Makroiqtisodiyot fanining predmeti, maqsadi va tadqiqot usullari
Reja:
1.1. “Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi, predmeti va ob’ekti.
1.2. Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullari.
1.3. “Resurslar- tovarlar va xizmatlar” hamda “daromadlar –xarajatlar”ning doiraviy
oqimi modeli.
Tayanch iboralar: mikroiqtisodiyot, makroiqtisodiyot, “Keyne jadvali”,
agregatlash, iqtisodiy-matematik modellashtirish, makroiqtisodiy modellar, doiraviy
oqim modeli
1.1. “Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi, predmeti va ob’ekti.
Makroiqtisodiy tahlilning tamal toshlari J.B.Sey, L.Valras, V.Pareto va
boshqa olimlar tomonidan XIX asrdanoq qo‘yilgan edi. J.M. Keyns esa o‘zining “Ish
bilan bandlilik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” (1936 yil) asari bilan bu
jarayonni mantiqiy yakuniga etkazdi. SHu sababli ham J.M.Keyns makroiqtisodiyot
fanining asoschisi sifatida tan olinadi.
Makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyaning bo‘limi hisoblanib, unda
milliy xo‘jalik darajasida iqtisodiyotning fundamental muammolari tadqiq qilinadi.
Makroiqtisodiy nazariyaning ikki ko‘rinishi o‘zaro farqlanadi:
a) pozitiv makroiqtisodiyot;
b) normativ makroiqtisoiyot.
Makroiqtisodiyot – yalpi ishlab chiqarishining barqaror o‘sishini,
resurslarning to‘liq bandliligini, inflyasiyaning past sur’atlarini va to‘lov balansining
muvozanatini ta’minlash nuqtai nazaridan mamlakat iqtisodiyotini bir butun holda
tadqiq qiladi va uni makroiqtisodiy tartibga solishning iqtisodiy mexanizmlarini
o‘rganadi.
Makroiqtisodiyot predmetida o‘zaro bog‘liq uch jihatni ajratib ko‘rsatish
mumkin. Bular:
1) milliy iqtisodiyot;
2) davlat tomnidan iqtisodiy siyosat yuritish va iqtisodiyotni tartibga solish;
3) jahon xo‘jaligi doirasida milliy iqtisodiyotni boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti
bilan o‘zaro munosabatlari masalasi.
1.2. Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullari.
Makroiqtisodiyot fanining tadqiqot usullariga ilmiy abstraksiya, analiz va sintez,
deduksiya, induksiya, statistik kuzatuv, iqtisodiy matematik modellashtirish usullari
va boshqalar kiradi.
Makroiqtisodiyot fanida agregat kattaliklardan foydalanishga asoslangan
tadqiqot usullaridan foydalaniladi.
Agregatlash, ya’ni bir qancha iqtisodiy ko‘rsatkichlar va kategoriyalarni yagona
makroiqtisodiy ko‘rsatkich yoki kategoriyaga umumlashtirish orqali milliy
iqtisodiyotdagi makroiqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati yuzaga keladi..
Agregat ko‘rsatkichlar yordamida minglab alohida bozorlarni mamlakatning yagona
bozori sifatida ko‘rib chiqish mumkin bo‘ladi. Makroiqtisodiy tahlil jarayonida
alohida tovarlar va xizmatlarning bahosi, ularga bo‘lgan talab va ularni taklif etish
hajmlari ko‘rsatkichlari emas, balki agregat ko‘rsatkichlar hisoblangan baholarning
o‘rtacha darajasi, yalpi talab va yalpi taklif ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi.
Makroiqtisodiy tahlilda asosiy tadqiqot usuli makroiqtisodiy jarayonlarni agregat
ko‘rsatkichlardan foydalangan holda iqtisodiy-matematik modellashtirishdir.
Makroiqtisodiy modellar iqtisodiy ko‘rsatkichlar va jarayonlar o‘rtasidagi
miqdoriy, sabab-oqibat bog‘lanishlarini matematik formula, grafik va chizmalar
ko‘rinishida ifodalaydi.
Bunga yalpi talab-yalpi taklif (AD-AS) modelini, Keyns xochini, Fillips egri
chizig‘ini, IS-LM modelini, iqtisodiy o‘sishning Domar, Xarrod va Solou
modellarini i keltirish mumkin.
Makroiqtisodiy modellarda tashqaridan belgilanadigan, ya’ni modelda tayyor
kattalik sifatida qabul qilinadigan ekzogen o‘zgaruvchilar hamda modelni echish
natijasida topiladigan ichki-endogen o‘zgaruvchilar farqlanadi. Bir modelda
ekzogen hisoblangan o‘zgaruvchi (ko‘rsatkich) ikkinchi model uchun endogen
hisoblanishi mumkin.
1.3. “Resurslar-tovarlar va xizmatlar” hamda “daromadlar-
xarajatlar”ning doiraviy oqimi modeli
Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlab chiqarish
umumiy jarayonini resurslar, tovar va xizmatlar, daromadlar hamda xarajatlarning
doiraviy oqimi modeli ko‘rinishida tasavvur qilish mumkin.
Resurslar hamda tovarlar va xizmatlar oqimi jami taklifni, daromadlar va
xarajatlar oqimi jami talabni ko‘rsatadi. Davlat ishtiroki mavjud bo‘lmagan yopiq
iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklifning o‘zaro teng bo‘lishi firmalarning yalpi
sotuvi, yoki yalpi ishlab chiqarishi hajmi uy xo‘jaliklarining yalpi daromadlari yoki
yalpi daromadlariga teng bo‘lishi shaklida namoyon bo‘ladi.
Bu ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi tenglikning buzilishi ishlab chiqarishning pasayishi,
inflyasiya va ishsizlik darajalarining ko‘tarilib ketishiga sabab bo‘ladi. Davlat
aralauvi mavjud bo‘lgan iqtisodiyotda bu model ancha murakkab ko‘rinish oladi
(1.1-chizma).
Ресурслар бозори
Уй хўжалиги
Корхоналар
Давлат
1
2
5
6
7
8
11
12
13
14
15
16
