Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati va iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish sharoitlarini shakllantirish

Time

Yuklangan vaqt

2025-11-08

Downloads

Yuklab olishlar soni

0

Pages

Sahifalar soni

34

File size

Fayl hajmi

44,2 KB

Sotib olish Sotib olish (6900 so'm)

Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati va iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish sharoitlarini shakllantirish. MUNDARIJA: Kirish 1. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati haqida 2. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosatida asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar 3. O’zbekistonda makroiqtisodiyotni barqaror rivojlantirish siyosati 4. O’zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va natijalar 5. O’zbekistonda iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishda makroiqtisodiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Logotip
Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati va iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish sharoitlarini shakllantirish. MUNDARIJA: Kirish 1. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati haqida 2. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosatida asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar 3. O’zbekistonda makroiqtisodiyotni barqaror rivojlantirish siyosati 4. O’zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va natijalar 5. O’zbekistonda iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishda makroiqtisodiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1
KIRISH. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Makroiqtisodiy barqarorlik va yalpi ishlab chiqarishning yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash orqali aholining turmush farovonligi darajasini o‘stirish davlat iqtisodiy siyosatida bosh maqsad bo‘lib hisoblanadi. Zamonaviy taraqqiyot jarayonlari iqtisodchi kadrlardan makroiqtisodiy nazariya va eng zamonaviy makroiqtisodiy konsepsiyalar bilan yaxshi tanish bo‘lishni, makroiqtisodiy tahlil malakasiga, nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lash ko‘nikmalariga ega bo‘lishni talab etadi. Shu sababli ham makroiqtisodiy jarayonlarning kechishi qonuniyatlarini, makroiqtisodiy muammolarni, makroiqtisodiy siyosat yuritgan holda ularni yechish yo‘llarini turli modellar vositasida mantiqiy izchillikka amal qilgan holda tahlil qilish, dolzarb vazifadir. Iqtisodiyotni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish uning rivojida nomutanosibliklar bo'lishi va tanglik holatlarning kelib chiqishiga muqarrar qilib quyadi. Shu sababli iqtisodiyotni barqarorlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonida uni jonlantirish va bir tekis rivojlantirish yo'lidagi qonuniy bosqichdir. U iqtisodiy rivojlanish butunlay inqirozga uchrashiga chap berish uchun ishlab chiqarshi chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o'zgartirishiga, ya'ni tangli hodisalariga barham berishga yo'naltiriladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatidan ko'zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanati saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajadaa pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga yo'l qo'ymasliqdan iborat bo'ladi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasining boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to'lov balansini bir me'yorda saqlash kabi maqsadlarni ham uz ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqish jahon tajribasida sinalgan yondashuvlar hisobga olib ishlab chiqarish sohalariga o'simlik beriladi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishida ularni tarkibiy qayta qurish ham ko'zda tutiladi. Bunda asosiy e'tibor katta istiqbolga ega bo'lgan, butui xalq 2 Logotip
KIRISH. Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Makroiqtisodiy barqarorlik va yalpi ishlab chiqarishning yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash orqali aholining turmush farovonligi darajasini o‘stirish davlat iqtisodiy siyosatida bosh maqsad bo‘lib hisoblanadi. Zamonaviy taraqqiyot jarayonlari iqtisodchi kadrlardan makroiqtisodiy nazariya va eng zamonaviy makroiqtisodiy konsepsiyalar bilan yaxshi tanish bo‘lishni, makroiqtisodiy tahlil malakasiga, nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog‘lash ko‘nikmalariga ega bo‘lishni talab etadi. Shu sababli ham makroiqtisodiy jarayonlarning kechishi qonuniyatlarini, makroiqtisodiy muammolarni, makroiqtisodiy siyosat yuritgan holda ularni yechish yo‘llarini turli modellar vositasida mantiqiy izchillikka amal qilgan holda tahlil qilish, dolzarb vazifadir. Iqtisodiyotni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish uning rivojida nomutanosibliklar bo'lishi va tanglik holatlarning kelib chiqishiga muqarrar qilib quyadi. Shu sababli iqtisodiyotni barqarorlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonida uni jonlantirish va bir tekis rivojlantirish yo'lidagi qonuniy bosqichdir. U iqtisodiy rivojlanish butunlay inqirozga uchrashiga chap berish uchun ishlab chiqarshi chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o'zgartirishiga, ya'ni tangli hodisalariga barham berishga yo'naltiriladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatidan ko'zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanati saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajadaa pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga yo'l qo'ymasliqdan iborat bo'ladi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasining boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to'lov balansini bir me'yorda saqlash kabi maqsadlarni ham uz ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqish jahon tajribasida sinalgan yondashuvlar hisobga olib ishlab chiqarish sohalariga o'simlik beriladi. Moddiy ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishida ularni tarkibiy qayta qurish ham ko'zda tutiladi. Bunda asosiy e'tibor katta istiqbolga ega bo'lgan, butui xalq 2
xo'jaligining rivojlanish tamoyillariii belgilab beradigan yetakchi tarmoq va sohalarga qaratiladi. Birinchi Prezideitimiz I.A. Karimov ta'kidlab o'tganlaridek «Tarkibiy tuzilishda chuqur o'zgarishlarni amalga oshirish makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning, istiqbolda O'zbekistonning barqaror iqtisodiy o'sishini va aholi farovonligini ta'minlashning, jahon iqtisodiy tizimi qo'shilishning eng asosiy shartlaridan biridir.»Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirguncha ishlab chiqarishni orqaga ketshiiga barh1am berish eng muhim maqsad bo'lib qoladi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy barqarorlikni xorijiy iqtisodchi olimlar - Dolan E., Ergin D., Idrisov A., Kartishev S., Keyns J., Kossov V., Kempbell R., Kempbell K., Lipsits I., Makkonell K., Milovidov V., Samuelson P., Xavranek P., Fisher S., Fridmen M. va boshqalarning asarlarida ko’rib o’tilgan. Mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan A.O’lmasov, A.Vaxobov, N.Haydarov, D.G’ozibekov, N.Karimovlarning ilmiy tadqiqot ishlarida iqtisodiyotga etarlicha yoritib berilgan. Kurs ishining asosiy maqsadi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosaati va iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish sharoitlarini shakllantitish mavzusini nazariy jihatdan yoritish hamda asoslab berish hisoblanadi. Kurs ishining vazifasi Bu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish belgilanadi:  Mamlakatimizning makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati  Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar  O’zbekistonda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish  Davlatimizda iqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va natijalar  O’zbekistonda iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishda makroiqtisodiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. 3 Logotip
xo'jaligining rivojlanish tamoyillariii belgilab beradigan yetakchi tarmoq va sohalarga qaratiladi. Birinchi Prezideitimiz I.A. Karimov ta'kidlab o'tganlaridek «Tarkibiy tuzilishda chuqur o'zgarishlarni amalga oshirish makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning, istiqbolda O'zbekistonning barqaror iqtisodiy o'sishini va aholi farovonligini ta'minlashning, jahon iqtisodiy tizimi qo'shilishning eng asosiy shartlaridan biridir.»Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirguncha ishlab chiqarishni orqaga ketshiiga barh1am berish eng muhim maqsad bo'lib qoladi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy barqarorlikni xorijiy iqtisodchi olimlar - Dolan E., Ergin D., Idrisov A., Kartishev S., Keyns J., Kossov V., Kempbell R., Kempbell K., Lipsits I., Makkonell K., Milovidov V., Samuelson P., Xavranek P., Fisher S., Fridmen M. va boshqalarning asarlarida ko’rib o’tilgan. Mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan A.O’lmasov, A.Vaxobov, N.Haydarov, D.G’ozibekov, N.Karimovlarning ilmiy tadqiqot ishlarida iqtisodiyotga etarlicha yoritib berilgan. Kurs ishining asosiy maqsadi. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosaati va iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish sharoitlarini shakllantitish mavzusini nazariy jihatdan yoritish hamda asoslab berish hisoblanadi. Kurs ishining vazifasi Bu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish belgilanadi:  Mamlakatimizning makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati  Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar  O’zbekistonda iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish  Davlatimizda iqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va natijalar  O’zbekistonda iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishda makroiqtisodiy dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. 3
Kurs ishi tarkibi. Mazkur ish “Kirish”, Asosiy qism, “Xulosa” hamda foydalaniladigan adabiyotlar ruyhatidan iborat. ASOSIY QISM. 1. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati haqida. Makroiqtisodiy barqarorlik – iqtisodiyotning barqaror o‘sishi hamda aholi faravonligi oshishining kafolatidir. Mamlakatda inflyasiya darajasini pasaytirish Markaziy banklarning bosh maqsadiga aylangan. Inflyasiyaning yuqori darajada namoyon bo‘lishi iqtisodiy o‘sishning sekinlashiga va aholi daromadlarining real qiymatining tushib ketishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikdan keyingi davrida yuqori inflyasiya darajasi kuzatilganligi va faqatgina 2003-2016 yillarda inflyasiya bitta raqam bilan ifodalanishiga erishgan. Ammo 2017 yildan mamlakatimizda inflyasiya darajasining oshishi kuzatilgan. Bunga yillar davomida yig‘ilib qolgan muammolarni, hususan keng qamrovli davlat dasturlarining bajarilishi, naqd pul masalasining xal etilishi, milliy valyutamizning erkin konvertirlanishi ta’minlanishi va boshqa shu kabi dolzarb masalalarni sabab sifatida keltirishimiz mumkin.Ikkinchi Jahon urushidan keyin markaziy banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati kuchayib bordi. Ular yuqorida keltirgan maqsadga erishish yo‘lida bir qancha usullardan foydalanishgan. Jumladan 1970 yillardagi “neft inqirozi” natijasida ko‘plab rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida kuzatilgan yuqori darajadagi inflyasiyaga Markaziy banklar asosan pul massasi o‘sishini targetlash orqali kurashgan va bu o‘zining ijobiy natijasini bergan. Ammo 1990 yildan keyin markaziy banklar inflyasiyani bilvosita emas balki bevosita tartibga solish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashga o‘tishgan. Hususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki inflyasiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyasion maqsadni (target) o‘rnatish yo‘li bilan 2020 yilning 1 yanvaridan boshlab pul-kredit siyosati mexanizmlarini bosqichma-bosqich inflyasion targetlash rejimiga o‘tkazishni o‘z oldiga maqsad qilib ko‘ygan. Bunga Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit 4 Logotip
Kurs ishi tarkibi. Mazkur ish “Kirish”, Asosiy qism, “Xulosa” hamda foydalaniladigan adabiyotlar ruyhatidan iborat. ASOSIY QISM. 1. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosati haqida. Makroiqtisodiy barqarorlik – iqtisodiyotning barqaror o‘sishi hamda aholi faravonligi oshishining kafolatidir. Mamlakatda inflyasiya darajasini pasaytirish Markaziy banklarning bosh maqsadiga aylangan. Inflyasiyaning yuqori darajada namoyon bo‘lishi iqtisodiy o‘sishning sekinlashiga va aholi daromadlarining real qiymatining tushib ketishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikdan keyingi davrida yuqori inflyasiya darajasi kuzatilganligi va faqatgina 2003-2016 yillarda inflyasiya bitta raqam bilan ifodalanishiga erishgan. Ammo 2017 yildan mamlakatimizda inflyasiya darajasining oshishi kuzatilgan. Bunga yillar davomida yig‘ilib qolgan muammolarni, hususan keng qamrovli davlat dasturlarining bajarilishi, naqd pul masalasining xal etilishi, milliy valyutamizning erkin konvertirlanishi ta’minlanishi va boshqa shu kabi dolzarb masalalarni sabab sifatida keltirishimiz mumkin.Ikkinchi Jahon urushidan keyin markaziy banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati kuchayib bordi. Ular yuqorida keltirgan maqsadga erishish yo‘lida bir qancha usullardan foydalanishgan. Jumladan 1970 yillardagi “neft inqirozi” natijasida ko‘plab rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida kuzatilgan yuqori darajadagi inflyasiyaga Markaziy banklar asosan pul massasi o‘sishini targetlash orqali kurashgan va bu o‘zining ijobiy natijasini bergan. Ammo 1990 yildan keyin markaziy banklar inflyasiyani bilvosita emas balki bevosita tartibga solish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashga o‘tishgan. Hususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki inflyasiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyasion maqsadni (target) o‘rnatish yo‘li bilan 2020 yilning 1 yanvaridan boshlab pul-kredit siyosati mexanizmlarini bosqichma-bosqich inflyasion targetlash rejimiga o‘tkazishni o‘z oldiga maqsad qilib ko‘ygan. Bunga Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit 4
siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272-sonli2 Qarori asos bo‘lganligini ta’kidlashimiz lozim. Inflyasion targetlash asosidagi g‘oya shvetsiyalik iqtisodchi, kapital, narx darajasi va ish xaqining umumiy nazariyasini ilmiy tadqiq qilgan olim Viksell Knutga ta’luqlidir. K.Viksell 1896 yilda Shvetsiya iqtisodchilar assotsiatsiyasida Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutani tovar va xizmatlarga nisbatan barqarorligini ta’minlash hisoblanishi kerakligini ta’kidlab o‘tgan. O‘sha davrda Markaziy banklar milliy valyutaning iste’mol tovarlariga qaraganda oltin narxiga nisbatan barqarorligini saqlashni bosh maqsad sifatida bilishgan. Uning bu qarashlari 1914 yilga qadar, ya’ni oltin standartida inqiroz kuzatilganiga qadar qo‘llab-quvvatlanmagan. 1931 yilda Shvetsiya Riks banki bu olimning milliy valyuta barqarorligini iste’mol tovarlariga nisbatan ta’minlash kerakligini amaliyotga joriy qildi va 1931 yil sentyabr oyida o‘z oldiga bosh maqsad sifatida mamlakatda narx barqarorligini ta’minlash qilib belgiladi. 1938 yilda Shvetsiya Riks banki narx darajasining barqarorligini ta’minlashga erishib, iste’mol tovarlar narxini 1928 yildagi narx darajasiga qaytarishga muvaffaq bo‘lgan. Shunday qilib, biz Shvetsiyani inflyasiyani targetlagan davlatlar ichida birinchilardan bo‘lganligini keltirishimiz mumkin. Chunki, inflyasion targetlash xususiyatlari bilan 1931 yilda Shvetsiya Riks bankining narx barqarorligini ta’minlash xususiyatlari bir-biriga juda yaqin hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, 1990 yilda Yangi Zelandiya birinchilardan bo‘lib inflyasion targetlashga o‘tgan bo‘lsa, 2005 yilga qadar asosan industrial rivojlangan davlatlar Markaziy banklari bu kabi targetlashga o‘tishgan. 2005 yildan hozirgi davrga qadar inflyasion targetlashga o‘tgan davlatlar qatorida rivojlanayotgan davlatlarning ulushi katta qismni tashkil etmoqda. Oxirgi yillarda turli davlatlar Markaziy banklari valyuta kursini targetlashdan yoki pul massasi o‘sishini targetlashdan ko‘ra to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashni o‘z oldiga asosiy maqsad sifatida belgilamoqda. Hususan, 2010 yilda Xalqaro Valyuta Fondiga a’zo davlatlar Markaziy banklarining 16,4 foizi inflyasion targetlash rejimiga o‘tishgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib, 21,4 foiz davlatlar Markaziy banklari 5 Logotip
siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272-sonli2 Qarori asos bo‘lganligini ta’kidlashimiz lozim. Inflyasion targetlash asosidagi g‘oya shvetsiyalik iqtisodchi, kapital, narx darajasi va ish xaqining umumiy nazariyasini ilmiy tadqiq qilgan olim Viksell Knutga ta’luqlidir. K.Viksell 1896 yilda Shvetsiya iqtisodchilar assotsiatsiyasida Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutani tovar va xizmatlarga nisbatan barqarorligini ta’minlash hisoblanishi kerakligini ta’kidlab o‘tgan. O‘sha davrda Markaziy banklar milliy valyutaning iste’mol tovarlariga qaraganda oltin narxiga nisbatan barqarorligini saqlashni bosh maqsad sifatida bilishgan. Uning bu qarashlari 1914 yilga qadar, ya’ni oltin standartida inqiroz kuzatilganiga qadar qo‘llab-quvvatlanmagan. 1931 yilda Shvetsiya Riks banki bu olimning milliy valyuta barqarorligini iste’mol tovarlariga nisbatan ta’minlash kerakligini amaliyotga joriy qildi va 1931 yil sentyabr oyida o‘z oldiga bosh maqsad sifatida mamlakatda narx barqarorligini ta’minlash qilib belgiladi. 1938 yilda Shvetsiya Riks banki narx darajasining barqarorligini ta’minlashga erishib, iste’mol tovarlar narxini 1928 yildagi narx darajasiga qaytarishga muvaffaq bo‘lgan. Shunday qilib, biz Shvetsiyani inflyasiyani targetlagan davlatlar ichida birinchilardan bo‘lganligini keltirishimiz mumkin. Chunki, inflyasion targetlash xususiyatlari bilan 1931 yilda Shvetsiya Riks bankining narx barqarorligini ta’minlash xususiyatlari bir-biriga juda yaqin hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, 1990 yilda Yangi Zelandiya birinchilardan bo‘lib inflyasion targetlashga o‘tgan bo‘lsa, 2005 yilga qadar asosan industrial rivojlangan davlatlar Markaziy banklari bu kabi targetlashga o‘tishgan. 2005 yildan hozirgi davrga qadar inflyasion targetlashga o‘tgan davlatlar qatorida rivojlanayotgan davlatlarning ulushi katta qismni tashkil etmoqda. Oxirgi yillarda turli davlatlar Markaziy banklari valyuta kursini targetlashdan yoki pul massasi o‘sishini targetlashdan ko‘ra to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashni o‘z oldiga asosiy maqsad sifatida belgilamoqda. Hususan, 2010 yilda Xalqaro Valyuta Fondiga a’zo davlatlar Markaziy banklarining 16,4 foizi inflyasion targetlash rejimiga o‘tishgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib, 21,4 foiz davlatlar Markaziy banklari 5
inflyasion targetlash rejimini amaliyotga qo‘llashgan. Ajablanarlisi bu jarayon doimiy o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Bundan, dunyoning ko‘pchilik davlatlari almashinuv kursini targetlash effekt bermayotganligini va inflyasiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri targetlash lozimligini tan olayotganligi borasida xulosa chiqarsak bo‘ladi. Bir qator mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ko‘plab mamlakatlarning pul- kredit siyosatini inflyasion targetlash sifatida izohlash mumkin. Masalan, Amerikaning Stendforsk Universitetining mashhur professori Dj.Teylor, Amerika Qo‘shma Shtatlarining pul-kredit siyosati inflyasion targetlashning empirik qoidasi sifatida tavsiflanadi, deb hisoblaydi. Ushbu qoidaga binoan, Federal Zaxira Tizimi YaIM o‘zgarishining uning potensial ko‘rsatkichidan chetlashishiga hamda mavjud inflyasiya darajasining prognoz ko‘rsatkichidan chetlashishiga javoban, tizimli ravishda federal fond foiz stavkani (federal Fund Rate) to‘g‘irlab boradi. Nima uchun bir qator mamlakatlar uchun inflyasion targetlash rejimiga o‘tish zamon talabi bo‘lib qolmoqda? O‘ylaymizki, ko‘pchilik davlatlar uchun, shuningdek aksariyat olimlar uchun, mamlakatda narxlarning barqarorligiga (ya’ni past va bir maromdagi inflyasiya darajasiga) erishish, iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi birinchi omil hisoblanadi. Amaliyot esa shuni ko‘rsatmoqda-ki, iqtisodiy siyosatning, ya’ni bandlikning yuqori darajasi yoki yalpi ishlab chiqarishning o‘sishi kabi maqsadlarga erishish yo‘lidagi sa’y-harakatlar, barqaror narxlar tamoyiliga zid kelmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar, pul-kredit siyosati yordamida birdaniga bir necha maqsadlarda harakat qilishi, inflyasiyaning o‘sishiga olib keladi, deb hisoblaydilar. Inflyasion targetlash, inflyasiya hali o‘zi haqida bildirmasdan turib, inflyasion choralar ko‘rish imkonini beradi. Iqtisodiy nazariyaga ko‘ra, inflyasion targetlash yetarli darajada oddiy jarayon hisoblanadi. Uning mohiyati quyidigidan iborat: Markaziy bank kutilayotgan inflyasiya dinamikasining prognozini belgilaydi; inflyasion prog3noz inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichlari (imkon qadar erishilishi kutilayotgan) bilan taqqoslanadi; inflyasion prognoz hamda inflyasiyaning maqsad ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farq pul-kredit siyosatida qanchalik tuzatishlar olib borilishi kerakligi haqida darak beradi. Inflyasion targetlashning mohiyati shundan iboratki, bunda Markaziy bank inflyasiyaning 6 Logotip
inflyasion targetlash rejimini amaliyotga qo‘llashgan. Ajablanarlisi bu jarayon doimiy o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Bundan, dunyoning ko‘pchilik davlatlari almashinuv kursini targetlash effekt bermayotganligini va inflyasiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri targetlash lozimligini tan olayotganligi borasida xulosa chiqarsak bo‘ladi. Bir qator mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ko‘plab mamlakatlarning pul- kredit siyosatini inflyasion targetlash sifatida izohlash mumkin. Masalan, Amerikaning Stendforsk Universitetining mashhur professori Dj.Teylor, Amerika Qo‘shma Shtatlarining pul-kredit siyosati inflyasion targetlashning empirik qoidasi sifatida tavsiflanadi, deb hisoblaydi. Ushbu qoidaga binoan, Federal Zaxira Tizimi YaIM o‘zgarishining uning potensial ko‘rsatkichidan chetlashishiga hamda mavjud inflyasiya darajasining prognoz ko‘rsatkichidan chetlashishiga javoban, tizimli ravishda federal fond foiz stavkani (federal Fund Rate) to‘g‘irlab boradi. Nima uchun bir qator mamlakatlar uchun inflyasion targetlash rejimiga o‘tish zamon talabi bo‘lib qolmoqda? O‘ylaymizki, ko‘pchilik davlatlar uchun, shuningdek aksariyat olimlar uchun, mamlakatda narxlarning barqarorligiga (ya’ni past va bir maromdagi inflyasiya darajasiga) erishish, iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi birinchi omil hisoblanadi. Amaliyot esa shuni ko‘rsatmoqda-ki, iqtisodiy siyosatning, ya’ni bandlikning yuqori darajasi yoki yalpi ishlab chiqarishning o‘sishi kabi maqsadlarga erishish yo‘lidagi sa’y-harakatlar, barqaror narxlar tamoyiliga zid kelmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar, pul-kredit siyosati yordamida birdaniga bir necha maqsadlarda harakat qilishi, inflyasiyaning o‘sishiga olib keladi, deb hisoblaydilar. Inflyasion targetlash, inflyasiya hali o‘zi haqida bildirmasdan turib, inflyasion choralar ko‘rish imkonini beradi. Iqtisodiy nazariyaga ko‘ra, inflyasion targetlash yetarli darajada oddiy jarayon hisoblanadi. Uning mohiyati quyidigidan iborat: Markaziy bank kutilayotgan inflyasiya dinamikasining prognozini belgilaydi; inflyasion prog3noz inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichlari (imkon qadar erishilishi kutilayotgan) bilan taqqoslanadi; inflyasion prognoz hamda inflyasiyaning maqsad ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farq pul-kredit siyosatida qanchalik tuzatishlar olib borilishi kerakligi haqida darak beradi. Inflyasion targetlashning mohiyati shundan iboratki, bunda Markaziy bank inflyasiyaning 6
maqsadli ko‘rsatkichini belgilaydi, va unga erishish uchun barcha instrumentlardan foydalanadi. Inflyasion targetlashdan foydalanayotgan mamlakatlar, Markaziy banklar murojaat qiladigan standart usullarga qaraganda pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirishga yordam beradi, deb hisoblaydilar.ta'miplash, va iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o'zgartirish vazifalari. Iqtisodiyotni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish uning rivojida nomutanosibliklar bo'lishi va tanglik holatlarning kelib chiqishiga muqarrar qilib quyadi. Shu sababli iqtisodiyotni barqarorlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonida uni jonlantirish va bir tekis rivojlantirish yo'lidagi qonuniy bosqichdir. U iqtisodiy rivojlanish butunlay inqirozga uchrashiga chap berish uchun ishlab chiqarshi chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o'zgartirishiga, ya'ni tangli hodisalariga barham berishga yo'naltiriladi. Rsspublikada barqarorlashtirish siyosatidan ko'zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanati saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajadaa pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga no'l ko'ymasliqdan iborat bo'ladi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasining boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to'lov balansini bir me'yorda saqlash kabi maqsadlarni ham uz ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqish jahon tajribasida sinalgan yondashuvlar hisobga oliiib ishlab chiqarish sohalariga o'simlik beriladi. Modsiy ishla chiqarish sohalarining rivojlaiishida ularni tarkibiy qayta qurish ham ko'zda tutiladi. Bunda asosiy e'tibor katta istiqbolga ega bo'lgan, butui xalq xo'jaligining rivojlanish tamoyillariii belgilab beradigan yetakchi tarmoq va sohalarga qaratiladi. Birinchi Prezideitimiz I.A. Karimov ta'kidlab o'tganlaridek «Tarkibiy tuzilishda chuqur o'zgarishlarni amalga oshirish makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning, istiqbolda O'zbekistonning barqaror iqtisodiy o'sishini va aholi farovonligini ta'minlashning, jahon iqtisodiy tizimi qo'shilishning eng asosiy shartlaridan biridir.»Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirguncha ishlab chiqarishni orqaga ketshiiga barham berish eng muhim maqsad bo'lib 7 Logotip
maqsadli ko‘rsatkichini belgilaydi, va unga erishish uchun barcha instrumentlardan foydalanadi. Inflyasion targetlashdan foydalanayotgan mamlakatlar, Markaziy banklar murojaat qiladigan standart usullarga qaraganda pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirishga yordam beradi, deb hisoblaydilar.ta'miplash, va iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini o'zgartirish vazifalari. Iqtisodiyotni butunlay yangi tartiblar asosida isloh qilish uning rivojida nomutanosibliklar bo'lishi va tanglik holatlarning kelib chiqishiga muqarrar qilib quyadi. Shu sababli iqtisodiyotni barqarorlashtirish, bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonida uni jonlantirish va bir tekis rivojlantirish yo'lidagi qonuniy bosqichdir. U iqtisodiy rivojlanish butunlay inqirozga uchrashiga chap berish uchun ishlab chiqarshi chiqarilayotgan mahsulot tarkibini o'zgartirishiga, ya'ni tangli hodisalariga barham berishga yo'naltiriladi. Rsspublikada barqarorlashtirish siyosatidan ko'zda tutilgan maqsad eng avvalo, makroiqtisodiyotda muvozanati saqlash, ishlab chiqarishni keskin darajadaa pasayishining oldini olish va ommaviy ishsizlikning kelib chiqishiga no'l ko'ymasliqdan iborat bo'ladi. Shu bilan birga bu siyosat pul emissiyasining boshqarish, uning qadrsizlanishining oldini olish, mamlakat to'lov balansini bir me'yorda saqlash kabi maqsadlarni ham uz ichiga oladi. Respublikada barqarorlashtirish siyosatini ishlab chiqish jahon tajribasida sinalgan yondashuvlar hisobga oliiib ishlab chiqarish sohalariga o'simlik beriladi. Modsiy ishla chiqarish sohalarining rivojlaiishida ularni tarkibiy qayta qurish ham ko'zda tutiladi. Bunda asosiy e'tibor katta istiqbolga ega bo'lgan, butui xalq xo'jaligining rivojlanish tamoyillariii belgilab beradigan yetakchi tarmoq va sohalarga qaratiladi. Birinchi Prezideitimiz I.A. Karimov ta'kidlab o'tganlaridek «Tarkibiy tuzilishda chuqur o'zgarishlarni amalga oshirish makroiqtisodiy barqarorlikka erishishning, istiqbolda O'zbekistonning barqaror iqtisodiy o'sishini va aholi farovonligini ta'minlashning, jahon iqtisodiy tizimi qo'shilishning eng asosiy shartlaridan biridir.»Iqtisodiyotda zarur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirguncha ishlab chiqarishni orqaga ketshiiga barham berish eng muhim maqsad bo'lib 7
qoladi. Shu sababli rsspublikamizda kekingi yillarda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash orqali iqtisodiy o'sishga erishildi. 2019 yilda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot 2018 yilga nisbatan 104.4 foizni tashkil etadi. Sanoatda muayyan ijobiy tarkibiy o'zgarishlar amalga oshirilishi natijasida, uning mahsuloti 2019 yil oldingi 0,1ga nisbatan 105,8 foizni tashkil qildi. Sanoatning yetakchi asosiy tarmoqlari ayniqsa barqaror rivojlandi. Tarkibiy qayta qurishlar asosida butunlay yangi xalq xo'jalik majmuasini bunyod etish birinchi navbatda eng muhim maroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solishni zarur qilib qo'yadi. Bunda asosiy e'tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga qaratiladi.Tarkibiy siyosatning hududiy jihatlari odamlar turmush darajasida vujudga kelgan hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish, resurslar va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishdni ta'minlash katta ahamiyatga ega. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishidagi qayta qurishda ishlab chiqarilayotgan mahsulot turiii o'zgarirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulox tayyorlashga kstadigan jami xarakatlarni kamaytirish talablari ham hisobga olinadi. 2. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosatida asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar. Mamlakatning makroiqtisodiy holati ijtimoiy ishlab chiqarish,inflyatsiya, ishsizlik hamda bandlik, aholining moddiy farovonligi darajasi va boshqalar bilan belgilanadi.Makroiqtisodiy holatni aks ettiruvchi asosiy ko‘rsatkichlar quyidagilar hisoblanadi: — yalpi ijtimoiy mahsulot, yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, milliy daromad; — davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste’mol baholar indeksi,inflyatsiyaning o‘sish sur’ati; 8 Logotip
qoladi. Shu sababli rsspublikamizda kekingi yillarda makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlash orqali iqtisodiy o'sishga erishildi. 2019 yilda ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot 2018 yilga nisbatan 104.4 foizni tashkil etadi. Sanoatda muayyan ijobiy tarkibiy o'zgarishlar amalga oshirilishi natijasida, uning mahsuloti 2019 yil oldingi 0,1ga nisbatan 105,8 foizni tashkil qildi. Sanoatning yetakchi asosiy tarmoqlari ayniqsa barqaror rivojlandi. Tarkibiy qayta qurishlar asosida butunlay yangi xalq xo'jalik majmuasini bunyod etish birinchi navbatda eng muhim maroiqtisodiy va takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solishni zarur qilib qo'yadi. Bunda asosiy e'tibor iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, hududlarning tarkibiy tuzilishini takomillashtirishga qaratiladi.Tarkibiy siyosatning hududiy jihatlari odamlar turmush darajasida vujudga kelgan hududiy nomutanosiblikni bartaraf etish, resurslar va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishdni ta'minlash katta ahamiyatga ega. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishidagi qayta qurishda ishlab chiqarilayotgan mahsulot turiii o'zgarirish, uning sifatini yaxshilash va mahsulox tayyorlashga kstadigan jami xarakatlarni kamaytirish talablari ham hisobga olinadi. 2. Makroiqtisodiy barqarorlashtirish siyosatida asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar. Mamlakatning makroiqtisodiy holati ijtimoiy ishlab chiqarish,inflyatsiya, ishsizlik hamda bandlik, aholining moddiy farovonligi darajasi va boshqalar bilan belgilanadi.Makroiqtisodiy holatni aks ettiruvchi asosiy ko‘rsatkichlar quyidagilar hisoblanadi: — yalpi ijtimoiy mahsulot, yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki mahsulot, milliy daromad; — davlat byudjeti taqchilligi, deflyator, iste’mol baholar indeksi,inflyatsiyaning o‘sish sur’ati; 8
— ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandligi darajasi; — aholining moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, uning jamg‘armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar. Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab,ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha qatnashuvchilar (korxona, tarmoq, mintaqa, davlat) va uy xo‘jaligi faoliyatlari natijasida aniqlanadi. Ular mamlakatning iqtisodiy imkoniyatlarini, uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini baholash uchun ishlatiladi. Yalpi milliy mahsulot (YAMM) – milliy xo‘jaliklarda bir yil davomida vujudga keltirilgan va bevosita iste’molchilarga borib tushishi mumkin bo‘lgan tayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatidan iborat bo‘ladi. YAMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot (xizmat)larning bozor baholaridagi summasi demakdir. Joriy yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zaxiralarni to‘ldiradi. Shu sababdan YAM4M hajmini hisoblab topishda zaxiralarning har qanday o‘sishi hisobga olinishi zarur, chunki YAMM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilganva sotilmagan) hisobga olinadi. Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to‘g‘ri hisoblab chiqish uchun mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi kerak. YAMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko‘p marta hisobga olishni bartaraf qilish uchun xo‘jalikning barcha tarmoqlarida yaratilgan, qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi. Qo‘shilgan qiymat — korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan yetkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan xom ashyo va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymatidir. Boshqacha aytganda, qo‘shilgan qiymat korxona yalpi mahsulotidan yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxidan (amortizatsiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng. YAMM yordamida milliy iqtisodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish yillik hajmini 9 Logotip
— ishsizlik darajasi va ishsizlar soni, aholining ish bilan bandligi darajasi; — aholining moddiy ne’matlar va xizmatlar iste’moli hajmi, uning jamg‘armalari, ish haqining quyi miqdori va boshqalar. Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab,ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha qatnashuvchilar (korxona, tarmoq, mintaqa, davlat) va uy xo‘jaligi faoliyatlari natijasida aniqlanadi. Ular mamlakatning iqtisodiy imkoniyatlarini, uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini baholash uchun ishlatiladi. Yalpi milliy mahsulot (YAMM) – milliy xo‘jaliklarda bir yil davomida vujudga keltirilgan va bevosita iste’molchilarga borib tushishi mumkin bo‘lgan tayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatidan iborat bo‘ladi. YAMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot (xizmat)larning bozor baholaridagi summasi demakdir. Joriy yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zaxiralarni to‘ldiradi. Shu sababdan YAM4M hajmini hisoblab topishda zaxiralarning har qanday o‘sishi hisobga olinishi zarur, chunki YAMM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilganva sotilmagan) hisobga olinadi. Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to‘g‘ri hisoblab chiqish uchun mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi kerak. YAMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko‘p marta hisobga olishni bartaraf qilish uchun xo‘jalikning barcha tarmoqlarida yaratilgan, qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi. Qo‘shilgan qiymat — korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan yetkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan xom ashyo va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymatidir. Boshqacha aytganda, qo‘shilgan qiymat korxona yalpi mahsulotidan yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxidan (amortizatsiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng. YAMM yordamida milliy iqtisodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish yillik hajmini 9
hisoblashga harakat qilinadi. YAMM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor bahosidagi summasi bo‘lganligi uchun tovarning o‘zi, uning nafliligi ko‘paymagan holda baholar oshishi evaziga uning hajmi ortib ketishi mumkin. Bahodan ishlab chiqarish umumiy hajmining har xil elementlarini yagona umumiy asosga keltirishning eng keng tarqalgan ko‘rsatkichi sifatida foydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor baholarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o‘zgarmas baholarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillarda ishlab chiqarilgan YAMM qiymatini faqat narx o‘zgarmagan taqdirda o‘zaro taqqoslash mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari narx darajasi bizga iqtisodiyotda inflyatsiya (narx darajasining o‘sishi) yoki deflyatsiya (narx darajasinin kamayishi) qanday o‘rin tutganligi va miqyosini bilish imkonini beradi. Narx darajasi indeks shaklida ifodalanadi. Narx indeksi joriy yildagi ma’lum guruh tovarlar va xizmatlar to‘plami narxlari summasini xuddi shunday tovarlar va xizmatlar miqdorining bazis davrdagi narxlar summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning boshlang‘ich davri “bazis yil” deyiladi. Fikrimizni formula shakliga keltirsak, u quyidagicha ko‘rinish oladi: Narx indeksi joriy yildagi istemo tovarlari narxi : Bazis yildagi istemol tovarlar narxi x 100 Amaliyotda qator har xil tovar va xizmatlar to‘plami yoki iste’molsavati narx indeksi hisoblanadi. G‘arb mamlakatlari, shuningdek, AQShda bu indekslar ichida eng keng qo‘llaniladigani iste’mol tovarlari savati narxlari indeksi bilan aniqlanadi. Uning yordamida ti pik shahar aholisi sotib oladigan iste’mol tovar va xizmatlarning 300 turini o‘z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi. Biroq narxning umumiy darajasini hisoblash uchun YAMM narx indeksidan foydalaniladi. YAMM narx indeksi ancha keng tushuncha bo‘lib, u o‘z ichiga nafaqat iste’mol tovarlari, balki investitsion tovarlar, davlat tomonidan sotib olinadigan hamda xalqaro bozorda sotilgan va sotib olingan tovarlar, shuningdek, xizmatlar narxlarini ham oladi. YAMM narx indeksi nominal YAMMni real YAMMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.Nominal 10 Logotip
hisoblashga harakat qilinadi. YAMM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor bahosidagi summasi bo‘lganligi uchun tovarning o‘zi, uning nafliligi ko‘paymagan holda baholar oshishi evaziga uning hajmi ortib ketishi mumkin. Bahodan ishlab chiqarish umumiy hajmining har xil elementlarini yagona umumiy asosga keltirishning eng keng tarqalgan ko‘rsatkichi sifatida foydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor baholarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o‘zgarmas baholarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillarda ishlab chiqarilgan YAMM qiymatini faqat narx o‘zgarmagan taqdirda o‘zaro taqqoslash mumkin bo‘ladi. Bundan tashqari narx darajasi bizga iqtisodiyotda inflyatsiya (narx darajasining o‘sishi) yoki deflyatsiya (narx darajasinin kamayishi) qanday o‘rin tutganligi va miqyosini bilish imkonini beradi. Narx darajasi indeks shaklida ifodalanadi. Narx indeksi joriy yildagi ma’lum guruh tovarlar va xizmatlar to‘plami narxlari summasini xuddi shunday tovarlar va xizmatlar miqdorining bazis davrdagi narxlar summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning boshlang‘ich davri “bazis yil” deyiladi. Fikrimizni formula shakliga keltirsak, u quyidagicha ko‘rinish oladi: Narx indeksi joriy yildagi istemo tovarlari narxi : Bazis yildagi istemol tovarlar narxi x 100 Amaliyotda qator har xil tovar va xizmatlar to‘plami yoki iste’molsavati narx indeksi hisoblanadi. G‘arb mamlakatlari, shuningdek, AQShda bu indekslar ichida eng keng qo‘llaniladigani iste’mol tovarlari savati narxlari indeksi bilan aniqlanadi. Uning yordamida ti pik shahar aholisi sotib oladigan iste’mol tovar va xizmatlarning 300 turini o‘z ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi. Biroq narxning umumiy darajasini hisoblash uchun YAMM narx indeksidan foydalaniladi. YAMM narx indeksi ancha keng tushuncha bo‘lib, u o‘z ichiga nafaqat iste’mol tovarlari, balki investitsion tovarlar, davlat tomonidan sotib olinadigan hamda xalqaro bozorda sotilgan va sotib olingan tovarlar, shuningdek, xizmatlar narxlarini ham oladi. YAMM narx indeksi nominal YAMMni real YAMMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.Nominal 10
YAMM shu mahsulot ishlab chiqarilgan davrda amal qilib turgan baholarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi. Ma’lum yil uchun YAMM narx indeksini qanday qilib hisoblash mumkinligini ko‘rsatuvchi oddiy shartli misol keltiramiz. 2002 yil respublikamiz xalq xo‘jaligida 3104,5 mlrd. so‘mlik YAIM ishlab chiqarilgan. 2001 yilda YAIM qiymati 2128,7 mlrd. so‘mni tashkil qilgan. 2002 yilga YAMM narx indeksini aniqlash uchun 2002 yildagi mahsulotlar narxlari summasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tovarlarning 2001 yil narxlari summasiga bo‘lish zarur, ya’ni 3104,5:2128,7 = 1,5 yoki 150,0 foiz. Agar biz YAMM narx indeksini qator yillar uchun hisoblasak, olingan indekslar bizga ularni solishtirib tahlil qilish imkonini beradi. Joriy yildagi nominal YAMMni real YAMMga aylantirishning to‘g‘ridan to‘g‘ri usuli nominal YAMMni narx indeksi (NI)ga bo‘lishdir, ya’ni: Real YAMM = nominal YAMM/NI Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko‘rsatkichi YAMM bilan birga uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanishi mumkin bo‘lgan bir qator o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlar ham mavjudki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab beradi. YAMM ko‘rsatkichiga sof eksport (eksport va import o‘rtasidagi farq) kiradi. Biroq turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmog‘i keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun ichki milliy mahsulot (IMM) ko‘rsatkichidan foydalaniladi. IMM ma’lum vaqt davomida (bir yilda) mamlakat hududida ishlab chiqarilgan va iste’mol qilishga tayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor baholaridagi qiymatidir. U barcha qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida chiqadi. YAMM va IMM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko‘rsatkichlari sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy kapitalning o‘rnini qoplash uchun zarur bo‘lgan qiymatni ham o‘z ichiga oladi. YAMMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizatsiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi.YAMM — amortizatsiya yillik summasi = SMM Shunday qilib,SMM amortizatsiya ajratmasi summasiga kamaytirilganYAMM sifatida chiqadi. 11 Logotip
YAMM shu mahsulot ishlab chiqarilgan davrda amal qilib turgan baholarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi. Ma’lum yil uchun YAMM narx indeksini qanday qilib hisoblash mumkinligini ko‘rsatuvchi oddiy shartli misol keltiramiz. 2002 yil respublikamiz xalq xo‘jaligida 3104,5 mlrd. so‘mlik YAIM ishlab chiqarilgan. 2001 yilda YAIM qiymati 2128,7 mlrd. so‘mni tashkil qilgan. 2002 yilga YAMM narx indeksini aniqlash uchun 2002 yildagi mahsulotlar narxlari summasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tovarlarning 2001 yil narxlari summasiga bo‘lish zarur, ya’ni 3104,5:2128,7 = 1,5 yoki 150,0 foiz. Agar biz YAMM narx indeksini qator yillar uchun hisoblasak, olingan indekslar bizga ularni solishtirib tahlil qilish imkonini beradi. Joriy yildagi nominal YAMMni real YAMMga aylantirishning to‘g‘ridan to‘g‘ri usuli nominal YAMMni narx indeksi (NI)ga bo‘lishdir, ya’ni: Real YAMM = nominal YAMM/NI Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko‘rsatkichi YAMM bilan birga uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanishi mumkin bo‘lgan bir qator o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlar ham mavjudki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab beradi. YAMM ko‘rsatkichiga sof eksport (eksport va import o‘rtasidagi farq) kiradi. Biroq turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmog‘i keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun ichki milliy mahsulot (IMM) ko‘rsatkichidan foydalaniladi. IMM ma’lum vaqt davomida (bir yilda) mamlakat hududida ishlab chiqarilgan va iste’mol qilishga tayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor baholaridagi qiymatidir. U barcha qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida chiqadi. YAMM va IMM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko‘rsatkichlari sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy kapitalning o‘rnini qoplash uchun zarur bo‘lgan qiymatni ham o‘z ichiga oladi. YAMMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizatsiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi.YAMM — amortizatsiya yillik summasi = SMM Shunday qilib,SMM amortizatsiya ajratmasi summasiga kamaytirilganYAMM sifatida chiqadi. 11
SMM qiymatiga davlat tomonidan o‘rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o‘rnatiladigan bahoga qo‘shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlarning og‘irligi iste’molchi zimmasiga tushadi, shuning hisobiga o‘z daromadining bir qismini yo‘qotadi. Shu sababdan hozirgi davrda hisob tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi deb ko‘rsatiladi. Ya’ni: SMM – biznesga egri soliq = milliy daromad.Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan MD farqlanadi. Ishlab chiqarilgan MD yangidan yaratilgan tovar va xizmatlar qiymatining butun hajmidir. Foydalanilgan MD ishlab chiqarilgan MDdan yo‘qotishlar (tabiiy ofatlar, saqlashdagi yo‘qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig‘I chiqarib tashlangan miqdorga teng.Bizning amaliyotda MD iste’mol va jamg‘arish fondiga ajratiladi. Iste’mol fondi milliy daromadning jamiyat a’zolarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini hamda butun jamiyat ehtiyojlarini (ta’lim, mudofaa va h.k.) qondirishni ta’minlashga ketadigan qismi bo‘lsa, jamg‘arish fondi milliy daromadning ishlab chiqarishni rivojlantirishni ta’minlaydigan qismidir.Milliy daromadni daromadlarning barcha turlarini (amortizatsiya ajratmasi va biznesga egri soliqlardan tashqari) qo‘shib chiqish yo‘li bilan ham aniqlash mumkin. Milliy daromadning bir qismi, jumladan,ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, korxona foydasiga soliqlar va korxonaning taqsimlanmaydigan foydasi amalda uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydi. Shuningdek, uy xo‘jaliklari oladigan daromadning bir qismi, masalan,ijtimoiy to‘lovlar ham ular qilgan mehnatining natijasi hisoblanmaydi. Shaxsiy daromad ko‘rsatkichini topish uchun milliy daromaddan uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydigan daromadlarning yuqoridagi uchta turini (ishlab topilgan) chiqarib tashlashimiz hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi hisoblanmagan daromadlarni unga qo‘shishimiz zarur. Shaxsiy daromad soliqlari to‘langandan so‘ng, uy xo‘jaliklarining to‘liq tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi. Soliqlar to‘langandan keyingi daromad shaxsiy daromaddan shu daromad hisobidan to‘lanadigan soliqlar miqdorini chiqarib tashlash yo‘li bilan hisoblanadi. Soliqlar to‘langandan keyingi daromad uy xo‘jaliklari eng oxirida ega 12 Logotip
SMM qiymatiga davlat tomonidan o‘rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o‘rnatiladigan bahoga qo‘shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlarning og‘irligi iste’molchi zimmasiga tushadi, shuning hisobiga o‘z daromadining bir qismini yo‘qotadi. Shu sababdan hozirgi davrda hisob tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi deb ko‘rsatiladi. Ya’ni: SMM – biznesga egri soliq = milliy daromad.Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan MD farqlanadi. Ishlab chiqarilgan MD yangidan yaratilgan tovar va xizmatlar qiymatining butun hajmidir. Foydalanilgan MD ishlab chiqarilgan MDdan yo‘qotishlar (tabiiy ofatlar, saqlashdagi yo‘qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig‘I chiqarib tashlangan miqdorga teng.Bizning amaliyotda MD iste’mol va jamg‘arish fondiga ajratiladi. Iste’mol fondi milliy daromadning jamiyat a’zolarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini hamda butun jamiyat ehtiyojlarini (ta’lim, mudofaa va h.k.) qondirishni ta’minlashga ketadigan qismi bo‘lsa, jamg‘arish fondi milliy daromadning ishlab chiqarishni rivojlantirishni ta’minlaydigan qismidir.Milliy daromadni daromadlarning barcha turlarini (amortizatsiya ajratmasi va biznesga egri soliqlardan tashqari) qo‘shib chiqish yo‘li bilan ham aniqlash mumkin. Milliy daromadning bir qismi, jumladan,ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar, korxona foydasiga soliqlar va korxonaning taqsimlanmaydigan foydasi amalda uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydi. Shuningdek, uy xo‘jaliklari oladigan daromadning bir qismi, masalan,ijtimoiy to‘lovlar ham ular qilgan mehnatining natijasi hisoblanmaydi. Shaxsiy daromad ko‘rsatkichini topish uchun milliy daromaddan uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydigan daromadlarning yuqoridagi uchta turini (ishlab topilgan) chiqarib tashlashimiz hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi hisoblanmagan daromadlarni unga qo‘shishimiz zarur. Shaxsiy daromad soliqlari to‘langandan so‘ng, uy xo‘jaliklarining to‘liq tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi. Soliqlar to‘langandan keyingi daromad shaxsiy daromaddan shu daromad hisobidan to‘lanadigan soliqlar miqdorini chiqarib tashlash yo‘li bilan hisoblanadi. Soliqlar to‘langandan keyingi daromad uy xo‘jaliklari eng oxirida ega 12
bo‘ladigan daromad hisoblanib, alohida shaxs va oilalar o‘z tasarrufida bu daromadlarning bir qismini iste’mol uchun sarflaydi, boshqa qismini jamg‘armaga yo‘naltiradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning ko‘rib chiqilgan tahliliga asoslanib, bu ko‘rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko‘rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bo‘ladi. Ichki milliy mahsulot — amortizatsiya = SMM Sof milliy mahsulot — egri soliqlar = MD Milliy daromad — ijtimoiy sug‘urta ajratmalari — korxona foydasiga soliqlar — korxonaning taqsimlanmaydigan foydasining ijtimoiy to‘lovlari = shaxsiy daromad.Shaxsiy daromad = soliqlar to‘langandan keyingi shaxsiy daromad.Yalpi milliy mahsulot iqtisodiyot modelida tovarlar xizmat va capital oqimlari milliy chegaralarining tashqarisiga chiqmaydi, asosiy makroiqtisodiy ayniyat quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. U = S+I+G U — yalpi milliy mahsulot, daromad; S — uy xo‘jaligining o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xarid qilishga sarflangan iste’mol xarajatlari; I — shu mamlakat ishlab chiqaruvchilarining o‘z mamlakati investitsiya tovarlariga xarajatlari; G – davlat tomonidan o‘z mamlakati tovar va xizmatlarining xarid qilinishi. Ochiq iqtisodiyotda mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro aloqalar mavjud bo‘lib, ular milliy iqtisodiyotda tovarlar va daromad harakatida namoyon bo‘ladi. Asosiy iqtisodiy tenglikka qo‘shimcha ko‘rsatkich kiritilsa, u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. U = S+I+G+NX bunda, NX — xorijliklarning mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan Tovar va xizmatlarga qilgan xarajatlari bilan xorijda ishlab chiqarilgan 13 Logotip
bo‘ladigan daromad hisoblanib, alohida shaxs va oilalar o‘z tasarrufida bu daromadlarning bir qismini iste’mol uchun sarflaydi, boshqa qismini jamg‘armaga yo‘naltiradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning ko‘rib chiqilgan tahliliga asoslanib, bu ko‘rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko‘rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bo‘ladi. Ichki milliy mahsulot — amortizatsiya = SMM Sof milliy mahsulot — egri soliqlar = MD Milliy daromad — ijtimoiy sug‘urta ajratmalari — korxona foydasiga soliqlar — korxonaning taqsimlanmaydigan foydasining ijtimoiy to‘lovlari = shaxsiy daromad.Shaxsiy daromad = soliqlar to‘langandan keyingi shaxsiy daromad.Yalpi milliy mahsulot iqtisodiyot modelida tovarlar xizmat va capital oqimlari milliy chegaralarining tashqarisiga chiqmaydi, asosiy makroiqtisodiy ayniyat quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. U = S+I+G U — yalpi milliy mahsulot, daromad; S — uy xo‘jaligining o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xarid qilishga sarflangan iste’mol xarajatlari; I — shu mamlakat ishlab chiqaruvchilarining o‘z mamlakati investitsiya tovarlariga xarajatlari; G – davlat tomonidan o‘z mamlakati tovar va xizmatlarining xarid qilinishi. Ochiq iqtisodiyotda mamlakatlar o‘rtasida o‘zaro aloqalar mavjud bo‘lib, ular milliy iqtisodiyotda tovarlar va daromad harakatida namoyon bo‘ladi. Asosiy iqtisodiy tenglikka qo‘shimcha ko‘rsatkich kiritilsa, u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi. U = S+I+G+NX bunda, NX — xorijliklarning mamlakat ichkarisida ishlab chiqarilgan Tovar va xizmatlarga qilgan xarajatlari bilan xorijda ishlab chiqarilgan 13
tovar va xizmatlarga ichki xarajatlar o‘rtasidagi, ya’ni eksport va import o‘rtasidagi farq. Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisob tizimidan foydalaniladi. Milliy hisoblar YAMM va milliy daromadni ishlab chiqarish, taqsimlash hamda ulardan foydalanishni tavsiflaydigan, bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimidir. Bunday hisoblar xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953-yildan boshlab qo‘llanilib kelinadi. Mazkur tizim dunyoning 100 dan ziyod mamlakatlarida, jumladan, O‘zbekistonda ham keng qo‘llaniladi. Milliy hisoblar asosini yig‘ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Daromadlar xo‘jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi,foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to‘rtta guruhdan iborat bo‘ladi: iste’mol, investitsiyalar, davlat xaridi va sof eksport. Milliy hisoblar mikroiqtisodiyotning me’yordagi muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi. MILLIY HISOBLAR TIZIMI (MHT)NING MOHIYATI G‘arb mamlakatlari iqtisodiy statistikasi nazariyasi va amaliyotida makroiqtisodiy tartibga solish milliy hisoblar tizimi (MHT) keng qo‘llaniladi. U o‘zida ijtimoiy ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining o‘zaro bog‘liqligini ifodalovchi balans jadvallari to‘plamini mujassamlashtiradi. Ularda milliy iqtisodiyotning rivojlanish natijalarini aks ettiruvchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar hisoblanibgina qolmay, natijalarni olib kelgan jarayonlar ham tahlil qilinadi. Shuning uchun ham MHT jarayonlar yoki oqimlar statistikasi deb ham ataladi. Iqtisodiy voqelik,ishlab chiqarish, taqsimot va iste’molning moliyaviy qiymati ko‘rsatkichlari harakatlari sifatida aks ettirilgan MHT o‘zida xalq xo‘jaligining modelini mujassamlashtirib, mohiyatiga ko‘ra uch iqtisodiy mezonning, ya’ni iqtisodiy vazifalar, iqtisodiy agentlar va iqtisodiy operatsiyalarning muvofiqlashuvi hisoblanadi. 1. Iqtisodiy vazifa deganda, ishlab chiqarish, taqsimot, qayta taqsimlash, iste’mol va jamg‘arishning makroiqtisodiy jarayonlari tushuniladi. 2. Iqtisodiy agentlar iqtisodiy funksiyalarni bajaruvchilar hisoblanadilar (nomoliyaviy korporatsiyalar, moliya muassasalari, hukumat idoralari, xususiy notijorat muassasalari, uy xo‘jaligi va boshqalar). 14 Logotip
tovar va xizmatlarga ichki xarajatlar o‘rtasidagi, ya’ni eksport va import o‘rtasidagi farq. Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisob tizimidan foydalaniladi. Milliy hisoblar YAMM va milliy daromadni ishlab chiqarish, taqsimlash hamda ulardan foydalanishni tavsiflaydigan, bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimidir. Bunday hisoblar xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953-yildan boshlab qo‘llanilib kelinadi. Mazkur tizim dunyoning 100 dan ziyod mamlakatlarida, jumladan, O‘zbekistonda ham keng qo‘llaniladi. Milliy hisoblar asosini yig‘ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Daromadlar xo‘jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi,foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi. Xarajatlar to‘rtta guruhdan iborat bo‘ladi: iste’mol, investitsiyalar, davlat xaridi va sof eksport. Milliy hisoblar mikroiqtisodiyotning me’yordagi muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi. MILLIY HISOBLAR TIZIMI (MHT)NING MOHIYATI G‘arb mamlakatlari iqtisodiy statistikasi nazariyasi va amaliyotida makroiqtisodiy tartibga solish milliy hisoblar tizimi (MHT) keng qo‘llaniladi. U o‘zida ijtimoiy ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarining o‘zaro bog‘liqligini ifodalovchi balans jadvallari to‘plamini mujassamlashtiradi. Ularda milliy iqtisodiyotning rivojlanish natijalarini aks ettiruvchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar hisoblanibgina qolmay, natijalarni olib kelgan jarayonlar ham tahlil qilinadi. Shuning uchun ham MHT jarayonlar yoki oqimlar statistikasi deb ham ataladi. Iqtisodiy voqelik,ishlab chiqarish, taqsimot va iste’molning moliyaviy qiymati ko‘rsatkichlari harakatlari sifatida aks ettirilgan MHT o‘zida xalq xo‘jaligining modelini mujassamlashtirib, mohiyatiga ko‘ra uch iqtisodiy mezonning, ya’ni iqtisodiy vazifalar, iqtisodiy agentlar va iqtisodiy operatsiyalarning muvofiqlashuvi hisoblanadi. 1. Iqtisodiy vazifa deganda, ishlab chiqarish, taqsimot, qayta taqsimlash, iste’mol va jamg‘arishning makroiqtisodiy jarayonlari tushuniladi. 2. Iqtisodiy agentlar iqtisodiy funksiyalarni bajaruvchilar hisoblanadilar (nomoliyaviy korporatsiyalar, moliya muassasalari, hukumat idoralari, xususiy notijorat muassasalari, uy xo‘jaligi va boshqalar). 14
3. Iqtisodiy operatsiyalar yordamida iqtisodiy agentlar xalq xo‘jaligi jarayonlariga qo‘shiladi. Masalan, oldi-sotdi, bir ne’matni boshqasiga almashtirish, moliyaviy qiymatlarni ayirboshlash va shu kabilar. MHÒda butun xalq xo‘jaligi biror bir korxonaning kattalashtirilgan shakli sifatida ko‘rib chiqiladi. Shuning uchun bu yerda buxgalteriyadagi kabi har bir ko‘rsatkichni ikki tomonlama yozilishi qoidasi qo‘llaniladi. Bu qo‘shib yozish ehtimolini kamaytirib, tovarlar, xizmatlar va moliyaviy resurslar oqimlarini to‘laroq hisobga olish imkonini beradi. MHÒ ijtimoiy ishlab chiqarishni va milliy iqtisodiyotning boshqa ko‘rsatkichlarini o‘lchash usuli sifatida amalda deyarli barcha bozor iqtisodi mamlakatlarida qo‘llaniladi (Kanada, Shvetsiya, Angliyada 1971-yildan, Yaponiyada 1978-yildan). Hozirgi vaqtga kelib jahonning 150 mamlakati har yili, shu jumladan, AQSh va Yaponiya har uch oyda MHÒ ma’lumotlarini nashr etadi. Eslatish lozimki, har bir mamlakat o‘z milliy hisoblar tizimidan foydalanadi. Biroq jahon ayirboshlashuvining rivojlanishi, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatini yanada kengayishi bilan mamlakatlararo taqqoslash zarurati tug‘iladi. Shu sababli, Birlashgan Millatlar Òashkilotining statistika komissiyasi rivojlangan mamlakatlar tajribasini umumlashtirib, 1953-yilda birinchi standart MHÒni ishlab chiqdi va u xalqaro iqtisodiy axborotlarni ixchamlashtirish maqsadlarida foydalanish uchun tavsiya etildi. 1993-yilda uning kengaytirilgan yangi nusxasi ma’qullandi. Bu nusxada tan olingan va keng tarqalgan pul nazariyasi, iqtisodiy o‘sish, xalq farovonligi, ekologiya sohasidagi mutaxassislarning ilmiy ishlanmalari hisobga olingan.BMÒ uslubiyatidan foydalanib, sobiq SSSRning statistika tashkilotlari ilk bor 1978-yilda YAMMni hisoblab chiqdilar. O‘zbekistonda bu hisobot ko‘rsatkich 1989-yilda hisoblab chiqilgan.MHÒ nima uchun kerak, degan savolga birinchidan, davlat boshqaruvi tashkilotlariga qarorlar qabul qilish uchun, ikkinchidan, tadbirkorlarga o‘z faoliyatlarini amalga oshirish maqsadida makroiqtisodiy vaziyatni baholash uchun, uchinchidan, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda aloqalarni o‘rnatish va taqqoslashni amalga oshirish uchun zarur deb javob berish mumkin. 15 Logotip
3. Iqtisodiy operatsiyalar yordamida iqtisodiy agentlar xalq xo‘jaligi jarayonlariga qo‘shiladi. Masalan, oldi-sotdi, bir ne’matni boshqasiga almashtirish, moliyaviy qiymatlarni ayirboshlash va shu kabilar. MHÒda butun xalq xo‘jaligi biror bir korxonaning kattalashtirilgan shakli sifatida ko‘rib chiqiladi. Shuning uchun bu yerda buxgalteriyadagi kabi har bir ko‘rsatkichni ikki tomonlama yozilishi qoidasi qo‘llaniladi. Bu qo‘shib yozish ehtimolini kamaytirib, tovarlar, xizmatlar va moliyaviy resurslar oqimlarini to‘laroq hisobga olish imkonini beradi. MHÒ ijtimoiy ishlab chiqarishni va milliy iqtisodiyotning boshqa ko‘rsatkichlarini o‘lchash usuli sifatida amalda deyarli barcha bozor iqtisodi mamlakatlarida qo‘llaniladi (Kanada, Shvetsiya, Angliyada 1971-yildan, Yaponiyada 1978-yildan). Hozirgi vaqtga kelib jahonning 150 mamlakati har yili, shu jumladan, AQSh va Yaponiya har uch oyda MHÒ ma’lumotlarini nashr etadi. Eslatish lozimki, har bir mamlakat o‘z milliy hisoblar tizimidan foydalanadi. Biroq jahon ayirboshlashuvining rivojlanishi, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatini yanada kengayishi bilan mamlakatlararo taqqoslash zarurati tug‘iladi. Shu sababli, Birlashgan Millatlar Òashkilotining statistika komissiyasi rivojlangan mamlakatlar tajribasini umumlashtirib, 1953-yilda birinchi standart MHÒni ishlab chiqdi va u xalqaro iqtisodiy axborotlarni ixchamlashtirish maqsadlarida foydalanish uchun tavsiya etildi. 1993-yilda uning kengaytirilgan yangi nusxasi ma’qullandi. Bu nusxada tan olingan va keng tarqalgan pul nazariyasi, iqtisodiy o‘sish, xalq farovonligi, ekologiya sohasidagi mutaxassislarning ilmiy ishlanmalari hisobga olingan.BMÒ uslubiyatidan foydalanib, sobiq SSSRning statistika tashkilotlari ilk bor 1978-yilda YAMMni hisoblab chiqdilar. O‘zbekistonda bu hisobot ko‘rsatkich 1989-yilda hisoblab chiqilgan.MHÒ nima uchun kerak, degan savolga birinchidan, davlat boshqaruvi tashkilotlariga qarorlar qabul qilish uchun, ikkinchidan, tadbirkorlarga o‘z faoliyatlarini amalga oshirish maqsadida makroiqtisodiy vaziyatni baholash uchun, uchinchidan, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda aloqalarni o‘rnatish va taqqoslashni amalga oshirish uchun zarur deb javob berish mumkin. 15
3. O’zbekistonda makroiqtisodiyotni barqaror rivojlantirish siyosati. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘zining milliy ramzlari va iqtisodiy atributlariga ega bo‘ldi. Natijada, biz o‘z milliy valyutamiz, byudjetimiz va to‘lov balansimiz orqali makroiqtisodiy barqarorlik sari yo‘naltirilgan siyosatimizni olib borish imkoniyati yaratildi. O‘tgan 1991-2020 yillar mobaynida olib borilgan izchil makroiqtisodiy siyosat natijasida ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi 2020 yilda 1991 yil darajasidan sezilarli darajada oshdi, inflyatsiya darajasi 2003 yildan e'tiboran bir xonali raqam darajasigacha pasaytirilib, 2020 yilda 6,1%gacha qisqardi, ikki darajali mustahkam bank tizimi yaratildi, xorijiy operatsiyalar bo‘yicha milliy valyutamizni erkin almashtirilish ta'minlandi, tashqi qarz hajmi YAIMga nisbatan 14,2%gacha tushirildi. Har qanday mamlakatda, shu jumladan rivojlangan mamlakatlarda ham, olib borilayotgan iqtisodiy siyosatni yanada mukammallashtirish imkoniyatlari mavjud bo‘ladi, shuning uchun siyosiy qarorlarni qabul qiluvchi mansabdor shaxslar vazirlik va idoralarning mutaxassislaridan bu imkoniyatlarni yuzaga chiqarishni talab qiladilar. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda iqtisodchilar ushbu vazifani yechish borasida makroiqtisodiy siyosatning turli yo‘nalishlarini uyg‘unlashtiradigan moliyaviy dasturlash uslubidan unumli foydalanib kelmoqdalar. Afsuski, respublikamizda shu yo‘nalishda o‘quv qo‘llanmasi yaratilgan bo‘lsada, u iqtisod sohasidagi oliy o‘quv yurtlarining o‘quv dasturlariga kiritilmagan (magistraturaning statistika ixtisosligidan tashqari). O‘zbekiston Respublikasida ham xorijiy mamlakatlarda o‘z malakasini oshirib qaytgan Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi va Markaziy bank mutaxassislari tomonidan amaliyotda ushbu ishlar olib borilmoqda. Ular tomonidan amaliy ish jarayonida to‘plangan tajribalarga asoslanib, ikki marta o‘quv qo‘llanmasi nashr qilingan (dastlab Bank-moliya akademiyasida, so‘ngra Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida).Moliyaviy dasturlash kursi barcha 16 Logotip
3. O’zbekistonda makroiqtisodiyotni barqaror rivojlantirish siyosati. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, o‘zining milliy ramzlari va iqtisodiy atributlariga ega bo‘ldi. Natijada, biz o‘z milliy valyutamiz, byudjetimiz va to‘lov balansimiz orqali makroiqtisodiy barqarorlik sari yo‘naltirilgan siyosatimizni olib borish imkoniyati yaratildi. O‘tgan 1991-2020 yillar mobaynida olib borilgan izchil makroiqtisodiy siyosat natijasida ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi 2020 yilda 1991 yil darajasidan sezilarli darajada oshdi, inflyatsiya darajasi 2003 yildan e'tiboran bir xonali raqam darajasigacha pasaytirilib, 2020 yilda 6,1%gacha qisqardi, ikki darajali mustahkam bank tizimi yaratildi, xorijiy operatsiyalar bo‘yicha milliy valyutamizni erkin almashtirilish ta'minlandi, tashqi qarz hajmi YAIMga nisbatan 14,2%gacha tushirildi. Har qanday mamlakatda, shu jumladan rivojlangan mamlakatlarda ham, olib borilayotgan iqtisodiy siyosatni yanada mukammallashtirish imkoniyatlari mavjud bo‘ladi, shuning uchun siyosiy qarorlarni qabul qiluvchi mansabdor shaxslar vazirlik va idoralarning mutaxassislaridan bu imkoniyatlarni yuzaga chiqarishni talab qiladilar. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda iqtisodchilar ushbu vazifani yechish borasida makroiqtisodiy siyosatning turli yo‘nalishlarini uyg‘unlashtiradigan moliyaviy dasturlash uslubidan unumli foydalanib kelmoqdalar. Afsuski, respublikamizda shu yo‘nalishda o‘quv qo‘llanmasi yaratilgan bo‘lsada, u iqtisod sohasidagi oliy o‘quv yurtlarining o‘quv dasturlariga kiritilmagan (magistraturaning statistika ixtisosligidan tashqari). O‘zbekiston Respublikasida ham xorijiy mamlakatlarda o‘z malakasini oshirib qaytgan Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi va Markaziy bank mutaxassislari tomonidan amaliyotda ushbu ishlar olib borilmoqda. Ular tomonidan amaliy ish jarayonida to‘plangan tajribalarga asoslanib, ikki marta o‘quv qo‘llanmasi nashr qilingan (dastlab Bank-moliya akademiyasida, so‘ngra Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida).Moliyaviy dasturlash kursi barcha 16
rivojlangan mamlakatlardagi oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiyot, statistika, bank, moliya va soliq yo‘nalishlari bo‘yicha magistrlik o‘quv dasturlariga kiritilganligini inobatga olib, respublikamizda ham ushbu kursning o‘qitilishini maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Moliyaviy dasturlash kursini o‘rganishdan maqsad magistrantlarni xalqaro amaliyotda qo‘llaniladigan makroiqtisodiy barqarorlashtirish uslubiyati, makroiqtisodiy siyosatning turli yo‘nalishlarini o‘zaro uyg‘unligini ta'minlash yo‘llari bilan tanishtirish va natijada iqtisodiy o‘sishni ta'minlaydigan va o‘zaro uzviy bog‘langan belgilangan maqsadlarga erishish yo‘llarini tanlashga o‘rgatishdir. Hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni qisqa muddatga prognoz qilishda (odatda bir yilga), dastavval makroiqtisodiy agregatlarga (yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi, inflyatsiya darajasi, yig‘ma byudjet va to‘lov balansi kamomadi hamda pul-kredit statistikasining ko‘rsatkichlari) ko‘zlangan maqsadni ifodalovchi parametrlari belgilab olinadi.Ba'zi hollarda maqsad qilib olingan bir ko‘rsatkich darajasi belgilangan ikkinchi ko‘rsatkich darajasiga mos kelmasligi mumkin. Masalan, davlatning kapital qo‘yilmalari asosida iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish maqsadi inflyatsiya va davlat byudjeti kamomadini past darajada saqlash maqsadiga zid bo‘lishi mumkin. Shuning uchun oqilona prognoz ishlarini tashkil qilishda iqtisodiy faoliyatning turli yo‘nalishlari orasidagi (korxona, bank, hukumat va tashqi dunyo sektorlari) uyg‘unlikni ta'minlash eng asosiy shart va maqsad hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda bunday uyg‘unlik umumlashtiruvchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘zaro bog‘langan holda belgilangan maqsadlarga erishish masalalari moliyaviy dasturlash usuli asosida amalga oshiriladi.Barcha mamlakatlar singari O‘zbekiston Respublikasida ham makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning qisqa muddatli prognozlarini tuzishda turli manfaatdor vazirliklar va tashkilotlar o‘zaro hamkorlikda faoliyat olib borib, moliyaviy dasturlash uslubiyatlaridan har tomonlama foydalanadilar.Asosiy maqsad - pul- kredit statistikasi (PKS), milliy hisoblar tizimi (MHT), to‘lov balansi (TB) va davlat moliyasi statistikasi (DMS) ko‘rsatkichlari orasidagi o‘zaro 17 Logotip
rivojlangan mamlakatlardagi oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiyot, statistika, bank, moliya va soliq yo‘nalishlari bo‘yicha magistrlik o‘quv dasturlariga kiritilganligini inobatga olib, respublikamizda ham ushbu kursning o‘qitilishini maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Moliyaviy dasturlash kursini o‘rganishdan maqsad magistrantlarni xalqaro amaliyotda qo‘llaniladigan makroiqtisodiy barqarorlashtirish uslubiyati, makroiqtisodiy siyosatning turli yo‘nalishlarini o‘zaro uyg‘unligini ta'minlash yo‘llari bilan tanishtirish va natijada iqtisodiy o‘sishni ta'minlaydigan va o‘zaro uzviy bog‘langan belgilangan maqsadlarga erishish yo‘llarini tanlashga o‘rgatishdir. Hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni qisqa muddatga prognoz qilishda (odatda bir yilga), dastavval makroiqtisodiy agregatlarga (yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi, inflyatsiya darajasi, yig‘ma byudjet va to‘lov balansi kamomadi hamda pul-kredit statistikasining ko‘rsatkichlari) ko‘zlangan maqsadni ifodalovchi parametrlari belgilab olinadi.Ba'zi hollarda maqsad qilib olingan bir ko‘rsatkich darajasi belgilangan ikkinchi ko‘rsatkich darajasiga mos kelmasligi mumkin. Masalan, davlatning kapital qo‘yilmalari asosida iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish maqsadi inflyatsiya va davlat byudjeti kamomadini past darajada saqlash maqsadiga zid bo‘lishi mumkin. Shuning uchun oqilona prognoz ishlarini tashkil qilishda iqtisodiy faoliyatning turli yo‘nalishlari orasidagi (korxona, bank, hukumat va tashqi dunyo sektorlari) uyg‘unlikni ta'minlash eng asosiy shart va maqsad hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda bunday uyg‘unlik umumlashtiruvchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘zaro bog‘langan holda belgilangan maqsadlarga erishish masalalari moliyaviy dasturlash usuli asosida amalga oshiriladi.Barcha mamlakatlar singari O‘zbekiston Respublikasida ham makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning qisqa muddatli prognozlarini tuzishda turli manfaatdor vazirliklar va tashkilotlar o‘zaro hamkorlikda faoliyat olib borib, moliyaviy dasturlash uslubiyatlaridan har tomonlama foydalanadilar.Asosiy maqsad - pul- kredit statistikasi (PKS), milliy hisoblar tizimi (MHT), to‘lov balansi (TB) va davlat moliyasi statistikasi (DMS) ko‘rsatkichlari orasidagi o‘zaro 17
bog‘liqliklarning naqadar uyg‘unlashganligini ko‘rib chiqishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun moliyaviy oqimlar matritsasi tuzilishi lozim. Uning asosida milliy va halqaro miqyosda taqqoslamalikni ta'minlaydigan axborotlar olinadi, makrodarajada iqtisodiy axborotlar tahlil qilinib, zarur iqtisodiy siyosat olib borilishi uchun chora-tadbirlar belgilanadi. Moliyaviy faoliyat to‘g‘risidagi ma'lumotlar moliyaviy va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, amalga oshirish va uni nazorat qilish, hamda makroiqtisodiy tahlil va izlanishlar uchun zarurdir, chunki iqtisodiy siyosatning belgilangan maqsadlariga erishish uchun u yoki bu iqtisodiy choralarni qo‘llashda ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqliklar hisobga olinishi lozim. O‘zaro bog‘liqliklar oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Biroq ular qanday bo‘lmasin moliya tizimiga va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy aktivlariga, ishlab chiqaradigan tovar va xizmatlarining hajmiga ta'sir o‘tkazishi mumkin. O‘zaro ta'sir moliyaviy ko‘rsatkichlarga iqtisodiy choralarning bevosita ta'siri yoki nomoliyaviy xarakterdagi, masalan, normativ-xujjatlar yoki soliq- byudjet siyosatidagi choralar orqali bilvosita sodir bo‘lishi mumkin.O‘zaro aloqalar vaqt o‘tishi bilan boshqa omillar hisobiga ham o‘zgarishi mumkin, xususan normativ hujjatlar va olib borilayotgan iqtisodiy yo‘nalishlar, texnologik rivojlanish, amaldagi valyuta kursi rejimi, bozor tuzilmasi va ichki moliyaviy bozorlar orasidagi raqobat bilan bog‘liq bo‘lgan cheklovlar, axborot va operatsion harajatlar, qimmatbaho qog‘ozlar portfelini boshqarish nuqtai nazaridan moliyaviy aktivlarga talabning o‘zgarishi; moliviy vositalar va moliyaviy muassasalardagi yangiliklar. Moliyaviy barqarorlik davrlarida o‘zaro aloqalar nisbatan barqaror xarakterga ega bo‘ladi. Shuning uchun ekonometrik usullar yordamida iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish imkoniyati kengayadi. Biroq, moliyaviy holat tez va keskin o‘zgarib turadigan holatlarda, masalan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz yoki tezkorlik bilan moliyaviy yangiliklarning joriy qilinishi davrlarida o‘zaro aloqalarni normativ, hisob va texnik holatlar hamda valyuta tizimini hisobga oluvchi sifat usubiyatlari yordamida baholash mumkin.Uslubiyot operatsiyalarni tasniflash va iqtisodiyotni sektorlarga ajratishdagi bog‘liqliklar, tushunchalar va tamoyillarni 18 Logotip
bog‘liqliklarning naqadar uyg‘unlashganligini ko‘rib chiqishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun moliyaviy oqimlar matritsasi tuzilishi lozim. Uning asosida milliy va halqaro miqyosda taqqoslamalikni ta'minlaydigan axborotlar olinadi, makrodarajada iqtisodiy axborotlar tahlil qilinib, zarur iqtisodiy siyosat olib borilishi uchun chora-tadbirlar belgilanadi. Moliyaviy faoliyat to‘g‘risidagi ma'lumotlar moliyaviy va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, amalga oshirish va uni nazorat qilish, hamda makroiqtisodiy tahlil va izlanishlar uchun zarurdir, chunki iqtisodiy siyosatning belgilangan maqsadlariga erishish uchun u yoki bu iqtisodiy choralarni qo‘llashda ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqliklar hisobga olinishi lozim. O‘zaro bog‘liqliklar oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Biroq ular qanday bo‘lmasin moliya tizimiga va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy aktivlariga, ishlab chiqaradigan tovar va xizmatlarining hajmiga ta'sir o‘tkazishi mumkin. O‘zaro ta'sir moliyaviy ko‘rsatkichlarga iqtisodiy choralarning bevosita ta'siri yoki nomoliyaviy xarakterdagi, masalan, normativ-xujjatlar yoki soliq- byudjet siyosatidagi choralar orqali bilvosita sodir bo‘lishi mumkin.O‘zaro aloqalar vaqt o‘tishi bilan boshqa omillar hisobiga ham o‘zgarishi mumkin, xususan normativ hujjatlar va olib borilayotgan iqtisodiy yo‘nalishlar, texnologik rivojlanish, amaldagi valyuta kursi rejimi, bozor tuzilmasi va ichki moliyaviy bozorlar orasidagi raqobat bilan bog‘liq bo‘lgan cheklovlar, axborot va operatsion harajatlar, qimmatbaho qog‘ozlar portfelini boshqarish nuqtai nazaridan moliyaviy aktivlarga talabning o‘zgarishi; moliviy vositalar va moliyaviy muassasalardagi yangiliklar. Moliyaviy barqarorlik davrlarida o‘zaro aloqalar nisbatan barqaror xarakterga ega bo‘ladi. Shuning uchun ekonometrik usullar yordamida iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish imkoniyati kengayadi. Biroq, moliyaviy holat tez va keskin o‘zgarib turadigan holatlarda, masalan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz yoki tezkorlik bilan moliyaviy yangiliklarning joriy qilinishi davrlarida o‘zaro aloqalarni normativ, hisob va texnik holatlar hamda valyuta tizimini hisobga oluvchi sifat usubiyatlari yordamida baholash mumkin.Uslubiyot operatsiyalarni tasniflash va iqtisodiyotni sektorlarga ajratishdagi bog‘liqliklar, tushunchalar va tamoyillarni 18
qamrab oladi. Bu esa, o‘z navbatida, moliyaviy hisob va hisobotlarni zarur ketma- ketlikda tashkil qilishga imkon beradi. Metodik qarashlar iqtisodiy siyosatning pirovard maqsadlari bilan davlat boshqaruv idoralarining ixtiyorida bo‘lgan xalqaro statistika andozalariga mos keluvchi vositalar orasidagi bog‘liqliklarni ifodalashi zarur.Moliyaviy siyosatning samaradorligi uning ma'lum iqtisodiy siyosatni olib borilishi natijasida pirovard belgilangan natijalarga erishishdagi ta'siri bilan baholanadi. Ushbu siyosatning pirovard belgilangan natijalari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlarni keltirish mumkin: — inflyatsiya; — iqtisodiy o‘sish va aholining ish bilan bandligi, to‘lov balansi; — sektorlarning iqtisodiy xulqi (masalan, davlat qarzi, xususiy sektorga kreditlar); makroiqtisodiy me'yorlarning bajarilishi va tizimning barqarorligi. Moliya to‘g‘risidagi statistik axborot iqtisodiy rivojlanishga ta'sir o‘tkazadigan quyidagi moliyaviy vositalarni qamrab oladi: pul-kredit siyosatining vositalari (masalan, majburiy zahiralar, aktivlarning likvidlik koeffitsiyentlari, — Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi va h.k, — hukumat tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy chora- tadbirlar; — normativ qoidalar; — valyuta kursi; — foiz stavkalari. Amaldagi moliya tizimining samaradorligi umuman iqtisodiyotga ijobiy ta'sir ko‘rsatib, iqtisodiy o‘sish uchun zarur sharoitlarni yaratishi yoki iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtirishi va ortiqcha harajatlarga yo‘l qo‘yishi mumkin.Iqtisodiyot nomoliyaviy sektorlar faoliyatining samaradorligi ularga moliya tizimi tomonidan ko‘rsatilayotgan moliyaviy xizmatlarning miqdori va sifatiga uzviy bog‘liqdir. 19 Logotip
qamrab oladi. Bu esa, o‘z navbatida, moliyaviy hisob va hisobotlarni zarur ketma- ketlikda tashkil qilishga imkon beradi. Metodik qarashlar iqtisodiy siyosatning pirovard maqsadlari bilan davlat boshqaruv idoralarining ixtiyorida bo‘lgan xalqaro statistika andozalariga mos keluvchi vositalar orasidagi bog‘liqliklarni ifodalashi zarur.Moliyaviy siyosatning samaradorligi uning ma'lum iqtisodiy siyosatni olib borilishi natijasida pirovard belgilangan natijalarga erishishdagi ta'siri bilan baholanadi. Ushbu siyosatning pirovard belgilangan natijalari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlarni keltirish mumkin: — inflyatsiya; — iqtisodiy o‘sish va aholining ish bilan bandligi, to‘lov balansi; — sektorlarning iqtisodiy xulqi (masalan, davlat qarzi, xususiy sektorga kreditlar); makroiqtisodiy me'yorlarning bajarilishi va tizimning barqarorligi. Moliya to‘g‘risidagi statistik axborot iqtisodiy rivojlanishga ta'sir o‘tkazadigan quyidagi moliyaviy vositalarni qamrab oladi: pul-kredit siyosatining vositalari (masalan, majburiy zahiralar, aktivlarning likvidlik koeffitsiyentlari, — Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi va h.k, — hukumat tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy chora- tadbirlar; — normativ qoidalar; — valyuta kursi; — foiz stavkalari. Amaldagi moliya tizimining samaradorligi umuman iqtisodiyotga ijobiy ta'sir ko‘rsatib, iqtisodiy o‘sish uchun zarur sharoitlarni yaratishi yoki iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtirishi va ortiqcha harajatlarga yo‘l qo‘yishi mumkin.Iqtisodiyot nomoliyaviy sektorlar faoliyatining samaradorligi ularga moliya tizimi tomonidan ko‘rsatilayotgan moliyaviy xizmatlarning miqdori va sifatiga uzviy bog‘liqdir. 19
Bunday xizmatlar sirasiga: — savdoni rivojlantirish uchun hisob-kitob operatsiyalarini bajarish; — saldolash (netting) va o‘zaro hisobga olishlar (kliring); — depozitlarni qabul qilish va boshqa majburiyatlarni olish; — kreditlar bilan ta'minlash; — likvidlikni ta'minlash; — nomoliyaviy sektorga ularning o‘z shartnoma majburiyatlarini bajarishlari uchun kafolatlar berish. Iqtisodiyotning har bir sektorida mablag‘lar jamg‘arilishi mumkin. Jamg‘arish hamda kapital scheti bo‘yicha operatsiyalar sof kreditlash hajmini hosil qiladi. Bunda ba'zi iqtisodiyot sektorlari yoki sektorchalari netto-kreditor bo‘lsalar, boshqalari netto-qarz oluvchilar bo‘ladilar. Moliyaviy operatsiyalarning olib borilishi natijasida u yoki bu sektorda ortiqcha moliyaviy resurslar shakllanganda, resurs egalari moliviy resurslarni boshqa sektorlar ixtiyoriga berishlari mumkin. MHTdagi moliyaviy schet netto- qarz oluvchi sektorlarning o‘zlariga kerak bo‘lgan moliyaviy resurslarni moliyaviy majburiyatlar qabul qilish yoki o‘z moliyaviy resurslarini qisqartirish hisobiga shakllantirishlarini ifodalasa, netto-kreditor sektorlarning ortiqcha resurslarini moliyaviy aktivlarni sotib olish yoki majburiyatlarini qisqartirish hisobiga joylashtirishini ifodalaydi. MHTdagi moliyaviy schetga qo‘shimcha tarzda tuziladigan moliyaviy oqimlar matritsasida moliyaviy vositalar turlari bo‘yicha qarzdor va kreditor sektorlarning moliyaviy munosabatlari ifodalanadi. Xalq xo'jaligining takror ishlab chiqarish tuzilishini tubdan o'zgartirish asosida umumiqtisodiy barqarorlikka erishishda iste'mol bilan jamg'arish fondi o'rtasida eng maqbul mutanosiblikni ta'minlash asosiy o'rin tutadi. Iste'mol fondining eng maqbul darajasiga erishish ichki bozorda talab bilai taklif o'rtasida nomutanosiblikni ta'minlash muhim rol o'ynaydi. Shu sababli davlat eng muhim makroiqtisodiy takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solib turuvchi omillarga ko'proq e'tibor beradi. 20 Logotip
Bunday xizmatlar sirasiga: — savdoni rivojlantirish uchun hisob-kitob operatsiyalarini bajarish; — saldolash (netting) va o‘zaro hisobga olishlar (kliring); — depozitlarni qabul qilish va boshqa majburiyatlarni olish; — kreditlar bilan ta'minlash; — likvidlikni ta'minlash; — nomoliyaviy sektorga ularning o‘z shartnoma majburiyatlarini bajarishlari uchun kafolatlar berish. Iqtisodiyotning har bir sektorida mablag‘lar jamg‘arilishi mumkin. Jamg‘arish hamda kapital scheti bo‘yicha operatsiyalar sof kreditlash hajmini hosil qiladi. Bunda ba'zi iqtisodiyot sektorlari yoki sektorchalari netto-kreditor bo‘lsalar, boshqalari netto-qarz oluvchilar bo‘ladilar. Moliyaviy operatsiyalarning olib borilishi natijasida u yoki bu sektorda ortiqcha moliyaviy resurslar shakllanganda, resurs egalari moliviy resurslarni boshqa sektorlar ixtiyoriga berishlari mumkin. MHTdagi moliyaviy schet netto- qarz oluvchi sektorlarning o‘zlariga kerak bo‘lgan moliyaviy resurslarni moliyaviy majburiyatlar qabul qilish yoki o‘z moliyaviy resurslarini qisqartirish hisobiga shakllantirishlarini ifodalasa, netto-kreditor sektorlarning ortiqcha resurslarini moliyaviy aktivlarni sotib olish yoki majburiyatlarini qisqartirish hisobiga joylashtirishini ifodalaydi. MHTdagi moliyaviy schetga qo‘shimcha tarzda tuziladigan moliyaviy oqimlar matritsasida moliyaviy vositalar turlari bo‘yicha qarzdor va kreditor sektorlarning moliyaviy munosabatlari ifodalanadi. Xalq xo'jaligining takror ishlab chiqarish tuzilishini tubdan o'zgartirish asosida umumiqtisodiy barqarorlikka erishishda iste'mol bilan jamg'arish fondi o'rtasida eng maqbul mutanosiblikni ta'minlash asosiy o'rin tutadi. Iste'mol fondining eng maqbul darajasiga erishish ichki bozorda talab bilai taklif o'rtasida nomutanosiblikni ta'minlash muhim rol o'ynaydi. Shu sababli davlat eng muhim makroiqtisodiy takror ishlab chiqarish nisbatlarini tartibga solib turuvchi omillarga ko'proq e'tibor beradi. 20
Bozor iqtisodiyotiga o'tish darida iqtisodiyotni barqarorlashtirish muammosini hal etishda ishlab chiqarish infratuzilmasining muhandislik kommunikatsiyalari, transport va aloqa tizimi singari tarmoqlarini ustivor rivojlantirishga ham alohida e'tibor beriladi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasida tarkibiy qayta qurishlar faol investitsiya siyosatini o'tkazish orqali amalga oshiriladi. 7Shu sababli respublika investitsiya bazasini rivojlantirishga katta e'tibor berib, bunda o'z sarmoyalarimiz, tashqi kreditlar, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalaridan foydalanish ko'zda tutiladi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilishda bevosita investitsiyalar tarzida, davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlar moliyaviy kredit resurslari shakllarida amalga oshirish mumkinligi hisobga olinadi. 4. O’zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va natijalar. Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng iqtisodiyotda o‘z mohiyati va ahamiyatiga ko‘ra mutlaqo yangi mazmunga ega bo‘lgan jarayonlar yuzaga kela boshladi. Bu, eng avvalo, iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida tarkibiy o‘zgarishlarning izchil amalga oshirilishi bilan bevosita bog‘liq edi. Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning har bir bosqichida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash asosiy ustuvor vazifa etib belgilab kelindi. Ma’lumki, iqtisodiy o‘sish mamlakatning YaIMda namoyon bo‘ladi va u davlatning iqtisodiy qudratiga baho beradi. Mamlakatimizning mustaqillik yillaridagi iqtisodiy o‘sishni ta’minlash davrlarini 3 bosqichga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir. 1. 1991-1996 yillar: Ishlab chiqarishning pasayishini to‘xtatish va iqtisodiy o‘sishga erishish. 21 Logotip
Bozor iqtisodiyotiga o'tish darida iqtisodiyotni barqarorlashtirish muammosini hal etishda ishlab chiqarish infratuzilmasining muhandislik kommunikatsiyalari, transport va aloqa tizimi singari tarmoqlarini ustivor rivojlantirishga ham alohida e'tibor beriladi. Nomoddiy ishlab chiqarish sohasida tarkibiy qayta qurishlar faol investitsiya siyosatini o'tkazish orqali amalga oshiriladi. 7Shu sababli respublika investitsiya bazasini rivojlantirishga katta e'tibor berib, bunda o'z sarmoyalarimiz, tashqi kreditlar, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalaridan foydalanish ko'zda tutiladi. Tashqi investitsiyalarni jalb qilishda bevosita investitsiyalar tarzida, davlat qarzlari, xalqaro moliya va iqtisodiy tashkilotlar, qarz beruvchi mamlakatlar moliyaviy kredit resurslari shakllarida amalga oshirish mumkinligi hisobga olinadi. 4. O’zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy o’sishni ta’minlash omillari va natijalar. Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng iqtisodiyotda o‘z mohiyati va ahamiyatiga ko‘ra mutlaqo yangi mazmunga ega bo‘lgan jarayonlar yuzaga kela boshladi. Bu, eng avvalo, iqtisodiyotning barcha sohalari va tarmoqlarida tarkibiy o‘zgarishlarning izchil amalga oshirilishi bilan bevosita bog‘liq edi. Mamlakatimizda iqtisodiy islohotlarning har bir bosqichida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash asosiy ustuvor vazifa etib belgilab kelindi. Ma’lumki, iqtisodiy o‘sish mamlakatning YaIMda namoyon bo‘ladi va u davlatning iqtisodiy qudratiga baho beradi. Mamlakatimizning mustaqillik yillaridagi iqtisodiy o‘sishni ta’minlash davrlarini 3 bosqichga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir. 1. 1991-1996 yillar: Ishlab chiqarishning pasayishini to‘xtatish va iqtisodiy o‘sishga erishish. 21
2. 1997-2004 yillar: YaIMning aholi jon boshiga o‘sishiga erishish, inflatsiyani keskin pasaytirish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. 3. 20058-2017 yillar: Davlat budjeti va joriy operatsiyalar hisobi ijobiy saldosini hamda yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. 4. 2017 yildan hozirgacha bo‘lgan davr: Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish (o‘tish davrida iqtisodiyot sohasida statistik hisobotlarni to‘g‘ri yuritish va davlatning iqtisodiy salohiyatini aniq baholash). Respublikada bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida, iqtisodiyotni rivojlantirish borasida bir qator vazifalar turardi. Bular xususiylashtirish va raqobatchilik muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirish; makroiqtisodiy barqarorlikka erishish; milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini tubdan o‘zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli bo‘lgan demokratik davlatni shakllantirish vazifalaridir. 1-jadval O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishni ta’minlash davrlari va o‘ziga xos omillari 1991-1996 yillar 1997-2004 yillar 2005-2022 yillar Ishlab chiqarishning pasayishini to‘xtatish va iqtisodiy o‘sishga erishish YaIMning aholi jon boshiga o‘sishiga erishish, inflatsiyani keskin pasaytirish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash Davlat budjeti va joriy operatsiyalar hisobi ijobiy saldosini hamda yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash - Mustaqil davlatning asosiy institutlarini -G‘alla va energiya mustaqilligiga erishish; - -Eksportni 22 Logotip
2. 1997-2004 yillar: YaIMning aholi jon boshiga o‘sishiga erishish, inflatsiyani keskin pasaytirish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. 3. 20058-2017 yillar: Davlat budjeti va joriy operatsiyalar hisobi ijobiy saldosini hamda yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. 4. 2017 yildan hozirgacha bo‘lgan davr: Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish (o‘tish davrida iqtisodiyot sohasida statistik hisobotlarni to‘g‘ri yuritish va davlatning iqtisodiy salohiyatini aniq baholash). Respublikada bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida, iqtisodiyotni rivojlantirish borasida bir qator vazifalar turardi. Bular xususiylashtirish va raqobatchilik muhitini shakllantirish jarayonlarini chuqurlashtirish; makroiqtisodiy barqarorlikka erishish; milliy valyutani mustahkamlash; iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini tubdan o‘zgartirish; ijtimoiy kafolatlari kuchli bo‘lgan demokratik davlatni shakllantirish vazifalaridir. 1-jadval O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishni ta’minlash davrlari va o‘ziga xos omillari 1991-1996 yillar 1997-2004 yillar 2005-2022 yillar Ishlab chiqarishning pasayishini to‘xtatish va iqtisodiy o‘sishga erishish YaIMning aholi jon boshiga o‘sishiga erishish, inflatsiyani keskin pasaytirish va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash Davlat budjeti va joriy operatsiyalar hisobi ijobiy saldosini hamda yuqori iqtisodiy o‘sishni ta’minlash - Mustaqil davlatning asosiy institutlarini -G‘alla va energiya mustaqilligiga erishish; - -Eksportni 22
shakllantirish; -Bozor iqtisodiyoti tamoyillari va asoslarini shakllantirish; -Milliy valyutani muomalaga kiritish; - Narxlarni erkinlashtirish; - Real sektor korxonalarini Davlat tomonidan qullab quvvatlash; -Kichik va o‘rta darajadagi xususiylashtirishni amalga oshirish; -Ijtimoiy himoyaning yangi tizimini shakllantirish va boshqalar. Strategik investorlarni qamrab olgan yirik xususiylashtirishni amalga oshirish; -YAngi, yirik sanoat korxonalarini barpo etish; - Sanoat sektorida mahalliylashtirish dasturlarini amalga oshirish; -Iqtisodiyot tarmoqlarida boshqaruv tizimini isloh qilish; -Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish; - Makroiqtisodiy siyosatni takomillashtirish va boshqalar. rag‘batlantirish uchun imtiyozlar berish; -Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash; -Iqtisodiyotni modernizatsiyalash tarmoq dasturlarini amalga oshirish; -Sanoat kooperatsiyasini rag‘batlantirish; -Erkin iqtisodiy zonalar, transport va logistika markazlarini barpo etish; - Barcha jabhalarda AKT dan keng foydalanish va boshqalar. O‘zbekiston 1991 yilda mustaqillikka erishgan vaqtdan buyon mamlakat YaIMining hajmi xarid qilish qobiliyatining pariteti bo‘yicha qariyb 6 marta oshdi, shu bilan birga, so‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari kamida 8 foizni tashkil qilmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotida Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning og‘ir bosqichi 1991-1995 yillari bo‘ldi. Bu davrda YaIM ning qisqarish, narxlar darajasining keskin o‘sishi ro‘y berdi.Ammo olib borilgan pishiq-puxta 23 Logotip
shakllantirish; -Bozor iqtisodiyoti tamoyillari va asoslarini shakllantirish; -Milliy valyutani muomalaga kiritish; - Narxlarni erkinlashtirish; - Real sektor korxonalarini Davlat tomonidan qullab quvvatlash; -Kichik va o‘rta darajadagi xususiylashtirishni amalga oshirish; -Ijtimoiy himoyaning yangi tizimini shakllantirish va boshqalar. Strategik investorlarni qamrab olgan yirik xususiylashtirishni amalga oshirish; -YAngi, yirik sanoat korxonalarini barpo etish; - Sanoat sektorida mahalliylashtirish dasturlarini amalga oshirish; -Iqtisodiyot tarmoqlarida boshqaruv tizimini isloh qilish; -Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish; - Makroiqtisodiy siyosatni takomillashtirish va boshqalar. rag‘batlantirish uchun imtiyozlar berish; -Kichik biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash; -Iqtisodiyotni modernizatsiyalash tarmoq dasturlarini amalga oshirish; -Sanoat kooperatsiyasini rag‘batlantirish; -Erkin iqtisodiy zonalar, transport va logistika markazlarini barpo etish; - Barcha jabhalarda AKT dan keng foydalanish va boshqalar. O‘zbekiston 1991 yilda mustaqillikka erishgan vaqtdan buyon mamlakat YaIMining hajmi xarid qilish qobiliyatining pariteti bo‘yicha qariyb 6 marta oshdi, shu bilan birga, so‘nggi yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari kamida 8 foizni tashkil qilmoqda. Mamlakatimiz iqtisodiyotida Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning og‘ir bosqichi 1991-1995 yillari bo‘ldi. Bu davrda YaIM ning qisqarish, narxlar darajasining keskin o‘sishi ro‘y berdi.Ammo olib borilgan pishiq-puxta 23