MAKTABDAGI YOSHDAGI BOLALARNI JISMONIY TARBIYALASH
MUNDARIJA:
KIRISH.......................................................................................................................
I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA JISMONIY
TARBIYANI
O‘RNI
.....................................................................
1.1 Maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiyalashning asosiy
vazifalari
................................................................................
1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiyasining umumiy
nazaryasi….......................................................................................................
II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING JISMONIY
TARBIYANI RIVOJLANTIRISH USULI ......................................................
2.1 Maktabgacha yoshdagibolalarning jismoniy rivojlantirish monitoringini olib
borish ...................................................................................................................
2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy harakatli o‘yinlar yordamida jismoniy
rivojlanish metodi ..........................................................................................
2.3 Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar jismoniy tarbiyasining asosiy
xususiyatlarini shakllantirish usuli ........................................................................
XULOSA...................................................................................................................
ADABIYOTLAR Ro‘YXATI:..................................................................................
I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA JISMONIY
TARBIYANI O‘RNI
1.1 Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida jismoniy tarbiyalashning asosiy
vazifalari
Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, oilada
jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog`lom va baquvvat qilib
o`stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to`g`ri tashkil etishdan
iboratdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog`lomlashtirish vazifalari - bu jismoniy
tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo`lib, bola hayotini muhofaza qilish, uning
sog`lig`ini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo`li bilan o`zini himoya
qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat.
Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarni harakatga o`rgatish tarbiyachining
bevosita rahbarligi hamda uning kuzatuvi ostidagi bolalarning mustaqil faoliyatida
amalga oshiriladi. Harakat faoliyatiga o`rgatishda bolaning anglash, irodaviy va
emotsional kuchlari rivojlanadi hamda uning amaliy harakat ko`nikmalari
shakllanadi.
Harakatlarga o`rgatish bola ichki dunyosi his-tuyg`usi, tafakkuri, asta-sekin
shakllanadigan dunyoqarashi, axloqiy fazilatlariga; bolalar tomonidan
bajariladigan, salomatlik va umum-jismoniy rivojlanish uchun foydali bo`lgan
harakat faoliyatiga maqsadga yo`nalgan tarzda ta’sir etadi. Ta’lim mazmunini
muvofiq maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo`yiladigan davlat
talablari asosida tanlangan jismoniy mashqlar, harakatli o`yinlar tashkil etadi.
Ta’lim jarayonida kattalar bolalarga maqsadga yo`naltirilgan faoliyatning
tajribasini beradi. Uning mazmuniga rivojlanish va takomillashishiga xizmat
qiluvchi harakatlarni egallash tajribasi ham kiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar
bilan ishlashda ularning yosh xususiyatlarini hisobga olish juda zarur, bolaning
ongli harakat faoliyatida asqotadigan ayrim bilimlar; bolani harakatlarga
o`rgatuvchi faoliyat metodlari, faoliyat va ularni amalga oshirishning malaka va
2
ko`nikmalari haqidagi bilimlar birligi ish jarayonlaridan kelib chiqqan holda
tarkibiy qismlarni tashkil etadi. Qismlardan biri ijodiy faoliyat tajribasi
hisoblanadi.
Bolalikdan mustaqil fikrlashga o`rgatilmagan va hamma narsani tayyor
berilgandan so`ng o`zlashtiradigan kishi unga tabiat tomonidan berilgan sifatlarni
namoyon qila olmaydi. Shuning uchun jamiyat yosh avlodning ijodiy faoliyatga
o`rganishiga tamoman befarq qarab turolmaydi.
Harakat faoliyatini tarbiyalash jarayonida kattalar (otaonalar, tarbiyachilar)
bolalar rivojlanishining psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, ular
oldiga yangi harakat vazifalarini qo`yadilar. Bolaning mashqlar jarayonida yangi
harakat vazifalarini tobora hal eta borishi va shu bilan bog`liq ravishda vujudga
keladigan katta imkoniyatlar harakatlar xarakteri va sifatini o`zgartiradi.
Bu yosh davri uchun juda xarakterli bo`lgan narsa yangi mashqlarga
o`rgatish jarayonida go`yo bir aylanib yangicha sifat kasb etadi. Chunonchi,
bolaning yurishi dastlabki paytda va ikkinchi yilning oxirida butunlay farq qiladi.
Bu hodisani yangilikning eski narsani diakktik inkori, barcha rivojlanishning va
ziddiyatlarni hal etishning obyektiv sharti, harakatlanuvchi omil sifatida ko`rsatish
mumkin. Har bir sohada rivojlantirish o`zidan oldingi yashash shakllarini inkor
etmasdan kechishi mumkin emas. Bunday murakkab rivojlanish jarayoni tashqi va
ichki sharoitning o`zaro aloqadorligida to`xtovsiz kechadi.
Qiyinchiliklarni yengish va yangi vazifalarni hal etish bolada ijobiy
emotsional kayfiyat hosil qiladi. Bu erishilgan maqsad, tarbiyachi bahosiga
muvofiq yangi muskul sezgilari tufayli yuzaga keladi.
Paydo bo`lgan o`zgarishlarni mustahkamlash yanada yuksakroq yutuqlarga
intilish uyg`onishiga xizmat qiladi. Bu murakkab jarayon doimo tarbiyachi
nazorati ostida bo`lishi kerak. Bir tomondan bolaning yangi harakat vazifasini
tushunib olishini ta’minlash lozim, ikkinchi tomondan bolada mustaqillik va uni
mavjud real harakat imkoniyatlari hamda yuzaga keluvchi qiziqish, emotsiyalari
asosida amalga oshirish, g`ayratini uyg`otish zarur.
3
Ta’lim boladan diqqatni bir joyga to`plashni, faol tasavvur, faol fikrlashni,
xotirani rivojlantirishni talab qiladi: masalan, agar ta’lim jarayoni qiziqarlilik kasb
etib, emotsional ruhda bo`lsa – emotsional; harakat namunasi tarbiyachi tomonidan
obrazli tarzda ko`rsatilsa va bolalar tomonidan bajarilsa – obrazli; harakatli o`yin
va ularni mustaqil bajarishda barcha mashq elementlarini bajarish izchilligi
vazifalari tushunib va eslab qolinsa, og`zaki mantiqiy mashqlar bolalarning o`zlari
tomonidan amalda bajarish bilan bog`liq bo`lsa – motor harakat.
Buning uchun ta’lim erkin bo`lishi kerak, shundagina mashqlarni ongli,
mustaqil bajarish mumkin. Bolalarga ta’lim berishda axloqiy tarbiya, bolaning
ma’naviy tuyg`usi va ongini shakllantirish, uning oliyjanoblik va o`zaro yordam,
maqsadga intilish, halollik, adolatlilik kabi axloqiy-irodaviy sifatlarini
rivojlantirish bilan bevosita bog`liqdir.
To`g`ri harakatlarga o`rgatishning butun jarayoni bolalarda estetik hislarni
tarbiyalaydi. Bolalar asta-sekin egallab boradigan chiroyli harakatlar, aniq
saflanish, ularning yoshiga xos o`yin obrazlarining ijodiy ifodaliligi, o`yinlarda
she’riy matnlar, o`yin boshlanmalari, sanashmachoqlar – bularning hammasi
bolalarda estetik didni tarbiyalash vazifasiga xizmat qiladi. Bolalar va
tarbiyachilarning kostyumlari, jismoniy tarbiya qo`llanmalari va hokazolarning
tashqi bezatilishi katta ahamiyat kasb etadi. Ta’lim jarayonini tashkil etish
bolalarni ular kuchi yetadigan mehnat harakatlarida mashq qildirish imkonini
beradi.
Tarbiyachi bolalardan jismoniy tarbiya jihozlarini o`zlari tartibli va toza
saqlashlarini (ixcham o`ralgan bayroqchalar, dazmollangan lenta, ro`molchalar va
h.k.) muntazam talab qilib turadi. Bu haqida birinchi navbatda navbatchilar
qayg`uradilar va zarur buyumlarni avaylab joylashtiradilar. Shu bilan birga ular
barcha bolalar foydalanishlari qulay bo`lishi uchun predmet va inventarlarning
joylashish tartibini ham e’tiborda tutadilar.
Bolalar sharlar, to`plar va hokazolarni vaqti-vaqti bilan yuvib, yirik
jihozlarni artib turadilar. Bunday tadbirda barcha tarbiyalanuvchilar tarbiyachi
rahbarligida ishtirok etadilar. Shunday qilib, harakatlarga o`rgatish jarayonida
4
bolalarda aqliy qobiliyat, axloqiy va estetik tuyg`ular rivojlanadi, o`z faoliyatiga
ongli munosabat va shu bilan bog`liq ravishda maqsadga intilish, uyushqoqlik
shakllanadi. Bularning hammasi o`zaro aloqadorlikda ta’lim jarayoniga umumiy
yondashishni amalga oshirilishi hisoblanadi. Mazkur jarayon har tomonlama
rivojlangan shaxsning shakllanishiga xizmat qiladi.
5
1.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiyasining umumiy
nazaryasi
Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi jismoniy
tarbiyaning umumiy nazariyasi bilan yagona mazmunga va o‘rganish predmetiga
ega, ayni paytda u 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar jismoniy tarbiyasi qonuniyatlarini
va shunga muvofiq bolaning ta’lim va tarbiya jarayonidagi rivojlanishini
boshqarishning umumiy qonuniyatlarini maxsus o‘rganadi.
Bolalar jismoniy tarbiyasi nazariyasi har bir yosh bosqichini o‘rganib, ilmiy
ma’lumotlar va amaliy tajribani umumlashtirib borib, jismoniy tarbiya vazifalarini
belgilaydi, ularning mohiyatini, butun jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etishning
juda samarali vositalari va metodlarini, maqsadga muvofiq shakllarini kompleks
ravishda ochib beradi. Sog‘lom, baquvvat, chiniqqan, xushchaqchaq, mehribon,
tashabbuskor, o‘z harakatini yaxshi boshqara oladigan, jismoniy tarbiya va sport
mashqlarini sevadigan, atrof-muhitda mustaqil harakat qila oladigan, maktabdagi
o‘qishga hamda kelgusidagi faol ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli bola shaxsini
shakllantirish, jismoniy tarbiyaning shaxsni har tomonlama rivojlantirish asoslari
sifatidagi alohida ahamiyatini belgilab beruvchi muhim vazifasi hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi ilk yoshdagi va maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarning quyidagi psixofiziologik xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: organizmning
ish qobiliyati imkoniyatlari, yuzaga keluvchi qiziqish va ehtiyojlar, ko‘rgazmali
harakat, ko‘rgazmali obraz va mantiqiy tafakkur formalari, ustun turuvchi faoliyat
turining o‘ziga xosligi, bu faoliyat rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda bola
psixikasida muhim o‘zgarishlar kechadi va “Bolaning yangi oliy rivojlanish
bosqichiga o‘tishi”ga tayyorlanadi. Shunga muvofiq bolalar jismoniy tarbiya
nazariyasi, jismoniy tarbiyani tashkil qilish va ularni optimal pedagogik
sharoitlarda amalga oshirishning barcha formalari mazmunini ishlab chiqadi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi har bir yosh bosqichdagi bolaning potensial
imkoniyatlari qonuniyatlarini o‘rganib va hisobga ola borib, jismoniy tarbiyaning
butun ta’lim-tarbiya kompleksi ilmiy asoslangan dasturi talablarini (harakat,
6
ko‘nikma va malakalari, jismoniy sifatlar, ba’zi elementar bilimlarni) ko‘zda
tutadi. Ularni o‘zlashtirish bolalarni maktabda o‘qishi uchun zarur jismoniy
tayyorgarlik darajasini ta’minlash imkonini beradi. Jismoniy tarbiya shaxsni har
tomonlama tarbiyalash ishining muhim komponenti hisoblanadi, ayni paytda u
aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi vazifalarini kompleks tarzda hal etadi.
Bolalar jismoniy tarbiyasini tashkil etishning turli shakllarida (mashg‘ulotlar,
harakatli o‘yinlar, mustaqil harakat faoliyati va h.k.) tarbiyachining e’tibori
fikrlaydigan, o‘z yosh imkoniyatlariga ko‘ra ongli harakat qiladigan, harakat
ko‘nikmalarini muvaffaqiyat bilan egallaydigan, atrof-muhitda mo‘ljal ola
biladigan, uchraydigan qiyinchiliklarni faol tarzda bartaraf etadigan, ijodiy
izlanishga intiladigan bolani tarbiyalashga qaratiladi.
Bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi to‘xtovsiz rivojlanmoqda va bola
tarbiyasining turli tomonlarini qamrab oluvchi tadqiqotlar natijasida olinayotgan
yangi bilimlar hisobiga boyib bormoqda. Bolalar muassasalarining ommaviy
tajribasida sinovdan o‘tgan tadqiqot natijalari dasturlar, o‘quv qo‘llanmalari,
darsliklarga kiritilmoqda va bolalar bilan ishlash amaliyotiga joriy qilinm1oqda.
Bu butun ta’limtarbiya jarayonining taraqqiyotiga yordam beradi. Shunday qilib,
maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi butun jismoniy
tarbiya tizimini takomillashtirishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, oilada jismoniy tarbiyalashning
asosiy vazifalari ularni sog‘lom va baquvvat qilib o‘stirish, ular organizmini
chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to‘g‘ri tashkil etishdan iboratdir. Maktabgacha
yoshdagi bolalarning sog‘lomlashtirish vazifalari - bu jismoniy tarbiyaning eng
asosiy vazifasi bo‘lib, bola hayotini muhofaza qilish, uning sog‘lig‘ini
mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo‘li bilan o‘zini himoya qilish va turli
kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat.
Bola organizmining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgani sababli,
uning vazifalari ancha aniqroq shaklda ifodalanadi; bola suyagini bexato va o‘z
vaqtida qotishiga orqa umurtqadagi egik joylarning shakll anishiga, tovon
yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay-bo‘g‘im apparatlarni pishitishga yordam
7
ko‘rsatiladi. Tana qismlarining (proporsiyalar) to‘g‘ri nisbatda rivojlanishiga,
suyaklar o‘sishi va vaznini bir tartibga solishga yordam berish; barcha muskullar
guruhini rivojlantirish (tana, oyoq, qo‘l va yelka kamari, panja, barmoqlar, tovon,
bo‘yin, ko‘z, ichki organlar - yurak-qon tomirlar, nafas olish va boshqa muskullar);
ayniqsa, zaif rivojlangan bukuvchi muskullar guruhining rivojlanishiga alohida
e’tibor berish lozim. Yurak-qon tomirlari va nafas olish tizimlari faoliyatini
takomillashtirishga yordam berish, ya’ni yurakka qon oqishini kuchaytirish, uning
qisqarishi ritmini yaxshilash va to‘satdan o‘zgaradigan yuklamaga moslashish
qobilyatini rivojlantirish; ko‘krak qafasi hatakatchanligini o‘stirish, chuqur nafas
olish, uning ritmi barqarorligiga, o‘pka sig‘imini oshirishga yordam ber ish,
burundan nafas olishni yaxshilash; ichki organlarning (ovqat hazm qilish, modda
ajralish va boshqalar) to‘g‘ri ishlashiga yordamlashish; termoregulatsiya
funksiyasining to‘g‘ri rivojlanishiga ko‘maklashish.
Markaziy asab tizimining faoliyatini takomillashtirish: qo‘zg‘alish va
tormozlanish, ularning harakatchanligi jarayonlarining muqobilligiga, shuningdek,
harakat analizatori, sezgi organlarining takomillashuviga yordam berish. Ta’limiy
vazifalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy
vazifalarni hal etish ham muhimdir. Chunonchi: harakat ko‘nikma va malakalarini
shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik, muvozanat,
ko‘z bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilik)ni o‘stirish, to‘g‘ri qaddi-qomat,
gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni
o‘zlashtirish. Bolalar asab tizimining plastikligi tufayli ularda harakat ko‘nikmalari
nisbatan yengil shakllanadi. Ularning ko‘pchiligidan (emaklash, yurish, chang‘ida
yurish, velosipedda sayr qilish va boshqalar) kundalik hayotda harakat vositasi
sifatida foydalaniladi. Harakat ko‘nikmalari tashqi muhit bilan aloqani
osonlashtiradi va uni bilishga yordam beradi: bola emaklab o‘zini qiziqtirgan
narsalarga yaqinlashadi va ular bilan tanishadi; velosipedda sayr qila oladigan
bolalar qor, shamollarni oson idrok etadilar; suzish chog‘ida esa bolalar suvning
xossalari bilan tanishadilar.
8
Jismoniy tarbiya mashqlarini to‘g‘ri bajarish muskullar, paylar, bo‘g‘imlar,
suyak tizimini rivojlantirishga samarali ta’sir qiladi. Mustahkam shakllangan
harakat ko‘nikmalaridan foydalanish bolaga mashqlarni bajarishda jismoniy
kuchni tejash va o‘yin faoliyatida e’tiborni kutilmagan vaziyatlarda yuzaga
keladigan turli vazifalarni olishga yo‘naltirish imkonini beradi. Bolalarda 7
yoshgacha shakllangan harakat ko‘nikmalari maktabda ularni yanada
takomillashtirish uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi va kelajakda sportda yuqori
natijalarga erishish imkonini beradi. Bolalarda harakat ko‘nikmalarining
shakllanishi jarayonida birmuncha murakkabroq harakatlar va bu harakatlarni o‘z
ichiga oluvchi turli faoliyat turlarini osongina egallash qobiliyati hosil qilinadi.
Yosh guruhlarga oid harakat ko‘nikmalarining hajmi dasturda berilgan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda saflanish, umum-rivojlantiruvchi mashqlar,
asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish lozim.
Bundan tashqari, bolalarni sport o‘yinlariga (Badminton, stol tennisi) va
sport o‘yinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol)ni bajarishga
o‘rgatish zarur. Harakat ko‘nikmalari hajmi maktabgacha ta’lim muassasalarida
sharoitning mavjudligi, bolalarning jismoniy tayyorgarligi, tarbiyachilarning
malakasi, ota-onalar yordamiga qarab kengaytirilishi mumkin. Maktabgacha
yoshdagi bolalarni, o‘tirgan, turgan holatda va yurganda qaddi-qomatni to‘g‘ri
tutish ko‘nikmalariga o‘rgatish muhim.
Bolalarda sport mashg‘ulotlariga muhabbat, ularning natijalariga,
sportchilarning yutuqlariga qiziqishini tarbiyalash lozim. Jismoniy tarbiya
jarayonida axloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga oshirishning katta
imkoniyatlari mavjud. Mashqlarni bajarish jarayonida bolalarda xarakterning
ijobiy xususiyatlari (uyushganlik, intizomlilik, kamtarlik, ko‘ngilchanlik va
hokazo) va axloqiy fazilatlari – halollik, haqqoniylik, o‘rtoqlik hissi, o‘zaro
yordam, jamoada shug‘ullanish malakasi, jismoniy inventarni ehtiyot qilish,
topshiriqni mas’uliyat bilan — botirlik, qat’iylik, o‘z kuchiga ishonch,
qiyinchiliklarni yen- gishda sabotlilik, chidamlilik va boshqalarni namoyon qilish
uc- hun juda qulay sharoit yaratiladi. To‘g‘ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya
9
bolalarning aqliy o‘si shiga yordam beradi, chunki asab tizimi va boshqa organ
hamda tizimlarning normal faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi, bu esa
yaxshiroq idrok etish va eslab qolishga yordam beradi.
Bolalarda barcha ruhiy jarayonlar (idrok, tafakkur, xotira, xayol va
boshqalar), shuningdek, tafakkur jarayonlari (kuzatish, taqqoslash, analiz, sintez,
umumlashtirish va boshqalar) rivojlanadi.
10
II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING JISMONIY
TARBIYANI RIVOJLANTIRISH USULI
2.1 Maktabgacha yoshdagibolalarning jismoniy rivojlantirish monitoringini
olib borish
Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalar salomatligiga barcha hodimlar
jamoasi mas’ul hisoblanadi. Tashkilot hodimlari mudiradan tortib to texnik
hodimlargacha hammasi har bir bolaning hayotini muhofaza qilish va sog‘ligigni
mustahkamlash haqida qayg‘urishga da’vat etilgan. Bolalarni jismoniy sog‘lom
o‘sishi va rivojlanishi uchun tashkilot rahbari jismoniy tarbiyaga doir barcha
ishlarni tashkil etishga javobgardir.
Tashkilot hamshirasi va pedagog hodimlar doimi bolalarning sog‘ligini
nazorat qilib turishadi. Bularga qo‘shimcha tarzda maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida yiliga ikki marta bolalarning jismoniy rivolanishini monitoring
o‘tkazish bolalar sog‘lom rivojlanishining asoslaridan biri hisoblanadi.
Monitoringni tashkil etish sentyabroktyabr va aprel-may oylarida yani o‘quv yil
boshi va oxirida o‘tkazilgani maqsadga muvofiq hisoblanadi. Jismoniy rivojlanish
monitoringi jismoniy tarbiya yo‘riqchisi,maktabgacha ta’lim tashkiloti hashirasi va
guruh tarbiyachisi tomonidan tashkil etiladi. Jismoniy rivojlanish monitoringini
o‘tkazishdan maqsad bolalar bilan jismoniy tarbiya va jismoniy tayyorgarlik
ishlarini samarali tashkil etishdan iborat. Pedagogik jarayonni qurishning bir qismi
sifatida monitoringni yaratish zamonaviy maktabgacha ta’limning dolzarb
ehtiyojidir. Ushbu texnologiyadan bolalarni rivojlantirish, tarbiyalash va o‘qitish
samaradorligini nazorat qilishning asosiy usuli sifatida foydalanish eng muhim
insonparvarlik tamoyilini to‘liq amalga oshirish imkonini beradi.
Pedagogik monitoring ta’lim standartlariga qaraganda kuchliroq usuldir. Bu
nafaqat tez kuzatish imkonini beradi balki, ta’lim faoliyati jarayoni va dinamikasi,
shuningdek, bolaning sog‘lig‘i va aqliy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin bo‘lgan taqdirda uni o‘z vaqtida tuzatish imkonini beradi. Sog‘liqni
saqlash texnologiyalariga qo‘shimcha ravishda, monitoring usulidan foydalanish
11
maqsadga eng qisqa yo‘l bilan yondashish imkonini beradi. Psixologik-pedagogik
monitoringning asosiy maqsadi bolalarning sog‘lig‘i va psixologik farovonligiga
mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirlarning oldini olish uchun o‘quv va dam olish
faoliyatini, shuningdek, maktabgacha ta’lim tashkilotining atrof-muhit sharoitlarini
o‘z vaqtida tuzatishdir. Ammo, bundan tashqari, monitoring bolalar bilan jismoniy
tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlarining eng samarali texnologiyalari va usullarini
aniqlash imkonini beradi. Monitoringni olib borishda ikki xil nazorat turi mavjud:
Natijalarni nazorat qilishdan ko‘ra jarayonni boshqarishni tashkil qilish qiyinroq.
Shuning uchun amalda ikkinchisiga ko‘proq afzallik beriladi.
Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, hozirgi vaqtda nazorat qilish usuli
jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish tadbirlarining sifati va samaradorligini
baholash uchun maqbuldir, chunki u bunday natijalarga nima olib kelganini, nima
va qaysi davrda og‘ishlarni to‘liq aniqlashga imkon bermaydi faoliyati kuzatildi va
bu faoliyat qanday oqibatlarga olib keladi. Pedagogik monitoring natija va
jarayonni boshqarishning optimal kombinatsiyasiga erishishga imkon beradi,
faoliyatni takomillashtirish va uning rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Uning maqsadi
shunchaki faoliyat qanday amalga oshirilayotgani va uning natijalari qanday
ekanligini bilish emas. Bu pedagog va umuman maktabgacha ta’lim tashkiloti
imkoniyatlarini kengaytiradigan yangi faoliyat loyihasini yaratishdan iborat.
Shunday qilib, nazorat qilish usuli sifatida monitoring nafaqat boshqariladigan
ob'ektlar haqidagi bilimlar bilan to‘yingan, balki aniq tadqiqotni ham o‘z ichiga
oladi. Bu sizga kerakli aks ettiruvchi natijaga erishish va shu asosda yangi
amaliyot uchun ko‘rsatmalar ishlab chiqish imkonini beradi.
Monitoringni samaradorlikni baholashda aniqlikka olib boradigan yo‘l
sifatida ta’riflash mumkin. Mezon va ko‘rsatkichlarni tanlash ko‘p jihatdan
xodimlarning malaka darajasiga, ularning kasbiy mahorati darajasiga, shuningdek
tashkilotning tashkiliy madaniyati darajasiga bog‘liq bo‘lib, ularning eng muhim
ko‘rsatkichi jamoaning ish qobiliyatidir faoliyatini munosib baholaydi. Monitoring
bolalarning jismoniy fazilatlarini baholash imkonini ham beradi. Jismoniy
sifatlarning rivojlanishi kuch, chidamlilik, moslashuvchanlik, epchillik, tezlik
12
ko‘rsatkichlari dinamikasi bilan baholanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, jismoniy
sifatlarning rivojlanish darajasi ham aqliy rivojlanish darajasini, shuningdek,
bolada ma’lum moyilliklarning mavjudligini ko‘rsatadi. Masalan, chaqqonlik tez
o‘rganish qobiliyatini rivojlantirishni ko‘rsatadi.
Bolalarning jismoniy rivojlanishini baholashda quyidagilar hisobga olinadi: -
tana uzunligi va vazni, ko‘krak qafasi atrofi va 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarda bosh
atrofi; - funksional ko‘rsatkichlar: o‘pkaning hayotiy sig‘imi, chidamlilik
koeffitsienti, qo‘llarning mushak kuchi va boshqalar; - teri osti yog‘ qatlamining
rivojlanish darajasi, to‘qimalarning tuzilishi, mushaklarning rivojlanishi,
mushaklarning tonusi, holati va tayanch-harakat tizimi maktabgacha yoshdagi
bolalarning jismoniy rivojlanishini monitoringi mazmuni 6 ta ish yo‘nalishidan
iborat:
1. Bolalar salomatligi holati;
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tayyorgarlik diagnostikasi;
3. Pedagoklarning kasbiy kompetensiyasi;
4. Jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlari sifati;
5. Uzluksiz ota-onalar bilan ishlash;
6. Maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy rivojlanishi uchun sharoit
yaratish.
Monitoring texnologiyasini o‘zlashtirish maktabgacha ta’lim tashkiloti har
bir tarbiyachisiga nafaqat o‘zining pedagogik faoliyati sifatini oshirishga, balki har
bir o‘quvchining jismoniy tarbiya jarayonini farqlash va individuallashtirishga
imkon beradi. Jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish ishlarini monitoring qilishning
mohiyati bolalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni davriy ravishda to‘plash va
umumlashtirish, ularning rivojlanish dinamikasini va sog‘lig‘ini kuzatish,
pedagogik xulosalarni shakllantirish va tegishli tuzatish tadbirlarini o‘tkazishdan
iborat.
13
2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarda milliy harakatli o‘yinlar yordamida
jismoniy rivojlanish metodi
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy va barkamol bo‘lib rivojlanishi
uchun eng zarur bo‘lgan jismoniy rivojlanishnig ahamiyati va ayni jismoniy
tarbiya jarayonlarini milliy harakatli o‘yinlar orqali tashkil etish haqida. Ushbu
maqola bo‘yicha tavsiyalar avvalo o‘sib kelayotgan barkamol avlodning kelajagiga
e'tiborsiz bo‘lmagan ota-onalar va tarbiyachi pedagoglar uchundir. Kalit so‘zlar:
Maktabgacha ta’lim tashkiloti, bolalar, ota-onalar, tarbiyachi, pedagoglar, milliy
harakatli o‘yinar, jismoniy rivojlanish, jismoniy kamolot,jismoniy tarbiya,
jismoniy harakatlar, jismoniy sifatlar, xalq o‘yinlari, harakatlar ta’lim - tarbiya,
kamolot, urf odatlar, an'analari.
Yurtboshimiz Sh .Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda: "Yoshlarga milliy
vatanparvarlik ruhida ta’lim berish bugungi kunning jiddiy vazifalaridan
hisoblanadi". Darhaqiqat Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim tarbiya
berishda va ularni jismonan sog‘lom va barkamol qilib tarbiyalashda milliy urf
odatlarimizning va qadriyatlarimizning ahamiyati juda katta hisoblanadi. Bu
borada Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh va rivojlanish xususiyatlari
inobatga olinishi ahamiyatga molik. Bolalarning jismonan yetuk bo‘lishi ularning
aqliy jihatdan kamol topishiga zamin yaratadi.Bu borada ota onalardan va
tarbiyachi pedagoglardan yuksak bilim va mahorat talab etiladi .
Tarbiyachi va ota onalar o‘zaro hamkorlikda bolaning sog‘lom turmush
tarzini to‘g‘ri tashkil etishi,ularning qiziqishlari bilan o‘rtoqlashishi ,uning
imkoniyat darajalarini hisobga olgan holda bolalarni ma’lum yo‘nalishga
yo‘naltirishi va ularga yuklamalar berishi lozim bo‘ladi . Bolaning rivojlanishi turli
jarayonlarda turlicha kechadi ,shuning uchun bolaning rivojlanishi uzluksiz va
samarali kechishi uchun bolalarga tarbiyachi va ota onalar ularni qiziqtira oladigan
va rivojlantira oladigan o‘yinlardan foydalana olishi kerak.Albatda ota onalar va
tarbiyachilar bu kabi o‘yinlarni milliyligimiz , madaniyatimizga xos va mos
holatda tashkil etsalar maqsadga muvofiq bo‘ladi.
14
Ushbu ishlar muvaffaqiyatli kechishi uchun bolalarning dastlabki yoshidanoq
milliy o‘yinlar vositasi sifatida jismoniy tarbiyani tashkil etshi lozim. Shuning
uchun xalqimizning asrlardan –asrlarga o‘tib kelayotgan milliy madaniy o‘yinlarini
yosh avlodga to‘la qonliligicha namoyon etib bera olishimiz bugungi kunning
asosiy talabi desak adashmaymiz.
Chunki milliy o‘yinlar orqali bolalarda jismoniy tarbiya shakillanishidan
tashqari vatanga bo‘lgan muhabbat, uning tarixiga qiziqish, va uning merosini
asrab avaylash tuyg‘usi shakllanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy
hayot faoliyatini maktabgacha davrda o‘yin egallaydi . Maktabgacha ta’lim yoshi
davrida o‘yin orqali bolalarga tarbiyaning barcha turlari berib boriladi, mehnat
tarbiyasi ,aqliy tarbiya ,estetik tarbiya shular jumlasidandir.Maktabgacha yosh
davrda bolalarda organizmni umumiy rivojlanishi jadal kechadi .Shuning uchun
ham bu davrda harakatli o‘yinlarni o‘rgatib borish qulaydir. O‘zbek mlliy xalq
o‘yinlarining ahamiyati bolalar uchun juda katta . Milliy o‘yinlar bolalarda
ularning jismoniy emas balki ularning ruhiy va aqliy faoliyatiga ham oz ta’sirini
ko‘rsatadi .
Bola milliy o‘yinlar orqali voqelikni tushuna boshlaydi ,yani atrof muhitni
anglay boshlaydi . O‘yindagi o‘xshatishlar orqali bolalarda taqlid qilishga bo‘lgan
qiziqish ortadi. O‘yinning sodda va oson bo‘lishi uning qiziqarliligini oshiradi, va
bu bola hayot faoliyatida , kattalar uchun mehnat va o‘quv faoliyati singari asosiy
o‘rinni egallab boradi.O‘yin bulardan tashqari bolalarda hulq atvorning ijobiy
tmondan o‘zgarishiga sabab bo‘ladi .
Chunki aniq maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatda bola xulq atvor
ko‘nikmalarini tez va oson o‘zlashtiradi. Bu kabi milliy xalq o‘yinlarimizni
quyidagi misollar orqali ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi Misol uchun: Xo‘rozlar jangi
O‘yin haqida tushuncha: Diametri 3-4 m li doira o‘rtasida 2 o‘yinchi turadi. O‘yin
maqsadi: O‘yindan asosiy maqsad muvozanatni yo‘qotishga erishish hamda
doiradan chetga chiqarish. Qaysi o‘yinchi buni birinchi bo‘lib uddasidan chiqsa,
g‘olib bo‘ladi. Qoidasi. Ataylab qo‘pol turtkilar qilish man etiladi. O‘yinni faqat
xushtakdan keyin boshlash kerak. Boshqacha usullar. -xakkalashda oyoklarni ikki
15
martadan ortiq almashtirish mumkin emas. O‘jarlar. O‘yin haqida tushuncha: Ikki
o‘yinchi bir-birining qarshisiga o‘tiradi. Oyoq panjalarini o‘zaro birlashtirib,
qo‘llari bilan orqaga tayanadi.
Xushtak chalinishi bilan o‘yinchi raqibini oyog‘i bilan itara boshlaydi.
Qoidasi:Kaysi o‘yinchi birinchi bo‘lib raqibini oyog‘ini siltab tashlasa g‘alaba
qozonadi.
Boshqacha usullar. -O‘yinchi qo‘li bilan orqaga tayanmaydi. Uning qo‘llari
boshi uzra bo‘ladiki, u o‘yinga murakkablik kasb etadi.
Ro‘molchani tort. O‘yin haqida tushuncha: Qatnashuvchilar juftliklarga
bo‘linadi. Har bir o‘yinchining vazifasi raqibidan ro‘molchani tortib olish.
Ro‘molchani birinchi bo‘lib tortib olgan g‘olib sanaladi.
Qoidasi: Raqibni qo‘lidan ushlab olish, turtib yuborish man etiladi.
Boshqacha usullar. -tizzalab o‘ynash mumkin -ro‘molchani o‘yinchining oyog‘iga
bog‘lash mumkin. - ikkala oyog‘i bilan raqibga tayanish mumkin.
Oq terakmi, koʻk terak? O‘yin haqida tushuncha: Bu oʻyinda ishtirokchilar
boʻyi, kuchi va chaqqonligiga qarab teng 2 jamoaga boʻlinib (har jamoada 10 dan
20 tagacha bola qatnashadi), 15– 20 m oralikdagi masofada qoʻl ushlashib saflanib
turadilar. Birinchi jamoa sardori 2-jamoadan birining otini aytib chaqiradi: Oq
terakmi, koʻk terak! Bizdan sizga kim kerak?
Sizdan bizga, "falonchi" kerak.Shundan soʻng oʻsha chaqirilgan bola
yugurib kelib, raqib jamoa aʼzolarining qoʻl ushlashib turgan yerini koʻkragi bilan
uzishga urinadi. Agar qoʻllar ushlangan joyidan uzilib ketsa, raqib tomondagi
bolalardan xohlaganini oʻz jamoasiga olib ketadi, uzolmasa, oʻzi oʻsha jamoada
qoladi. Oʻyin shu tariqa navbat bilan davom etadi.
Qaysi jamoada oʻyinchilar qolmasa, oʻsha jamoa yut-qazgan boʻladi.
Bundan xulosa bo‘ladiki ayni Maktabgacha yoshdagi bolalarning hoyotiy faoliyati
uchun milliy harakatli o‘yinlarning ahamiyati juda muhim.
Bola ta’lim tarbiya olishdaham, o‘z o‘zini anglashda ham bu kabi
o‘yinlarning tez tez o‘tkazilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.
16
Ta’limiy tarbiyaviy ishlarida tarbiyachilar bu kabi o‘yinlarni tashkil etish
tarbiyachilar uchun ham murakkablik qilmaydi. .Bundan tashqari milliy o‘yinlar
orqali bolalarda jismoniy tarbiya shakillanishi bilanbirgalikda, vatanga bo‘lgan
muhabbat, uning tarixiga qiziqish, va uning merosini asrab avaylash tuyg‘usi
shakllanib boradi.
17
2.3 Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalar jismoniy tarbiyasining asosiy
xususiyatlarini shakllantirish usuli
Jismoniy barkamollik salomatlik garovi bo‘lib, u shaxsni har tomonlama
rivojlantirish va yoshlarni tarbiyalashga yordam beradi. Tarbiya jarayonining bosh
vazifasi-tarbiyaviy faoliyatning dinamizmi va barqarorligini kuchaytirish,
tarbiyaning yuqori natijalarini kafolatlash. Bu esa talabaning individual
xususiyatlarini hisobga oluvchi pedagog shaxsiyatiga asoslanadi. Salomatlik inson
hayotida, ayniqsa, yoshligida muhim rol o‘ynaydi. Salomatlik darajasi insonning
kasbiy yetukligi va ijodiy o‘sishiga sabab bo‘ladi. Jismoniy yetuklikka intilish
deganda insonni turli hayotiy sharoitlarga optimal moslashuvini ta’minlovchi va
faol ijodiy turmush, o‘quv va kelajakdagi mehnat faoliyati, hayotdagi o‘rnining
manbasi hisoblanuvchi jismoniy holati, jismoniy va funktsional tayyorgarligi,
gavda tuzilishi va jismoniy rivojlanishini yaxshilovchi pedagogik jarayon
tushuniladi.
Jismoniy tarbiyaning o‘ziga xos xususiyati ,vazifasi kuch, tezlik,
chidamlilik, chayirlik, chaqqonlik kabi sifatlarni tarbiyalashdir. Bu vazifa har
tomonlama komil shaxsni tarbiyalash bilan chambarchas boliqdir. Maktabgacha
yoshdagi bolalarni jismonan va ruhan solomlashtirish, bolaning harakat sohasini
rivojlantirish, chaqqon, kuchli, jasur bo‘lishdek hayotiy ehtiyojlar asosida
harakatga bo‘lgan qiziqishini kuchaytirishning samarali vositalarini izlab topish
dolzarb masala hisoblanadi.Bolalik davridan boshlangan jismoniy tarbiya
mashulotlari ayniqsa foydalidir. Badantarbiya, ochiq toza havoda sayr qilish, sport
o‘yinlari kabi chiniqtiruvchi mashulotlar bilan shuullanish – uzoq umr va
salomatlikni ta’minlovchi omillardandir.
4,5-5 yoshlarga kelib bolalarning harakatlari ancha muvofiqlashib qoladi,
ular sakrash, to‘siqlar osha sakrab o‘tish, to‘pni ilish ko‘nikmalarini
o‘zlashtiradilar. 6 yoshlilarda engillik paydo bo‘lib, yugurish ritmi barqarorlashadi,
yon tomonga tebranishlar kamayadi, ular balandlikka, uzunlikka, to‘siqlar osha
sakraydilar, koptokni nishonga urishni o‘zlashtiradilar, ko‘z bilan mo‘ljal olish
kuchayadi. Katta maktab yoshidagi bolalarning kichiklarga qaraganda gavdasi
18
