MAKTABGACHA TA’LIM TARBIYANING DAVLAT STANDARTI Reja: KIRISH I-BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TARBIYANING DAVLAT STANDARTLARINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Davlat standartlari va uning maqsadi va vazifalari 1.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim tarbiya jarayonida” maktabgacha ta’lim tarbiyaning davlat standarti”ning qo’llanilishi II-BOB. MAKTABGACHA TA’LIM VA TARBIYANING DAVLAT STANDARTINING TA’LIM TIZIMIDA TUTGAN O’RNI 2.1 Davlat standartining tarkibiy qismlari 2.2. “Davlat standart” larini maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishidagi o’rni Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 I.BOB MAKTABGACHA TA’LIM TARBIYANING DAVLAT STANDARTLARINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Davlat standartlari va uning maqsadi. “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining Maktabgacha ta’lim tarbiyaning Davlat standarti ijrosini ta’minlash, shuningdek, ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarga samarali ta’lim- tarbiya berish hamda qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. Quyidagilarni nazarda tutuvchi maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti moi muvofiq tasdiqlansin: davlat standartining maqsadi, asosiy vazifalari va prinsiplari; maktabgacha ta’limning namunaviy o‘quv rejasi; davlat standartini joriy etish hamda unga rioya etilishini nazorat qilish;, davlat standartining tarkibiy qismlari, jumladan: ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari; maktabgacha ta’lim tashkilotining davlat o‘quv dasturi; maktabgacha ta’lim tashkilotlarini o‘yinlar to‘plami, o‘yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik, reabilitatsiya vositalari bilan jihozlash me’yorlari. 2. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan tizimdagi davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun markazlashtirilgan holda jihozlarni xarid qilish bo‘yicha komissiya tarkibi 2-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 3. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda o‘zlari qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlarni bir oy muddatda ushbu qarorga muvofiqlashtirsinlar. 1. Ushbu Maktabgacha ta‟lim va tarbiyaning davlat standarti (keyingi o„rinlarda — davlat standarti) davlat standartining maqsadi va asosiy vazifalarini, prinsiplarini, tarkibiy qismlarini, davlat standartlarini joriy etish hamda uning 2 talablariga rioya etilishini nazorat qilish tartibini belgilaydi. Davlat standartini amalga oshirishda maktabgacha ta‟lim va tarbiyaning davlat ta‟lim dasturini, maktabgacha yoshdagi bolalarga maktabgacha ta‟lim va tarbiya berish sohasidagi o„quv-metodik qo„llanmalarni, metodik tavsiyalarni ishlab chiqish, shuningdek, maktabgacha ta‟lim tashkilotlarini loyihalashtirish, qurish, jihozlash va ularning faoliyatini tashkil etishning o„ziga xos xususiyatlari inobatga olinadi. 2. Davlat standartini ishlab chiqish quyidagi hujjatlarga asoslanadi: O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Maktabgacha ta‟lim va tarbiya to„g„risida”gi, “Yong„in xavfsizligi to„g„risida”gi, “Aholining sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi to„g„risida”gi O„zbekiston Respublikasining qonunlari; O„zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta‟lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to„g„risida” 2017-yil 9-sentabrdagi PQ-3261-son va “O„zbekiston Respublikasi 3 Maktabgacha ta‟lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to„g„risida” 2019-yil 8-maydagi PQ-4312-son qarorlari; Vazirlar Mahkamasining “O„zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta‟lim vazirligi to„g„risidagi nizomni hamda Maktabgacha ta‟lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti ustavini tasdiqlash haqida” 2017-yil 21-noyabrdagi 929-son, “Maktabgacha ta‟lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to„g„risida” 2019- yil 13-maydagi 391-son, “Aholini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash tartibini takomillashtirish to„g„risida” 2019-yil 9-sentabrdagi 754-son qarorlari; O„z DSt 1.0-98. “O„zbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimi. Asosiy qoidalar”; O„z DSt 1.1-92. “O„zbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimi. O„zbekiston Respublikasi standartlarini ishlab chiqish, muvofiqlashtirish, tasdiqlash va ro„yxatdan o„tkazish tartiblari”; O„z DSt 1.5-93. “Standartlashtirishga doir normativ hujjatlarni ko„rib chiqish, tekshirish, o„zgartirish kiritish va bekor qilish tartibi”; O„z DSt 1157: 2008. Hujjatlarni unifikatsiyalashtirish tizimi. Tashkiliy-farmoyish hujjatlar tizimi. Hujjatlarni rasmiylashtirishga bo„lgan talablar; O„z DSt 1.8:2009. Asosiy qoidalar. Tavsiyalar. 3. Davlat standartini bajarish O„zbekiston Respublikasi hududida 3 faoliyat ko„rsatayotgan barcha maktabgacha ta‟lim tashkilotlari uchun majburiydir. 4. Davlat standarti kamida besh yilda bir marta qayta ko„rib chiqiladi. 2-bob. Davlat standartining maqsadi va asosiy vazifalari 5. Davlat standartining maqsadi — maktabgacha ta‟lim tizimini zamonaviy talablarga asoslangan holda tashkil etish, bolalarni sog„lom va har tomonlama yetuk qilib voyaga yetkazish, ta‟lim-tarbiya jarayoniga samarali ta‟lim va tarbiya shakllari hamda usullarini joriy etish hamda ma‟naviy barkamol avlodni tarbiyalash, shuningdek, ta‟lim- tarbiya jarayonining hajmiga, mazmuniga va sifatiga, maktabgacha ta‟lim tashkilotini qurish va jihozlashga, maktabgacha yoshdagi bolalarning sog„lom ovqatlanishini va xavfsizligini tashkil etishga doir majburiy minimum talablarni joriy etish va nazoratini tashkil etishdan iborat. 6. Davlat standartining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: maktabgacha ta‟limning mazmuni va sifatiga qo„yiladigan talablarni belgilash; milliy, umuminsoniy va ma‟naviy qadriyatlar asosida tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish; o„quv-tarbiya jarayoniga innovatsion pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish; ta‟lim-tarbiya faoliyati sifatini nazorat qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirish; maktabgacha ta‟lim tashkilotlarida to„laqonli va xavfsiz ovqatlantirishni tashkil etishga bo„lgan sanitariya-gigiyenik talablarni belgilash; maktabgacha ta‟lim tashkilotlarini qurish me‟yorlarini tartibga solish; maktabgacha ta‟lim tashkilotlarini o„yinlar, o„yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik, reabilitatsion vositalar bilan jihozlash; maktabgacha ta‟lim tashkilotlarining yong„in xavfsizligini ta‟minlashga qo„yiladigan talablarga muvofiqligini ta‟minlash. 3-bob. Davlat standartining asosiy prinsiplari 7. Davlat standartining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: tarbiyalanuvchining intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi; har bir bolaning, shu jumladan, jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo„lgan bolaning maktabgacha ta‟lim va tarbiya olishga bo„lgan huquqini amalga oshirish imkoniyatining tengligi; davlat standartining ta‟lim sohasidagi davlat va jamiyat talablariga mosligi; maktabgacha ta‟limning boshqa ta‟lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta‟lim mazmunining uzviyligi; maktabgacha ta‟lim mazmunining respublikadagi 4 barcha hududlarda birligi va yaxlitligi; 4 maktabgacha ta‟limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga asoslanilganligi; xorijiy mamlakatlarning ta‟lim sohasida me‟yorlarni belgilash tajribasidan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish. 4-bob. Davlat standartining tarkibiy qismlari 8. Davlat standartining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo„yiladigan davlat talablari (1- ilova); Maktabgacha ta‟lim tashkilotining davlat o„quv dasturi (2-ilova); Maktabgacha ta‟lim tashkilotlarini o„yinlar to„plami, o„yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik, reabilitatsiya vositalari bilan jihozlash me‟yorlari (3- ilova). O„zbekiston Respublikasi maktabgacha ta‟lim tashkilotlarida to„laqonli va xavfsiz ovqatlantirishni tashkil etishdagi gigiyenik talablar, maktabgacha ta‟lim tashkilotlarida qurilish-loyihalash ishlari hamda maktabgacha ta‟lim tashkilotlarida yong„in xavfsizligini ta‟minlashga qo„yiladigan talablar tegishli qonun hujjatlari asosida amalga oshiriladi. 9. Maktabgacha ta‟limning namunaviy o„quv rejasi (keyingi o„rinlarda — namunaviy o„quv reja) maktabgacha ta‟lim tashkilotlarida o„tkaziladigan mashg„ulotlarning nomi, eng kam (minimal) hajmi va ularning yoshi bo„yicha taqsimoti belgilangan hujjat hisoblanadi. 10. Namunaviy o„quv reja maktabgacha ta‟lim tashkilotlarida mashg„ulotlarni o„tkazish uchun asos hisoblanadi. MBarcha ota-onalar o'sib borayotgan farzandlari tengdoshlari bilan muloqot qilishda muvaffaqiyat qozonganini tushundilar. Axir, bolalar bilan muloqot orqali jamiyatda va shaxsda xarakter, xatti-harakatlar turi shakllanmoqda. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ijtimoiy moslashuv juda muhimdir. Har qanday kollektivga borish uchun odamlar o'zlarini o'rganish va o'zlarini "oshkor etish" uchun vaqt kerak, bolalar esa jamoatda yashashni o'rganadilar, bu esa ularning rivojlanishiga bevosita ta'sir qiladi. Bolaning ijtimoiy xususiyatlari Maktabgacha yoshdagi bolalarni ijtimoiy rivojlanishi bolaning jamiyat qadriyatlari, urf-odatlari va madaniyatini, shuningdek, jamiyatda qulay hayot kechirishiga yordam beradigan shaxsning ijtimoiy xususiyatlarini o'zlashtiradi. 5 Ijtimoiy moslashuv jarayonida bolalar muayyan qoidalar asosida yashashni o'rganadilar va xatti-harakatlar normalarini hisobga olishadi. Aloqa jarayonida bola ijtimoiy muhitga ega bo'lib, uning yaqin atrofi: ota- onalar, bog 'o'qituvchilari va tengdoshlari tomonidan ta'minlanadi. Ijtimoiy salohiyat bolaning faol ravishda muloqot qilish va axborot almashinuvi tufayli amalga oshiriladi. Ijtimoiy mas'uliyatsiz bo'lgan bolalar ko'pincha boshqalarning tajribalarini rad etadi va kattalar va tengdoshlar bilan muloqot qilmaydi. Bu madaniy ko'nikmalarni egallamasligi va zarur ijtimoiy fazilatlarni yo'qotishi tufayli kelajakda antisional harakatlarga olib kelishi mumkin. Har qanday faoliyat maqsadga egadir va bolaning maqsadga erishish qobiliyati unga o'ziga ishonch bag'ishlaydi va uning vakolati haqida xabardor qiladi. Muhim ahamiyatga ega bo'lgan narsa to'g'ridan-to'g'ri jamiyatning bahosini aks ettiradi va o'zining benuqsonligiga ta'sir qiladi. Bolalarning o'z-o'zini baholashi ularning ijtimoiy salomatligiga va xatti-harakatlariga bevosita ta'sir qiladi. Bola shaxsining uyg'un rivojlanishi uchun bolalarning ijtimoiy rivojlanishi yaxlit pedagogik tizimga asoslangan bo'lishi kerak. Bolaning ijtimoiy maqomini shakllantirishga ta'sir qiluvchi usullar quyidagilarni o'z ichiga oladi: 1. O'yin: o'yinda bolalar o'zlarini turli jamiyat rollarini o'ynashadi, bu esa ularni jamiyatning to'la-to'kis a'zolari deb his etishlariga olib keladi. 2. Tadqiqot: bolaning tajribasini boyitib, unga o'z echimini topish imkonini beradi. 3. Mavzuning faoliyati: bolaning atrofdagi dunyoni bilishini ta'minlaydi va uning qiziqishlarini qondiradi. 4. Aloqa faoliyati: Bolaga kattalar bilan hissiy munosabatlarga ega bo'lishiga ko'maklashish, unga ko'maklashish va baho berish. Shunday qilib, bolalarni ijtimoiy rivojlantirish uchun shart-sharoit yaratishda nafaqat ijtimoiy tajribani bilim va ko'nikmalar shaklida o'tkazish, balki ichki potentsialni oshkor etishga ko'maklashish ham zarur. 6 1.2. Davlat standartlarining asosiy vazifalari. Davlat standartining maqsadi maktabgacha ta'lim tizimini zamonaviy talablarga asoslangan holda tashkil etish, bolalarni sog‘lom va har tomonlama yetuk qilib voyaga yetkazish hisoblanadi. Uning vazifalari qatorida ta'lim-tarbiya jarayoniga samarali ta'lim va tarbiya shakllari hamda usullarini joriy etish hamda ta'lim- tarbiya jarayonining hajmiga, mazmuniga va sifatiga doir majburiy minimum talablarni joriy etish va nazoratini tashkil etish ham bor.   Maktabgacha ta'lim va tarbiya davlat standartida quyidagilar nazarda tutilgan:  davlat standartining maqsadi va asosiy vazifalari;  maktabgacha ta'limning namunaviy o‘quv rejasi;  davlat standartini joriy etish va uning talablariga rioya etilishini nazorat qilish;  davlat standarti komponentlari, xususan: - ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari; - maktabgacha ta'lim va tarbiyaning davlat o‘quv dasturi; - davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlarini o‘yinlar to‘plami, o‘yinchoqlar, mebel, jihozlar va boshqa texnik, reabilitatsiya vositalari bilan jihozlash normalari.   Davlat standartining asosiy prinsiplari quyidagilar hisoblanadi:  tarbiyalanuvchining intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi;  har bir bolaning, shu jumladan jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolaning maktabgacha ta'lim va tarbiya olishga bo‘lgan huquqini amalga oshirish imkoniyatining tengligi;  davlat standartining ta'lim sohasidagi davlat va jamiyat talablariga mosligi; 7  maktabgacha ta'limning boshqa ta'lim turlari va bosqichlari bilan uzluksizligi va ta'lim mazmunining uzviyligi;  maktabgacha ta'lim mazmunining respublikadagi barcha hududlarda birligi va yaxlitligi;  maktabgacha ta'limning mazmuni, shakli, vositalari va usullarini tanlashda innovatsiya texnologiyalariga asoslanganligi;  xorijiy mamlakatlarning ta'lim sohasida tajribasidan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda foydalanish. Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan tizimdagi davlat maktabgacha ta'lim tashkilotlari uchun markazlashtirilgan holda jihozlarni xarid qilish bo‘yicha komissiya tarkibi ham tasdiqlandi. - Muvaffaqiyatli o'zlashtirish shartlari; - Muioqot yuritish shakli; - Tengdoshlari bilan munosabatlari; - Katta yoshdagilar bilan munosabatlari; - Nizolar mavjudligi; -His-hayajonlar; - O'yin faoliyati - bo'lib hisoblanadi. V. «Ijodiy rivojlanish» soha quyidagi kichik sohalarga bo'linadi: - dunyoni badiiy tasavvur etish; - badiy - ijodiy qobiliyatlar. Davlat talablari asosidagi yosh davrlari quyidagi bos- qichlarni o'z ichiga oladi: - go'daklik (tug'ilgandan 1 yoshgacha): - erta yoshdagi bolalik (1 yoshdan 3 yoshgacha); - kichik maktabgacha yosh (3 yoshdan 4 yoshgacha); - o'rta maktabgacha yosh (4 dan 5 yoshgacha); 8 - katta maktabgacha yosh (5 yoshdan 6 yoshgacha); - maktabga tayyorlov yoshi (6 yoshdan 7 yoshgacha). Davlat talablari Vazirlar Mahkamasi qoshidagi ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Sog'liqni saqlash vazirli- gi, Oliy va o'rta maxsus ta’lim vazirligi, O'zbekiston standart- lashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi va «Oila” Respublika ilmiy-amaliy markazi bilan kelishilgan holda ishlab chiqilgan. 9 II-BOB. MAKTABGACHA TA’LIM VA TARBIYANING DAVLAT STANDARTINING TA’LIM TIZIMIDA TUTGAN O’RNI 2.1 Davlat standartining tarkibiy qismlari Standart, standartlashtirish me`yorlari tushunchalari DTS ta‟lim mazmuni shakllari, vositalari, usullari va ularning sifatini baholash tartibini belgilaydi. Ta‟lim mazmunini o„zagi hisoblangan standart vositasida, mamlakat hududida faoliyat ko„rsatayotgan turli ta‟lim muassasalarida (davlat va nodavlat) ta‟limning barqaror darajasini ta‟minlash sharti amalga oshiriladi. DTS o„z mohiyatiga ko„ra o„quv dasturlari, darsliklar, o„quv qo„llanmalari, nizomlar, o„quv rejasi va boshqa meyoriy hujjatlarini yaratish uchun asos bo„lib xizmat qiladi. DTSni, uning talablarini bajarish O„zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko„rsatayotgan mulkchilik shakli va idoraviy bo„ysinishdan qatiy nazar barcha ta‟lim muassasalari uchun majburiydir. DTS ning tarkibiy qismi sifatida umumiy o„rta (kasb – hunar va oliy) ta‟lim muassasalari uchun tayanch o„quv rejasi ishlab chiqiladi. Tayanch o„quv reja ta‟lim sohalarini meyorlash hamda ta‟lim muassasalarini moliyaviy taminotini ta‟minlashga asos bo„luvchi davlat muassasalarini moliyaviy taminotini ta‟minlashga asos bo„luvchi davlat hujjati sanaladi. Tayanch o„quv rejasi o„quv predmeti bo„yicha beriladigan ta‟lim mazmunini ta‟lim oluvchiga yetkazish uchun ajratilgan o„quv soatlarining minimum hajmidagi miqdorini belgilaydi. Davlat ta‟lim standartlarining maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? – Davlat ta‟lim standartlarining joriy etilishi quyidagi maqsadlar amalga oshirilishini nazarda tutadi: - ta‟limning yuksak sifatini hamda mamlakatda amalga oshirilayotgan chuqur iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni, rivojlangan demokratik davlat barpo etish talablariga javob beruvchi raqobatbardosh kadrlar tayyorlanishini ta‟minlash; - mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib 10 chiqib kadrlar tayyorlash mazmunini tartibga solish; - ta‟limning demokratlashuvi, insonparvarlashuvi va ijtimoiylashuvi, ta‟lim oluvchilarning huquqiy va iqtisodiy bilimlari darajasini, shuningdek ta‟lim jarayoni samaradorligini oshirish; - sifatli ta‟lim xizmatlari ko„rsatish, ta‟lim va kadrlar tayyorlash sohasida shaxsning, jamiyat va davlatning manfaatlarini himoya qilish; - kadrlar tayyorlash sifatini va ta‟lim faoliyatini baholash mezonlarini va tartibini belgilash; - ta‟lim jarayonini va kadrlar tayyorlashning izchilligi va uzluksizligini ta‟minlash; - mehnat va ta‟lim xizmatlari bozorida raqobatbardoshlikni ta‟minlash. Davlat ta‟lim standartlarining vazifalari: - ta‟lim sifatiga va kadrlar tayyorlashga, ko„rsatiladigan ta‟lim xizmatlari turlariga nisbatan qo„yiladigan maqbul talablarni belgilash; - ta‟limga va uning pirovard natijalariga, ta‟lim oluvchilarning bilimi va kasb malakasi darajasini vaqti-vaqti bilan baholash tartibiga, shuningdek ta‟lim faoliyati sifati ustidan nazorat qilishga nisbatan qo„yiladigan tegishli talablarni belgilovchi meyoriy negizni yaratish; - xalqning boy aql-zakovat merosi va umuminsoniy qadriyatlar asosida ta‟lim oluvchilarni ma‟naviy-axloqiy tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etish; - ta‟limning barcha turlarida ular mazmunini hamda olib boriladigan ta‟lim va tarbiyani kelishib olish ularning o„zaro bog„liqligini, uzluksiz ta‟lim tizimida va kadrlar tayyorlashda izchillikni ta‟minlash; - o„quv-tarbiya va ta‟lim jarayoniga, pedagogik va axborot texnologiyalari bilan ta‟minlashga, ta‟lim darajasini nazorat qilishga, ta‟lim muassasalarida ta‟lim oluvchilar va ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan meyorlar va talablarni belgilash; - ta‟lim va kadrlar tayyorlash sifatiga baho berishning xolis tizimini, ta‟lim muassasalarini attestatsiyadan o„tkazish va akkredetatsiya qilishni joriy 11 qilish; - kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta‟lim, fan va ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta‟minlash; - milliy standartlar talabini ta‟lim sifati va kadrlar tayyorlashga nisbatan xalqaro talablarga muvofiqligini ta‟minlash. 7-moddasida davlat ta‟lim standartlari yoritilgan: Davlat ta‟lim standartlari umumiy o„rta, o„rta maxsus, kasb-xunar va oliy ta‟lim mazmuniga xamda sifatiga qo„yiladigan talablarni belgilaydi. Davlat ta‟lim standartlarini bajarish O’zbekiston Respublikasining barcha ta‟lim muassasalari uchun majburiydir. Standartlashtirishning me`yoriy elementlari. Standartlashtirish turlari Davlat ta‟lim standarti (DTS) – 1) bu davlatning ta‟lim darajasiga qo„ygan meyori sifatida qabul qilinadigan asosiy parametrlar tizimi bo„lib, muayyan shaxsning ta‟lim tizimidagi mavjud imkoniyatlari va ularni ideal darajaga yetkazishga erishishni anglatadi; 2) ta‟limning zarur, yetarli darajasi va o„quv yuklamalari hajmiga qo„yiladigan asosiy davlat talablari majmuasidir. Standart qanday ma‟noni anglatadi? – muayyan hodisaning etaloni, namunasi, modeli, meyorlari, qoidalari, talablarini belgilovchi meyoriy hujjat. Ta‟limni standartlashtirishning obektlari quyidagilar: - ta‟lim fanlarining tuzilmasi, mazmuni, o„quv yuklamasi hajmi, ta‟lim oluvchilar va bitiruvchilarning malaka darajasi va tayyorlash sifati; - talablar, meyorlar, qoidalar, pedagogik va axborot texnologiyalari, ta‟lim usullari va vostalari, shuningdek, ta‟lim tizimida foydalaniladigan atamalar, tushunchalar, kategoriyalar; - ta‟lim oluvchilar bilim darajasiga va kasbiy malakasiga tashxis qo„yish tartibi, bitiruvchilar sifatini, ta‟lim faoliyati, pedagog va ilmiy-pedagog xodimlar sifatini baholash Ta‟limning umumiy shrta ta‟lim, shrta maxsus, kasb-xunar ta‟lim, oliy ta‟lim uchun DTS belgilanadi. Oliy ta‟lim yo„nalishlari va mutaxassisliklari klassifikatori. Klassifikator – bu 12 oliy ma‟lumotli kadrlar tayyorlash ta‟lm yo„nalishlari va mutaxassisliklarning tizimlashtirilgan ruyxati. U 8 ta bilim sohasidan iborat (ta‟lim, gumanitar fanlar va san‟at, ijtimoiy fanlar, biznes va huquq, fan, muhandislik, ishlov berish va qurilish tarmoqlar, qishloq xo„jaligi, sog„liqni saqlash, xizmatlar). Oliy ta‟lim yo„nalishlari va mutaxassisliklari klassifikatori O’zbeikston Respublikasida texnikaviy-iqtisodiy va ijtimoiy axborotlarni tasniflash va kodlashtirish bo„yicha yagona tuzilma tarkibiga kiradi va vazirlar mahkamasining “Uzluksiz ta‟lim tizimi uchun davlat ta‟lim standartlarini ishlab chiqish va joriy etish to„g„risida”gi 1998 yil 5 yanvar 5- son qarori asosida tayyorlangan. O’rta maxsus, kasb-hunar ta‟limining davlat ta‟lim standarti Davlat ta‟lim standartlari ta‟lim tizimining eng zarur va yetarli darajasi hamda o„quv yuklamalari hajmiga qo„yiladigan asosiy davlat talablarini belgilab beradi. Ta‟lim mazmunining zaruriy o„zagi hisoblanmish ta‟lim standarti vositasida mamlakat xududidagi turli o„quv muassasalarida ta‟limning barqaror darajasini ta‟minlash sharti amalga oshiriladi. O„quv yuklamalari meyoriga keltiriladi, ta‟lim oluvchilar bilimini baholash mezonlari ishlab chiqiladi. Ta‟lim oluvchi davlat belgilagan ta‟lim standarti bilan cheklanishi mumkin yoki bilimlarni chuqurroq egallash maqsadida mustaqil ravishda, ya‟ni kengroq, chuqurroq bilim olishga va yuqori reyting bali to„plash huquqiga ega. Natijada, qiyin yoki ta‟lim oluvchi xush ko„rmaydigan predmetni o„rganishda unga standartda belgilangan meyor bilan cheklanishga imkon beriladi. Bunda ta‟lim oluvchi o„zining qiziqishi, xohishi, qobiliyatini va intilishlarini ro„yobga chiqarishga, o„zi uchun eng maqbul yo„lni ongli va mustaqil ravishda tanlash imkoniyatiga ega bo„ladi. Davlat ta‟lim standartlari o„quv-tarbiya jarayonining barcha 13 ishtirokchilari uchun majburiy tayyorgarlikka qo’yiladigan talablar ochiq bo„lishini nazarda tutadi. Ta‟lim oluvchilar uchun shakl va mazmun jihatidan tushunarli tarzda ifoda qilingan mazkur talablar ta‟lim oluvchilar va ularning ota-onalariga oldindan ma‟lum qilinadi. Davlat ta‟lim standarti talablaridan kelib chiqib, Oliy va o„rta maxsus, kasb-hunar ta‟limining davlat ta‟lim standarti ishlab chiqiladi. O„rta maxsus, kasb- hunar ta‟limi tarmoqli standarti – malaka talablariga mos holda kasbiy tavsifnoma asosida muayyan tayyorlov yo„nalishi va kasb-hunar bo„yicha ta‟lim mazmunining zarur va yetarli hajmi va so„nggi maqsadlarini, o„quv yuklamalari hajmini aniqlovchi hamda ta‟lim sifatining standart talablariga muvofiqligini ta‟minlovchi meyoriy hujjatdir. Kasb-hunar ta‟limi dasturi kasb-hunar kolleji bitiruvchisiga egallagan kasbi bo„yicha ishni malakali bajarish imkonini berish hajmidagi ma‟lum kasbga doir umumkasbiy va maxsus fanlarni hamda ishlab chiqarish ta‟limi va amaliyotini o„z ichiga oladi. Kasb-hunar ta‟limi dasturini muvaffaqiyatli egallash kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarini kasbi va ixtisosligi bo„yicha mehnat faoliyatini amalga oshirish huquqi bilan ta‟minlaydi. O’rta maxsus, kasb-hunar ta‟limini standartlashtirishning maqsadi va vazifalari – o„rta maxsus, kasb-hunar ta‟limining yuksak sifatini hamda mamlakatda amalga oshirilayotgan chuqur iqtisodiy va ijtimoiy islohatlarni, rivojlangan demokratik davlat barpo etish talablariga javob beruvchi raqobatbardosh kadrlar tayyorlashni ta‟minlash, sifatli ta‟lim xizmatlari ko„rsatish, kadrlar tayyorlash sohasida shaxsning manfaatlarini himoya qilish, kadrlar tayyorlash sifatini, ta‟lim faoliyatini baholash mezonlari va tartibini belgilashdan iboratdir. 14 O’rta maxsus, kasb-hunar ta‟limi sifatiga va kadrlar tayyorlashga, Ko’rsatiladigan ta‟lim xizmatlari turlariga nisbatan qo„yiladigan maqbul talablarni belgilash, ta‟lim oluvchilarning bilimi va kasb malakasi darajasini vaqti-vaqti bilan baholash tartibiga, xalqning boy merosi va umuminsoniy qadriyatlar asosida ta‟lim oluvchilarni ma‟naviy-axloqiy tarbiyalashning samarali shakllari va usullarini joriy etishdan iborat bo’ladi. O’rta maxsus, kasb-hunar ta‟limi, o„quv-tarbiya jarayonini, pedagogik va axborot texnologiyalari bilan ta‟minlashga, ta‟lim darajasini nazorat qilishga, ta‟lim muassasalarida ta‟lim oluvchilar va ularni bitiruvchilarning malakasiga nisbatan meyorlar va talablarni belgilash; kadrlarning maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta‟lim, fan, ishlab chiqarishning samarali integratsiyasini ta‟minlashdan iboratdir. Fanning o’quv dasturi Oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligidan, ishchi dastur esa ta‟lim muassasining o„quv-uslubiy kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Fanning ishchi o’quv dasturi namunaviy dastur asosida ishlab chiqiladi. O’quv fani dasturi ham huddi o„quv rejasi kabi muhim davlat hujjati bo„lib, unda muayyan o„quv predmeti mazmuni ochib beriladi va o„quv yili davomida ta‟lim oluvchilar tomonidan o’zlashtirilishi zarur bo„lgan bilim, ko„nikma va malakalar hajmi ko„rsatiladi. O’quv fani dasturi – ta‟lim mazmuni, uning ta‟lim oluvchilar tomonidan o„zlashtirilishining eng maqbul usullari, axborot manbalari ko„rsatilgan normativ hujjat. O’quv fani dasturlari tegishli ta‟lim (umumiy o„rta, o’rta maxsus, kasb hunar yoki Oliy ta‟lim) turidagi barcha ta‟lim muassasalari uchun yagona, uning talablari to„la ravishda bajarilishi majburiydir. Dastur tushuntirish xati, bo„lim va mavzular bo„yicha ajratilgan soatlar hajmi, dastur materiali mazmuni hamda tavsiya etiladigan adabiyotlar ro„yxatidan iborat. 15 2.2. “Davlat standart” larini maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishidagi o’rni Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablariga muvofiq ishlab chiqilgan me’yoriy-huquqiy hujjat bo‘lib, unda maktabgacha ta’lim tashkilotining maqsad va vazifalari, ta’lim va tarbiya jarayonining maqsad va tamoyillari, shuningdek, bolaning keyingi ta’lim bosqichiga o‘tishidagi tayanch kompetensiyalari belgilangan. Davlat o‘quv dasturi O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim davlat standartini amalga oshirish mexanizmi bo‘lib xizmat qiladi. Davlat o‘quv dasturining asosiy vazifasi kompetensiyaga asoslangan yondashuv asosida bola shaxsini rivojlantirish hisoblanadi. Davlat o‘quv dasturi Oʻzbekiston Respublikasining quyidagi maktabgacha taʼlim tashkilotlari va muassasalarida qoʻllanilishi majburiydir: ● davlat maktabgacha ta’lim tashilotlarida; ● maktabgacha ta’lim sohasida xizmatlar ko‘rsatuvchi nodavlat MTTlarida; ● ta’lim va tarbiyaning muqobil shakllarida; ● “Mehribonlik” uylari maktabgacha ta’lim guruhlarida; ● monitoring va uzluksizlikni ta’minlash maqsadida maktabgacha va boshlang‘ich ta’limni nazorat qiluvchi boshqaruv organlarida. 16 1.1. DAVLAT O‘QUV DASTURINING QO‘LLANILISHI Davlat o‘quv dasturi muqobil, parsial, moslashtirilgan o‘quv dasturlarini yaratishda majburiy tayanch hujjat hisoblanadi. MTT Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan muqobil, parsial, moslashtirilgan o‘quv dasturlarini qo‘llash huquqiga ega. MTT o‘quv dasturi mutaxassislar va ota-onalarni jalb qilgan holda, pedagoglar tomonidan tuziladi va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq tasdiqlanadi. 1.2. MTTNING MAQSAD VA VAZIFALARI MTTning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat: ● bolaning shaxsiy ehtiyojlarini hisobga olgan holda ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yilagan davlat talablari asosida hamda MTT davlat o‘quv dasturiga muvofiq uning har tomonlama va barkamol rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; ● maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etish va amalga oshirish; ● bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida oila va mahalliy jamoatchilik o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni tashkil etish va amalga oshirish. 1.3. PEDAGOGNING ROLI Davlat o‘quv dasturini amalga oshiruvchi pedagog bolaning shaxsiga hurmat ko‘rsatadi va ta’lim va tarbiya jarayonini dastur tamoyillariga muvofiq tashkil qiladi. Pedagog fasilitator sifatida bolalarga ta’lim va tarbiya berishda o‘z bilimi, ko‘nikma va resurslaridan foydalanadi. Pedagog ta’lim va tarbiya jarayonini rejalashtiradi, bolaning har tomonlama rivojlanishiga 9 1-BOB. UMUMIY QOIDALAR va uning salohiyatini ochishga hissa qo‘shadigan rivojlantiruvchi muhitni yaratadi. Buning uchun pedagog bolaning rivojlanish xususiyatlarini biladi, uning his-tuyg‘ularini tushunadi, har bir bolaning ehtiyojlari va qiziqishlarini aniqlaydi va hisobga oladi. Pedagog guruhda shunday inklyuziv muhit yaratadiki, unda har bir bola o‘zini ardoqli, qobiliyatli va ta'lim jarayoniga jalb qilingandek his qilishi kerak. Pedagog bolaning mustaqil harakat qilish, natijalarga erishish va yutuqlarni amalga oshirish hamda ulardan zavqlanish qobiliyatini rivojlantirishga hissa qo‘shadi. Pedagog, shuningdek, bolalarda zarurat bo‘lganida, har bir bola tarbiyachidan yordam va dalda olishi mumkinligiga 17 ishonch hissining paydo bo‘lishiga yordam beradi. Pedagog doimiy ravishda kasbiy kompetentligini takomillashtirish uchun o‘z kasbiy faoliyatini hujjatlashtiradi, tahlil qiladi va baholaydi. Pedagog bolaning, ota-onalarning va mahalliy jamoatchilik vakillarining fikri va tajribasini hurmat qiladi va o‘z ishini teng sheriklik asosida quradi. MTT ta’limva tarbiya jarayonining tamoyillari quyidagilardan iborat: ● Bolalikni o‘ziga xos qadriyat ekanligini tan olish. Bolalik – bu muhim ahamiyatga molik yosh va hayotiy davr. Bolalikning o‘ziga xos xususiyati - bu bolalarning ta’lim olish tajribasi natijasida kattalardan ko‘ra ko‘proq o‘rganish va o‘zgarish qobiliyatiga ega ekanligidir. Bolalik – bu baxtli bolalik huquqi tan olinadigan, bola rivojlanishining muhim bosqichi. ● Bolaning huquqi, individualligi va rivojlanish imkoniyatlarini hisobga olish. Barcha bolalar katta imkoniyat egasi bo‘lib dunyoga keladi va har biri tug‘ma iste’dodga ega. Har bir bola o‘ziga xos individualdir. Barcha bolalar o‘z salomatligi va farovonligini himoya qilish, mustahkamlash, shuningdek, sifatli maktabgacha ta'limdan teng foydalanish huquqiga ega. ● Bolalar, shu jumladan, alohida ehtiyojli bolalar ta'lim jarayonining faol ishtirokchisi sifatida tan olinadi va faoliyat turini tanlash, rejalashtirishda ishtirok etish, bilimga bo‘lgan tabiiy qiziqishlarini qondirish orqali ularning ta’lim olishi va rivojlanishiga hissa qo‘shadi. ● Har bir bolaning har tomonlama rivojlanishi va farovonligini ta'minlash. MT - parvarish, ta'lim va tarbiyadagi uyg‘un jarayondir; u bolaning barcha rivojlanish sohalarida rivojlanishini ta'minlaydi; bu ta’lim va tarbiya jarayonida barcha rivojlanish sohalarining o‘zaro bog‘liqligini, shuningdek, ta’lim olishning turli xil va har tomonlama imkoniyatlari va har bir rivojlanish sohasi bo‘yicha integratsiyani ta'minlash zarurligini belgillaydi. ● Bolaning sog‘lig‘ini saqlash, mustahkamlash va xavfsiz muhitni ta'minlash. Bolaning turli ehtiyojlarini, shu jumladan, harakatga bo‘lgan ehtiyojini qondirish; faol o‘yinlar va kundalik jismoniy mashqlar orqali bolalar o‘zlarining his- tuyg‘ularini, yirik va mayda motorika ko‘nikmalarini rivojlantiradilar; harakatda 18 atrof-olamni o‘rganadilar va turli predmetlarni boshqaradilar; o‘z tanasining ta’sir va imkoniyatlarini farqlay oladilar, unga g‘amxo‘rlik qilishni va sog‘lom turmush tarzini qabul qilishni boshlaydilar. ● O‘yin orqali ta’lim olish va rivojlantirish. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda muhim yondashuvdir. O‘yin quvonch keltiradi va bolalarni rag‘batlantiradi, ularga yangi ko‘nikma va bilimlarni o‘rganishga, o‘zini va atrofidagi dunyoni bilishga imkon beradi. MT bolaning o‘yin huquqini tan oladi, o‘yinning bola uchun muhimligini va uning individual rivojlanishi, ta’lim olishi va farovonligiga ko‘maklashishdagi pedagogik imkoniyatlari tan oladi. ● MTTning oila, mahalla, maktab bilan hamkorligi. Bolaning farovonligi uning oila a’zolari va yaqinlaring MTT ahamiyatini tushunishiga bog‘liq. Ota- onalar va mahalliy hamjamiyat o‘quv dasturida ta’lim va tarbiya jarayoniga qatnashishga jalb qilinganda va o‘z hissasini qo‘shganda bolalar yaxshiroq ta’lim oladilar va rivojlanadilar.«Ilk qadam” dasturiga binoan maktabgacha ta'lim tashkilotining turli yosh guruhlaridagi: «Til va nutq», «Ilm-fan va tabiat», «Qurish yasash, konstruksiyalash+matematika», «San'at» «Syujet-rolli o'yinlar va sahnalashtirish» faollik markazlari, bolalarni dialogik va monologik nutqini rivojlantirishga, jamoa bo'lib birgalikda hamda mustaqil ishlashga, raqamlar, shakl va vaqtni, elementar matematik hisoblashlarni bilishga, san’at va madaniyatga qiziqish, ijodiy yondoshish kabilarga qaratilgan. Bu boradagi kuzatishlar va ularning tahlili, katta yutuqlar bilan bir qatorda mavjud qiyinchiliklarni aniqlashga va asosli ba'zi takliflar kiritishga bizga imkon berdi. 19 • maktabgacha va boshlang‘ich ta'limni nazorat qiluvchi boshqaruv organlari. 1.1. MTTda davlat o‘quv dasturini qo‘llash MTT davlat o‘quv dasturi variativ o‘quv dasturlarini yaratishda majburiy tayanch hujjat hisoblanadi. Ta'lim muassasalari Maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan variativ o‘quv dasturlaridan foydalanish huquqiga ega. Maktabgacha ta'lim tashkiloti davlat o‘quv dasturi asosida o‘zining MTT ishchi o‘quv dasturini ishlab chiqish huquqiga ega. Ta'lim tashkilotining ishchi o‘quv dasturi muassasa pedagoglari tomonidan ota- onalarni jalb etgan holda tuziladi va amaldagi qonunchilik tartibida tasdiqlanadi. 1.2. MTTning maqsad va vazifalari MTTning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat: • bolaning individual ehtiyojlarini hisobga olgan holda ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlanishiga qo‘yilgan Davlat talablari asosida hamda MTT davlat o‘quv dasturiga muvofiq uning har tomonlama va barkamol rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; • maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘quv-tarbiyaviy faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish; • bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida ota-onalar va jamiyatga tegishli bilimlar berishni tashkil etish va amalga oshirish; • bolalarning ilk rivojlanishi masalalarida oila va jamiyat bilan o‘zaro hamkorlikni tashkil qilish va amalga oshirish. 2-bob. MTT ta'lim jarayonining maqsad va tamoyillari 2.1. MTT ta'lim jarayonining maqsadlari O‘quv-tarbiyaviy jarayonning maqsadi bolalarda umumiy asosiy kompetensiyalar va rivojlanish sohalari kompetensiyalarini shakllantirish uchun tegishli sharoitlar yaratishdan iboratdir. 2.2. MTTda ta'lim jarayonini tashkil qilish tamoyillari MTT ta'lim jarayonining tamoyillari quyidagilardan iborat: • bola huquqlari, o‘ziga xos rivojlanish xususiyatlari va salohiyatlarini hisobga olish; • ta'lim jarayonida barcha turdagi rivojlanish sohalarining o‘zaro bog‘liqligi; 20 • bola salomatligini asrash va mustahkamlash, uning ehtiyojlari, shu jumladan, uning harakatlanish ehtiyojlarini qondirish; • bolaning ijodiy qobiliyatlarini qo‘llab-quvvatlash; • o‘yin orqali ta'lim berish va rivojlantirish; • bolaning rivojlanishi va ijtimoiy moslashishi uchun qulay muhit yaratish; • bola uchun xavfsiz muhitni ta'minlash; • MTTning oila, mahalla va maktab bilan hamkorligi; • milliy madaniy an'analar qadriyatini oshirish va boshqa millatlar madaniyatiga hurmat, boshqa millatlar madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish; • Bolaning maktabgacha ta'lim tashkilotidagi rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash jamoaviy ish hisoblanadi va uning amalga oshirilishi uchun maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbari javobgar bo‘ladi. 2. 3. Qo‘shimcha ta'lim xizmatlarini tashkil qilish Qo‘shimcha ta'lim xizmatlari maktabgacha ta'lim tashkiloti tomonidan imkoniyatlardan kelib chiqqan holda bolalar va aholi ehtiyojlariga mos ravishda tashkil etiladi. Qo‘shimcha ta'lim xizmatlari fakultativ hisoblanadi va ularni tashkil qilishda ko‘ngillilar (volontyorlar), ota-onalar va homiylar ishtirok etishi mumkin. 2.4. Alohida ehtiyojga ega bo‘lgan bolalar uchun mo‘ljallangan ta'lim faoliyati Maktabgacha ta'lim tashkilotida alohida ehtiyojga ega bo‘lgan bolalarni qo‘llab-quvvatlash jamoaviy ish hisoblanadi va uni amalga oshirish uchun maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbari javobgar bo‘ladi. Zarurat tug‘ilganda, pedagoglar tarkibi va maktabgacha ta'lim tashkiloti rahbariyati, tor ixtisoslikdagi mutaxassislarni jalb etgan holda, bola (uning rivojlanishi) uchun o‘quv-tarbiyaviy jarayonning yakka tartibdagi rejasini tuzadi. 2.5. Ota-onalar bilan hamkorlik Bolaning har tomonlama rivojlanishini ta'minlash uchun maktabgacha ta'lim tashkiloti ota-onalar bilan o‘zaro hamkorlikning quyidagi shakllarini tashkil qilishi mumkin: • ota-onalarning maktabgacha ta'lim tashkiloti borasidagi fikrlarini hisobga olish; • ilk rivojlanish masalalarida ota-onalarga bilim berish; 21