Maktabgacha pedagogika asoslarining mavzu bahsi, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar rivojlanishining umumiy qonuniyatlari Mashg’ulot rejasi 1.1. Maktabgacha pedagogika asoslarining mavzu bahsi va ilmiy tadqiqot metodlari 1.2. Maktabgacha pedagogikaning asosiy kategoriyalari. 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishining umumiy qonuniyatlari va unga ta’sir etuvchi omillar 1.4. Rivojlanishning yosh va o’ziga xos xususiyatlari. Tayanch tushunchalar: pedagogika, maktabgacha pedagogika, metod, ilmiy tadqiqot usullari, tushuncha, rivojlanish, shakllanish, qonuniyat, omillar, yosh davrlari. 1.1. Maktabgacha pedagogika asoslarining mavzu bahsi va ilmiy tadqiqot metodlari Inson tarbiyasi insonning o’zi kabi qadimiy va keng qamrovlidir. SHu sababli, insonni har tomonlama tarbiyalash insoniyatning azaliy orzusi bo’lib, ajdodlarimiz ma’rifat va madaniyatni yosh avlodga o’rgatish, ularni komillikka yetaklash yo’llari, qonun-qoidalarini izlaganlar. Darhaqiqat, insonning ma’rifatliligi va ma’naviy komilligiga erishish ishlari pedagogika fani yetakchiligida amalga oshiriladi. Demak, pedagogika fani kishiga har tomonlama tarbiya berish, har bir shaxsni hamma yosh davrlarida uyg’un rivojlantirish qonuniyatlari to’g’risidagi fandir. Shu bois, pedagogika fani insonni har tomonlama tarbiyalash haqidagi fan bo’lib, tarbiya sohasidagi jamiyat talablarini amalga oshirish yo’lida xizmat qiladi. Maktabgacha pedagogika esa bolaga tug’ilganidan to yetti yoshigacha har tomonlama tarbiya berish qonuniyatlarini o’rganadi va bog’cha sharoitida ta’lim- tarbiya ishini tashkil etishning mazmuni, metodi va shakllarini ishlab chiqadi. Inson tarbiyasiga oid qonunlar dastlab xalq og’zaki ijodida: ertak, qissa, pandnoma, maqol va matal kabilarda, keyinroq yozma yodgorliklarda, hadislarda asoslab berilgan. Ta’lim- tarbiya ishlarining takomillashib borishida SHarq va G’arbning qomusiy olim va pedagoglarining o’rni kattadir. Markaziy Osiyolik mashhur allomalar: Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Ahmad Donish, Furqat, Abdulla Avloniy kabi jahon tan olgan mutafakkirlar o’zlarining qator asarlarida ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor bilan qaraganlar. Faylasuf olim Forobiy o’zining «Fozil shahar kishilarining qarashlari» asarida tarbiya orqali' insonga beriladigan 12 fazilatni sharhlab beradi. Abdulla Avloniy esa tarbiya haqida g’oyat ibratli fikrlarni bildiradi. «Pedagogika — Abdulla Avloniyning yozishicha, — bola tarbiyasining fani, demakdir». «Dars ila tarbiya ikkisi jon ila tan kabidir», «Dars oluvchi—biluvchi, tarbiya oluvchi—amal qiluvchidir». Bu yerda pedagogika faniga qisqa va lo’nda ta’rif berib, ta’lim bilan tarbiyani esa jon bilan tanga o’xshatib, ularni bir-biridan ajratib tushunish mumkin emasligini yorqin ifodalab bergan. Avloniyning ta’kidlashicha, tarbiyani yoshlikdan berish nihoyatda zarur. Bolaga avvalo, kichik yoshdan boshlab, ota-ona tarbiya beradi, keyin tarbiya bilan butun jamo- atchilik shug’ullanadi, chunki bunda inson taqdiri hal etiladi deydi. Demak, pedagogikaning bosh masalasi tarbiya sanaladi. Tarbiya jarayonida esa bolaning ongi, his- tuyg’ulari shakllanadi. Eng muhimi ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan va ijtimoiy munosabatlarga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi bolalarning, yosh va individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ularning har tomonlama rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari ham bolalarni har tomonlama tarbiyalaydi. Bola hayotidagi ilk yosh eng muhim davr bo’lib, xuddi mana shu davrda bolaning jismoniy, axloqiy, mehnat, estetik rivojlanishiga poydevor bo’ladi. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining maqsadi va vazifasi. “Maktabgacha pedagogikasi” fani “Pedagogika” fanining bir qismi bo’lib, o’zining nazariy, ilmiy va amaliy asoslariga ega. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining nazariy asoslari: yosh avlodni barkamol shaxs qilib tarbiyalashga qaratilgan, ta’lim-tarbiya borasida yaratilgan tajribalarga, nazariy va metodik manbalarga, O’rta Osiyo va jahon tan olgan buyuk mutafakkir olimlarning asarlari va ta’lim-tarbiyaning umumiy qonuniyatlariga asoslanadi. Maktabgacha pedagogikasi fanining milliy asoslari- ta’lim-tarbiya muammolarini, muayyan millatning milliy qadriyatlarini umumbashariy va umuminsoniy qadriyatlar bilan bog’lagan holda hal etish, har bir millatning ma’naviy merosi va milliy qadriyatlariga tayangan holda milliy tarbiya masalalarini yosh avlod ongiga yetkazish mazmuni, usul, metod va tamoyillarini milliylashtirishdan iborat. O’sib kelayotgan yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama kamol toptirish, uning ongi, dunyoqarashi, e’tiqodini o’stirish, xulq- atvorini tarkib toptirish maktabgacha pedagogika fanining dolzarb muammolaridan sanaladi. Maktabgacha ta’lim atamasi 1997 yil YUNESKO xalqaro tashkiloti tomonidan qabul qilingan. Maktabgacha ta'lim davrida bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalashning asosiy maqsadi – bu bolalardagi turli ko'nikma va malakalarni shakllantirish, ulardagi kuchlilik, tetiklik, chaqqonlik, ziyraklik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishdan iboratdir. Hozirgi davrda har tomonlama rivojlangan barkamol insonni tarbiyalashning maqsad va vazifalari ma’naviy boylik, axloqiy poklik, jismoniy mukammallikni o’zida mujassamlashtirgan ijtimoiy faollikni tarbiyalashni taqozo etadi. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining maqsadi tarbiyachi murabbiylarning o’z oldiga aniq maqsad qo’yishi, yosh avlodni har tomonlama rivojlangan yetuk shaxs qilib tarbiyalash uchun o’z ustida ishlashi, intilishi, izlanishi, ayollarni zamon talablari asosida tarbiyalash uchun tarbiyaning yangi usul va vositalaridan keng foydalana olish kabi tarbiyachilik mahoratini shakllantirishga qaratiladi. O’sib kelayotgan yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash borasidagi mavjud muammolarni hal etish, ta’lim va tarbiya samaradorligini zamon talablari asosida ta’minlash, uni dunyo talablari darajasiga olib chiqishga erishish, yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayanish orqali ta’lim- tarbiyaning mohiyati, mazmunini shakllantirish va takomillashtirish, maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining qoida va qonunlarini xalqimizning boy tajribalari asosida boyitib borish va uning yangi qirralarini izlash bugungi kunning dolzarb muammolaridir. Shuningdek, mustaqillik sharoitida uzluksiz ta’lim tizimini yanada rivojlantirish muammolarini hal etish maktabgacha ta’lim pedagogikasi fani oldiga qator vazifalarni qo’ymoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash vazifalari esa shaxsni tarbiyalash maqsadlari asosida ularning yoshiga va xususiyatlariga qarab belgilanadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bola shaxsini har tomonlama kamol toptirish jismoniy, aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya majmuasidan iboratdir. Bu sohada SHarq va G’arb xalqlari yaratgan og’zaki ijodiyot, buyuk mutafakkir, pedagog va olimlarning ta’lim-tarbiyaga doir ilg’or fikrlarini o’rganib, tahlil qilib, barkamol insonni tarbiyalash jarayonini o’rganish biz uchun juda qimmatlidir: - ta’lim-tarbiya to’g’risidagi qonun-qoida tamoyil, metod va usullarni bolalar bog’chalari amaliy hayoti bilan bog’lab, bo’lajak tarbiyachi — o’qituvchilarga o’rgatish hamda xalq ta’limini boshqarish va rahbarlik masalalarini chuqur o’rganib, bo’lajak tarbiyachilarni qanday tayyorlash muammolarini hal qilish; - maktabgacha tarbiya muassasalarida oila bilan uzviy hamkorlikda bolalarni har tomonlama rivojlantirish ishini amalga oshirish. Bunday vazifalarda tadqiq etish; - birinchidan, bolalar sog’lig’ini saqlaydi va mustahkamlaydi, jismoniy rivojlanishini ta’minlaydi; - ikkinchidan, ilmga qiziqish va qobiliyatlarini rivojlantiradi; - uchinchidan, Vatanga, tabiatga, jonajon o’lkaga muhabbat, kattalarga hurmatni, o’rtoqlik va jamoatchilik, xayrixohlik, xulq madaniyati, mustaqillik, uyushqoqlik va intizom, mehnatsevarlik kabi ijobiy fazilatlarni tarbiyalaydi; - to’rtinchidan, estetik tarbiyani amalga oshiradi. Bunda asosiy vazifa tarbiyalanuvchilarda bilim, ko’nikma, malakalarni, ya’ni ma’lumotni shakllantirishdir. Ma’lumot bu ta’lim-tarbiya natijasida o’zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko’nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui. Maktabgacha ta’lim muassasasining ta’lim-tarbiyaviy faoliyati haqida o’zbek olimasi Yusupova P. o’zining “Maktabgacha tarbiya pedagogikasi” nomli o’quv qo’llanmasida batafsil to’xtalib o’tgan. Keyingi yillarda jismoniy, aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya bo’yicha olib borilgan ilmiy- pedagogik tadqiqotlar maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash vazifalarini ularning psixik-fiziologik imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda belgilash zarurligini ko’rsatib berdi. Ular bolalar bog’chasining “Bolajon” tayanch dasturida o’z aksini topgan. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining ilmiy tadqiqot metodlari. Ilmiy tadqiqot ishlari ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish bilan bog’liq vazifalarni xalq ta’limining hamma bo’g’inlaridagi o’quv-tarbiyaviy ishlarni kelgusida yanada yaxshilash yo’llarini topish uchun amalga oshiriladi. Ilmiy tadqiqot metodlari (metod — lotincha yo’l degan ma’noni anglatadi)orqali amalga oshiriladi. Ilmiy tadqiqot ishida olimlar pedagogika, maktabgacha ta’lim pedagogikasi va psixologiya fanining vakillari, maktab o’qituvchilari, bolalar bog’chalari tarbiyachilari va shuningdek, tarbiya berish amaliyoti bilan bevosita bog’liq bo’lgan kishilar qatnashadilar. Pedagogik voqea-hodisalarning qonuniyatlarini ochish har xil yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Tadqiqotning empirik darajasida har xil faktik materiallar yig’iladi, ular to’liq yoritib boriladi, shuningdek voqealar o’rtasidagi ob’ektiv bog’liqliklar aniqlanadi, tadqiq etilayotgan voqea qar tomonlama puxta o’rganiladi. Tadqiqotning nazariy darajasi o’rganilayotgan voqeaning mohiyatini aniqlashga yo’naltirilgan maxsus tizimlashtirish va tahlil usulidir. Ilmiy tadqiqot ishini olib borishda qo’llaniladigan maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining rivojlanishini ta’minlaydigan ilmiy tadqiqot metodlariga quyidagilar kiradi. A dabiyotlarni o’rganish metodi . Adabiyotlarni o’rganish jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni aks ettiruvchi buyuk mutafakkir pedagogik olimlarning asarlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari ta’lim - tarbiya borasida qabul qilingan qarorlar tadqiqot mavzusiga oid darslik, risola va maqolalar, pedagogik. Psixologik tadqiqotlar, dissertatsiyalar o’rganiladi. Kuzatish metodi. Kuzatish - adabiyotlarni o’rganishdan keyin boshlanadigan jarayon. Kuzatishda tadqiqotchi ma’lum pedagogik hodisani, maqsadni ko’zlab tashkil etadi. Tadqiqotchi kuzatishga oldindan puxta tayyorlanadi, kuzatishdan ko’zda tutilgan maqsadni aniqlaydi, uning dasturi rejalari tuziladi, kuzatish manzili, muddati belgilanadi. Kuzatish ikki turga ajratiladi: qisqa va uzoq muddatli kuzatish. Qisqa kuzatish deganda ob’ektning kundalik faoliyatidagi o’zgarishlardan ma’lum xulosaga kelish tushuniladi. Uzoq muddatli kuzatish esa maqsad — reja va dastur asosida olib boriladi va ma’lum ilmiy, yakuniy xulosaga kelish tushuniladi. Kuzatish yakunlarini qayd qilishda kino, video yozuvi, televidenie va boshqa texnikaviy vositalardan foydalanish mumkin. Suhbat metodi. Suhbat aniqlanishi kerak bo’lgan masalalarni oydinlashtirib olish maqsadida, oldindan tuzilgan reja asosida o’tkaziladi. Suhbat yakka tartibda hamda jamoa tarzida olib boriladi. Suhbat bolalar hayotining u yoki bu voqea- hodisalari to’g’risidagi qiziqishlari, tasavvurlari, mulohaza va muhokamalarni aniqlab olishga bevosita yordam beradi. Suhbatdan metod sifatida foydalanishda, albatta, uning maqsadi va rejasini aniqlab olish kerak bo’ladi. Suhbat metodi jarayonida intervьyu olish ham muhim sanaladi. O’rinli, mantiqan yuksak javoblar yoki noaniq javoblar magnit tasmasiga yozib olinadi va tahlil etiladi. Hujjatlarni va bolalarning ishlarini o’rganish. Bolalar ishlarini o’rganish ilmiy tadqiqotning asosini tashkil etadi. Tadqiqotchi pedagogik hujjatlarni o’rganish orqali o’rganilayotgan ob’ekt to’g’risidagi har xil ma’lumotlarni bilib oladi. Bunga maktabgacha tarbiya muassasalari mudirlari, tarbiyachilarning rejalari va hisobotlari, bolalar bog’chasi tarbiyalanuvchilarning rasmlari, loy va plastilindan yasalgan buyumlar va shu kabilar kiradi. Masalan, bolalar ancha ilgari chizgan rasmlarini qarab chiqish, tahlil qilish, bolalarga berilgan topshiriqlarning qay darajada murakkablashib borganini aniqlash hamda ular bilan keyingi olib boriladigan ishlarni belgilashga yordam beradi. Pedagogik eksperiment ta’lim jarayoniga pedagogik yangiliklarni kiritishdir. Pedagogik eksperiment yordamida ilmiy farazlarning ishonchliligi tekshiriladi. Tabiiy eksperiment va laboratoriya eksperimenti pedagogik eksperimentning asosiy turlari bo’lib, ular ko’pgina ishlarni o’z ichiga oladi. Tabiiy eksperiment sharoitida yangi ish rejalari, dasturlari, darsliklar adabiyotlar va odatdagi ish rejalarini buzmay turib tekshiriladi. Pedagogik eksperiment — bu ham kuzatish, lekin u pedagogik jarayonning o’tish sharoitlarini muntazam o’zgartirish munosabati bilan maxsus tashkil etiladi. Laboratoriya ishi ham ilmiy tadqiqotning ancha qat’iy shakli hisoblanadi. Quyidagilar pedagogik eksperimentning bosqichlari hisoblanadi: Eksperimentni rejalashtirish — eksperiment o’tkazish va natijalarni sharhlash. Eksperimentni tashkil etish va o’tkazish tartibi belgilangan rejaga qat’iy amal qilgan holda olib borilishi kerak. SHarhlash bosqichida ma’lumotlar yig’iladi va qayta ishlanadi. Tajriba o’rganish va umumlashtirish metodi . Pedagogik tajriba tushunchasi ko’p qirralidir. Pedagogik tajribaning keng ma’nosi ta’lim va tarbiya amaliyotidir. Pedagogik tajribaning asosiy maqsadi maktabgacha muassasalarda olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlari qay darajada amalga oshirilayotganini o’rganishdir. Pedagogikadagi mavjud muammolarni hal etish uchun ta’lim-tarbiya jarayonini o’rganish, amaliy xodimlarning ijodiy nashrlarini nazariy asosda idrok etish va qayta ishlab chiqish, ya’ni ilg’or tajribani umumlashtirish, yoyish katga ahamiyatga egadir. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalashdagi o’rni. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanida bir-biri bilan uzviy bog’langan quyidagi tushunchalar mavjud: tarbiya, ta’lim, ma’lumot. Tarbiya—kishilik jamiyatining barcha bosqichlarida shakllanib, rivojlanib, o’sib, avloddan-avlodga vorislik vazifasini bajarib kelgan bo’lsa-da, ammo har bir jamiyatda tarbiyaning mazmuni maqsadi, vazifalari, o’ziga xosligi bilan farqlanadi. Tarbiya ijtimoiy hayot uchun zarur hodisa bo’lib, yosh avlodga ilmiy bilimlar tizimini, malaka va ko’nikmalarini maxsus metod va vositalar orqali rejali ravishda singdirib berish hamda yosh avlodni har tomonlama shakllangan yetuk inson qilib tarbiyalashni maqsad qilib qo’yadi. Yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalash muammolari dastlab xalq og’zaki ijodi, pedagogikasi, yozma yodgorliklarda, pandnomalarda mutafakkir hamda ma’rifatparvarlar asarlarining bosh mavzusini tashkil etgan. Abdulla Avloniy tarbiya haqida gapirar ekan, haqli ravishda shunday degan edi:“Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot-yo halokat, yo sadoqat - yo falokat masalasidir”. Demak, tarbiya va odob Vatanga cheksiz muhabbat, imon- e’tiqod, mehr-muruvvat, rostgo’ylik, adolatgo’ylik, samimiylik, mehnatsevarlik va bilimdonlik kabi g’oyalar vositasida shakllanib boradi. Ta’lim – bolalarga bilimni tartibli bayon qilish jarayoni bo’lib, muayyan ko’nikma va malakalarni singdirish, ularning ongi va xulqiga ta’sir etish, aqlini, ongini, idrokini, dunyoqarishini, e’tiqodini va bilish faolligini rivojlantirishdir. Ta’lim berish jarayonida tarbiya va ma’lumotning maqsadi amalga oshiriladi. Ta’lim ikki tomonlama jarayon bo’lib va o’qitishni o’z ichiga oladi. O’qitish –pedagogik faoliyat bo’lib, bilim malaka, ko’nikmalarni bolalarga singdirish, ularning bilish va amaliy faoliyatiga rahbarlik qilishdir. O’qish - o’quvchining bilim, malaka, ko’nikmalarini egallashdagi amaliy faoliyatidir. U o’quvchilarning har tomonlama rivojlanishshsh ta’minlaydi. Ma’lumot - asosiy pedagogik tushuncha bo’lib, u ijtimoiy hayot voqealarni ob’ektiv aks ettiradi. Bu jarayon kishining tabiat, jamiyat va kishi tafakkuri to’grisidagi umumlashtirgan ijtimoiy zarur bilim, malaka, ko’nikmalar tizimining egallab olinishi natijasidir. Ma’lumot kishining bilishga bo’lgan talabini ta’minlab, undagi qobiliyatlarni ma’lum darajaga ko’taradi va amaliy faoliyatgatayyorlaydi. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi fanining yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalashdagi o’rni biqiyosdir. Maktabgacha ta’lim turli yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash bilan birga, ularni sog’lom, har tomonlama yetuk qilib tarbiyalash uchun zarur tashkiliy, uslubiy psixologik, pedagogik shart-sharoitlar yaratadi, bolalarni maktabda muntazam ravishda ta’lim olishga tayyorlashda ota-onalarga yordam beradi, unda o’qishga intilish hissini uyg’otadi. Maktabgacha ta’lim bola 6-7 yoshga yetguncha oilada hamda davlat va davlatga qarashli bo’lmagan maktabgacha bolalar muassasatarida amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim bola shaxsini maktabgacha bolalar ta’lim- tarbiyasiga qo’yiladigan davlat talablariga muvofiq sog’lom, yetuk, maktabda o’qishga tayyor tarzda shakllantirish maqsadini ko’zlaydi. Maktabgacha ta’limning vazifalari: Bolalarni xalqning boy milliy madaniy-tarixiy merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida aqliy va ma’naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash.  Bolalarda milliy g’urur, vatanparvarlik hislarini shakllantirish.  Maktabgacha yoshdagi bolalarning bilim olish ehtiyojini, o’qishga intilishini shakllantirish, ularni muntazam ravishdagi ta’lim jarayoniga tayyorlash.  Bolalar tafakkurini rivojlantirish o’zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish.  Bolalarning jismoniy va ruhiy sog’ligini ta’minlash. Maktabgacha ta’lim muassasalari hududlarning demografik, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa xususiyatlarini hisobga olgan holda tashkil etiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarini tashkil etish va tugatish qonunga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari ularning yo’nalishlariga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:  bolalar yaslisi, bolalar bog’chasi, bolalar yasli bog’chasi, xonadon bolalar bog’chasi, (ham mustaqil muassasa sifatida, ham filial sifatida);  bog’cha maktab majmuasi;  tarbiyalanuvchilarni bir yoki bir necha ustuvor yo’nalishlarda rivojlantiradigan (til o’rganish, badiiy-estetik, sport va boshqa yo’nalishlar bo’yicha) maktabgacha ta’lim muassasasi. Tarbiyalanuvchilarning jismoniy va ruhiy rivojlanishidagi kamchiliklarini bartaraf etishni ustuvor ravishda amalga oshiruvchi maxsus maktabgacha ta’lim muassasasi. Sanitariya-gigiena, profilaktika va sog’lomlashtirish tadbirlari va muolajalari ustuvor ravishda amalga oshiriladigan sog’lomlashtiruvchi bolalar bog’chasi. Aralash turdagi maktabgacha ta’lim muassasi (aralash turdagi muassasa tarkibiga sog’lomlashtiruvchi guruhlar turlicha miqdorda bo’lishi mumkin). Maktabgacha ta’limning turlari ota -onalar (ularning o’rnini bosuvchi shaxslar) tomonidan tanlanadi. 1.2. Maktabgacha pedagogikaning asosiy kategoriyalari Bizga yaxshi ma’lumki, har bir fan o’zining tayanch tushunchalari, qonuniyatlari, tamoyillari, qoidalari tizimiga ega. Aynan mana shu holat uning fan sifatida e’tirof etilishini kafolatlaydi. Fanning mohiyatini ochib beruvchi eng muhim, asosiy tushuncha kategoriya deb ataladi. Maktabgacha pedagogika fanining asosiy kategoriyalari shaxs kamolotini ta’minlash, ta’lim va tarbiya samaradorligiga erishishga haratilgan jarayonlarning umumiy mohiyatini yoritadi. Eng muhim kategoriyalar sirasiga quyidagilar kiradi: shaxs, tarbiya, ta’lim (o’qitish,o’qish), bilim, ko’nikma, malaka, ma’lumot, rivojlanish. Shaxs – psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyat a’zosi. Tarbiya - muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Ta’lim –bolalarni nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o’stirish va dunyoqarashlarini shakllantirishga yo’naltirilgan jarayon. Bilim – shaxsning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar ko’rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar majmui. Ko’nikma – shaxsning muayyan faoliyatni tashkil eta olish qobiliyati. Malaka –muayyan harakat yoki faoliyatni bajarishning avtomatlashtirilgan shakli. Ma’lumot – ta’lim-tarbiya natijasida o’zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim, hosil qilingan ko’nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui. Rivojlanish – shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayon. 1.3. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishining umumiy qonuniyatlari va unga ta’sir etuvchi omillar “Shaxs” tushunchasi insonga taalluqli bo’lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo’lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga xizmat kiladi. Individ shaxs bo’lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o’zini yaxlit inson sifatida xis etishi, o’z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog’i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi. Malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati shaxsni intellektual va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo’lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo’nalishi bo’yicha mehnat qilish huquqini kafolatlaydi. Individning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo’ladi. Ana shular ta’sirida individ inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o’sishida namoyon bo’ladigan miqdor va sifat o’zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Mohiyatan rivojlanish oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga o’tish, yangilanish, yangining paydo bo’lishi, eskining yo’qolib borishi, mikdor o’zgarishining sifat o’zgarishiga o’tishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai qarama-qarshiliklarni o’rtasidagi kurashdan iboratdir. Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyaglari ham muhim ahamiyatga ega. SHuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir-biridan ajratib bo’lmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi. Inson butun umri davomida o’zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo’lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida uziga munosib o’rin egallaydi. CHunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. SHaxsning fazilatlarini to’g’ri ko’rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirishi vazifasini to’g’ri xal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar, shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o’sish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish hamda hisobga olish maqsadga muvofiq. SHunday qilib, rivojlanish va tarbiya o’rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. Fanda, individning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o’rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko’pdan buyon davom etmoqda: insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy xodisalarning ta’siri kuchli bo’ladimi, yoki tabiiy omillar yetakchi o’rin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular o’rtasidagi o’zaro munosabat qanday? Fanda biologik yo’nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o’rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotelь, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qo’yadi. Ular tug’ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o’rnini belgilab bergan, degan g’oyani ilgari suradi. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyondalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyanint rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim - bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo’lib, uning namoyondalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o’tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.Dьyui, A.Kombelar ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazardan asoslaydi. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o’zgarishdan iborat, deb qaraydi. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladi. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog’laydi. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil bilan belgilaydi. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitta bog’lik deb ko’rsatadi. Muhit deganda inson yashaydigan sharoitdagi barcha tashki ta’sir tushuniladi. SHu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o’zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chikadi. Ular ijtimoiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydi. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, tarakkiy etib borishi, uning shaxs bo’lib kamolga yetishida nael (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg’or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog’liq, deb xisoblaydi. Xakikatdan ham, shaxs mehnat faoliyati ta’sirida rivojlanadi, kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o’z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy hayot maxsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ruyobga chiqarishi yoki yo’q qilishi mumkin. SHaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhit ham ta’sir ko’rsatadi. Ijtimoiy muhitning shaxsning shakllanishiga ta’siri tarbiya asosida kechadi. Zero, birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog’lik ko’nikma va malakalar hosil bo’ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug’ma kamchiliklar ham bartaraf etilib, shaxs kamolga yetadi.