi. BoShoqchalarning juft-juft bo‘lib, joylaShiShi so‘tadagi don sonining juft bo‘lib, chikiShini bildiradi, don qatorlarning soni 8 tadan 24 tagacha uzgarib turadi. Urgochi guli bir uyali tuguncha bo‘ladi. undan uzun ipsimon ustuncha (urug‘chi ipi) chikib, uchki tomonidan ayri tumShukcha hosil qiladi. GullaSh vaqtida ustunchalarpda tumShukchalari bilan birga so‘taning uchidan dasta tuk Shaklida chikib turadi. So‘tada o‘rta xisobda 500 tadan 600 tagacha, kechpiShar nav o‘simliklar yaxShi rivojlanganda 1000 tagacha gul bo‘liShi mumkin. Makkajo‘xorining doni (mevasi) yirik, yumaloq, oavlsimon yoki tiShsimon, rangi juda xilma-xil bo‘ladi. 1000 donasining vazni o‘rtacha 250-350 g bo‘lib, 100- 500 atrofida va bundan ko‘p o‘zgarib turiShi mumkin. Makkajo‘xorining ro‘vagi bilan so‘tasining tuziliShini gullab turgan vaqtida yoki ataylab Shu davrda quritib qo‘yilgan o‘simliklardan o‘rganiSh ma‘kul. o‘simlikning boShqa qismlarini quritilgan Yaxlit o‘simlikdan o‘rganiSh mumkin. Makkajo‘xorining kenja turlarini aniqlaSh. Makkajo‘xorining Zea mays L. turi xozirgi klassifikatsiyaga ko‘ra 8 ta kenja turga bo‘linadi, bular quyidagi belgilari: 1) donnining po‘stliligi (doni po‘stsiz yoki po‘stli); 2) donining taShqi tuziliShi (yuzasining Shakli va tavsifi); 3) donining ichki tuziliSh (unsimon yoki Shoxsimon endosperm borligi va ularning joylaShiShi bilan bir-biridan farq qiladi. SHunday qilib, donining belgilari makkajo‘xorini kenja turlarga ajratiSh uchun asos xisoblanadi. SHuning uchun donining tuziliShi bilan ancha batafsil taniShiSh zarur. Doni po‘stdan (meva, urug‘ po‘sti, ba‘zi Shakllarida et po‘stdan), aleyron qavat, yirik murtak (don vaznining 10 % gacha yetadi) va endospermdan iborat. Don endospermida unsimon va Shoxsimon qismlar farq kilinadi. Unsimon qism, ya‘ni unsimon endosperm g‘ovak tuzilgan, chunki kraxmall donalari orasida kamgaklar bo‘ladi. SHoxsimon qism, ya‘ni Shoxsimon endospermda kraxmal donalarda zich joylaShgan bo‘lib, bularning orasidagi kamgaklar protein xamda kolloid karbonsuvlar bilan tula turadi. Unsimon endospermda kraxmal ko‘p, oqsil kam bo‘lsa, Shoxsimon endospermda, 5-jadval Makkajo‘xorining xar xil kenja turlari donining bir-biridan farq qiladigan belgilari Belgilari Makkajo‘xorining kenja turlari Kremnistiy serkraxmal tiShsimon yoriladigan Shirin Donningn yirik maydaligi Yirik va mayda Yirik Yirik Mayda Yirik va o‘rtacha Donning Shakli YUmaloq va korin xamda orka tomoni botik CHo‘ziq, bir qirrali, prizmasimon YUmaloq bir oz botik Bir xil emas,botik, bir oz burchaksimo n Donning uchi YUmaloq YUmaloq CHuqurchasi bor YUmaloq yoki uchi ponasimon o‘tkirlaShgan Bujmaygan Donning yuzi Sillik yaxShi rivoj- langan Sillik Sillik Bujmaygan SHoxsimo n endosper m Shaffof Yo‘k Faqat yon tomonlarida rivojlangan Sillik yoki faqat uchi bujmaygan yaxShi rivojlangan doni YAxShi rivojlangan, sinigi 7-расм. Турли кенжа турларга мансуб маккажўхори донининг эндоспермадаги унсимон ва шохсимон қисмларининнг нисбати (узунасига кесилган) 1-крахмалсимон; 2-тишсимон; 3-кремнистий; 4-бодроқланадиган; 5-ширин; deyarli butanlay tugdirib turadi uzщiga xos yaltiraydi Unsimon endosper m Faqat donining markazida bor YAxShi rivojlangan doni butunlay tuldirib turadi Donining markazi va uchida yaxShi rivojlangan Bulmaydi yoki faqat murtak yonida bo‘ladi Bulmaydi aksincha, oqsil ko‘p, kraxmal kam. Don sinig‘ida Shoxsimon endosperm ShiShasimon bo‘lib ko‘rinadi. Makkajo‘xorining quyidagi kenja turlari bor: tiShsiomn, kreynistiy, serkraxmal, Shirin, bodroqlanadigan, mumsimon, serkraxmal-ShiriSh va po‘stli makkajo‘xori. SHularning dastlabki beShtasi iShlab chikariShda axamiyatga ega. Makkajo‘xorining xar xil kenja turlarini donining bir biridan farq qiladigan belgilarini quyidagi 16-jadvalda keltirilgan. Makkajo‘xorining navlari va duragaylarini taShqi morfologik belgilariga qarab doim bir-biridan farq qilib bulmaydi. O‘zbekistonda ekiSh uchun makkajo‘xonring Avizo, Birilliant, Bemo 181 SV, Bemo 182 SV, Vatan, Domingo, Ilka, Karasuv 350 AMV, Kremnistaya UzROS, Mondo, Moldavskiy 425, MV, Moldavskiy 257 SV. Nart, LG-2187, Simbad, Uzbekskaya Zubovidnaya, O‘zbekiston 420 VL, Tema, O‘zbekiston 601 yeSV, Universal, Figaro navlari rayonlaShtirilgan . O‘zbekistonda rayonlaShtirilgan makkajo‘xori duragaylari va navlarinng tavsifi Avizo. Frantsiyaning duragayi («Deleplank» firmasi taqdim etgan) 1997 yildan Respublika bo‘yicha takroriy (kechki) ekin sifatida don va silos uchun Davlat reyestriga kiritilgan urug‘lari respublikaga kiritiliShiga ruxsat etiladi. Duragay uch liniyali, kremniysimon kenja turi guruxiga mansub. O‘simlik balandligi 200-300 sm, o‘simlikdagi barglar soni 10-12 dona. PiShgan so‘ta vazni 130-150 g. 1000 ta donning vazni 260-270 g. Duragay Yotib qoliShga bardoShli O‘rtacha don xosildorligi Respublika nav sinaSh Shaxobchalarida gektaridan 50,0-60,0 tsentnerga teng. Duragayning don chiqiShi yaxShi-82,0%. Juda ertapiShar durug‘aylar guruxiga mansub, vegetatsiya davri 85- 90 kun. QiShloq xo‘jalik kasalliklari va xaShoratlari bilan kuchsiz darajada zararlanadi. Brilliant.Vengriyaning selektsion duragayi. Juda ertapiShar duragaylar guruxiga mansub. 1997 yildan respublika bo‘iycha takroriy (kechki) ekin sifatida don va silos uchun Davlat reyestriga kiritilgan urug‘lari respublikaga kiritiliShga ruxsat etiladi. Makkajo‘xori duragayi takroriy ekin sifatida katta qiziqiShga ega, ayniqsa boShoqli don ekinlari o‘rimidan keyin. UShbu duragayning eng asosiy xo‘jalik-biologik belgilaridan biri uning tezpiSharligidir. Vegetatsiya davri o‘rtacha 86 kungacha. O‘rtacha don xosildorligi gektaridan 50,0 tsentnerga teng. Nav Yotib qoliShga bardoShli. QiShloq xo‘jalik kasalliklari va xaShoratlari bilan kuchsiz darajada zararlanadi. O‘zbekiston 420 VL. «Erkin» ilmiy iShlab chiqariSh firmasining selektsion duragayi. 2001 yildan ToShkent viloyati bo‘yicha asosiy ekin sifatida don uchun Davlat reyestriga kiritilan. Mualliflar: Rodochinskaya L.V. Massino.I.V., Massino A.I, Axmedova S. Oddiy duragay. YUqori lezinli duoagaylarga mansub. Ikkala avlod liniyalari gen Opeyk-2 bo‘yicha mutantdir (yuqori aminoskislotali-lizinli). Urug‘chilik fertil asosida supurgisini uzib taShlaSh yo‘li bilan olib boriladi. Poyasidagi barglar soni 18-19 ta. O‘simlikning balandligi 257-272 sm. Birinchi so‘tasining birikiSh balandligi 90-96 sm. 1 ta o‘simlikdagi so‘talar soni 1,1 dona. So‘tasi kuchsiz rivojlangan noksimon, uzunligi 19,7-20,8 sm. So‘tasidagi don qatori 16 ta. Doni tiShsimon, och sariq rangli. Endospermasi unli. So‘tasining o‘zagi qizil. 1000 ta donining vazni 338,8 g O‘rtacha don xosildorligi (1997-2000) sinov yillarida CHinoz nav sinaSh Shaxobchasida gektaridan 102,9 tsenterni taShkil etdi, yuqori xosil 119,2 tsentnerga teng. O‘rtapiShar. O‘rtacha 102 kun piShadi. Duragayning don chikiShi yaxShi, Yotib koliShga bardoShli, qiShloq xo‘jalik kasalliklari va xaShoratlariga chidamli. Duragayning ozuqaboplik xususiyati yaxShi. Donidagi lezin miqdori 4,38 g, (100 g oqsil tarkibida). Savollar 1. Makkajo‘xorini ekiSh muddatlari nimaga bog‘liq bo‘ladi? 2. Makkajo‘xori qaysi rivojlaniSh davrida suvni ko‘p talab qiladi? 3. Makkajo‘xorini ekiSh usullari? Makkajo‘xori navlari bo‘yicha klaster а Маккжўхор и навлари Эртап ишар навлар Кечипиш ар навлар Авизо Бемо Бриллиант Бемо-182СВ Ватан Доминго Кремниста я УзРОС Молдавски й 425СВ Ўзбектсон 306 МВ Ўзбекистон 420ВЛ