Maktabgacha Ta’lim Tashkilotida mehnatni tashkil etish shakllari

Yuklangan vaqt

2024-12-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

114,8 KB


1 Maktabgacha Ta’lim Tashkilotida mehnatni tashkil etish shakllari Mavzu rejasi: 1.O’z-o’ziga xizmat qilish. 2.Yakka tartibdagi mehnat. 3.Qo’l mehnati. Mehnat inson hayoti uchun, uning farovon turmush kechiri- shi uchun hamisha asos bo'lib kelgan va shunday boiib qoladi. Mehnat farovon, baxtli hayot kechirishning eng asosiy sharti boiganligi sababli ham fuqarolar uchun majburiydir. Mehnat odamlarning biror bir maqsad uchun sarflagan vaq- ti, aqliy va jismoniy kuchi yoki zarur faoliyatidir. Mehnatsiz yashamoq mumkin emas. Barcha tirik mavjudot nimanidir iste'mol qilish hisobiga ya- shaydi, umrini davom ettiradi. Yerda yashovchi mayda qurt- qumursqadan tortib, parrandalargacha, suv ostida yashovchi jonivorlardan tortib, ulkan hayvonlargacha ovqatsiz yashay ol- maydilar. Xuddi shuningdek, odamlar ham uzluksiz ovqatlana- di, hayot kechiradi. Boshqa tirik mavjudotlardan farqli odamlar kiyinishadi, uy-joy qurishadi, savdo- sotiq qilishadi, ijod qili- shadi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun tirikchilik manbayi boigan pul kerak. Pul topish uchun, o'zlariga kerakli narsa- larni yaratish uchun odamlar mehnat qilishlari zarur. Mehnat jarayonida oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa zarur narsalar yaratiladi. Mehnat inson hayotini mazmunli qiladi. Odamlar mehnat qilish jarayonida sogiiqlarini mustahkamlaydilar, obro' orttiradilar va o'z kelajaklarini yaratadilar. Ota-bobolarimiz asrlar davomida mehnatni ulugiab kelgan- lar. Bizga ulardan meros boiib qolgan barcha xazinalar - ilmiy, badiiy kitoblar, san'at asarlari, me'morchilik obidalari mehnat mahsulidir. 1 Maktabgacha Ta’lim Tashkilotida mehnatni tashkil etish shakllari Mavzu rejasi: 1.O’z-o’ziga xizmat qilish. 2.Yakka tartibdagi mehnat. 3.Qo’l mehnati. Mehnat inson hayoti uchun, uning farovon turmush kechiri- shi uchun hamisha asos bo'lib kelgan va shunday boiib qoladi. Mehnat farovon, baxtli hayot kechirishning eng asosiy sharti boiganligi sababli ham fuqarolar uchun majburiydir. Mehnat odamlarning biror bir maqsad uchun sarflagan vaq- ti, aqliy va jismoniy kuchi yoki zarur faoliyatidir. Mehnatsiz yashamoq mumkin emas. Barcha tirik mavjudot nimanidir iste'mol qilish hisobiga ya- shaydi, umrini davom ettiradi. Yerda yashovchi mayda qurt- qumursqadan tortib, parrandalargacha, suv ostida yashovchi jonivorlardan tortib, ulkan hayvonlargacha ovqatsiz yashay ol- maydilar. Xuddi shuningdek, odamlar ham uzluksiz ovqatlana- di, hayot kechiradi. Boshqa tirik mavjudotlardan farqli odamlar kiyinishadi, uy-joy qurishadi, savdo- sotiq qilishadi, ijod qili- shadi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun tirikchilik manbayi boigan pul kerak. Pul topish uchun, o'zlariga kerakli narsa- larni yaratish uchun odamlar mehnat qilishlari zarur. Mehnat jarayonida oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa zarur narsalar yaratiladi. Mehnat inson hayotini mazmunli qiladi. Odamlar mehnat qilish jarayonida sogiiqlarini mustahkamlaydilar, obro' orttiradilar va o'z kelajaklarini yaratadilar. Ota-bobolarimiz asrlar davomida mehnatni ulugiab kelgan- lar. Bizga ulardan meros boiib qolgan barcha xazinalar - ilmiy, badiiy kitoblar, san'at asarlari, me'morchilik obidalari mehnat mahsulidir.
2 Jahon fanining rivojiga bebaho hissa qo'shgan al-Xorazmiy, Ibn Sino, Ismoil al-Buxoriy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi bobokalonlarimiz mehnatsevarliklari tufay- li ulkan yutuqlarni qoiga kiritishgan, yoshlarni ham mehnat qilishga chaqirishgan. Shu boisdan jahonning barcha xalqlari aqollarida bo'lgani kabi o'zbek maqollarida ham mehnat tar- yasi markaziy o'rinlarni egallagan. Azaldan mehnatkash, tinib-tinchimas xalqimiz o'zining ehnati bilan bog'larni gulistonga, cho'lni bo'stonga aylantirib :lmoqda. Qadimda ota-bobolarimizning mehnat haqida aytil- in dono naqllari hozirga qadar ham o'z qadrini yo'qotgani )‘q. Masalan: Mehnat qilsang, ko'ksing tog', Hurmat qilsang, diling bog'. Mehnatli non-shakar, Mennatsiz non-zahar. Mehnat baxt keltirar. Mehnat qilib topganing Qandu asal totganing. Bu maqollar orqali dono xalqimiz mehnatni ulug'laydi, uning imarasi haqida fikr yuritadi. O'zbek bolalar yozuvchisi va shoirlari ham kattalar mehnati- ng mazmunini yoritib berganlar. Bunga Q.Muhammadiyning !tik”, "Bir hovuch yong'oq", Q.Hikmatning "Suv” kabi she’rlari isol bo'ladi. Yuqorida aytganlarimizdan ko'rinib turibdiki, mehnat ir qanday moddiy va ma’naviy boyliklarning asosiy man- ayi, shu bilan birga shaxsni har tomonlama kamol toptirish- ing muhim vositasidir. Mehnat jarayonida insoniy xislatlar- ing faol namoyon bo'lishi uchun eng qulay sharoitlar yarata- va har bir kishida ma’naviy qoniqish hosil qiladi.Har bir bola aktabgacha ta'lim yoshidan boshlab mehnatda ishtirok eti- zarur. Bolalar bog'chasida, oilada bajariladigan uncha mu- ikkab bo'lmagan har bir topshiriq uning kundalik vazifasiga /lanishi kerak. Bola mehnatning ahamiyati va mohiyatini tushunib yeti- li uchun pedagog kattalarning mehnati, bolalarning o'zlari ajaradigan mehnat turlarini kuzatish yuzasidan ekskursiya- r uyushtiradi. 2 Jahon fanining rivojiga bebaho hissa qo'shgan al-Xorazmiy, Ibn Sino, Ismoil al-Buxoriy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi bobokalonlarimiz mehnatsevarliklari tufay- li ulkan yutuqlarni qoiga kiritishgan, yoshlarni ham mehnat qilishga chaqirishgan. Shu boisdan jahonning barcha xalqlari aqollarida bo'lgani kabi o'zbek maqollarida ham mehnat tar- yasi markaziy o'rinlarni egallagan. Azaldan mehnatkash, tinib-tinchimas xalqimiz o'zining ehnati bilan bog'larni gulistonga, cho'lni bo'stonga aylantirib :lmoqda. Qadimda ota-bobolarimizning mehnat haqida aytil- in dono naqllari hozirga qadar ham o'z qadrini yo'qotgani )‘q. Masalan: Mehnat qilsang, ko'ksing tog', Hurmat qilsang, diling bog'. Mehnatli non-shakar, Mennatsiz non-zahar. Mehnat baxt keltirar. Mehnat qilib topganing Qandu asal totganing. Bu maqollar orqali dono xalqimiz mehnatni ulug'laydi, uning imarasi haqida fikr yuritadi. O'zbek bolalar yozuvchisi va shoirlari ham kattalar mehnati- ng mazmunini yoritib berganlar. Bunga Q.Muhammadiyning !tik”, "Bir hovuch yong'oq", Q.Hikmatning "Suv” kabi she’rlari isol bo'ladi. Yuqorida aytganlarimizdan ko'rinib turibdiki, mehnat ir qanday moddiy va ma’naviy boyliklarning asosiy man- ayi, shu bilan birga shaxsni har tomonlama kamol toptirish- ing muhim vositasidir. Mehnat jarayonida insoniy xislatlar- ing faol namoyon bo'lishi uchun eng qulay sharoitlar yarata- va har bir kishida ma’naviy qoniqish hosil qiladi.Har bir bola aktabgacha ta'lim yoshidan boshlab mehnatda ishtirok eti- zarur. Bolalar bog'chasida, oilada bajariladigan uncha mu- ikkab bo'lmagan har bir topshiriq uning kundalik vazifasiga /lanishi kerak. Bola mehnatning ahamiyati va mohiyatini tushunib yeti- li uchun pedagog kattalarning mehnati, bolalarning o'zlari ajaradigan mehnat turlarini kuzatish yuzasidan ekskursiya- r uyushtiradi.
3 Bolalar quruvchilarning mehnatini kuzatishyapti deylik. urilish maydonchasiga katta-katta bloklar keltirilib, ular o'tarma kran bilan tushiriladi. Keyin bolalar g'isht teruvchi- tr, duradgorlar, suvoqchilar, tom yopuvchilar, bo'yoqchilar lehnatini kuzatadilar. Bolalarni qurilish bilan tanishtirish davomida bilib olgan archa tasavvur va tushunchalari, ularning ko'zi oldida ajo- ib bino bunyod etgan kishilar mehnatining go'zalligi namo- □n bo'ladi. Tarbiyachi bolalar diqqatini chinni buyumlarga ill soluvchi kishilar mehnatiga jalb etadi. Bolalar tarbiyachi ilan birgalikda ularning mohirona chizgan rasmlari natijasida ainni idishlarning har xil jilo berib turlanishidan zavqlanib, Jlarning qo'llari gul ekan", deydilar. Bularning barchasi bolalarda kishilar mehnatiga muhab- at uyg'otadi. Pedagog bolalarni mehnatning moddiy boylik eltiruvchi tomonini ham, estetik tomonini ham ko'ra bilish- a o'rgatadi. Bahor kunlarining birida tarbiyachi bolalarni da- ixtlar gullab turgan boqqa olib kiradi. Gulsafsar va piyongul ilan o'ralgan yo'lkalarga qum sepilgan, daraxtlarning tanasi Dg'bonlar tomonidan ohak bilan oqlangan. Tepada esa gullab lrgan o'rik, gilos, olma, olcha, shaftoli, gullarning atrofida salarilar guvillashib uchib yuribdi. Bularning hammasi bo- ilarda ajoyib zavqli kechinmalar uyg'otadi. Mehnat bolalarning jismoniy rivojlanishida zarur shart- rdan biri hisoblanadi. Mehnatda bola o'zining ishlash, ha- ikat qilish ehtiyojini qondiradi, harakatlarning aniq, uyg'un o'lishini ta’minlaydi. Mehnat jarayonida bola organizmining mumiy hayotiy faoliyati, uning chidamliligi ortadi. Bolalar- ing turli xil mehnat jarayonlarida ishtirok etishlari, kattalar lehnati bilan tanishishlari ularning tevarak- atrofdagi hayot aqida, kishilarning o'zaro munosabatlari to'g'risida, narsalar a ularning xususiyatlari, materiallarga ishlov berish usullari aqida, qurilmalar va asboblar to'g'risida muayyan tasavvur- rga ega bo'lishlariga yordam beradi. Mehnat bolalardan diqqat, o'tkir zehnlilik, topqirlik, bilib olgan malaka va ko'nikmalarini amaliyotda qo'llay bilish, ijod- korlik qobiliyatlarini egallashni talab etadi. Mehnat jarayonida bolalar ayrim ish turlarini (bir varaq qog'ozni buklash, kerakli uzunlikni o'lchash, andozaga qarab shaklni qirqib olish kabi harakatlarni) anglatuvchi bir qancha tushuncha va atama- lardan foydalanishga, bajarilgan ishdagi izchillikni so'zlab be- rishga to'g'ri keladi. Bular bola nutqini yangi so'zlar bilan bo- 3 Bolalar quruvchilarning mehnatini kuzatishyapti deylik. urilish maydonchasiga katta-katta bloklar keltirilib, ular o'tarma kran bilan tushiriladi. Keyin bolalar g'isht teruvchi- tr, duradgorlar, suvoqchilar, tom yopuvchilar, bo'yoqchilar lehnatini kuzatadilar. Bolalarni qurilish bilan tanishtirish davomida bilib olgan archa tasavvur va tushunchalari, ularning ko'zi oldida ajo- ib bino bunyod etgan kishilar mehnatining go'zalligi namo- □n bo'ladi. Tarbiyachi bolalar diqqatini chinni buyumlarga ill soluvchi kishilar mehnatiga jalb etadi. Bolalar tarbiyachi ilan birgalikda ularning mohirona chizgan rasmlari natijasida ainni idishlarning har xil jilo berib turlanishidan zavqlanib, Jlarning qo'llari gul ekan", deydilar. Bularning barchasi bolalarda kishilar mehnatiga muhab- at uyg'otadi. Pedagog bolalarni mehnatning moddiy boylik eltiruvchi tomonini ham, estetik tomonini ham ko'ra bilish- a o'rgatadi. Bahor kunlarining birida tarbiyachi bolalarni da- ixtlar gullab turgan boqqa olib kiradi. Gulsafsar va piyongul ilan o'ralgan yo'lkalarga qum sepilgan, daraxtlarning tanasi Dg'bonlar tomonidan ohak bilan oqlangan. Tepada esa gullab lrgan o'rik, gilos, olma, olcha, shaftoli, gullarning atrofida salarilar guvillashib uchib yuribdi. Bularning hammasi bo- ilarda ajoyib zavqli kechinmalar uyg'otadi. Mehnat bolalarning jismoniy rivojlanishida zarur shart- rdan biri hisoblanadi. Mehnatda bola o'zining ishlash, ha- ikat qilish ehtiyojini qondiradi, harakatlarning aniq, uyg'un o'lishini ta’minlaydi. Mehnat jarayonida bola organizmining mumiy hayotiy faoliyati, uning chidamliligi ortadi. Bolalar- ing turli xil mehnat jarayonlarida ishtirok etishlari, kattalar lehnati bilan tanishishlari ularning tevarak- atrofdagi hayot aqida, kishilarning o'zaro munosabatlari to'g'risida, narsalar a ularning xususiyatlari, materiallarga ishlov berish usullari aqida, qurilmalar va asboblar to'g'risida muayyan tasavvur- rga ega bo'lishlariga yordam beradi. Mehnat bolalardan diqqat, o'tkir zehnlilik, topqirlik, bilib olgan malaka va ko'nikmalarini amaliyotda qo'llay bilish, ijod- korlik qobiliyatlarini egallashni talab etadi. Mehnat jarayonida bolalar ayrim ish turlarini (bir varaq qog'ozni buklash, kerakli uzunlikni o'lchash, andozaga qarab shaklni qirqib olish kabi harakatlarni) anglatuvchi bir qancha tushuncha va atama- lardan foydalanishga, bajarilgan ishdagi izchillikni so'zlab be- rishga to'g'ri keladi. Bular bola nutqini yangi so'zlar bilan bo-
4 yitadi, uning mantiqiy bog'liq ravishda grammatik jihatdan to'g'ri shakllanishiga imkon beradi. Bolalarni eng oddiy mehnat qurollari, materiallarga ishlov berish usullari bilan tanishtirish kerak. MTTdagi mehnat ularni maktabdagi politexnik ta'limga tayyorlaydi. Mehnatning axloqiy qimmati uning jamiyat uchun qancha- lik ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Mehnat har bir bolani o'z mehnatining ijtimoiy ahamiyatini tushunib yetishga, uning jamiyat hayotiga kirib borishiga, o'zini shu jamiyatning a'zosi deb his etishiga imkon yaratadi. Har bir bola oilada, bolalar mehnatida o'z ulushi borligini his eta bilishi lozim. Ishning shu tarzda tashkil etilishi bolalarda jamoachilik va intizomlilikni, burch hissini tarbiyalaydi. Shuning uchun bolalarni jamoa mehnatida tarbiyalash muhim aha- rniyat kasb etadi. Mehnatning bolalarni aqliy tomondan rivojlantirishdagi ahamiyati shundaki, mehnat jarayonida ular borliqni faol ang- lay boshlaydilar, dunyoni materialistik idrok etish imkoniyati yaratiladi. Maktabgacha yoshdan boshlab bolalarga mehnat tarbiyasi berish ularni estetik va jismoniy jihatdan ham rivojlantiradi. Maktabgacha ta’lim muassasasida mehnat tarbiyasining mazmuni Yosh avlodga mehnat tarbiyasi berish masalasi hozirgi davrda eng dolzarb mavzu hisoblanadi. Mehnat har bir kishi kamolotida va umuman jamiyat taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Bog'cha yoshidagi bolalarni jismoniy, aqliy, axloqiy va estetik tomondan tarbiyalashda mehnat tarbiyasi muhim ahami- yatga egadir. Mehnat har bir yosh guruhidagi bolalarning o'ziga xos xu- susiyatlarini e’tiborga olib tashkil etiladi, unga to'g'ri rahbarlik qilingandagina yetarli natijaga erishish mumkin. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar mehnatining o'ziga xos tomonlari ko'pgina olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy ishlarda keng o'rganib chiqilgan. Bolalar mehnatining muhim belgisi uning ma’lum maqsadga qaratilganligidir. Kichik bog'cha yoshidagi bolalarning mehnati biror jarayonga oid harakat boiib, u faqat kattalarning rah- barligi natijasidagina amalga oshirilishi mumkin. 4 yitadi, uning mantiqiy bog'liq ravishda grammatik jihatdan to'g'ri shakllanishiga imkon beradi. Bolalarni eng oddiy mehnat qurollari, materiallarga ishlov berish usullari bilan tanishtirish kerak. MTTdagi mehnat ularni maktabdagi politexnik ta'limga tayyorlaydi. Mehnatning axloqiy qimmati uning jamiyat uchun qancha- lik ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Mehnat har bir bolani o'z mehnatining ijtimoiy ahamiyatini tushunib yetishga, uning jamiyat hayotiga kirib borishiga, o'zini shu jamiyatning a'zosi deb his etishiga imkon yaratadi. Har bir bola oilada, bolalar mehnatida o'z ulushi borligini his eta bilishi lozim. Ishning shu tarzda tashkil etilishi bolalarda jamoachilik va intizomlilikni, burch hissini tarbiyalaydi. Shuning uchun bolalarni jamoa mehnatida tarbiyalash muhim aha- rniyat kasb etadi. Mehnatning bolalarni aqliy tomondan rivojlantirishdagi ahamiyati shundaki, mehnat jarayonida ular borliqni faol ang- lay boshlaydilar, dunyoni materialistik idrok etish imkoniyati yaratiladi. Maktabgacha yoshdan boshlab bolalarga mehnat tarbiyasi berish ularni estetik va jismoniy jihatdan ham rivojlantiradi. Maktabgacha ta’lim muassasasida mehnat tarbiyasining mazmuni Yosh avlodga mehnat tarbiyasi berish masalasi hozirgi davrda eng dolzarb mavzu hisoblanadi. Mehnat har bir kishi kamolotida va umuman jamiyat taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Bog'cha yoshidagi bolalarni jismoniy, aqliy, axloqiy va estetik tomondan tarbiyalashda mehnat tarbiyasi muhim ahami- yatga egadir. Mehnat har bir yosh guruhidagi bolalarning o'ziga xos xu- susiyatlarini e’tiborga olib tashkil etiladi, unga to'g'ri rahbarlik qilingandagina yetarli natijaga erishish mumkin. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar mehnatining o'ziga xos tomonlari ko'pgina olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy ishlarda keng o'rganib chiqilgan. Bolalar mehnatining muhim belgisi uning ma’lum maqsadga qaratilganligidir. Kichik bog'cha yoshidagi bolalarning mehnati biror jarayonga oid harakat boiib, u faqat kattalarning rah- barligi natijasidagina amalga oshirilishi mumkin.
5 Bola kubiklarni bir joydan ikkinchi joyga, mashinadan - stolga, stoldan - mashinaga ko'chiradi va hokazo. Tarbiyachi boshqa stol ustidagi kubiklarni ko'rsatib, uni mashina- da ortib olib borish kerakligini aytadi. Bola kubiklarni mashi- nasida shkafga tashiy boshlaydi va joyiga tartibli qilib joylab qo'ya boshlaydi. «Qatnov» bir necha marta takrorlanib, barcha kubiklar joyiga yig'ishtirib qo'yiladi. Bolalar faoliyatida maqsad paydo boiadi. Keyingi galda bolaning o'zi o'ynayotgan o'rtoqlariga o'ynab boigandan keyin o'yinchoqlarni mashina- da joyiga olib borib qo'yishni aytadi. Katta guruh bolalarida mustaqil maqsad qo'yish qobiliyati moddiy samara beradigan mehnat turlarida muvaffaqiyatli rivojlanadi: gulzorda, ekinzorda ishlash, o'yinchoqlar yasash va boshqalar. Faoliyatni rejalashtirish mehnat tarbiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bolalarni kuzatish ular faoliyati- ning tartibsiz, rejasiz ekanligini ko'rsatadi. Bolalar bunday harakatlar orqali biror natijaga erishish uchun juda ko'p vaqt va kuch sarflaydilar, shu bilan bir vaqtda o'z ishlaridan o'zlari qo- niqmaydilar.erishish yo'lidagi mehnat harakatlari, o'yin o'zining rivojlanishidagi har qanday bosqichda to'xtatilishi mumkin, mehnatda esa, albatta, ko'zlangan natijaga erishiladi. Bolalarning mehnat faoliyati qachon va qanday qilib o'yindan ajratiladi? Kichik bog'cha yoshidagi bolalar mehna- tining asosiy turi o'z-o'ziga xizmatdir. Bu kichik bolalar uchun ancha mashaqqatli ish. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarni mehnatning bu turiga o'rgatishda ko'pincha o'yin vaziyat- laridan foydalaniladi («Qo'g'irchoqni sayrga otlantiramiz», «Qo'g'irchoqni uxlatamiz» va shularga o'xshashlar). Avvaliga bolalar o'yin obrazi orqali mehnatga o'rgatiladi. Shu orqali bolalar ishonch bilan harakat qilishni o'rganadilar. Sekin-asta o'z- o'ziga xizmat qilish malaka va ko'nikmalari shakllana boradi. Yosh avlod tarbiyasida mehnat tarbiyasining vazifalari Mehnat tarbiyasining asosiy maqsadi bolalarni har tomonla- ma rivojlantirish, axloqli qilib tarbiyalash, kelajakdagi mehnat faoliyatiga ruhiy jihatdan tayyorlash, mehnat qilish xohishint singdirib borishdir. Mehnat tarbiyasining vazifalari xilma-xildir, shuning uchun ularni guruhlar bo'yicha quyidagicha turkumlarga ajratiladi (V.I.Loginova): 5 Bola kubiklarni bir joydan ikkinchi joyga, mashinadan - stolga, stoldan - mashinaga ko'chiradi va hokazo. Tarbiyachi boshqa stol ustidagi kubiklarni ko'rsatib, uni mashina- da ortib olib borish kerakligini aytadi. Bola kubiklarni mashi- nasida shkafga tashiy boshlaydi va joyiga tartibli qilib joylab qo'ya boshlaydi. «Qatnov» bir necha marta takrorlanib, barcha kubiklar joyiga yig'ishtirib qo'yiladi. Bolalar faoliyatida maqsad paydo boiadi. Keyingi galda bolaning o'zi o'ynayotgan o'rtoqlariga o'ynab boigandan keyin o'yinchoqlarni mashina- da joyiga olib borib qo'yishni aytadi. Katta guruh bolalarida mustaqil maqsad qo'yish qobiliyati moddiy samara beradigan mehnat turlarida muvaffaqiyatli rivojlanadi: gulzorda, ekinzorda ishlash, o'yinchoqlar yasash va boshqalar. Faoliyatni rejalashtirish mehnat tarbiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bolalarni kuzatish ular faoliyati- ning tartibsiz, rejasiz ekanligini ko'rsatadi. Bolalar bunday harakatlar orqali biror natijaga erishish uchun juda ko'p vaqt va kuch sarflaydilar, shu bilan bir vaqtda o'z ishlaridan o'zlari qo- niqmaydilar.erishish yo'lidagi mehnat harakatlari, o'yin o'zining rivojlanishidagi har qanday bosqichda to'xtatilishi mumkin, mehnatda esa, albatta, ko'zlangan natijaga erishiladi. Bolalarning mehnat faoliyati qachon va qanday qilib o'yindan ajratiladi? Kichik bog'cha yoshidagi bolalar mehna- tining asosiy turi o'z-o'ziga xizmatdir. Bu kichik bolalar uchun ancha mashaqqatli ish. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarni mehnatning bu turiga o'rgatishda ko'pincha o'yin vaziyat- laridan foydalaniladi («Qo'g'irchoqni sayrga otlantiramiz», «Qo'g'irchoqni uxlatamiz» va shularga o'xshashlar). Avvaliga bolalar o'yin obrazi orqali mehnatga o'rgatiladi. Shu orqali bolalar ishonch bilan harakat qilishni o'rganadilar. Sekin-asta o'z- o'ziga xizmat qilish malaka va ko'nikmalari shakllana boradi. Yosh avlod tarbiyasida mehnat tarbiyasining vazifalari Mehnat tarbiyasining asosiy maqsadi bolalarni har tomonla- ma rivojlantirish, axloqli qilib tarbiyalash, kelajakdagi mehnat faoliyatiga ruhiy jihatdan tayyorlash, mehnat qilish xohishint singdirib borishdir. Mehnat tarbiyasining vazifalari xilma-xildir, shuning uchun ularni guruhlar bo'yicha quyidagicha turkumlarga ajratiladi (V.I.Loginova):
6 Birinchi guruh vazifalari bolalarning mustaqil mehnat faoliyatiga pedagogik ta’sir ko'rsatish bilan belgilanadi: Bolalarni maqsad qo'yishga, mehnat malakalari, ko'nikmalari, mehnat madaniyati bo'yicha kerakli materiallar va mehnat qurollarini tanlab olishga o'rgatish. Bolalarda bo'lajak mehnat faoliyatini shakllantirish, mehnat jaryonlarini mehnatda qatnashuvchilar o'rtasida taqsimlash, mehnatda yaxshi natijalarga erishish malakalarini shakllantirish. Mehnat faoliyatining dastlabki ijtimoiy sabablarini shakllantirish, buyumlar va harakatlarga qiziqish uyg'otish orqali mehnat natijalariga erishish, katta guruhlarda esa mehnatning ijtimoiy ahmiyatli ekanligini tushinib yetish. Ikkinchi guruh vazifalari kattalar mehnatiga ijobiy munosa- batni tarbiyalashga qaratilgan: Bolalarga kattalarni qanday natijalarga erishish uchun mehnat qilayotganini tushuntirish, Bolalarda mehnat ahliga hurmatni, ularga qo'lidan kel- ganicha yordam berish xohishlarini tarbiyalash. Kattalarning mehnat natijalarini asrab-avaylashga o'rgatish. Uchinchi guruh vazifalari mehnat faoliyatida bola shaxsini shakllantirishga qaratilgan: Bolalarda mehnatsevarlik, har qanday mehnatda qatna- shish, boshlagan ishini oxiriga yetkazish uchun bor kuchini ayamaslik, o'z shaxsiy mehnatiga nisbatan to'g'ri munosabatni tarbiyalash. Javobgarlik, mustaqillik, maqsadga qaratilganlilik, qat’iy- lik, tashabbuskorlik va faollik, sabr-matonatlilik, chidamlilik kabi bola shaxsining axloqiy sifatlarini tarbiyalash. Madaniy xulq va o'z tengdoshlariga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalash, o'zaro kelishgan holda birga ishlay olish, jamoa ishida natijaga erishguncha o'z mehnati bilan qatna- shish, o'zi va o'rtoqlarining mehnatini xolisona baholash, yor- dam berish va hokazo.. Bolalar mehnatining mazmuni «MTTda ta’lim va tarbiya dasturi»ning birinchi va ikkinchi kichik guruhlar uchun «Mehnat faoliyati uchun zamin tayyorlash» 6 Birinchi guruh vazifalari bolalarning mustaqil mehnat faoliyatiga pedagogik ta’sir ko'rsatish bilan belgilanadi: Bolalarni maqsad qo'yishga, mehnat malakalari, ko'nikmalari, mehnat madaniyati bo'yicha kerakli materiallar va mehnat qurollarini tanlab olishga o'rgatish. Bolalarda bo'lajak mehnat faoliyatini shakllantirish, mehnat jaryonlarini mehnatda qatnashuvchilar o'rtasida taqsimlash, mehnatda yaxshi natijalarga erishish malakalarini shakllantirish. Mehnat faoliyatining dastlabki ijtimoiy sabablarini shakllantirish, buyumlar va harakatlarga qiziqish uyg'otish orqali mehnat natijalariga erishish, katta guruhlarda esa mehnatning ijtimoiy ahmiyatli ekanligini tushinib yetish. Ikkinchi guruh vazifalari kattalar mehnatiga ijobiy munosa- batni tarbiyalashga qaratilgan: Bolalarga kattalarni qanday natijalarga erishish uchun mehnat qilayotganini tushuntirish, Bolalarda mehnat ahliga hurmatni, ularga qo'lidan kel- ganicha yordam berish xohishlarini tarbiyalash. Kattalarning mehnat natijalarini asrab-avaylashga o'rgatish. Uchinchi guruh vazifalari mehnat faoliyatida bola shaxsini shakllantirishga qaratilgan: Bolalarda mehnatsevarlik, har qanday mehnatda qatna- shish, boshlagan ishini oxiriga yetkazish uchun bor kuchini ayamaslik, o'z shaxsiy mehnatiga nisbatan to'g'ri munosabatni tarbiyalash. Javobgarlik, mustaqillik, maqsadga qaratilganlilik, qat’iy- lik, tashabbuskorlik va faollik, sabr-matonatlilik, chidamlilik kabi bola shaxsining axloqiy sifatlarini tarbiyalash. Madaniy xulq va o'z tengdoshlariga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalash, o'zaro kelishgan holda birga ishlay olish, jamoa ishida natijaga erishguncha o'z mehnati bilan qatna- shish, o'zi va o'rtoqlarining mehnatini xolisona baholash, yor- dam berish va hokazo.. Bolalar mehnatining mazmuni «MTTda ta’lim va tarbiya dasturi»ning birinchi va ikkinchi kichik guruhlar uchun «Mehnat faoliyati uchun zamin tayyorlash»
7 bo'limida, o'rta, katta va maktabga tayyorlov guruhlarida esa «Mehnat» bo'limida berilgan. Kattalar mehnati bilan tanishtirish hamma yosh guruhlari uchun «Mashg'ulotlarda taiim berish», «Tevarak-atrof bilan tanishtirish va ijtimoiy hayot hodisalariga qiziqishni tarbiyalash» boiimlarida berilgan. Katta va maktabga tayyorlov guruhlari uchun qo'l mehnatining mazmuni «Qurish-yasash» bo'limida berilgan. Dasturda bolalar mehnatiga mustaqil faoliyat va axloqiy tarbiyaning vositasi sifatida qaraladi. Kattalar mehnati hilan tanishtirish Taiim-tarbiyaviy ishning mazmuni Maktabgacha taiim yoshidagi bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish orqali ularga kattalarning mehnati ijtimoiy-foydali mehnat boiib, narsa va buyumlarni yaratishga qaratilganligi, ular har bir kishi va butun xalq uchun zarur ekanligi to'g'risida tushun- cha berib boriladi. Masalan, o'simliklarni, hayvonlarni parva- rish qilish orqali ulardan olinadigan mahsulot kimlar uchun va nima maqsadda ishlatilishi to'g'risida bilim va tushunchalar berib boriladi. Kattalarning mehnati bilan tanishtirish yana quyidagi maqsadni ko'zlab ham amalga oshiriladi: kattalar mehnati to'g'risida aniq bilim va tasavvurlar berish, mehnatni va mehnat natijalarini qadrlashga o'rgatish, mehnatga qiziqish va muhabbat uyg'otish, mehnat qilish xohishini tarbiyalash va ishni sifatli bajarishga o'rgatish. Kattalar mehnati bilan tanishtirishning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: har bir kishi mehnatining ijtimoiy mohiyati; V.I.Loginovaning olib borgan ilmiy-tadqiqot ishlarida L'kidlanishicha, bolalarga mehnat tarbiyasi berish uchun ular ehnatva mehnat malakalari to'g'risidagi bilimlar sistemasini zlashtirib olishlari kerak ekan: Mehnat maqsad qo'yish va uning natijasini belgilab olish- m boshlanadi: maqsad - mehnat tasviri. Mehnat qilishdan ko'zlangan maqsad bo'yicha kerakli ma- riallarni tanlab (ajratib) olish. Materialni ishlash uchun kerakli asboblarni tanlab (ajra- 7 bo'limida, o'rta, katta va maktabga tayyorlov guruhlarida esa «Mehnat» bo'limida berilgan. Kattalar mehnati bilan tanishtirish hamma yosh guruhlari uchun «Mashg'ulotlarda taiim berish», «Tevarak-atrof bilan tanishtirish va ijtimoiy hayot hodisalariga qiziqishni tarbiyalash» boiimlarida berilgan. Katta va maktabga tayyorlov guruhlari uchun qo'l mehnatining mazmuni «Qurish-yasash» bo'limida berilgan. Dasturda bolalar mehnatiga mustaqil faoliyat va axloqiy tarbiyaning vositasi sifatida qaraladi. Kattalar mehnati hilan tanishtirish Taiim-tarbiyaviy ishning mazmuni Maktabgacha taiim yoshidagi bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish orqali ularga kattalarning mehnati ijtimoiy-foydali mehnat boiib, narsa va buyumlarni yaratishga qaratilganligi, ular har bir kishi va butun xalq uchun zarur ekanligi to'g'risida tushun- cha berib boriladi. Masalan, o'simliklarni, hayvonlarni parva- rish qilish orqali ulardan olinadigan mahsulot kimlar uchun va nima maqsadda ishlatilishi to'g'risida bilim va tushunchalar berib boriladi. Kattalarning mehnati bilan tanishtirish yana quyidagi maqsadni ko'zlab ham amalga oshiriladi: kattalar mehnati to'g'risida aniq bilim va tasavvurlar berish, mehnatni va mehnat natijalarini qadrlashga o'rgatish, mehnatga qiziqish va muhabbat uyg'otish, mehnat qilish xohishini tarbiyalash va ishni sifatli bajarishga o'rgatish. Kattalar mehnati bilan tanishtirishning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: har bir kishi mehnatining ijtimoiy mohiyati; V.I.Loginovaning olib borgan ilmiy-tadqiqot ishlarida L'kidlanishicha, bolalarga mehnat tarbiyasi berish uchun ular ehnatva mehnat malakalari to'g'risidagi bilimlar sistemasini zlashtirib olishlari kerak ekan: Mehnat maqsad qo'yish va uning natijasini belgilab olish- m boshlanadi: maqsad - mehnat tasviri. Mehnat qilishdan ko'zlangan maqsad bo'yicha kerakli ma- riallarni tanlab (ajratib) olish. Materialni ishlash uchun kerakli asboblarni tanlab (ajra-
8 olish. Natijaga erishish uchun mehnat harakatlarini bajarish. Bu sistemani quyidagi sxemada keltirish mumkin: maqsad, ehnatni tanlash, materialni tanlash, mehnat faoliyati - ehnat quroli, mehnat natijasi. Shunday qilib, maktabgacha yosh davrida mehnat faoli- iti shakllantiriladi. Pedagog rahbarligida mehnatning ijti- oiy sabablarini hamma muhim tomonlari shakllanadi. Katta- r mehnati va uning ijtimoiy ahamiyati to'g'risidagi bilimlar zlashtirilib olinadi. Maktabgacha ta'lim yoshi davrining o'ziga xos tomonlari- m yana biri bolalar mehnatining o'yin bilan bog'liqligidir. O'yin jarayonidagi biror harakat doimo biror mehnat jara- >nini aks ettirishga yo'naltirilgan bo'ladi. Ikkinchi tomondan, ehnat jarayonini bajarishda uni o'yin shakliga aylantirishadi, asalan, barglarni zambillarda tashishadi, mashinalarda yu- shadi.Shu bilan birga o'zining xususiyati, mazmuni, yuzaga ke- ;h sababiga ko'ra mehnat va o'yin bir-biridan farq qiladi. ehnatda maqsad qo'yiladi, uni amalga oshirish, natijasiga ishish uchun shart-sharoit yaratiladi, vositalar izlab topila- O'yinda esa bolalar kattalarning mehnat faoliyatiga taqlid iladi. O'yinda mehnat singari biror aniq natijaga erishilmay- ammo u mehnat kabi bolalarga quvonch bag'ishlaydi, ular ‘zlarida qoniqish hissini sezadilar. O'yinda bola o'z o'ylaganini ivojlantirishi yetakchi rol o'ynaydi, mehnatda Tarbiyachi bolalarni o'z faoliyatlarini taxminiy rejalashtirib lishlariga o'rgatish va ular faoliyatiga rahbarlik qilishi lozim. Shunday qilib, butun bog'cha yoshi davrida mehnat va o'yin 'zaro bog'liq holda kechadi, biroq har qanday holda ham bola- jr mehnatin i o'yinga aylantirish, ularning farqini ishlab chiqa- ish noto'g'ri bo'lar edi. Tarbiyachilar va ota-onalar ta’sirida as- a-sekin bolalar mehnati o'z vazifasi, mazmuni, metodi va tash- :il etilishi bilan mustaqil faoliyat sifatida ajratib boriladi.Mehnatda uning beradigan samarasi faoliyatning majburiy, arkibiy qismi hisoblanadi. Ammo bolalar bilan olib boriladi- an tarbiyaviy ishda mehnat natijasiga bolalarda mehnatga avas hissini tarbiyalash uchun yordam beradigan pedagogik mil deb qarash kerak. 8 olish. Natijaga erishish uchun mehnat harakatlarini bajarish. Bu sistemani quyidagi sxemada keltirish mumkin: maqsad, ehnatni tanlash, materialni tanlash, mehnat faoliyati - ehnat quroli, mehnat natijasi. Shunday qilib, maktabgacha yosh davrida mehnat faoli- iti shakllantiriladi. Pedagog rahbarligida mehnatning ijti- oiy sabablarini hamma muhim tomonlari shakllanadi. Katta- r mehnati va uning ijtimoiy ahamiyati to'g'risidagi bilimlar zlashtirilib olinadi. Maktabgacha ta'lim yoshi davrining o'ziga xos tomonlari- m yana biri bolalar mehnatining o'yin bilan bog'liqligidir. O'yin jarayonidagi biror harakat doimo biror mehnat jara- >nini aks ettirishga yo'naltirilgan bo'ladi. Ikkinchi tomondan, ehnat jarayonini bajarishda uni o'yin shakliga aylantirishadi, asalan, barglarni zambillarda tashishadi, mashinalarda yu- shadi.Shu bilan birga o'zining xususiyati, mazmuni, yuzaga ke- ;h sababiga ko'ra mehnat va o'yin bir-biridan farq qiladi. ehnatda maqsad qo'yiladi, uni amalga oshirish, natijasiga ishish uchun shart-sharoit yaratiladi, vositalar izlab topila- O'yinda esa bolalar kattalarning mehnat faoliyatiga taqlid iladi. O'yinda mehnat singari biror aniq natijaga erishilmay- ammo u mehnat kabi bolalarga quvonch bag'ishlaydi, ular ‘zlarida qoniqish hissini sezadilar. O'yinda bola o'z o'ylaganini ivojlantirishi yetakchi rol o'ynaydi, mehnatda Tarbiyachi bolalarni o'z faoliyatlarini taxminiy rejalashtirib lishlariga o'rgatish va ular faoliyatiga rahbarlik qilishi lozim. Shunday qilib, butun bog'cha yoshi davrida mehnat va o'yin 'zaro bog'liq holda kechadi, biroq har qanday holda ham bola- jr mehnatin i o'yinga aylantirish, ularning farqini ishlab chiqa- ish noto'g'ri bo'lar edi. Tarbiyachilar va ota-onalar ta’sirida as- a-sekin bolalar mehnati o'z vazifasi, mazmuni, metodi va tash- :il etilishi bilan mustaqil faoliyat sifatida ajratib boriladi.Mehnatda uning beradigan samarasi faoliyatning majburiy, arkibiy qismi hisoblanadi. Ammo bolalar bilan olib boriladi- an tarbiyaviy ishda mehnat natijasiga bolalarda mehnatga avas hissini tarbiyalash uchun yordam beradigan pedagogik mil deb qarash kerak.
9 Mehnatda natijaga erishishda, mehnat malakalarini shakl- intirishda pedagogning va bolalar o'rtoqlarining bahosi va 'ziga-o'zi baho berish katta ahamiyatga ega. Bolalar yasagan uyumlari o'yin va mashg'ulotlarda qo'llanilsa, ular o'zlari ya- ayotgan buyumlar yanada sifatli bo'lishiga intiladilar. Maktabgacha ta'lim yoshi davrida bolalarning yoshi lg'ayishi bilan mehnat sabablari ham o'zgarib boradi. Mu- axassislarning olib borgan ilmiy izlanishlari natijasi shu- i ko'rsatadiki, bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish rqali ular kattalardan mehnatning ijtimoiy sababini ancha era o'zlashtirib olar ekanlar. Lekin ular biron ishni mustaqil bajarganlaridagina o'z lehnatlari boshqalar uchun foydali ekanligini ongli ravish- a bilib oladilar. Masalan, onalar va buvilar uchun 8-mart- ;a sovg'a tayyorlash, kichiq guruh bolalari maydonchasini ig'ishtirishga yordamlashish, yirtilgan kitoblarni yamab be- ish, konsert va teatr qo'yib berish va boshqalar bolalardagi riehnatning muayyan natijasiga intilish uyg'otadi, faoliyatning imoiy sabablarini anglatib, mehnatga havasini, ishni baja- shda bolalarning o'z oldilariga qo'yadigan talablarini oshira mehnat ahli o'rtasidagi ijobiy o'zaro yordam berish muno- sabati; har qanday kasb ham muhim ekanligini tushuntirish, Mehnat faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bilan tanishtirish: mehnatning maqsadi, uning ijtimoiy ahamiyati; materiallarni tanlash (mehnat materiallari); jihozlash (mehnat faoliyati uchun zarur boigan asboblar- ni tayyorlab olish); mehnat jarayoni (maqsadga erishish uchun bajariladigan mehnat harakatlari); natija-mehnat mahsuli. MTM dasturiga binoan har bir yosh guruhidagi bolalar kattalar mehnati to'g'risida quyidagi bilim va tasavvurlarni egallab olishlari lozim: Kichik guruh: Ayrim kasb egalarining mehnat jarayoni. Mehnat jarayonidagi mehnat harakatlari. Mehnat jarayonini amalga oshirish uchun kerakli materi- allar. Maium bir mehnat jarayonini bajarish uchun jihozlar. Mehnat natijasi. Kishilar mehnatining ijtimoiy ahamiyati. 9 Mehnatda natijaga erishishda, mehnat malakalarini shakl- intirishda pedagogning va bolalar o'rtoqlarining bahosi va 'ziga-o'zi baho berish katta ahamiyatga ega. Bolalar yasagan uyumlari o'yin va mashg'ulotlarda qo'llanilsa, ular o'zlari ya- ayotgan buyumlar yanada sifatli bo'lishiga intiladilar. Maktabgacha ta'lim yoshi davrida bolalarning yoshi lg'ayishi bilan mehnat sabablari ham o'zgarib boradi. Mu- axassislarning olib borgan ilmiy izlanishlari natijasi shu- i ko'rsatadiki, bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish rqali ular kattalardan mehnatning ijtimoiy sababini ancha era o'zlashtirib olar ekanlar. Lekin ular biron ishni mustaqil bajarganlaridagina o'z lehnatlari boshqalar uchun foydali ekanligini ongli ravish- a bilib oladilar. Masalan, onalar va buvilar uchun 8-mart- ;a sovg'a tayyorlash, kichiq guruh bolalari maydonchasini ig'ishtirishga yordamlashish, yirtilgan kitoblarni yamab be- ish, konsert va teatr qo'yib berish va boshqalar bolalardagi riehnatning muayyan natijasiga intilish uyg'otadi, faoliyatning imoiy sabablarini anglatib, mehnatga havasini, ishni baja- shda bolalarning o'z oldilariga qo'yadigan talablarini oshira mehnat ahli o'rtasidagi ijobiy o'zaro yordam berish muno- sabati; har qanday kasb ham muhim ekanligini tushuntirish, Mehnat faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bilan tanishtirish: mehnatning maqsadi, uning ijtimoiy ahamiyati; materiallarni tanlash (mehnat materiallari); jihozlash (mehnat faoliyati uchun zarur boigan asboblar- ni tayyorlab olish); mehnat jarayoni (maqsadga erishish uchun bajariladigan mehnat harakatlari); natija-mehnat mahsuli. MTM dasturiga binoan har bir yosh guruhidagi bolalar kattalar mehnati to'g'risida quyidagi bilim va tasavvurlarni egallab olishlari lozim: Kichik guruh: Ayrim kasb egalarining mehnat jarayoni. Mehnat jarayonidagi mehnat harakatlari. Mehnat jarayonini amalga oshirish uchun kerakli materi- allar. Maium bir mehnat jarayonini bajarish uchun jihozlar. Mehnat natijasi. Kishilar mehnatining ijtimoiy ahamiyati.
10 O'rta guruhda mehnat to'g'risida qo'shimcha tasavvur va bilimlar beriladi: Harakat sifati haqida. Kishilarning mehnatini yengillatuvchi moslamalar. Kishilarning mehnatga muhabbati. Katta va maktabgacha tayyorlov guruhida yana yangi tasavvur va bilimlar beriladi: Kishilar mehnatini yengillatadigan mashina va me- xanizmlar to'g'risida. Kishilar mehnati jamoa xarakterida ekanligi to'g'risida. Jamoa mehnati jarayonida kishilarning o'zaro munosa- batlari to'g'risida. Mehnat qahramonlari, xalqimizning mehnat an’analari haqida. Kattalar mehnati bilan tanishtirishning vosita va metodlari MTM da bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish har xil tashkiliy yo'llar va metodlar orqali amalga oshiriladi. Birinchi yo'l - ekskursiya, mashg'ulot, maqsadli sayrlar orqali bolalarni kattalar mehnatiga yaqinlashtirish. Bunda kuzatish, kino va diafilm, diapazitiv, teleeshittirish, badiiy adabi- yot, ko'rgan va eshitgani to'g'risida suhbat, tarbiyachi va bolalarning hikoyalari. Tarbiyachining hikoya va tushuntirishi, didaktik o'yinlar kabi turli-tuman metodlardan foydalaniladi. Ikkinchi yo'l - mashg'ulot va mashg'ulotdan tashqari vaqt- larda kattalar mehnatini bolalarga yaqinlashtirish. Gigiye- nik va pedagogik jihatdan mumkin bo'lgan ishlarni (binoni tozalash, idish yuvish, yuvilgan kirlarni dazmollash va tax- lash, bayram kiyimlarini tikish, bolalar bilan o'yin, mashg'ulot uchun kerakli materiallarni tayyorlash va boshqalar) bolalar oldida bajarish. Kuzatish, ko'rsatib tushuntirish, suhbat, tarbiyachining so'zlab berishi va shunga o'xshash materiallardan foydalaniladi. Kuzatishdan keyin bolalar bilan shunga o'xshash mehnat turlarini tashkil etish maqsadga muvofiq bo'lar edi: kutubxonaga borib kelgandan keyin yirtilgan kitoblarni ya- mash, modalar atelyesiga borib kelgandan keyin qo'g'irchoqqa kiyim tikish va hokazolar. Uchinchi yo'l - bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnatlari. Bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnat- lari har xil bo'Iishi mumkin (xona o'simliklarini yuvish, poliz- da ko'chat yoki urug'larni ekish uchun jo'yaklar tayyorlash, bi- noning ichini tozalash va h.k.). 10 O'rta guruhda mehnat to'g'risida qo'shimcha tasavvur va bilimlar beriladi: Harakat sifati haqida. Kishilarning mehnatini yengillatuvchi moslamalar. Kishilarning mehnatga muhabbati. Katta va maktabgacha tayyorlov guruhida yana yangi tasavvur va bilimlar beriladi: Kishilar mehnatini yengillatadigan mashina va me- xanizmlar to'g'risida. Kishilar mehnati jamoa xarakterida ekanligi to'g'risida. Jamoa mehnati jarayonida kishilarning o'zaro munosa- batlari to'g'risida. Mehnat qahramonlari, xalqimizning mehnat an’analari haqida. Kattalar mehnati bilan tanishtirishning vosita va metodlari MTM da bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish har xil tashkiliy yo'llar va metodlar orqali amalga oshiriladi. Birinchi yo'l - ekskursiya, mashg'ulot, maqsadli sayrlar orqali bolalarni kattalar mehnatiga yaqinlashtirish. Bunda kuzatish, kino va diafilm, diapazitiv, teleeshittirish, badiiy adabi- yot, ko'rgan va eshitgani to'g'risida suhbat, tarbiyachi va bolalarning hikoyalari. Tarbiyachining hikoya va tushuntirishi, didaktik o'yinlar kabi turli-tuman metodlardan foydalaniladi. Ikkinchi yo'l - mashg'ulot va mashg'ulotdan tashqari vaqt- larda kattalar mehnatini bolalarga yaqinlashtirish. Gigiye- nik va pedagogik jihatdan mumkin bo'lgan ishlarni (binoni tozalash, idish yuvish, yuvilgan kirlarni dazmollash va tax- lash, bayram kiyimlarini tikish, bolalar bilan o'yin, mashg'ulot uchun kerakli materiallarni tayyorlash va boshqalar) bolalar oldida bajarish. Kuzatish, ko'rsatib tushuntirish, suhbat, tarbiyachining so'zlab berishi va shunga o'xshash materiallardan foydalaniladi. Kuzatishdan keyin bolalar bilan shunga o'xshash mehnat turlarini tashkil etish maqsadga muvofiq bo'lar edi: kutubxonaga borib kelgandan keyin yirtilgan kitoblarni ya- mash, modalar atelyesiga borib kelgandan keyin qo'g'irchoqqa kiyim tikish va hokazolar. Uchinchi yo'l - bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnatlari. Bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnat- lari har xil bo'Iishi mumkin (xona o'simliklarini yuvish, poliz- da ko'chat yoki urug'larni ekish uchun jo'yaklar tayyorlash, bi- noning ichini tozalash va h.k.).
11 Bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnatlarini tashkil etish shakllari ham ish mazmuniga qarab har xil bo'ladi: Asosiy ishni kattalar bajarishadi, bolalar qo'llaridan kel- ganicha yordam beradilar. Tarbiyachi ishni boshlab beradi, qolganini bolalar o'zlari mustaqil davom ettirishadi. Kattalar boshlab beradi, bolalar davom ettiradi, keyin esa bolalar va kattalar birgalikda bajarishadi. Bolalar kattalar bilan birgalikda mehnat qilishlari orqali mehnat malaka va ko'nikmalarini tez va oson egallab oladilar, ularning kattalar mehnati to'g'risidagi bilimlari boyiydi, bunday mehnat bolalarga quvonch bag'ishlaydi. Bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirishda hamma metod va vositalardan keng ravishda foydalaniladi. Shunday qilib kattalar mehnati bilan tanishtirish bolalar mehnat va axloqiy tarbiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Xilma-xil mehnat turlarining vujudga kelishi Mehnat qilish muntazam tarzda boiib, unda hamma bolalar ishtirok etsa va kattalar mehnati bilan tanishtirib borilsa, u tarbiya vositasiga aylanadi. O'z-o'ziga xizmat qilish. Bu bolalar mehnatining bir tu- ri boiib, unda bolalar ilk yoshidan boshlab mustaqil ovqat- lanishga, yuvinishga, kiyinish va yechinishga, o'yinchoqlarni yig'ishtirib qo'yishga o'rgatiladi. O'z-o'ziga xizmat qilish jarayonida bolalarda mustaqillik, maium maqsad bilan harakat qilish kabi sifatlar shakllanadi, bolalar qo'llaridan kelgan ishni o'zlari bajarishga o'rganadilar. O'z-o'ziga xizmat bolalarda oddiy mehnat turlariga nisbatan qiziqish uyg'otadi, batartib- likka, intizomli bo'lishga, xulq-odobga o'rgatadi. 11 Bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnatlarini tashkil etish shakllari ham ish mazmuniga qarab har xil bo'ladi: Asosiy ishni kattalar bajarishadi, bolalar qo'llaridan kel- ganicha yordam beradilar. Tarbiyachi ishni boshlab beradi, qolganini bolalar o'zlari mustaqil davom ettirishadi. Kattalar boshlab beradi, bolalar davom ettiradi, keyin esa bolalar va kattalar birgalikda bajarishadi. Bolalar kattalar bilan birgalikda mehnat qilishlari orqali mehnat malaka va ko'nikmalarini tez va oson egallab oladilar, ularning kattalar mehnati to'g'risidagi bilimlari boyiydi, bunday mehnat bolalarga quvonch bag'ishlaydi. Bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirishda hamma metod va vositalardan keng ravishda foydalaniladi. Shunday qilib kattalar mehnati bilan tanishtirish bolalar mehnat va axloqiy tarbiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Xilma-xil mehnat turlarining vujudga kelishi Mehnat qilish muntazam tarzda boiib, unda hamma bolalar ishtirok etsa va kattalar mehnati bilan tanishtirib borilsa, u tarbiya vositasiga aylanadi. O'z-o'ziga xizmat qilish. Bu bolalar mehnatining bir tu- ri boiib, unda bolalar ilk yoshidan boshlab mustaqil ovqat- lanishga, yuvinishga, kiyinish va yechinishga, o'yinchoqlarni yig'ishtirib qo'yishga o'rgatiladi. O'z-o'ziga xizmat qilish jarayonida bolalarda mustaqillik, maium maqsad bilan harakat qilish kabi sifatlar shakllanadi, bolalar qo'llaridan kelgan ishni o'zlari bajarishga o'rganadilar. O'z-o'ziga xizmat bolalarda oddiy mehnat turlariga nisbatan qiziqish uyg'otadi, batartib- likka, intizomli bo'lishga, xulq-odobga o'rgatadi.
12 Bolalar xo'jalik-maishiy mehnatga MTMda va oilada jalb eti- ladi. Uning mazmuni har xil bo'ladi: xona va MTM maydoncha- sini yig'ishtirish, stolni bezatish va stoldagi idish-tovoqlar- ni yig'ishtirish, choy idishlarini, qo'g'irchoq kiyimlarini, mayda narsalarni yuvish, mashg'ulotga kerakli materiallarni tay- yorlab qo'yish, mashg'ulotdan keyin stol ustidagi narsalarni yig'ishtirib olish va hokazo. Tabiatdagi mehnat bolaning har tomonlama rivojlanishi- da muhim ahamiyatga ega bo'lib, o'simlik va hayvonlar, yil fasllari, jonsiz tabiat to'g'risidagi bilimlar manbayi, bolalarda mehnatsevarlikni, tabiatga ehtiyotkorlik munosabatini tarbi- yalash vositasidir, shu bilan birga bolalar mehnatning bu tu- ri orqali tuproqni ekishga tayyorlash va o'g'itlash, ko'chatni o'tkazish, o'simlik va hayvonlarni parvarish qilish kabi bir qan- cha mehnat malaka va ko'nikmalarini egallab oladilar. Mehnatning asosan ochiq havoda tashkil etilishi bolalar organizmini chiniqtiradi, ularning sog'ligini mustahkamlaydi. Qo'l mehnati - mashg'ulot, o'yinlarga mehnat faoliyati uchun zarur bo'lgan o'yinchoq va qurilmalarni tayyorlash bo'yicha bolalar mehnatidir (qog'oz qiyqimlarini tashlash uchun, o'simliklar urug'i uchun qutichalar, qo'g'irchoq kiyimlari, qal- poqchalar, niqoblar va shunga o'xshash narsalar tayyorlash], Qo'l mehnatini bajarish orqali bola natijaga erishadi narsa, buyum vujudga keladi. Bolalar yopishtirish, bo'yash, qirq- ish, arralash, mix qoqishni, tikish va shunga o'xshash oddiy mehnat malaka va ko'nikmalarini egallab oladilar. Ularda ijod- korlik, topog'onlik, zehnlilikxislatlari o'sadi. Bolalarda mehnat faoliyatini shakllantirish. Mehnat faoliyati har xil mehnat jarayonlaridan tashkil topgan, har xil mehnat turlarini birlashtiruvchi keng tushunchadir. Mehnat jara- yoni-mehnat faoliyatining o'ziga xos bir bo'lagi bo'lib, uning tarkibida esa mehnat faoliyatining hamma tarkibiy qismlari, mehnatning maqsadi, material va mehnat qurol-aslahalari, bi- ron natijani yuzaga keltirish maqsadiga erishish uchun sarf qilingan barcha mehnat harakatlari, mehnat sabablari va mehnat mahsuli yaqqol ko'zga tashlanadi. Mehnat faoliyatini egallash - bu birinchi navbatda mehnat jarayonini uning tarkibiy qismlari bilan birgalikda egallab olishdir. Shunga qarab bolalarning mehnat tarbiyasi vazifalari belgilanadi va ular quyidagilardan iboratdir: Bolalarni bo'lajak mehnat faoliyati oldidan maqsad qo'yishga o'rgatish. 12 Bolalar xo'jalik-maishiy mehnatga MTMda va oilada jalb eti- ladi. Uning mazmuni har xil bo'ladi: xona va MTM maydoncha- sini yig'ishtirish, stolni bezatish va stoldagi idish-tovoqlar- ni yig'ishtirish, choy idishlarini, qo'g'irchoq kiyimlarini, mayda narsalarni yuvish, mashg'ulotga kerakli materiallarni tay- yorlab qo'yish, mashg'ulotdan keyin stol ustidagi narsalarni yig'ishtirib olish va hokazo. Tabiatdagi mehnat bolaning har tomonlama rivojlanishi- da muhim ahamiyatga ega bo'lib, o'simlik va hayvonlar, yil fasllari, jonsiz tabiat to'g'risidagi bilimlar manbayi, bolalarda mehnatsevarlikni, tabiatga ehtiyotkorlik munosabatini tarbi- yalash vositasidir, shu bilan birga bolalar mehnatning bu tu- ri orqali tuproqni ekishga tayyorlash va o'g'itlash, ko'chatni o'tkazish, o'simlik va hayvonlarni parvarish qilish kabi bir qan- cha mehnat malaka va ko'nikmalarini egallab oladilar. Mehnatning asosan ochiq havoda tashkil etilishi bolalar organizmini chiniqtiradi, ularning sog'ligini mustahkamlaydi. Qo'l mehnati - mashg'ulot, o'yinlarga mehnat faoliyati uchun zarur bo'lgan o'yinchoq va qurilmalarni tayyorlash bo'yicha bolalar mehnatidir (qog'oz qiyqimlarini tashlash uchun, o'simliklar urug'i uchun qutichalar, qo'g'irchoq kiyimlari, qal- poqchalar, niqoblar va shunga o'xshash narsalar tayyorlash], Qo'l mehnatini bajarish orqali bola natijaga erishadi narsa, buyum vujudga keladi. Bolalar yopishtirish, bo'yash, qirq- ish, arralash, mix qoqishni, tikish va shunga o'xshash oddiy mehnat malaka va ko'nikmalarini egallab oladilar. Ularda ijod- korlik, topog'onlik, zehnlilikxislatlari o'sadi. Bolalarda mehnat faoliyatini shakllantirish. Mehnat faoliyati har xil mehnat jarayonlaridan tashkil topgan, har xil mehnat turlarini birlashtiruvchi keng tushunchadir. Mehnat jara- yoni-mehnat faoliyatining o'ziga xos bir bo'lagi bo'lib, uning tarkibida esa mehnat faoliyatining hamma tarkibiy qismlari, mehnatning maqsadi, material va mehnat qurol-aslahalari, bi- ron natijani yuzaga keltirish maqsadiga erishish uchun sarf qilingan barcha mehnat harakatlari, mehnat sabablari va mehnat mahsuli yaqqol ko'zga tashlanadi. Mehnat faoliyatini egallash - bu birinchi navbatda mehnat jarayonini uning tarkibiy qismlari bilan birgalikda egallab olishdir. Shunga qarab bolalarning mehnat tarbiyasi vazifalari belgilanadi va ular quyidagilardan iboratdir: Bolalarni bo'lajak mehnat faoliyati oldidan maqsad qo'yishga o'rgatish.
13 Mehnat jarayonini, mehnat faoliyatini rejalashtirib olishga o'rgatish. O'z ish joyini tayyorlab olishga, mehnat madaniyatiga o'rgatish. Mehnat malakasi va ko'nikmalarini o'rgatish. Bajarilgan mehnatning natijasi, sifati va ahamiyati, qan- cha vaqtda bajarilganligiga qarab o'zining va boshqalarning ishini to'g'ri baholashga o'rgatish. Mehnat faoliyati sabablarini shakllantirish. jamoa mehnat faoliyati vaqtida bolalarda ijobiy munosa- batlarni shakllantirish. Maqsad qo'yish. Maqsad qo'yish kattalar taklif etgan maqsadni qabul qilishdan boshlab to o'zi mustaqil maqsad qo'yadigan bo'lguncha rivojlanib boradi (o'simlikka suv qu- yishdan to uni o'stirguncha). Bolalarning o'z oldilariga maqsad qo'yib ish bajarishlarini rivojlantirishlari uchun quyidagilarga rioya qilish zarur: Bolalar mehnat qilishdan ko'zlangan maqsadni tushunib yetishlari kerak (nima uchun u yoki bu ishni bajarishlari kerak, undan ko'zlangan natija nima?]; Kutilgan natijani rasm, qurilma va shunga o'xshashlar tarzida ko'rsatmali tasavvur eta bilish; Ishning mo'ljallangan vaqtda bajarilishi; Bolalar kuchi yetadigan ishlarni qilishi (masalan, ko'chat o'tkazish, o'simlikni sug'orish, ularni parvarish qilish va hoka- zo) kerak. Bola o'z mehnatidan maium bir natijaga ega boiishni ang- lab yetgan taqdirdagina u mehnat faoliyatining maqsadini mustaqil belgilaydi va ishtiyoq bilan mehnat qiladi. Mehnat malakalari va ko'nikmalarini egallab olish - Maktabgacha taiim yoshidagi bolalar mehnati jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Agar bola mehnat harakatlarini bil- masa, u hech qachon mehnat natijasiga erisha olmaydi. Bolalar mehnat malakalari va ko'nikmalarini egallab olganlarida- gina mehnat jarayonini bajonidil bajaradilar. Masalan, tikishda ipni oichab kesib olish, ninaga o'tkazish, uchini tugish, tikish; o'yinchoq yasash uchun egish, bukish, taxlash, burchaklarini bukish, qirqish, tikish kabi mehnat harakatlarini egallab olishlari kerak bo'ladi. Bu ish harakatlarini maium tartib bilan ba- jarish uchun har bir bola o'z mehnat faoliyatini rejalashtirib ola bilishi kerak. 13 Mehnat jarayonini, mehnat faoliyatini rejalashtirib olishga o'rgatish. O'z ish joyini tayyorlab olishga, mehnat madaniyatiga o'rgatish. Mehnat malakasi va ko'nikmalarini o'rgatish. Bajarilgan mehnatning natijasi, sifati va ahamiyati, qan- cha vaqtda bajarilganligiga qarab o'zining va boshqalarning ishini to'g'ri baholashga o'rgatish. Mehnat faoliyati sabablarini shakllantirish. jamoa mehnat faoliyati vaqtida bolalarda ijobiy munosa- batlarni shakllantirish. Maqsad qo'yish. Maqsad qo'yish kattalar taklif etgan maqsadni qabul qilishdan boshlab to o'zi mustaqil maqsad qo'yadigan bo'lguncha rivojlanib boradi (o'simlikka suv qu- yishdan to uni o'stirguncha). Bolalarning o'z oldilariga maqsad qo'yib ish bajarishlarini rivojlantirishlari uchun quyidagilarga rioya qilish zarur: Bolalar mehnat qilishdan ko'zlangan maqsadni tushunib yetishlari kerak (nima uchun u yoki bu ishni bajarishlari kerak, undan ko'zlangan natija nima?]; Kutilgan natijani rasm, qurilma va shunga o'xshashlar tarzida ko'rsatmali tasavvur eta bilish; Ishning mo'ljallangan vaqtda bajarilishi; Bolalar kuchi yetadigan ishlarni qilishi (masalan, ko'chat o'tkazish, o'simlikni sug'orish, ularni parvarish qilish va hoka- zo) kerak. Bola o'z mehnatidan maium bir natijaga ega boiishni ang- lab yetgan taqdirdagina u mehnat faoliyatining maqsadini mustaqil belgilaydi va ishtiyoq bilan mehnat qiladi. Mehnat malakalari va ko'nikmalarini egallab olish - Maktabgacha taiim yoshidagi bolalar mehnati jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Agar bola mehnat harakatlarini bil- masa, u hech qachon mehnat natijasiga erisha olmaydi. Bolalar mehnat malakalari va ko'nikmalarini egallab olganlarida- gina mehnat jarayonini bajonidil bajaradilar. Masalan, tikishda ipni oichab kesib olish, ninaga o'tkazish, uchini tugish, tikish; o'yinchoq yasash uchun egish, bukish, taxlash, burchaklarini bukish, qirqish, tikish kabi mehnat harakatlarini egallab olishlari kerak bo'ladi. Bu ish harakatlarini maium tartib bilan ba- jarish uchun har bir bola o'z mehnat faoliyatini rejalashtirib ola bilishi kerak.
14 Avvaliga mehnat faoliyatini rejalashtirib olishni bolalarga : tarbiyachi o'rgatadi: mehnat maqsadini tushuntiradi, kerakli materiallarni, mehnat qurollarini tanlaydi va uni har bir bola oldiga tayyorlab beradi va bolalarga mehnat faoliyati jarayonini qanday tartibda bajarish kerakligini tushuntiradi. O'rta va katta guruhlarga borganda bu harakatlarni mustaqil bajarishga o'rgatadi. Bunining uchun bolalarga quyidagi savollar bilan murojaat qilib boradi: Biz nima qilamiz? Buning uchun nima qilishimiz kerak? Ishimiz uchun nimalar, qanday materiallar, qanday ish qurollari kerak? Bu material va ish qurollaridan foydalanish qulay bo'lishi uchun ularni ish o'rnimizda qanday joylashtirishimiz kerak? Ishni nimadan boshlab, qanday davom ettirishimiz kerak? (savol mehnat oddiy va murakkabligi, mazmuniga qarab bir necha marta takrorlanishi mumkin). Ishni qanday tugatamiz? Mehnat faoliyatini rejalashtirib olishga o'rgatish mehnatni sifatli bajarishga va mehnat madaniyatiga o'rgatadi. Natija - mehnat faoliyatining muhim tarkibiy qismi bo'lib, uni bolalar ongli ravishda anglab yetishlari kerak. Natijaga erishish bolalarda mehnat qilish odatini, mehnat- sevarlikni tarbiyalaydi, mehnat harakatlarini sifatli bajarishga o'rgatadi. Mehnatning sababi, ya'ni bola nima uchun mehnat qilishini bilishi kerak. Bu quyidagi shart-sharoit ta'sirida rivojlanadi: Bolalar mehnatidan keladigan natijani va uning ijtimoiy mohiyatini bilishlari kerak. Bolalar yasagan buyumlardan MTTda, oilada foydalanish kerak. 14 Avvaliga mehnat faoliyatini rejalashtirib olishni bolalarga : tarbiyachi o'rgatadi: mehnat maqsadini tushuntiradi, kerakli materiallarni, mehnat qurollarini tanlaydi va uni har bir bola oldiga tayyorlab beradi va bolalarga mehnat faoliyati jarayonini qanday tartibda bajarish kerakligini tushuntiradi. O'rta va katta guruhlarga borganda bu harakatlarni mustaqil bajarishga o'rgatadi. Bunining uchun bolalarga quyidagi savollar bilan murojaat qilib boradi: Biz nima qilamiz? Buning uchun nima qilishimiz kerak? Ishimiz uchun nimalar, qanday materiallar, qanday ish qurollari kerak? Bu material va ish qurollaridan foydalanish qulay bo'lishi uchun ularni ish o'rnimizda qanday joylashtirishimiz kerak? Ishni nimadan boshlab, qanday davom ettirishimiz kerak? (savol mehnat oddiy va murakkabligi, mazmuniga qarab bir necha marta takrorlanishi mumkin). Ishni qanday tugatamiz? Mehnat faoliyatini rejalashtirib olishga o'rgatish mehnatni sifatli bajarishga va mehnat madaniyatiga o'rgatadi. Natija - mehnat faoliyatining muhim tarkibiy qismi bo'lib, uni bolalar ongli ravishda anglab yetishlari kerak. Natijaga erishish bolalarda mehnat qilish odatini, mehnat- sevarlikni tarbiyalaydi, mehnat harakatlarini sifatli bajarishga o'rgatadi. Mehnatning sababi, ya'ni bola nima uchun mehnat qilishini bilishi kerak. Bu quyidagi shart-sharoit ta'sirida rivojlanadi: Bolalar mehnatidan keladigan natijani va uning ijtimoiy mohiyatini bilishlari kerak. Bolalar yasagan buyumlardan MTTda, oilada foydalanish kerak.