MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA TASHKIL ETILADIGAN IJODIY O‘YINLAR MUNDARIJA KIRISH I BOB. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tashkil etiladigan ijodiy o’yinlarning nazariy asoslari 1.1.Maktabgacha ta’limda qo’llaniladigan o’yinlar 1.2.Maktabgacha yosh bolalarda ijodiy o’yinlar orqali tarbiya berish jarayoni II BOB. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tashkil etiladigan ijodiy o’yinlarning mazmuni 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotida didaktik o’yinlardan foydalanish usullari 2.2. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tashkil etiladigan ijodiy o’yinlarning tasnifi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI I BOB. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tashkil etiladigan ijodiy o’yinlarning nazariy asoslari 1.1.Maktabgacha ta’limda qo’llaniladigan o’yinlar Ijodkorlik – faoliyatning turli holatlarida paydo bo‘ladi. Qiziqish ilhom, intilish va boshqalar ijodkorlikning inson ongida eng oliy tarzda paydo bo‘lishidan tortib, to namoyon bo‘lishigacha jarayonni o‘z ichiga oladi. Shaxsning ijodiy faoliyat ehtiyoji faoliyatda yangi, ilgari maqsad qilib qo‘yilmagan bunyodkorlik intilishini bildiradi. Bolalardagi ijodiy faoliyatning har qanday kurtaklari taʼlim- tarbiya, faoliyatdan tashqarida kamol topa olmaydi. Taʼlim-tarbiya jarayonida bolalardagi yashirin isteʼdodlarni yuzaga chiqarish, maktabgacha yoshdan boshlab o‘z faoliyatini namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratish, ulardagi ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish kelajakda yuksak salohiyatli, ijtimoiy faol, o‘tkir zehnli, kashfiyotchilik qobiliyatini namoyon eta oladigan raqobatbardosh kadrlarni voyaga yetkazish garovi bo‘lib hisoblanadi. Bu davlatimizning ustuvor yo‘nalishlaridan biri – har tomonlama barkamol insonni voyaga yetkazish g‘oyasiga mos keladi. Maktabgacha taʼlimda bolalarda ijodiy faollikni shakllantirish taʼlim-tarbiya jarayonining muhim tarkibiy qismi sanaladi. Maktabgacha taʼlimning faol va yetakchi subʼektlari bo‘lgan bolalarning yosh va psixologik xususiyatlari, shuningdek, tasviriy sanʼat, mehnat, musiqa va jismoniy tarbiyaning o‘ziga xos jihatlari o‘qituvchidan ijodiy yondashuvni talab qiladi. «Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari” va «Ilk qadam” o‘quv dasturining ishlab chiqilishi uzluksiz taʼlim tizimida maktabgacha taʼlimni samarali amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Maktabgacha ta’limda rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlarni o‘quv tarbiya jarayonida qo‘llash quyidagi o‘ziga xos xarakterga ega bo‘ladi. Birinchidan, rivojlantiruvchi pedagogik o‘yinlar maxsus topshiriqlar majmuasidan iborat bo‘ladi. Ikkinchidan, o‘yin faoliyatidagi topshiriqlar rangli kublar, g‘ishtchalar, 2 kvadratlar, plastilin, karton qog‘ozlar, konstmktor-mexanik majmualarida turli ornament, rasm va jimjimador predmetlar vositasida amalga oshiriladi. Uchinchidan, topshiriqlar mustaqil bajarilishini ta’minlash maqsadida ulrni osondan qiyinga tomon, aniq vaqt oralig‘ida sifatli bajarilishini ta’minlash darkor. Maktabgacha ta’lim muassasalarida interfaol o‘yinlardan foydalanish ijobiy natijalarga olib keladi. Bu o‘yinlar jarayonida bola passiv obyektdan faol subyektga aylanadi. Tarbiyachining asosiy vazifasi esa o‘yinni tashkil etish, bolalar ijodiga sharoit yaratishdan iborat. Interfaol usul: 1. Pedagogik texnologiyaning ajralmas bir qismi sifatida ta’lim tarbiyaning umumiy mohiyatini aks ettiruvchi yahlit jarayondir . 2. Ta’lim tarbiya jarayonini takommilashtiruvchi, optimallashtirishga bo’lgan ijtimoiy ehtiyoj. 3. Didaktik hamda tarbiyaviy xarakterdagi ta’lim tarbiya jarayonini samarali mohorat tarza tashkil etishdur . 4. Yo’naltiruvchanlik vazifasini bajaradi, yani shaxsni rivojlantirish tarbiyalash shakillantirish uchun xizmat qiladi, 5. Shaxsiylik xususiyatga ega bo’lib muayyan ta’lim tarbiya jarayonida qo’llashga nisbatan yagona, qat’iy, me’yorlar talab etilmaydigan jarayon. Interfaol usullar o’z navbatida maktabgacha yoshdagi bolalarda quidagi psixologik xususiystlarini shakillantirish bilan ajralib turadi,Ya’ni ; Fikrlash : - mantiqiy tafakkur ko’rgazmali, tasvirli jarayon asosida rivojlanadi. Nutq:- ichki nutqning rivojlanishiga ma’lum tasir etadi. Ixtiyoriy bilish jarayoni;- o’zlashtirish jarayonida ixtiyoriy ravishda o’z fiktini jamlashga kirishadi. Fiziologik sezgirlik: - individual ravishda aksariyat, xolda past darajada. Bilim orttirish obyekti:- predmet va hodisalar o’rtasidagi sabab – oqibatli bog’liqlik . Bilim ortirish usuli:- mustaqil faoliyat, kattalar va tengdoshlar bilan bilim orttirish muloqot qilish. Muvaffaqiyatli o’zlashtirish shartlari:- shaxsiy dunyoqarashning kengligi, xar bir ishda bilimdonlik. Muloqot yuritish sharti:- vaziyatdan tashqari shaxsiy muloqot. Tengdoshlari bilan munosabatlar:- hissiy ko’mak manbai. His-hayajonlar:- yuqori darajadagi his- tuyg’ularga egalik.O‘quv dasturida maktabgacha taʼlim muassasasida rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishda bolalarning o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lgan yoshga doir xususiyatlari va ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahmiyat 3 kasb etishi qayd etiladi. Shu bilan birga rivojlantiruvchi muhit mazmuniga quyidagilar ko‘rsatiladi: - maktabgacha taʼlim tashkilotining ko‘rgazmali- rivojlantiruvchi muhiti mazmuni madaniytarixiy qadriyatlar: milliy va mintaqaviy anʼanalar; tabiat, iqlimdan kelib chiquvchi xususiyatlarga mos bo‘lishi lozim; - muhit mazmuni birlamchi dunyoqarash asoslarini shakllantirish, bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuviga yordam berishi lozim. Albatta, maktabgacha taʼlimni ham shaklan, ham mazmunan yangilashga qaratilgan bu kabi innovatsiyalar ota-onalardan tortib barcha pedagoglar bola tarbiyasi, uning taʼlim olishga tayyorgarligiga zamon talablaridan kelib chiqqan holda yondashuvini talab etadi. Maktabgacha taʼlim tashkiloti guruhlarida tashkil etiladigan rivojlanish markazlaridagi jarayonlar bolalarning doimiy ravishda yangi bilimlarni o‘zlashtirishga, mustahkamlashga yordam beradi. Bolalarni o‘z bilimini mustaqil ravishda to‘ldirib borish, kechayotgan yangilanish jarayonlariga munosib moslashib borishga o‘rgatish rivojlanish markazlarining asosiy maqsadidir. Dastur asosida tashkil etiladigan rivojlanish markazlari bolalarda quyidagilarni tarkib toptiradi: - o‘zgarishlarni qabul qilish va amalga oshirish; - tanqidiy fikrlash; - tanlashni amalga oshirish; - muammolarni eta olish; - ijodiy, tafakkur va ixtirochilik imkoniyatlarini namoyon etish; - odamlar, jamiyat, mamlakat, atrof- olam to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish. Bugunga kelib xorijiy mamlakatlarda, maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilarini ingliz tiliga o‘rgatish borasida ko‘plab ta’lim dasturlari ishlab chiqarilmoqda. Masalan, Rossiya mutaxassislari M.N. Yevseyeva, T.V. Zemchenkova, L.L. Likova, I.A. Shishkova va boshqalar tomonidan maktabgacha ta’lim muassasasi bolalariga ingliz tilidan saboq beruvchi dastur ishlanmalari taklif etildi. Ushbu dasturlar o‘zida bolalarga mo‘ljalangan ingliz tilidagi so‘z va iboralarni, she’rlar, qo‘shiqlar va turli xil interfaol o‘yinlarni mujassamlashtirgan. Kitobdagi mavzular ko‘proq fonetika va leksikaga qaratilgan. Dastur ishlanmasi “Firststeps” (“Birinchi qadam”) deb nomlangan va u 2007–2010 yillari tahrirlangan “Step by step” nomli o‘quv dasturini amalga oshirishga asoslangan. “Step by step” o‘quv dasturi 5–7 yoshli maktabgacha ta’lim muassasasirirg 4 tarbiyachilariga mo‘ljalangan. Rossiyaning «Pchelka» nomli bog‘chasida amalda sinovdan o‘tgan ushbu o‘quv dasturi bolalarga ingliz tilini o‘rgatishda yuqori ko‘rsatkichlarga erishish mumkinligini isbotladi. “Firststeps” (“Birinchi qadam”) dasturining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – unga asoslangan ta’lim jarayoni ingliz ertak qahramonlari (Winnie the Pooh, Tiger, Piglet, Donkey) bilan sirli o‘rmoniga sayohat tarzida tashkil etilgan. Har bir mavzu qiziqarli hikoyalarga boy bo‘lib, avvalgi darsni mantiqan davom ettiradi. Bolalarda ingliz tiliga kuchli qiziqish uyg‘otish maqsadida, turli ko‘ngilochar o‘yinlar, qiziqarli topishmoqlar, she’rlar, qo‘shiqlar, dialogli suhbatlar ishlatilgan. Bolalar sonining 5-8 tadan 10-12 tagacha bo‘lishi talab etiladi. Muallifning dasturi doirasida 4-5 daqiqa davomida tanaffus e’lon qilinib, qo‘shiq kuylash, raqsga tushish majburiy hisoblanadi. Undan tashqari xorijiy tajribadan kelib chiqib quyidagi tartibni keltirish mumkin. O‘yin qoidasini bolalar o‘zlari o‘yin jarayonida belgilashadi. Qoidali o‘yinlarning mazmuni va qoidasi kattalar tomonidan belgilanadi. Qoidali o‘yinlarga quyidagilar kiradi: didaktik o‘yinlar, harakatli o‘yinlar, musiqaviy o‘yinlar, ermak o‘yinlar. Bolalarga ta’lim-tarbiya berish maqsadida kattalarning o‘yinni tanlay bilishi, unga to‘g‘ri rahbarlik qilish "Bolajon"da belgilangan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishni ta’minlaydi. O‘yin bolalarni rivojlantirish va tarbiyalash vositasidir. Psixologlar o‘yinni maktabgacha yosh davrida etakchi faoliyat deb hisoblaydilar. O‘yin tufayli bolaning yuqori rivojlanish bosqichiga o‘tishini ta’minlovchi sifatlar shakllanadi, uni ruhiyatida sezilarli o‘zgarishlar yuz beradi. O‘yinda bola shaxsi ning hamma tomoni bir-biriga o‘zaro ta’sir etgan holda shakllanadi. O‘ynayotgan bolani kuzatayotib uning qiziqishlarini, tevarakatrof to‘g‘risidagi tasavvurini, kattalarga va o‘rtoqlariga bo‘lgan munosabati ni bilib olish mumkin. Shaxsdagi biron sifatni tarbiyalash uchun uning boshqa tomonlarini ham rivojlantirish kerak. Masalan, bolaning o‘yiniga qiziqishini, tashqilotchilik qobiliyatini rivojlantirish uchun mazmun jihatidan boy o‘yinlar yaratilishi kerak. Bolalarning ijodiy o‘yinlarini rivojlantirish uchun esa o‘z navbatida yaxshi tashkil etilgan bolalar jamoasi zarur bo‘ladi. O‘yin bolalarni jismoniy tomondan tarbiyalash sistemasida, MTMning ta’limtarbiya ishida, axloqiy, mehnat va estetik tomonlama 5 tarbiyalashda katta o‘rin tutadi. O‘yinda bola organizmiga xos bo‘lgan talab va ehtiyojlar qoniqtiriladi, hayotiy faollik ortadi, bardamlik, tetiklik, guvnoqlik tarbiyalanadi. Shuning uchun ham bolalarni jismoniy tarbiyalash sistemasida o‘yin munosib o‘rin egallaydi. O‘yin ta’lim va mashg‘ulotlar bilan, kundalik hayotdagi kuzatishlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib juda katta ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega. Ijodiy o‘yinlarda muhim bilim egallash jarayoni yuzaga keladi. bu bolaning aqliy kuchini ishga soladi, tafakkurini, hayolini, diqqatini, xotirani faollashtirishni talab qiladi, bola masalalarni mustaqil hal qilishga o‘rganadi, o‘ylagan narsasini amalga oshirish uchun yaxshiroq va osonroq usul o‘ylab topadi, o‘z bilimlaridan foydalanish va uni so‘z bilan ifodalashga o‘rganadi. O‘yinda aks ettirlayotgan narsani bili bolishga qiziqish uyg‘onadi. Ko‘pincha o‘yin bolalarga yangi bilim berish va ularning fikrini. bilim doirasini kengaytirish uchun hizmat qiladi. Ijodiy o‘yi nni tor didaktik maqsadlarga bo‘ysindirib bo‘lmaydi, bu o‘yin yordamida juda katta vazifalar hal qilinadi. Qoidali o‘yin bolaning sensor rivojlanishini, taffakkur va nutqini, ixtiyorsiz diqqatini va xotirasini, har xii harakatlarini muntazam ravishda mashq qildirib borish imkonini beradi. Har bir qoidali o‘yin ma’lum didaktik maqsadga ega bo‘lib, bolani umumiy rivojlantirishga qaratilgan bo‘ladi. Ta‘limning o‘yin shaklida bo‘lishi muhim ahamiyaiga ega bo‘lib bolaning umumiy rivojlantirishga qaratilgan bo‘ladi. Ta’limning o‘yin shaklida bo‘lishi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bolaning yosh xususiyatlariga mos keladi. Qiziqarli o‘yin bolaning aqliy faolligini oshiradi, o‘yinda bola mashg‘ulotdagiga nisbatan murakkabroq masalani hal qilishi mumkin. Bu ta’lim butunlay o‘yin shaklida bo‘lishi kerak degan gap emas. Ta’lim turli usullar va metodlarni qo‘llashni talab etadi. O‘yin ta’limning shakllaridan biri bo‘lib, boshqa bir metod bilan qo‘shib olib borilgandagina yaxshi natija beradi, bular kuzatish, suhbat, so‘zlab berish va hakozolar. 6 1.2.Maktabgacha yosh bolalarda ijodiy o’yinlar orqali tarbiya berish jarayoni Bola o‘ynayotib o‘z bilimidan foydalanishni, uni har xil sharoitda ishlata bilishni o‘rganadi. Ijodiy o‘yinlarda bolalarning fantaziyasi, buyum yasashi, tajriba qilishiga keng yo‘l ochiladi. O‘yinda aqliy rivojlanish bilan birga axloqiy sifatlar ham shakllanadi. O‘yin jarayonida yuz bergan kechilmalar bola ongida chuqur iz qoldiradi, shuning uchun o‘yin bolada yaxshi hislarni, ulug‘vor orzular va intilishlarni, qiziqishlarni tarbiyalashga yordam beradi. O‘yin mustaqil faoliyat bo‘lib, bu jarayonda bolalar o‘z tengdoshlari bilan aloqa qilishga kirishadilar. Ularni umumiy maqsad, unga erishishdagi umumiy kechilmalar birlashtiradi. Shuning uchun o‘yin do‘stona munosabatlarni tarbiyalashda, jamoa hayoti malakalarini, tashkilotchilik qobiliyatlarini shakllantirishda muhimdir. Birgalikdagi o‘yin bilan birlashgau kichik bolalar jamoasida murakkab munosabatlar vujudga keladi. Tarbiyachining vazifasi har bir bolani faol o‘yinga jalb qilish, bolalar o‘rtasida do‘stlikka, haqqoniylikka, o‘rtoqlarini javobgarligini sezishga asoslangan munosabatlar o‘rnatishdan iborat. O‘yin mehnat tarbiyasi vazifasini bajarishga ham yordam beradi. Bolalar o‘z o‘yinlarida har xil kasbdagi qishilarni aks ettiradilar. Bu bilan ular kattalarning harakatlariga taqlid qilib qolmay, shu bilan bir qatorda ularning ishiga mehnatiga bo‘lgan munosabatlarini ham aks ettiradilar. O‘yin bolada ko‘pincha mehnat qilish xoxishini uyg‘otadi, o‘yin uchun keraqli narsalarni tayyorlash va yasashga majbur qiladi. Bolalar har xil mashinalar yasaydilar va texnik o‘yinchoqlar bilan o‘ynaydilar. O‘yin estetik tarbiyaning muhim vositasidir. O‘yinda ijodiy hayol, fikrlash qobiliyati yuzaga keladi va rivojlanadi. To’g’ri tanlangan o‘yinchoq badiiy didni tarbiyalashga yordam beradi. Harakatli o‘yinlarda harakatning go‘zalligi va maromi bolalarni o‘ziga maftun qiladi. O‘yinning katta tarbiyalovchi ahamiyati o‘z-o‘zidan amalga oshmaydi. O‘yin befoyda, hatto zarali bo‘lishi, ba’zan yomon hislarni qo‘zg‘atishi mumkin. Tarbiyachi o‘yin yordamida bolalarni har tomonlama rivojlantirish vazifasini amalga oshirish uchun unga muntazam ravishda ta’sir etib borishi zarur. 7 Bu vazifani hal etishda o‘yin bolalar bog‘chasidagi ta’lim-tarbiyaviy ishning hamma tomonlari bilan bog‘langan bo‘lishi kerak. O‘yinda bolalarning mashg‘ulotlarda olgan bilim va malakalari aks etadi va rivojlantiriladi, ular orqali esa bola hayotga o‘rgatiladi. Ikkinchi tomondan, o‘yinda tarbiyalangan sifatlar faoliyatning boshqa turlariga ko‘chi riladi. Bolalarning narsalar, ularni sifati to‘g‘risida bilimlarni mustaxkamlash uchun har xii o‘yinchoqlar, suratlar, uy- ro‘zg‘or buyumlaridan foydalaniladi. O‘yinchoqlar bilan o‘ynaladigan o‘yinlar. "Xaltachada nima bor?" o‘yinning maqsadi o‘yinchoqlaring nomlari bilan tanishtirish va bu o‘yinchoqlar to‘g‘risida bilimlarni mustaxkamlash, tovushlar talaffuzini mashq qildirishdir. "Bu nima?" o‘yinida bolalar qo‘ g‘irchoqqa har xii narsalar va ularni ishlatilishi to‘ g‘risida gapirib beradilar. Bunday o‘yin guruhda, bog‘cha maydonchasida, uxlash xonasida o‘tkazilishi mumkin. Didaktik o‘yinlarda tarbiyachi bolalarni faqat narsalarning nomi va ular nimaga keraqligi bilan tanishtiribgina qomay, balki shu narsalarning shakli, rangi, katta kichikligi, fazoda tutgan o‘rni xaqida ham tanishtiradi. Har bir buyum va o‘yinchoq o‘zining aniq tashqi ko‘rinishiga ega bo‘lishi kerak, o‘yinda esa qo‘yilgan maqsad narsaning asosiy begisini ajrata bilishga imkon tug‘dirishi lozim. Bunday talabga xalq o‘yinlari o‘z shakliningi aniqligi, rangining tiniqligi bilan ko‘proq javob bera oladi. Bolalarni aqliy vazifalanii bajarishga undaydigan o‘yinlar ham katta ahamiyatga ega. Bolalarning rang xaqidagi tushunchalarini mustaxkamlash va aniqlash uchun quyidagi o‘yinlar o‘tkaziladi: sharlarni rangiga qarab to‘plash, "Dumaloqni dumalatish", xalqachalarni ipga o‘tkazish, "Shu rangdagi dumalaoqni dumalatish", "Kimda mana bu rangdagi xalqacha bor", "Kim mana bu rangdagi xaltachani topa oladi" va x.k .. Qo‘g‘irchoq bolalarning eng sevimli o‘yinchoqlaridan biri. Har bir bolalar bog‘chasida didaktik jixozlangan o‘yinchoq bo‘lishi kerak. Qo‘g‘irchoq jixozlariga kiyim, ichki kiyim, poyafzal, idish-tovoq, mebel o‘yinchoqlar kiradi. Qo‘g‘irchoq bilan quyidagi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin:"Qo‘g‘irchoqni kiyintirarniz", "Qo‘g‘irchoqni sayrga otlantiramiz", "Qo‘g‘irchoqni mexmon qi lamiz". "Qo‘g‘irchoqlar bayrami", Qo‘g‘irchoqning tug‘ilgan kuni", "Qo‘g‘irchoqni uxlatamiz". O‘yinlar topishmoqlar bilan qo‘shib olib borilganda 8 qiziqarli bo‘ladi. Masalan, "Qo‘g‘irchokni uxlatamiz" o‘yinida qo‘g‘irchoqqa karovat tayyorlayotganda tarbiyachi "Uzun , yumshoq, yo‘l-yo‘l... .." (matras), "Oq, toza, to‘rt burchak ..." (yastiq), "Paxtali issiq ..." yoki "junli issiq"(adyol) va boshqa topishmoqlarni aytishi mumkin. Qo‘g‘ichoqning karovati tayyor bo‘lgandan keyin qo‘g‘irchoqni yotqizib, "alla aytadi. Mebellarning nimaga ishlatilishi, o‘yinchoqlarning nomini mustaxkamlash uchun "Qo‘g‘irchoqqa xona yasatamiz", "Qo‘g‘irchoqqa o‘yinchoq sovg‘a qilamiz" kabi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin. Tarbiyachi bolalarni narsalar, ularning nomlari, belgi sifatlari, nimaga ishlatilishi bilan tanishtiribgina qolmay, muyyan predmetlar orqali ularni oddiy turlarga ajratishni o‘rgatib boradi; ayiq, qo‘g‘irchoq , quyon-o‘yinchoqlar; kastryulka, tarelka, choynak-idish-tovoq. O‘yinlarni narsa va buyumlarni tasvirlovsi rasmlar orqali ham o‘tkazish murnkin. Bo‘ larga "Bu narsa o‘zi to‘g‘risida nirna deydi?", "Kim birinchi bo‘lib aytib beradi?" (bolalarni diqqatini rivojlantirishga qaratilgan qo‘ g‘ irchoq, narsa va ularning shakli, rangi to‘g‘risida), "Kim bo‘ladi?" "Qaysinisi bir xil ?" kabi o‘yinlarni ko‘rsata bo‘ladi. Bolalarning tabiat to‘ g‘risidagi bilirnlarini mustaxkarnlash uchun "Hidiga qarab top", "Mazasiga qarab top, "Ushlab ko‘rib top "!Kim nimani eshityapti" kabi o‘yinlarni o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.Kichik yoshdagi bolalar bilan so‘zli o‘yinlar o‘tkazilmaydi Katta va tayorlov guruhlarida didaktik o‘yinlar o‘zining mazmun va g‘oyasi jixatidan ancha murakkabdir. Bu yoshdagi bolalar bilan buyum va rasmlar bilangina didaktik o‘yinlar o‘tkaza qolmay, so‘zli didaktik o‘yinlar ham o‘tkaziladi. Buyumlar va rasmlar bilan o‘tkaziladigan didaktik o‘yi nlarda bolalarning narsalar sifati, xususiyati, nimadan yasalgani, qayerda qilingani, nima uchun keraqligi va xakozolar to‘g‘risidagi bilimi aniqlanadi hamda mustaxkamlanadi. Bunday o‘yinlaga quydagilarni misol qilib keltirish mumkin:"Nima nimadan yasalgan?", "Guruh xonasiga sayoxat", "Ovoziga qarab top" va boshqalar. Umumlashtirishga o‘rgatish bo‘yicha turlarga ajratishni o‘rgatuvchi o‘yinlar katta o‘rin egallaydi. "qaysi fabrikada nima ishlar bajariladi?", "Fabrikada nima ish qilinadi, dalada nima etishtiriladi?", "Kimga nima kerak" "Kim nima bilan ishlaydi?", "Qayerda o‘sadi?’’, "Sayoxat"(shahar bo‘lab, dalaga 9 maktabga va hokazo), "Pochta" va boshqalar. O‘yinni tashkil etishda muhim masalalardan biri – o‘ynovchilarni guruhlarga biriktirishdir. Guruhlarni tuzishda quyidagi talablarga rioya qilinadi: 1) guruhlardagi bolalar soni – besh kishidan oshmasligi; 2) har bir guruhdagi bolalarning bir-birini yaxshi tanishi, o‘zaro munosabatlarining yaxshi bo‘lishini hisobga olish; 3) o‘ynovchilarga vazifalarni taqsimlashda ularning qiziqish va qobiliyatini hisobga olish. 10 II BOB. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tashkil etiladigan ijodiy o’yinlarning mazmuni 2.1. Maktabgacha ta’lim tashkilotida didaktik o’yinlar “Ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini, shuningdek, www.pedagoglar.uz 45-son 7–to’plam Iyun 2023 Sahifa: 112 ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi lozim. Bunda bolalar vatanga muhabbat hissini, oilaga, o‘z xalqining milliy, tarixiy, madaniy qadriyatlarga hurmat, atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni shakllantirishga alohida e’tibor qaratish lozim1 ” Maktabgacha yosh bu inson hayotining o‘ziga xos davri. Uning o‘ziga xosligi uning maxsus sezgirligi, atrofdagi voqelikni o‘zlashtirishga juda ham sezgirdirlar. O‘yinning ko‘ngilochar shaklida berilgan bilimlarni bolalar uzoq "ruhsiz" mashqlar, faoliyatlar bilan bog‘liq bo‘lganlarga qaraganda tezroq, kuchliroq va osonroq egallaydilar. Shuning uchun faoliyatlarni o‘yin orqali tashkil etish, xususan, didaktik o‘yinlar muammosi pedagogikaning eng dolzarb muammolaridan biridir. Bolani bilim va aqliy faoliyat usullari bilan boyitish, kognitiv qiziqishlar va qobiliyatlarni shakllantirish kerak. O‘yin maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchisining asosiy faoliyati hisoblanadi. Bolaning xotirasi, tasavvuri, tafakkuri, hissiyotlari, irodasi, xarakterining rivojlanishi o‘yin jarayonida sodir bo‘ladi. Didaktik o‘yinlar kognitiv xarakterning qobiliyatlari va ehtiyojlarini, intellektual axloqiy va irodaviy fazilatlarni rivojlantirishni va kognitiv qiziqishni shakllantirishni rag‘batlantiradi. Bolalar bilan ishlashda turli didaktik o‘yinlarni qo‘llagan holda, bolalar materialini yaxshiroq idrok etishlari va murakkab vazifalarni to‘g‘ri bajarish ko‘nikmalarini hosil qilish mumkin. Didaktik o‘yinlarni qo‘llash pedagogik jarayonning samaradorligini oshiradi, bundan tashqari, didaktik o‘yinlar bolalarning aqliy rivojlanishiga katta ta‘sir ko'rsatadi, bolalarda xotirani, fikrlashni rivojlantirishni rag‘batlantiradi. Didaktik o‘yinlar juda katta ahamiyatga ega ekanligini hisobga olgan holda faoliyat jarayonida keng qo‘llash lozim. Tarbiyalanuvchilar maktabgacha ta’lim tashkilotlarida olib 11 borilayotgan o‘qitish jarayonlaridan zerikib qolmasligi kerak. O‘qitish quvonchli bo'lishi kerak! Didaktik o‘yinlarda shaxsning to‘liq rivojlantirishni rag‘batlantiruvchi shartlar mavjud: kognitiv va hissiy printsiplarning birligi, tashqi va ichki harakatlar, bolalarning jamoaviy va individual faoliyati kabilardir. Shunday qilib, har bir o‘yin bolaga yangi his-tuyg‘ular, ko‘nikmalar olib keladi, muloqot tajribasini kengaytiradi va jamoaviy va individual faoliyatni rivojlantiradi. Shularni hisobga olgan holda o‘yinlarni bosqichlarning zarur ketmaketligi, har bir bola uchun eng oddiy va eng qulay o‘yinlardan tortib, murakkabroq o‘yinlargacha bola bola hayotida o‘zining tasiri mavjudligini unutmasligimiz lozim. Shaxsning faoliyat subyekt sifatida shakllanishi o‘yindan boshlanadi. O‘yin katta va ichki ahamiyatga ega ekanligi shubhasiz. Deyarli barcha maktabgacha ta’lim tashkilotlarining har bir guruhida har qanday faoliyat davomida, shu jumladan o‘yin vaqtida o‘zini boshqacha tutadigan va shunga mos ravishda boshqacha yondashuvni talab qiladigan kamida uch turdagi bolalar mavjud. Birinchi turdagi bolalar juda faol, harakatchan, kuchli hayajonga moyil. Ular har qanday yangi o‘yinni bajonidil qabul qilishadi va unda ishtiyoq bilan ishtirok etishadi. Odatda ular tezda o‘yin maqsadini tushinishadi va faol rollarni bajarishga intilishadi. Ammo ko‘pincha bu bolalar boshqalarga e‘tibor bermaydilar va o‘z qobiliyatlarini namoyish etish bilan band bo‘lishadi. Bunday bolalar uchun qoidalarni bajarish eng qiyin hisoblanadi: o‘z navbatini kutish, ma‘lum bir signalgacha harakat qilmaslik, asosiy rol yoki jozibali obyektdan boshqalarga voz kechish kabilardir. Bundan tashqari, ushbu qoidalarni amalga oshirish, qoidalarni bajarish ular uchun ayniqsa foydalidir. Bunday o‘yinlarni o‘tkazishda birinchi tur tarbiyalanuvchilarga qoidalarga rioya qilishning ahamiyatini ko'rsatish va ularga rioya qilganlaridan so‘ng mamnun bo‘lishlarini ta‘minlashga harakat qilish lozim. Ikkinchi turdagi bolalar ko‘proq uyatchan va ehtiyotkor bo‘lishadi. Ular odatda o‘yinning maqsadini darhol anglamaydilar va yangi faoliyatga o‘tishga tayyor emaslar. Avvaliga ular qiziqishsiz, boshqa bolalarning harakatlarini kuzatadilar. Bunday bolani faoliyatga tayyor bo‘lgunga qadar faol rol o‘ynashga, faoliyatni bajarishga majburlamaslik lozim. O‘yinni tomosha qilish va birinchi navbatda unda passiv 12 ishtirok etish, u asta-sekin kattalar va uning tengdoshlari tomonidan o‘yinga qiziqish uyg‘otadi. So‘ngra malum vaqt o‘tgach, u tashabbusni o‘z qo‘liga olishni boshlaydi. Albatta, bu tarbiyachining ko‘magi va roziligi bilan amalga oshadi. Biroq, uchinchi guruh tarbiyalanuvchilar, hatto tarbiyachining www.pedagoglar.uz 45-son 7–to’plam Iyun 2023 Sahifa: 114 ko‘magi bilan ham o‘yinga kirishib keta olmaydi. Har bir guruhda tengdoshlaridan orqada qoladigan va ular bilan teng harakat qila olmaydigan, passiv tarbiyalanuvchilar bo‘lishi mumkin. Bunday bolalar o‘yinni takroriy takrorlash orqali ham, faoliyatning maqsadini tushuna olishmaydi, faol rollardan qochishadi va ularni o‘z zimmalariga olishganda ham, noto‘g‘ri harakat qilishadi. Bu guruhda kiruvchi tarbiyalanuvchilar alohida e‘tibor talab qiladi. Ular kattalar bilan shaxsiy aloqaga, shaxsiy e‘tiborga, tushuntirishga, rag‘batlantirishga muhtoj bo‘lishadi. Adabiyotlarni nazariy o‘rganish, natijalarini amaliy faoliyatga tahlil qilib, tadbiq etish orqali didaktik o‘yinlarni qadim zamonlardan boshlab maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda har doim katta ahamiyatga ega bo‘lgan degan xulosaga kelish mumkin. O‘yindan foydalanishning didaktik usuli XVIII asrda I. B. Bazedov, C. G. Salzman, kabi pedagoglar tomonidan ishlab chiqilgan. Ular bolalarning ta‘limini yanada qiziqarli, ularning yosh xususiyatlariga mos qilish uchun turli o‘yinlardan foydalanganlar. Ushbu o‘yinlarni qo‘llashning didaktik usuli pedagogikada 2000- yilga kelib F. Ferebl tomonidan taqdim etilgan. U o‘yinni nutqni boyitish, fikrlash, tasavvurni rivojlantirishda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini takidlab o‘tgan. F. Ferebl o‘yinni maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni tarbiyalash uchun asos deb hisoblagan. F. Ferebl bolalar uchun turli didaktik o‘yinlarni ishlab chiqgan. Didaktik o‘yinlarning rolini ochib berish haqidagi maxsus bilimlar Tixeevaga tegishlidir (Tixeeva, 2013). U didaktik o‘yin bolaning eng xilma-xil qobiliyatlarini, uning idrokini, nutqini, e‘tiborini, tafakkurini rivojlantirishga imkon beradi, deb hisoblagan. Tixeeva tomonidan ishlab chiqilgan ba’zi didaktik o‘yinlar hozirgi kunga qadar maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatlarida keng foydalaniladi. 13