Ilmiybaza.uz MAVZU: MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARI PEDAGOGIK HODIMLARNING HUQUQ VA MAJBURIYATLARI KURS ISHI 1 Ilmiybaza.uz REJA: KIRISH .................................................................................................................... 3 I- BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIGA MALAKALI KADRLARNI TAYYORLASH VA ULARNI JAMOA FAOLIYATIDAGI O’RNI ................. 7 1.1. Maktabgacha ta’lim tizimiga malakali kadrlarni tayyorlash ............................... 7 1.2. Maktabgacha ta`lim tashkiloti pedagog-xodimlarining jamoa faoliyatidagi o’rni ........................................................................................................................ 13 2- BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARI PEDAGOGIK HODIMLARNING HUQUQ VA MAJBURIYATLARI ................................... 19 2.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlari .......................................................................................................... 19 2.3 Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlar tomonidan ta`lim - tarbiyaviy ishlarni nazorat qilish ............................................................................. 23 XULOSA ............................................................................................................... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................. 33 2 Ilmiybaza.uz KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Bugun Yangi O'zbekiston hayotining barcha sohalari chuqur islohotlar maydoniga aylangan. Bu jarayonda ijtimoiy sohaning asosi hisoblangan ta'lim tizimidagi o'zgarishlar haqida to'lqinlanib so'zlamaslikning iloji yo'q. Mamlakatimizda so'nggi yillarda ta'lim tizimining barcha bosqichlarini zamonaviy talablar asosida tashkil etish bo'yicha amaliy ishlar hal qiluvchi bosqichga kirdi. Prezidentimiz ta'kidlaganidek: “Farzandlarimiz maktabdan qanchalik bilimli bo'lib chiqsa, yuqori texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot tarmoqlari shuncha tez rivojlanadi, ko'plab ijtimoiy muammolarni echish imkoni tug'iladi. Shunday ekan, Yangi O'zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi desam, o'ylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni qo'llab-quvvatlaydi”. Ta'lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy qismini, albatta, oliy ta'lim tizimidagi islohotlar tashkil etadi. Xususan, O'zbekiston Respublikasida oliy ta'limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo'nalishlarini belgilash, mustaqil fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini sifat jihatidan yangi bosqichga ko'tarish, oliy ta'limni modernizatsiya qilish, ilg'or ta'lim texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy soha va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish maqsadida davlatimiz rahbarining 2019 yil 8 oktyabrdagi farmoni bilan tasdiqlangan O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasi sohadagi yangi islohotlar uchun debocha vazifasini bajarib bermoqda. Ushbu hujjatga intellektual taraqqiyotni jadallashtirish, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash, ilmiy va innovatsion faoliyatni samarali tashkil etish hamda xalqaro hamkorlikni mustahkamlash maqsadida fan, ta'lim va ishlab chiqarish integratsiyasini rivojlantirish singari vazifalar asos qilib olindi. Kontseptsiya mazmuni mamlakatimiz oliy ta'lim tizimini isloh qilishning ustuvor yo'nalishlarini aks ettiradi. Unda oliy o'quv yurtlarida qamrov darajasini kengaytirish hamda ta'lim sifatini oshirish, raqamli texnologiyalar va ta'lim platformalarini joriy etish, yoshlarni ilmiy faoliyatga jalb qilish, innovatsion 3 Ilmiybaza.uz tuzilmalarni shakllantirish, ilmiy tadqiqotlar natijalarini tijoratlashtirish, xalqaro e'tirofga erishish hamda boshqa ko'plab aniq yo'nalishlar belgilab berilgan. Bularning barchasi ta'lim jarayonini yangi sifat bosqichiga ko'tarish uchun xizmat qiladi. Bugungi kunda jahondagi nufuzli oliy ta'lim muassasalari ilm-fanning yirik o'choqlari hisoblanishi hech kimga sir emas. Hozirda yangi-yangi oliy o'quv yurtlari, dunyodagi etakchi universitetlarning filiallari tashkil etilmoqda. Misol uchun, so'nggi 5 yilda mamlakatimizda 47 ta yangi oliy ta'lim muassasasi, jumladan, xorijiy universitetlarning filiallari tashkil etilib, oliy o'quv yurtlarining soni 125 taga yetdi. Davlat-xususiy sheriklik tizimi asosida nodavlat oliy ta'lim muassasalari faoliyati yo'lga qo'yilmoqda. Aholi fikrini o'rgangan holda, sirtqi va kechki ta'lim shakllari qayta tiklandi, qabul kvotalari oshirilmoqda. Maktab bitiruvchilarini oliy ta'limga qamrab olish darajasi 2016 yilgi 9 foizdan 2020 yilda 25 foizga etdi. Professor-o'qituvchilarning xorijdagi oliy ta'lim hamda ilmiy-tadqiqot maskanlarida malaka oshirishi va stajirovka o'tashini ta'minlaydigan mexanizm yaratildi. Ularning oylik ish haqi miqdori 2018 yilga nisbatan o'rtacha 2,5 barobar oshirildi. Bu yildan boshlab 10 ta oliy ta'lim muassasasi o'zini-o'zi moliyalashtirish tizimiga o'tkazildi. Oliy ta'limga ajratiladigan davlat grantlari soni kamida 25 foizga oshirilganligi, oliy o'quv yurtlariga qabul qilishda ehtiyojmand oilalar qizlari uchun grantlar sonini 2 barobarga ko'paytirib, 2 mingtaga etkazilishi oliy ta'limga qamrab olish ko'lamini yanada kengaytirdi. Xususan, ta'lim tizimida qabul qilingan eng muhim hujjatlardan biri bu – “Ta'lim to'g'risida”gi qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi bo'ldi. Mazkur qonunga asosan ta'lim sohasidagi asosiy printsiplar, ta'lim tizimi, turlari va shakllari aniq belgilab qo'yildi. Shuningdek, qonunga ko'ra, davlat oliy ta'lim, o'rta maxsus, professional ta'lim muassasalari va ularning filiallari, davlat ishtirokidagi oliy, o'rta maxsus, professional ta'lim tashkilotlari va ularning filiallari Prezident yoki hukumat 4 Ilmiybaza.uz qarorlari bilan tashkil etiladigan bo'ldi. Nodavlat ta'lim muassasalarini tashkil etish ularning ta'sischilari tomonidan amalga oshirilishi belgilandi. Nodavlat ta'lim tashkilotlariga litsenziya Ta'lim sifatini nazorat qilish davlat inspektsiyasi tomonidan beriladigan bo'ldi. Shunga ko'ra, mazkur Qonunning qabul qilinishi hamda amaliyotga joriy etilishi ham ta'lim sohasida qabul qilingan eng muhim hujjatlardan biri bo'ldi deyishimiz mumkin. So'nggi yillarda O'zbekistonda ta'lim sohasida amalga oshirilayotgan islohotlar Prezidentimiz tashabbusi bilan oliy ta'lim tashkilotlari uchun akademik va tashkiliy, shuningdek, moliyaviy mustaqillikning berilishi hamda Kengashlar vakolatlarining kengayotgani ta'lim sohasidagi davlat siyosatini amalga oshirish, sifatli ta'lim xizmatlarini ta'minlash va bu borada hukumatimiz tomonidan berilgan vazifalarni to'la-to'kis ado etish orqali mamlakatimiz taraqqiyotini belgilab beruvchi salohiyatli kadrlar tayyorlashga keng imkoniyatlar yaratadi. Shu sababli bugungi kunda ta`limga oid qonunchilik hujjatlarini o`rganish, pedagog va xodimlarning huquqiy savodxonligini oshirish ayni paytda zarur va dolzarbligini hisobga olib, kurs ishimiz mavzusini “ Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlari ” deb tanlab oldik. Kurs ishining obyekti: Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlarini o`rganish deb belgilandi. Kurs ishining predmeti: Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlari bilan bog’liq hujjatlar. Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlarining ahamiyatini oʻrganish. Kurs ishining vazifalari: - Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlarini o’rganish va tatbiq qilish; - Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlarining ahamiyatini o’rganish; 5 Ilmiybaza.uz - Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlari talablariga rioya etilishini o’rganish Kurs ishining metodlari: Kuzatish, suhbat va taqqoslash. Kurs ishining nazariy ahamiyati. Izlanishlar doirasida o’rganilgan pedagogik psixologik, ilmiy-nazariy adabiyotlar tahlili, mazkur muammoning o’rganilganlik holati, bu boradagi amalga oshirilgan ishlarning tahlili va tadqiqot natijasida ilgari surilgan nazariy g’oyalar hamda xulosalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama ham ahloqiy, ham jismoniy barkamolligini rivojlantirishga oid nazariy bilimlarni boyitishga hizmat qiladi. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Tadqiqotdan olingan natijaga asoslanib ishlab chiqilgan ma’lumotlardan maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘zaro munosabatlarini o’rganish borasidagi ishlarni amalga oshirishda bo’lg’usi tarbiyachilar pedagogik faoliyatida foydalanishlari mumkin. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, 3 paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6 Ilmiybaza.uz I- BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TIZIMIGA MALAKALI KADRLARNI TAYYORLASH VA ULARNI JAMOA FAOLIYATIDAGI O’RNI. 1.1. Maktabgacha ta’lim tizimiga malakali kadrlarni tayyorlash . Mamlakatda maktabgacha ta'lim tizimini takomillashtirish, turli shakldagi maktabgacha ta'lim tashkilotlarini barpo etish, ularni yuqori malakali, zamonaviy fikrlaydigan tarbiyachilar va mutaxassislar bilan ta'minlash, ta'lim va tarbiya jarayoniga ilg‘or xorijiy tajribalarini joriy etishga qaratilgan loyihalar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunga kelib maktabgacha ta'lim vazirligi tomonidan soha uchun ilmiy pedagogik kadrlarni tayyorlashga ham katta e'tibor qaratildi. 2018 yili Oliy malakali ilmiy va ilmiy pedagogik kadrlar ixtisosliklar ro‘yxatiga yangi 13.00.08. “Maktabgacha ta'lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi” ixtisosligi kiritildi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy Attestatsiya Komissiyasining qarori bilan Maktabgacha ta'lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti huzurida pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini beruvchi ilmiy kengashi tashkil etildi. Ushbu ilmiy kengash 13.00.08. “Maktabgacha ta'lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi” ixtisosligi bo‘yicha mamlakatimiz tarixidagi birinchi tashkil tashkil etilgan ilmiy kengash hisoblanadi. 2019 yil 22 avgust kuni ilmiy kengashning dissertatsiyasi himoyasi bo‘yicha ilk (birinchi) yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Unda tadqiqotchi Nilufar Rejamatovaning “O‘zbek xalq cholg‘ulari vositasida bolalar ijodkorligini shakllantirish texnologiyalarini takomillashtirish” mavzusidagi, Go‘zal Nazirovaning “Maktabgacha ta'lim muassasalarida pedagogik jarayonlarni takomillashtirish” mavzusidagi dissertatsiya himoyasi bo‘lib o‘tdi. Ilmiy kengash raisi, professor Qahramon Olimov mavzu yuzasidan shunday dedi:“Hozirgi kunda ilmiy kengashga mazkur ixtisoslik bo‘yicha 1 ta fan doktorlik hamda 5 ta falsafa doktori (PhD) dissertatsiyalari himoyaga qabul qilingan. Shuni ta'kidlash joizki, Maktabgacha ta'lim muassasalari rahbar va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti huzurida doktorantura tashkil qilindi hamda Maktabgacha ta'lim va tarbiya muammolariga qaratilgan 100dan ortiq muhim 7 Ilmiybaza.uz mavzular shakllantirildi. Bundan keyingi tadqiqotchilarga ushbu mavzular bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borishlari tavsiya qilinadi. Ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun hududlarda innovatsion va eksperimental maydonchalar tashkil qilingan. Bundan keyin eng muhim e'tibor dissertatsiya tadqiqoti natijasida ishlab chiqilgan yangi metodikalar, innovatsion ta'lim texnologiyalari va metodik ishlanmalarni amaliyotga joriy qilinishiga qaratiladi”. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ilg‘or xorijiy tajribalarni inobatga olib ishlab chiqilgan “Ilk Qadam” davlat o‘quv dasturining joriy qilinishi tadqiqotchilar uchun keng yo‘nalishdagi izlanishlar olib borish va natijalarini ta'lim va tarbiya jarayoniga tatbiq qilish imkonini beradi. O’zbekiston bugungi kunda rivojlangan davlatlar qatori raqamli davrga o’tmoqda va bu bilan bog’liq o’zgarishlar aksariyat hollarda, ishlab chiqarish sohalarida, uy-joy kommunal xo’jaligida, savdo va boshqa sohalarda aniq ko’rinmoqda. Hozirgi kunda biz o’z hayotimizning asosiy qismini virtual dunyoga o’tkazayapmiz: kompyuterlar, noutbuklar, planshetlar, smartfonlar va boshqa moslamalar. Biz u yerda suhbatlashamiz, do’stlar orttiramiz, ishlaymiz, fotosuratlar almashamiz, taassurotlar, fikrlarimizni bo’lishamiz, o’yinlardan foydalanamiz, tomoshabop filmlar ko’ramiz, “like”lar bosamiz, ma’lumotlar joylashtiramiz. Axborot resurslarining barcha toifadagi fuqarolar hayotiga - yosh bolalardan tortib, nafaqaxo’rlargacha kirib borganligi - axborot texnologiyalari zamonaviy jamiyatni qiziqtirgan barcha muammolarni hal qilishga qodir degan fikrni shakllantiradi. Zamonaviy raqamli texnologiyalar butun dunyo bo’ylab barcha ta’lim muassasalarini rivojlantirish uchun yangi vositalarni taqdim etadi. Raqamlashtirish, o’rganilgan saboq va bilimlarni almashish uchun imkoniyatlar yaratib, odamlarga ko’proq ma’lumot olish va kundalik hayotlarida yaxshi qarorlar qabul qilish imkoniyatini beradi. Yaqin kelajakda ta’lim muhitida raqamlashtirish bilan bog’liq katta o’zgarishlar yuz beradi. Kadrlar tayyorlashda elektron ta’lim tizimi yangi imkoniyatlar va yangi vazifalarni yaratmoqda [8-30]. Asosiy imkoniyatlar qatoriga ta’limga oid muammolarni hal qilish, ta’lim shaklini tanlashni kengaytirish, bilimlarni uzatish vositalarini ko’paytirish kiradi. Raqamli texnologiyalarning zamonaviy ta’limdagi o’rni va rolini anglash zarurati 8 Ilmiybaza.uz maktabgacha va boshlang’ich ta’lim metodikasi va didaktikasi sohalaridagi zamonaviy tadqiqotlarda o’z aksini topishi kerak. Elektron ta’lim tizimining muammolarini ikkita sinfga bo’lish mumkin: hozirgi (o’tish davri) va immanent. Bugungi kunda ta’lim tizimining raqamli texnologiyalarga tez kirib borishi axborot makonida taqdim etilayotgan ko’p narsalarni jiddiy tahlil qilish va pedagogik asoslash uchun asos yaratmoqda. Ushbu maqolaning maqsadi ta’lim jarayonini raqamli rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini, ularning afzalliklari va tahdidlariga asoslangan holda aniqlashdir, raqamli texnologiyalarni maktabgacha va boshlang’ich ta’lim tizimida ilmiy asoslangan holda amalga oshirish zarurati gipotezasi asosida tahlil qilish. Ta’lim muhitini raqamlashtirish turli shakllarda amalga oshirilishi mumkin: - mavjud o’quv materiallarini, shu jumladan ma’ruzalar, prezentatsiyalar, darsliklar, mustaqil ish uchun topshiriqlarni va bilimlarni boshqarish vositalarini elektron muhitni tarjima qilish; - o’qituvchi va bola-o’quvchi o’rtasidagi o’zaro aloqalar uchun interaktiv elektron muhitni shakllantirish, shu jumladan o’qituvchilar uchun elektron sinflar yaratish, veb- seminarlar, munozarali forumlar o’tkazish va hk.; - yangi turdagi o’quv vositalarini yaratish: elektron darsliklar, elektron muammoli kitoblar, video ma’ruzalar, elektron topshiriqlar bazasi, kompyuter o’yinlari; - elektron muhit imkoniyatlaridan foydalangan holda ta’limning tubdan yangi shakllarini yaratish - axborotni xayoliy uzatish spektrini kengaytirish, rolli o’yinlar jarayonida turli vaziyatlarni modellashtirish, raqobatbardosh o’yinlarga taqlid qilish va hk.; - sun’iy intellekt imkoniyatlarini o’quv jarayoniga tadbiq qilish. Bugungi kunda ta’lim tashkilotlarining aksariyat qismida ta’limni raqamlashtirish jarayoning dastlabki shakli amalga oshirilmoqda. Bu o’quvchilarning o’quv materiallariga kirishini engillashtirish, ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lmagan o’quv yuklamasini kamaytirish, o’quv intizomi va o’quv jarayoni mazmuni ustidan nazoratni osonlashtirishga imkon beradi. Bundan tashqari, ushbu jarayon masofadan boshqarish pultini sezilarli darajada kengaytirishga imkon yaratmoqda. Biroq, 9 Ilmiybaza.uz ushbu tendentsiya ortidan, kimdir ertami-kechmi ta’lim tizimidagi (ta’lim xizmatlari bozorida) o’z o’rnini yo’qotishi mumkin. 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 19- oktabr kuni maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilish o‘tkazildi. Unda O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, Prezidentning Davlat maslahatchilari, tegishli vazirlik va idoralar rahbarlari ishtirok etdi. Mamlakatimizda milliy genofondni mustahkamlash, yosh avlodni yetuk kadrlar etib tarbiyalash masalalariga doimiy e’tibor qaratib kelinmoqda. 2017-yil 16- avgust kuni bo‘lib o‘tgan yig‘ilishda ta’lim tizimini rivojlantirishning ko‘plab yo‘nalishlari belgilab berildi. Xususan, maktabgacha ta’lim tizimini tarkibiy jihatdan tubdan isloh qilish, mazkur muassasalarga bolalarni to‘la qamrab olish bo‘yicha muhim vazifalar qo‘yilgan edi. Prezidentimizning 2017- yil 30-sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni hamda “O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq bu sohada yangi tizim yaratildi. Yangi vazirlik oldiga maktabgacha ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish, maktabgacha ta’lim muassasalari davlat va nodavlat tarmog‘ini kengaytirish va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, maktabgacha ta’lim muassasalariga bolalarni qamrab olishni keskin oshirish, ta’lim-tarbiya jarayonlariga zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish orqali bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy-estetik, jismoniy rivojlantirish hamda ularni maktabga tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash vazifalari qo‘yildi. Yig‘ilishda shu borada amalga oshirilayotgan ishlar muhokama qilindi. 1Qodirova F.R, Toshpo‘latova SH.Q, Qayumova N.M., Agzamova M.N. “Maktabgacha pedagogika” T.: Tafakkur, T- 2019. Darslik. 10 Ilmiybaza.uz Hayotimizda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan ta’lim-tarbiya tizimi haqida gapirganda, Abdulla Avloniy bobomizning dono fikrlarini takror va takror aytishga to‘g‘ri keladi: ta’lim-tarbiya – biz uchun hayot-mamot masalasidir, dedi Prezidentimiz. Qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan turib biron-bir o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni, millatning sog‘lom genofondini tayyorlash, avvalo, maktabgacha ta’lim tizimidan boshlanadi. Maktabgacha ta’lim tizimi uzluksiz ta’limning birlamchi, eng asosiy bo‘g‘ini hisoblanadi. Mutaxassis va pedagoglarning ilmiy xulosalariga ko‘ra, inson o‘z umri davomida oladigan barcha axborot va ma’lumotning 70 foizini 5 yoshgacha bo‘lgan davrda oladi. Ana shu dalilning o‘zi bolalarimizning yetuk va barkamol shaxs bo‘lib voyaga yetishida bog‘cha tarbiyasi qanchalik katta ahamiyatga ega ekanini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Bunga qo‘shimcha isbоt qidirib uzoqqa borishning hojati yo‘q. Bog‘cha tarbiyasini olgan bola bilan bog‘chaga bormagan bolani solishtirganda, ularning fikrlash darajasi o‘rtasida yer bilan osmoncha farq borligini sezish qiyin emas. Shuning uchun ham biz maktabgacha ta’lim tizimini qayta ko‘rib chiqish masalasini davlat siyosati darajasiga ko‘tarib, bu borada katta ishlarni boshladik. Agar shu ishni har tomonlama puxta o‘ylab amalga oshirmasak, butun ta’lim tizimida sifat o‘zgarishiga erishishimiz, ta’limning uzluksizligini ta’minlashimiz qiyin bo‘ladi, deya ta’kidladi Shavkat Mirziyoyev. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish, ularning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, yangi bog‘chalar qurish bo‘yicha davlat dasturi qabul qilinib, amalga oshirilmoqda. Rivojlangan davlatlar tajribasi hisobga olinib, nodavlat ta’lim muassasalari, jumladan, nodavlat bog‘chalar tarmog‘ini kengaytirishga ham katta ahamiyat qaratilmoqda. Bu esa tizimda sog‘lom raqobatni shakllantirish hamda ta’lim xizmatlari turini ko‘paytirishga xizmat qiladi. Maktabgacha ta’lim sohasiga ixtisoslashgan kadrlar tayyorlash masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Biz qabul qilayotgan barcha-barcha qarorlarni amalga 11 Ilmiybaza.uz oshiradigan, farzandlarimizga bilim asoslarini, eng zarur hayotiy tushuncha va ko‘nikmalarni o‘rgatadiganlar yuqori malakali tarbiyachi va murabbiylardir, deya ta’kidlandi yig‘ilishda. Bu sohada zamonaviy talablarga javob beradigan ilg‘or pedagogik usul va uslublarni ishlab chiqish, o‘quv va o‘quv-metodik adabiyotlarning yangi avlodini yaratish va nashr etish ham g‘oyat dolzarb vazifadir. Yana bir muhim masala – bu maktabgacha ta’lim muassasalarida malakali tibbiy xizmatni tashkil etish, sanitariya me’yorlari va gigiyena qoidalariga to‘la javob beradigan sog‘lom ovqatlanish tizimini yo‘lga qo‘yish zarur. Yig‘ilishda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Maktabgacha ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi, Moliya vazirligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari va boshqa tegishli idoralarga har bir masala yuzasidan aniq muddatlari ko‘rsatilgan holda muhim topshiriq va vazifalar berildi. Qoraqalpog‘iston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, Toshkent shahar, viloyatlar maktabgacha ta’lim boshqarmalari hamda tumanlar (shaharlar) maktabgacha ta’lim bo‘limlarini binolar va yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash zarurligi qayd etildi. 12 Ilmiybaza.uz 1.2. Maktabgacha ta`lim tashkiloti pedagog-xodimlarining jamoa faoliyatidagi o’rni Ta`lim sohasida yagona davlat tizimini amalga oshirish Davlat boshqaruv organlariga rahbarlik qilish ta`limni rivojlantiruvchi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish har bir rahbarning bosh vazifalaridan biridir. Maktabgacha ta`lim to’g’risidagi Nizomda ham maktabgacha ta`lim muassasalarini boshqarish va kadrlar tayyorlash ishlarini amalga oshirish, rahbarning huquq doirasi kafolatlari belgilab berilgan. Maktabgacha ta`lim muassasasi ustavida har bir bolalar muassasasi tomonidan qabul qilingan ustaviga binoan uslubchining ish jarayonida huquq va vazifalari aniqlab belgilab beriladi, ya`ni uslubchi, birinchidan, oliy yoki o’rta maxsus ma`lumotiga bo’lgan etakchi metodik jihatdan kuchli ma`naviy, siyosiy ongi, dunyoqarashi keng tadbirkor, kamida bitta xorijiy tilni biluvchi pedagoglardan tayinlanadi. Shuningdek, uslubchi quyidagilarni bilishi lozim: maktabgacha bolalar muassasasidagi ta`lim - tarbiyaviy ishga metodik rahbarlikni amalga oshiradi; «Ilk qadam» davlat ta`lim Dasturining bajarilishini ta`minlaydi va nazorat qiladi, ta`lim - tarbiyaviy ishning to’g’ri uyushtirilishi uchun javobgar; ilg’or pedagogik tajribani o’rganadi, umumlashtiradi va tarqatadi, pedagogik kengashda ko’rib chiqish uchun zarur materiallarni tayyorlaydi; maktabgacha bolalar muassasasidagi metodik kabinetning ishini tashkil qiladi; bolalarnnng yoshlariga muvofiq pedagogik qo’llanmalar va o’yinchoqlarni tanlaydi; ota-onalar o’rtasida pedagogik bilimlarni tashviqot qilish, turli guruh tarbiyachilari, shuningdek, maktabgacha bolalar muassasasi va maktab ishida ketma ketlilikni ta`minlash bo’yicha ishni uyushtiradi. Uslubchi oliy pedagogik ma`lumotga (maktabgacha ta`lim bo’limi) ega bo’lgan yoki o’rta pedagogik (maktabgacha bo’limi) ma`lumotiga va kamida 3 yil pedagogik stajiga ega bo’lgan eng yaxshi tarbiyachilardan tayinlanadi. 13 Ilmiybaza.uz O’z hamkasblarining hurmatini qozonishi va ularga o’z vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishlarida yordam berish uchun uslubchi qanday rahbarlik sifatlariga ega bo’lishi kerak? Uslubchi faqat yaxshi nazariy tayyorgarlikkagina emas, balki bilimlarni amalda qo’llash ko’nikmasiga ham ega bo’lishi zarur. Tajribali uslubchining tashabbuskorligi va ishga ijodiy yondoshishi: g’oyalarini umumlashtira bilish, maqsadga muvofiq ishlash, har bir tarbiyachining imkoniyat va qobiliyatlarini hisobga olishiga qarab farqlanadi. Uslubchi talablarni qo’yishda talabchan va qatiy bo’lishi kerak. Rahbarning o’ziga buysinuvchilar bilan muloqotning emotsional - irodaviy tomonini ifodolovchi bu sifatlar rahbarlik uslubining muhim xislatini, talabchanlikni hosil qiladi. Yuksak talabchanlikni sezgirlik, xayrixoxlik, odamlarga hurmat bilan birga olib borish zarur. Talabchanlik - bu qattiqqo’llik degan gap emas. Buyruqldar, qattiq tanbehlar, xayfsanlarning foydasidan ko’ra zarari ko’proq va bu odatda rahbarning kuchliligidan emas, balki zaifligidan dalolat beradi. Maktabgacha ta`lim muassasasi uslubchisining ta`lim - tarbiyaviy faoliyatining samaradorligi uning obro’si ko’p jihatdan pedagoglar jamoaning jipslashganligiga, eng avvalo butun maktabgacha ta`lim muassasa rahbar yadrosida birlik va o’zaro tushunishning mavjudligiga bog’liq bo’ladi. Tarbiyachilarning aniq intizomi va ishda uyushqoqligini ta`minlash; jamoada jamoatchilik fikrini, tarbiyachilarning bir - birlarining kamchiliklariga tanqidiy munosabatini shakllantirish, mehnat faolligi va ijodiy ishlash ehtiyojini rag’batlantirish; qabul qilingan qarorlar echimini ta`minlash kabi ijtimoiy psixologik masalalarini hal qilish uslubchi uchun birmuncha murakkablik qiladi. Har bir yosh mutaxassis ishini endi boshlayotgan yosh tarbiyachi maslahatlar olib turishi uchun unga tajribaliroq murabbiy va obro’liroq tarbiyachini biriktirish lozim. 2 2 Djuraeva.D.R. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning zamonaviy tendentsiyalari T.: 2015 y. O‘zPFITI. Uslubiy ko‘llanma. 14 Ilmiybaza.uz Yosh mutaxassisning kasb mahoratini egallab olishi osonlik bilan bo’lmaydi. Mana shuning uchun ham yosh pedagog ishining ilg’or metodlari va usullarini egallashga, o’z bilimlarini doimo to’ldirib borishga, erishilganlar bilan cheklanmay, tarbiya asoslarini egallash ishtiyokini singdirishga yo’llash uslubchining vazifasi hisoblanadi. Uslubchining doimiy hujjatlari qatoriga guruhlardagi ta`lim - tarbiyaviy va sog’lomlashtirish ishlarini nazorat qilish daftari (jurnali) ham kiradi. Unda uslubchi o’zining guruhlarda bolalarning o’quv, o’yin, mehnat faoliyatlarini o’rganishga doir ishini; tarbiyachilar ishining sifatini; bolalarning dasto’rining turli bo’limlari bo’yicha egallagan bilim, ko’nikma va malakalarining tahlili; bolalarning xulq - atvor madaniyati, ma`naviy- irodaviy sifatlarini, jamoada yashash ko’nikmalarini egallaganlik darajalari va shu kabilarni aks ettiradi. Uslubchi tarbiyachilar ishidagi ijobiy jarayonlarni va kamchiliklarni qayd etadi, ularning qiyinchiliklari va muvaffaqiyatsizliklari sabablarini tahlil qiladi hamda ishni yaxshilashning aniq yo’llarini ko’rsatadi. Maktabgacha ta`lim muassasasisi (yasli - maktabgacha ta`lim muassasasi) tarbiyachi – uslubiyotchisi lavozimining malaka tavsiflari Maktabgacha ta`lim muassasasisi (yasli - maktabgacha ta`lim muassasasi) tarbiyachi – uslubiyotchisi lavozimining majburiyatlariga quyidagilar kiradi: a) maktabgacha ta`lim muassasasisi (yasli - maktabgacha ta`lim muassasasi) jamoasi o’quv - tarbiyaviy faoliyatiga metodik uslubchilik qiladi, barcha yosh guruxlarida bolalarni tarbiyalash va o’qitish dasturlarining bajarilishini ta`minlaydi va nazorat qiladi, bevosita bolalar bilan ishlovchi tarbiyachilarga va tibbiy xamshiralarga zarur metodik yordam ko’rsatadi. b) maktabgacha ta`lim muassasasisida metodik kabinet ishini tashkil qiladi, bolalarni tarbiyalash va o’qitish bo’yicha yo’riqnoma - metodik materiallarni umumlashtiradi, ilg’or tarbiyani o’rganadi va umumlashtiradi, tarbiyachilar va tibbiy xamshiralar orasida tajriba almashish ishlarini tashkil qiladi tarbiyachilar uchun ularga amaliy yordam berish maqsadida maslahatlar o’tkazadi; 15 Ilmiybaza.uz v) bolalar tarbiyachisining dolzarb masalalarini pedagogik kengashning muhokamasiga qo’yadi, pedagogik kengashlarga materiallar tayyorlash va unda tarbiyachilarning faol ishtirokini ta`minlaydi, qabul qilingan qarorlarning bajarilishini nazorat qiladi, ota - onalar orasida pedagogik bilimlarning tashviqoti bo’yicha, maktabgacha ta`lim muassasasilar va maktablardagi turli yosh guruxlari bo’yicha tarbiyachilar ishida izchillikni ta`minlash bo’yicha ishni tashkil qiladi. Maktabgacha ta`lim muassasasisi (yasli - maktabgacha ta`lim muassasasi) tarbiyachi - uslubiyotchisi quyidagilarni bilishi kerak: a) Ta`lim to’g’risida‖gi qonunlarini, maktabgacha ta`limga qo’yilgan davlat talablarining mazmunini, xukumatning tegishli qarorlari, Xalq ta`limi vazirligining buyruqlari, farmoyishlari, buyruqnomalari, metodik va me`yoriy xujjatlarini, bolalarni maktab ta`limiga tayyorlash dasturi va tarbiyaviy ishlar kontseptsiyasini; b) maktabgacha pedagogika va psixologiyani, maktabgacha yoshdagi bolalarni o’qitish va tarbiyalash shakl va metodlarini, maktabgacha ta`limga davlat talablarini nazorat qilish shakllari va metodlarini, bolalar hayoti va sog’lig’ini muhofaza qilish qoidalarini; v) pedagogik fan va aialiyotda ishlab chiqilgan me`yoriy - metodik xujjatlarni, o’quv va tarbiya jarayonida o’qitish texnikaviy vositalardan foydalanish amaliyotini. Maktabgacha ta`lim muassasasisi (yasli - maktabgacha ta`lim muassasasi) tarbiyachi - uslubiyotchisi lavozimiga quyidagi malaka talalari qo’yiladi: a) Oliy yoki o’rta maxsus pedagogik (maktabgacha) ma`lumot; b) uch yildan kam bo’lmagan pedagogik ish staji. Maktabgacha ta`lim muassasasida bolalar, ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar va pedagog xodimlar ta`lim jarayonining qatnashchilari hisoblanadi. Maktabgacha ta`lim muassasasida vasiylik kengashlari tashkil etiladi, ularni saylash tartibi va ularning vakolatlari maktabgacha ta`lim muassasasining ustavlarida belgilanadi. Vasiylik kengashlarining faoliyati belgilangan tartibda 16 Ilmiybaza.uz O’zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan kengashi to’g’risidagi namunaviy nizom asosida amalga oshiriladi. Bolalarni qabul qilishda maktabgacha ta`lim muassasasi ota-onalari yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslarni muassasaning ustavi va uning faoliyatini tartibga soladigan boshqa hujjatlar bilan tanishtirilishi shart. Maktabgacha ta`lim muassasasi bilan ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar shartnoma bilan tartibga solinadi. Shartnoma o’qitish, tarbiyalash, qarab turish va parvarish qilish jarayonida paydo bo’ladigan tomonlarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini o’z ichiga oladi. Ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar: O’z bolalar uchun o’qitish va tarbiyalashning shakllarini, maktabgacha ta`lim muassasalari tipini va ta`lim berish tilini tanlash; Maktabgacha ta`lim muassasasi ma`muriyatidan maktabgacha ta`lim muassasasining ustaviga muvofiq bo’lgan zarur shart-sharoitlar ta`minlanishini talab qilish; qilish; Bolaning shaxsiga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lishni talab Bolalarning bolalar maktabgacha ta`lim muassasasidagi hayot kechirishini tashkil etishda faol ishtirok etish; Rejim doirasida ular uchun qulay bo’lgan istalgan vaqtda bolalarni maktabgacha ta`lim muassasasiga olib kelish va undan olib ketish huquqiga ega; Ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishlari mumkin. Ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvchi shaxslar quyidagilarga majbur: Bolalarning jismoniy va psixik sog’lig’i uchun g’amxo’rlik qilish; 17 Ilmiybaza.uz Bolaning qadr-qimmatiga hurmat bilan munosabatda bo’lish, unda mehnatsevarlik, ezgulik, mehr-shavqat fazilatlarini, o’zidan kata yoshdagilarga hurmat bilan munosabatda bo’lish tuyg’ularini tarbiyalash; Belgilangan me`yorlarga muvofiq bolalar bog’chasida bolaning ta`minotiga to’lovni o’z vaqtida to’lash; Bolalarni oilada tarbiyalash uchun zarur shartsharoitlarni ta`minlash; Bolalarning to’laqonli ovqatlanishini, ularda shaxsiy gigiena ko’nikmalarini shakllantirilishini qat`iy kuzatib borish, bolani maktabgacha ta`lim muassasasiga ozoda kiyingan xolda olib kelish. Ota-onalar yoki ularning o’rnini bosuvichi shaxslar qonun hujjatlariga va shartnomaga muvofiq boshqa majburiyatlar ham olishlari mumkin. Maktabgacha ta`lim muassasasi tarbiyalanuvchisi va xodimlari o’rtasidagi munosabatlar o’zaro hamkorlik, bolaning shaxsini hurmat qilish va unga shaxsiy xususiyatlariga muvofiq rivojlanishi uchun erkinlik berish asosida olib boriladi. Maktabgacha ta`lim muassasasi jamoasini butlashtartibi namunaviy shtat jadvaliga muvofiq belgilanadi. Tegishli pedagogik ma`lumotiga, kasbiy tayyorgarlikka va yuksak axloqiy sifatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyati bilan shugullanish huquqiga ega. Sud xukmi yoki tibbiy xulosaga muvofiq pedagogik faoliyat bilan shug’ullanishi taqiqlangan shaxslarni ushbu faoliyat bilan shug’ullanishiga yo’l qo’yilmaydi. 18 Ilmiybaza.uz 2- BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARI PEDAGOGIK HODIMLARNING HUQUQ VA MAJBURIYATLARI 2.2 Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlarning huquq va majburiyatlari Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog xodimlarining huquq va majburiyatlari Maktabgacha ta`lim va tarbiya to`g`risidagi Qonunning 39- moddasida bayon etilgan. Bular quyidagilardan iborat: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlari: kasbiy sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obro‘sini himoya qilish; ijodiy tashabbus ko‘rsatish, ta’lim va tarbiya uslubiyotlarini, o‘quv qo‘llanmalari hamda ta’lim vositalarini erkin tanlash; maktabgacha ta’lim tashkilotini boshqarishda ishtirok etish; maktabgacha ta’lim tashkilotining ta’lim dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etish; pedagogik faoliyatidagi muvaffaqiyatlar uchun ma’naviy va moddiy rag‘batlantirilish; maktabgacha ta’lim va tarbiya sohasidagi ilmiy, innovatsion, xalqaro faoliyatda ishtirok etish huquqiga ega. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlari qonunchilikka muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarini o‘z kasbiy majburiyatlarini bajarishi bilan bog‘liq bo‘lmagan ish turlariga jalb etishga yo‘l qo‘yilmaydi, bundan qonunchilikda nazarda tutilgan hollar mustasno. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlari: bolalarga professional darajada ta’lim va tarbiya berishi; pedagogik etikaga rioya etishi, bolaning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishi, bolalarni zo‘ravonlik ko‘rinishlaridan himoya qilishi, ularni vatanparvarlik, mehnatga, qonuniy vakillariga hurmat bilan va atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish ruhida tarbiyalashi; maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat ta’lim dasturini bajarishi; 19 Ilmiybaza.uz o‘z malakasini oshirishi; o‘z kasbiy ko‘nikmalarini va pedagogik mahoratini takomillashtirishi shart. Oldingi tahrirga qarang. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlari zimmasida qonunchilikka muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin. Ta’lim-tarbiya jarayonidan siyosiy maqsadlarda yoki bolalarni qonunchilikka zid bo‘lgan harakatlarni sodir etishga undash uchun foydalanish taqiqlanadi. 40- modda. Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarining haftalik ish yuklamasi Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlari uchun haftalik ish yuklamasining miqdorlari qonunchilikka muvofiq belgilanadi. Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarining haftalik ish yuklamasi ushbu ish turi bo‘yicha ish vaqti normalangan davomiyligining bir yarim baravari miqdoridan oshmasligi kerak. Qonunchilikda davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarining ayrim toifalari uchun haftalik ish yuklamasining boshqacha davomiyligi belgilanishi mumkin. 41- modda. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarining mehnatiga haq to‘lash va dam olishi Maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarining mehnatiga haq to‘lash miqdori va tartibi qonunchilikda belgilanadi. Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari xodimlarining lavozim maoshlari quyidagilar asosida shakllantiriladi: davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimining lavozimi va malaka toifasiga muvofiq belgilangan bazaviy tarif stavkalari; lavozim maoshlariga ustamalar va qo‘shimcha haqlar. Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlarining xodimlari uchun quyidagi malaka toifalari belgilanadi: o‘rta maxsus, kasb-hunar ma’lumotiga ega mutaxassis; 20 Ilmiybaza.uz bakalavr darajasiga yoki oliy ta’lim darajasi bo‘yicha akademik darajalar joriy etilguniga qadar olingan oliy ma’lumotga ega mutaxassis; bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy ta’lim darajasi bo‘yicha akademik darajalar joriy etilguniga qadar olingan oliy ma’lumotga ega ikkinchi toifali mutaxassis; bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy ta’lim darajasi bo‘yicha akademik darajalar joriy etilguniga qadar olingan oliy ma’lumotga ega birinchi toifali mutaxassis; bakalavr, magistr darajasiga yoki oliy ta’lim darajasi bo‘yicha akademik darajalar joriy etilguniga qadar olingan oliy ma’lumotga ega oliy toifali mutaxassis. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining xodimlariga ish vaqtining qisqartirilgan muddati belgilanadi, har yilgi uzaytirilgan haq to‘lanadigan ta’til va qonunchilikda nazarda tutilgan imtiyozlar beriladi. 42- modda. Pedagogning kasbiy standarti Ish beruvchilar tomonidan pedagogning kasbiy standarti: kadrlar siyosatini shakllantirish; pedagog kadrlarni ishga qabul qilish; mehnat shartnomalarini tuzish; lavozim yo‘riqnomasini ishlab chiqish; mehnatga haq to‘lash; pedagoglar o‘qishini tashkil etish; maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarini attestatsiyadan o‘tkazish chog‘ida qo‘llaniladi. Pedagogning kasbiy standarti hududlarning madaniy, demografik va boshqa xususiyatlari inobatga olingan holda talablar bilan to‘ldirilishi mumkin. Pedagogning kasbiy standarti pedagogning shaxsiy sifatlariga nisbatan uning bilimlari, mahorati va ko‘nikmalaridan ajralmas bo‘lgan talablar qo‘yadi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti pedagogining kasbiy standarti O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi. 21 Ilmiybaza.uz Pedagogning malaka toifasi pedagogning kasbiy standartiga muvofiq beriladi. 43- modda. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarini attestatsiyadan o‘tkazish Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarini attestatsiyadan o‘tkazish besh yilda kamida bir marta amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarini attestatsiyadan o‘tkazish Davlat inspeksiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining pedagog xodimlarini attestatsiyadan o‘tkazish natijalariga ko‘ra pedagog xodimning egallab turgan lavozimiga muvofiqligi aniqlanadi va uning malaka toifasi belgilanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining pedagog xodimlarini attestatsiyadan o‘tkazish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 44- modda. Maktabgacha ta’lim va tarbiya tizimida mehnat faoliyatini amalga oshirishga doir cheklovlar Muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan, pedagogik faoliyatni amalga oshirishga to‘sqinlik qiladigan kasalliklari yoki jismoniy nuqsonlari bo‘lgan shaxslar, shuningdek qasddan jinoyatlar sodir etganligi uchun ilgari hukm qilingan shaxslar maktabgacha ta’lim tashkilotlarida pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanishi mumkin emas.Ilgari o‘zining aybli harakatlari sababli mehnat shartnomasi tugatilgan shaxslar, shuningdek qo‘llanilgan jazo chorasidan, sudlanganligi holati tugatilganligidan yoki olib tashlanganligidan hamda o‘ziga nisbatan amnistiya yoki afv etish akti qo‘llanilganligidan qat’i nazar, qasddan sodir etilgan jinoyatlar uchun ilgari hukm qilingan shaxslar, jinoyat ishlari aybdorligi to‘g‘risidagi masala hal etilmagan holda tugatilgan jinoyatlar sodir etgan shaxslar maktabgacha ta’lim va tarbiya tizimi organlari va tashkilotlarining rahbarlik lavozimlariga tayinlanishi mumkin emas.Qonunda maktabgacha ta’lim va tarbiya tizimida mehnat faoliyatini amalga oshirishga doir boshqa cheklovlar ham belgilanishi mumkin. 22 Ilmiybaza.uz 2.3 Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagogik hodimlar tomonidan ta`lim - tarbiyaviy ishlarni nazorat qilish. Ta`lim - tarbiyaviy ish holatini nazorat qilishning asosiy maqsadi barcha yosh guruxlaridagi pedagogik jarayonni takomillashtirish va har bir tarbiyachiga mavjud kamchiliklarni bartaraf qilishda aniq yordam ko’rsatishdan iboratdir. Uslubchi gurux hayotining barcha tomonlarini ko’rishi, tarbiyachi ishining, bolalar xulq - atvorining mohiyatini chuqur bilishi, asosiysini, muhimini farqlay olishi, faktlarni qayd etish bilan cheklanmay, ularning sabab va oqibatlarini aniqlashi lozim. Nazorat agarda uslubchi pedagoglarning ishlarini chuqur tahlil qilsa, uning kuchli va zaif tomonlarini ko’rsatsa, mavjud kamchiliklarni yo’qotishning aniq yo’llarini aniqlashda yordam bergan hollardagina tarbiyaviy ishni yaxshilashning amaliy vositasi bo’lishi mumkin. Uslubchi ta`lim - tarbiyaviy ishni nazorat qilishni tarbiyachi ishini bevosita kuzatish va tahlil qilish yo’li bilan amalga oshiradi. Eng yaxshi maktabgacha ta`lim muassasalar tajribasi nazorat qilishning tematik, frontal, ogohlantiruvchi va solishtirish turlari samaraliroq ekanligini ko’rsatdi. Tematik nazorat nazoratning maktabgacha ta`lim muassasalarda eng keng tarqalgan turidir. Tematik nazorat tarbiyachining ish tizimini dasturda ko’rsatilgan ma`lum tema doirasida o’rganishni nazarda tutadi.. Masalan, uslubchi ma`lum bo’lim bo’yicha dastur qanday bajarilayotganligini; tarbiyachi mashg’ulotlar o’tkazish metodikasini egallaganegallamaganligini bolalarda madaniy - gigienik va mehnat malakalarining darajasi qandayligini; bolalar o’yinida tarbiyachining roli qandayligini; sayrlardan jismoniy tarbiya va tevarak - atrof bilan tanishtirish maqsadlarida foydalanilayotganligi yoki yo’qligini; bolalarni maktabda o’qishga psixologik tayyorlash sifati qandayligini va shu kabilarni tekshiradi. 23 Ilmiybaza.uz Tajribali, pedagoglik mahorati yuqori bo’lgan tarbiyachilar ishlaydigan guruxlarda uslubchi tematik nazoratni bu tarbiyachilarning ish tizimlarini o’rganish va ilg’or tajribani yoyish maqsadlarida o’tkazadi. Frontal – yalpi nazoratning maqsadi tarbiyachining ishi, u yoki bu guruxdagi butun pedagogik jarayonning darajasi, mazkur tarbiyachining ish uslubi haqida umumiy tasavvurga ega bo’lishdir. Nazoratning bu turi guruxga butun kun davomida yoki hatto bir necha kun davomi-da kirishni nazarda tutadi. Bunday tekshirish tarbiyachining butun gurux va alohida har bir bola bilan qanday ishlayotganligini, bolalarning uyushgan - uyushmaganligini, ularning nimalarga kiziqishini, dastur materialini qanday o’zlashtirayotganliklarini, ularning ko’nikma va malakalari qandayligini, tarbiyachi bolalarni qanday qabul qilishini, ota - onalar bilan qanday suhbatlashishini, mashg’ulotlar, kun tartibi jarayonlarini qanday o’tkazishini, bolalar o’yini va mehnatiga qanday rahbarlik qilishini, bolalar hayoti va ko’ngil ochishlarni qanday uyushtirishini tekshirish imkonini beradi. Bu holatda u tarbiyachilar ishlaridagi qiyinchiliklarni qayd etadi va ularga tegishli yordamni ko’rsatadi. Nazoratning bu turi tarbiyachining hujjatlari, bolalarning ishlari, pedagogik jarayonning jihozlanishi bilan tanishishini nazarda tutadi. Uslubchi tarbiyachining mustaqil o’qish rejasi va uning borishini ham nazardan chetda qoldirmasligi kerak. Frontal – yalpi tekshiruvlar yakunlari pedagoglar kengashi yoki ishlab chiqarish majlisi muhokamasiga quyiladi. Yosh tarbiyachilar ishlaydigan guruxlarda ogohlantiruvchi nazorat amalga oshirilish mumkin. Bu nazorat pedagogik jarayonni kuzatish yoki tarbiyachi bilan suhbat o’tkazish shaklida o’tkaziladi. Ogohlantiruvchi nazorat tarkibiga pedagoglarning ish kuniga tayyorgarliklarini, ta`lim va tarbiya metodikasini qanchalik egallaganliklarini, ilg’or amaliy tajribani qanday joriy qilayotganliklarini aniqlash kiradi. Nazorat bu turining asosiy maqsadi tarbiyachi, ayniqsa, ishni endi boshlagan pedagog ishida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan xatolarning oldini olish, uning faoliyatini yaxshilashga yordam berishdir. 24 Ilmiybaza.uz Maktabgacha ta`lim muassasasi uslubchisining ishida qiyosiy nazorat muhim o’rinni egallaydi. Uning farqlovchi xususiyati bir tarbiyachining pedagogik jarayonini boshqasining ish tajribasi bilan solishtirib tahlil qilish va baholashdir. Parallel guruxlar tarbiyachilarining ishlarini solishtirish mumkin. Uslubchi, masalan, ayni bir dastur mazmunidagi mashg’ulotni ikkala tarbiyachida kuzatadi, foydalanilayotgan o’qitish metodi va usullarini, mashg’ulotlarda bolalar mustaqil faoliyatlarining tashkil etilishini, olingan natijalarni, bolalarning aqliy va axloqiy rivojlanish darajalarini solishtiradi. Qiyosiy nazoratni dasturning ayrim bo’limlarining bajarilishini tekshirishda, turli tarbiyachilar bolalaridagi bilim, ko’nikma va malakalar sifatini tahlil qilishda qo’llash maqsadga muvofivdir. Solishtirish natijalari pedagoglar kengashida muhokama materiali bo’lishi mumkin. Qiyosiy nazorat guruxlariga kirish va tarbiyachilar ishlarini kuzatish, rejalarni, bolalar ishlari va boshqa hujjatlarni tahlil qilish shaklida o’tkazilishi mumkin. Uslubchi kun tartibi jarayonlari, o’yinlar, mashg’ulotlarni har xil darajada o’tkazilish sabablarini, bolalar bilimlarining sifatini tarbiyachilar bilan birga tahlil qiladi va birgalikda ishning samaraliroq shakllarini izlaydi. Qiyosiy nazorat eng yaxshi tajribaning tarqalishiga, ta`lim - tarbiyaviy jarayonning yaxshilanishiga yordam beradi va barcha gurux tarbiyachilarining umumpedagogik darajalarining oshishiga yordam beradi. Nazoratning istalgan turi agarda metodist unga jiddiy hamda puxta tayyorgarlik ko’rgan holdagina samarali bo’lishi mumkin. Eng avvalo tekshirish maqsadini aniq belgilash lozim. Masalan, kichik guruxda bolalarning kun davomidagi xilma - xil faoliyatlari uchun sharoitlarning yaratilishini kuzatish; katta guruxda bolalarning o’yin va mehnatidagi o’zaro munosabatlarini kuzatish (ular inoq uynay oladilarmi va hamjihatlik bilan mehnat kila oladilarmi); o’rta guruxda nutqni o’stirishga doir dasto’rning o’zlashtirilishini tekshirish. Maqsadni belgilab, uslubchi tarbiyachining reja bilan uni «Uchinchi mingyillikning bolasi dasturi» talablariga solishtirib tanishadi, oldingi tekshiruv 25 Ilmiybaza.uz natijalari tahlilining yozuvlari bilan tanishadi, bolalarning ishlarini o’rganadi, oldindan tarbiyachi va bolalar bilan suhbatlashadi, metodik adabiyot yangiliklari, ilg’or pedagogik tajribani umumlashtirish materiallari va ilmiy tadqiqotlar ma`lumotlari bilan tanishadi va nihoyat, tekshirish jarayonida javob olmoqchi bo’lgan savollarni mo’ljallab tekshirishning qisqa, ammo aniq rejani ishlab chiqadi. Guruxga kirish mo’ljallanganligi haqida uslubchi pedagogik, agarda bu kirish ishda ilgari qayd etilgan kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida amalga oshirilayotgan bo’lsa, oldindan ogohlantiradi. Guruxga kuproq ogohlantirishsiz kirish yoki kirish haqida tekshirish kuni, ertalab ogohlantirish lozim. Bu tarbiyachilarda asta - sekin ishda ma`lum ritmni shakllantiradi. Biror bo’lim bo’yicha dastur talablarining bajarilishini tekshirish haqida tarbiyachi oldindan (kvartal yoki yarim yil oldin) ogohlantiriladi. Bunday ogohlantirish pedagoglarni o’z ishlaridagi kamchiliklarni mustaqil aniqlashga,vdr bir bolaning rivojlanish va dasto’rni o’zlashtirishini ob`ektiv baholash-ga safarbar etadi. Uslubchi o’z mulohazalarini pedagogga mashg’ulotdan so’ng vaziyatda aytadi. Agarda mulohazalarni ish vaqtida aytish zaruriyati tug’ilsa, bu bolalarga bildirmay va o’ta xushfe`llik bilan qilinadi. Tarbiyachi olib borayotgan ishga aralashish mumkin emas, bola hayotiga biror xavf tahdid qilgan holatlar bundan mustasno, agarda metodist u yoki bu jarayonni qanday olib borish kerakligini tarbiyachiga ko’rsatish zarur deb bilsa, oldindan kelishib olinganligiga ko’ra u tarbiyachining o’rnini, tarbiyachi esa kuzatuvchi o’rnini egallaydi. Shuni unutmaslik kerakki, guruxga bir marta, bir lahzaga kirish tarbiyachining ishi haqida xulosa chiqarish huquqini bermaydi. Agarda metodist bir faoliyat turini yoki kun tartibi jarayonini tahlil qilishni maqsad qilib qo’ygan bo’lsa, u holda faoliyatning bu to’rini boshdan oxirigacha tuliq kuzatib chikishi kerak bo’ladi. Kuzatish vaqtida tarbiyachi va bolalar faoliyatidan faktlarni qo’yilgan maqsadga ko’ra yozib borish tavsiya qilinadi. Olingan faktik materiallardan uslubchi tekshiruv natijalari bo’yicha pedagog bilan bo’ladigan suhbatda 26 Ilmiybaza.uz foydalanadi. Har bir yozuvga sana qo’yiladi kuzatish, tahlil temasi va maqsadi, xulosa va takliflar qayd etiladi. Pedagogning ishini kuzatish natijalari haqidagi yozuvlarni uslubchi maxsus nazorat daftarida taxminan quyidagi jadval bo’yicha yuritadi: Nazorat maqsadi Tarbiyachining xatti-xarakati Bolalarning xatti-xarakati Ijobiylik, kamchiliklar Takomillashtirish uchun takliflar Birinchi jadvalda nazoratning maqsadi ko’rsatiladi, ikkinchisida mashg’ulot, bolalar mehnati o’yini, kun tartibi jarayonining borishi, tarbiyachi foydalanayotgan vosita, ish metod va usullari qisqacha, izchil yoritiladi, uchinchisida - bolalarning xatti - harakati, bolalarning tarbiyachi savollariga javoblari, ularning topshiriqlarni bajarishlari va uning sifati, bolalarda shakllantirilayotgan ko’nikma va malakalarning darajasi qayd etiladi. To’rtinchi jadvalda foydalanilayotgan metod va usullarning samarasi, muvaffaqiyatli pedagogik topilmalar, shuningdek kamchiliklar, ularning sabablari, beshinchisida - kamchiliklarni bartaraf kilish va tarbiyachining guruxdagi ishini takomillashtirishga doir takliflar beriladi. Barcha yozuvlar yakunida umumiy xulosa chiqariladi va mashg’ulot yoki kun tartibi jarayonini o’tkazish darajasi baholanadi hamda tarbiyachi ishini yaxshilash va takomillashtirishga yo’llangan aniq tavsiyalar beriladi, kamchiliklarni bartaraf qilish yo’llari ko’rsatib o’tiladi. Uslubchining pedagog bilan suhbati nazorat qilishning muhim bosqichi hisoblanadi. Suhbat individual va boshqa tarbiyachilar ishtirokida bo’lishi mumkin. Suhbat tarbiyachi ish smenasining oxirida yoki ertasiga o’tkaziladi. Bunday suhbatlarni juda kechiktirib yubormaslik kerak. Birinchi so’z o’z - o’zini tahlil qilishi uchun tarbiyachiga beriladi. Bu o’z ishini ob`ektiv baholash ko’nikmasini o’stiradi. So’ngra metodist ko’rilganni tekshirish oldiga qo’yilgan maqsadga ko’ra tahlil qiladi. Bunda u tarbiyachi ishidagi barcha qimmatli tomonlarni aytib o’tishni unutmaydi, muvaffaqiyatsizlik 27 Ilmiybaza.uz sabablarini tahlil qiladi, ularni bartaraf qilishning mumkin bo’lgan yo’llarini ko’rsatadi. Tarbiyachi ishining bunday tahlili uslubchiga pedagoglar ishonchini qozonish, ular bilan ishga doir printsipial va ayni bir vaqtda iliq o’zaro munosabatlarni o’rnatishga yordam beradi. Suhbat vaqtida baxsli masala yuzaga keladigan va tarbiyachi metodistning fikriga qo’shilmaydigan hollar ham bo’ladi. Bunday holda masalaning tahlili va uning hal qilinishini jamoa muhokamasiga ko’yish kerak. Tarbiyachining ishini siz uylagandek bajarishga oddiygina majbur qilish emas, balki uni ishontirish yoki agarda u haq bo’lsa, uning fikriga qo’shilish muhimdir. Xar qanday nazorat agarda uslubchi qabul qilingan ko’rsatma, tavsiya, qarorlarning ijrosini tekshirib bormasa, ijobiy samara bermaydi. Ijroni muntazam nazorat qilib borish kishilarni intizomga odatlantiradi, ularning topshirilgan ish uchun mas`uliyatlarini oshiradi. Uslubchining ko’rsatma va tavsiyalar berish bilan cheklanib qolmasligini, ularning qanday bajarilganligini albatta tekshirishini bilar ekanlar, maktabgacha ta`lim muassasasining tarbiyachilari o’zlarining loqayd bo’lishlariga yo’l qo’ymaydilar. 3 Muntazam nazorat — bu faqat ilgari aytilgan ko’rsatma va takliflarning ijrosini tekshirishgina emas, balki guruxda ma`lum vaqt bo’lagida qilingan ishlarni solishtirib ko’rish hamdir. Masalan, o’quv yilining boshida bolalarning mashg’ulotlardagi tafakkur faoliyatlarining faolligini tekshirish tarbiyachilar muammoli xarakterdagi savol va vaziyatlardan kam foydalanishlarini, bolalarda mustaqillik hamda fikrlarning tanqidiyligini etarlicha rivojlantirmasliklari va shu kabilarni ko’rsatdi. Bu kamchiliklar sabablarini pedagoglar jamoasida birgalikda muhokama qilib va ularni bartaraf qilish yo’llarini belgilab, uslubchi yarim yildan so’ng boshlang’ich ma`lumotlarni yangi ma`lumotlar bilan solishtirib yana tekshiradi. 3 Abdullayeva, M. (2020). Bo'lajak tarbiyachilarning qobiliyatini rivojlantiruvchi asosiy omil. Zamonaviy fan va talim-tarbiya: muammo, yechim, natija, 28 Ilmiybaza.uz Nazoratning yuqorida ko’rsatib o’tilgan tur va shakllarining amalga oshirilishi uslubchiga guruxlarda ta`lim - tarbiyaviy ishlarning yo’lga qo’yilganligini o’rganish, o’z intilishini tarbiyachilarga murakkab ishlarida yordam berishga aniqroq yo’llash imkonini beradi. Ochiq ta`lim - tarbiyaviy tadbirlar, tarbiyachilarning bir - birlarining guruxlariga kirishlari eng yaxshi tarbiyachilar ish usullari va metodlari zaminidagi aniq dolzarb g’oyalarni ochib berish, asoslash va amalda joriy qilish maqsadida o’tkaziladi. Ko’rilganlarni tahlil qilishda uslubchi tajribani mexanik qabul qilish mumkin emasligini va lozim emasligini, u izlanish va fikr yuritishni keltirib chiqarishi zarurligini, faqat ana shundagina ko’r - ko’rona taqlid emas, balki ijodiy, ongli o’zlashtirish mumkin bo’lishi ta`kidlab o’tiladi. Shu bilan birga tajribani zo’rma - zo’raki joriy qilib bo’lmaydi, g’oyani tushuntirish, propaganda qila bilish, yangilikka jalb eta bilish muhimdir. Tajribali metodistda vaqti kelib yaыgi g’oyalarni sezuvchi kasb sezgisi va tarbiyachilarni izlanishlarga ilhomlantiruvchi qobiliyat yuzaga keladi. Tajriba almashish yuqori amaliy - praktik darajada olib borilishi muhimdir. Bu muammoni chuqur va har tomonlama o’rganish, uning g’oyalarini amaliyotga joriy qilishnigina emas, balki yangi bilim, ta`lim va tarbiyaning yangi metod va usullarining hosil bo’lishi ham demakdir. Pedagogik tahlil metodi murakkab, shuning uchun ham uslubchi uni mukammal egallagan bo’lishi zarur va bu metodikani har bir tarbiyachiga o’rgatishga majbur. Amaliyot ochiq tadbirlar va guruxlarga o’zaro kirishlar maktabgacha ta`lim muassasasida olib borilayotgan metodik ishning organik tarkibiy qismiga aylangan hollarda barcha tarbiyachilarning pedagoglik mahoratining ortishiga amaliy ta`sir ko’rsatishini, ijodiy ko’tarinkilik, izlanish va tizimli tarzda tajriba almashish muhitini yaratishini ko’rsatmoqda. Metodik topilma va muvaffaqiyatlarni tanlash hamda tekshirish — pedagoglar jamoaining kundalik 29 Ilmiybaza.uz eng muhim ishlaridan biridir. V. A. Suxomlinskiy maktabda pedagogik topilma, kichik kashfiyotlarning daftarini tutishni tavsiya qilgandi. Amaliyotda metodik o’qishning maktabgacha yoshdagi bolalarga ta`limtarbiya berish masalalari bo’yicha ilmiy tadqiqotlar hamda ilg’or pedagogik tajribaning natijalarini aks ettiruvchi eng yangi psixologik - pedagogik adabiyotning obzori kabi shaklidan foydalaniladi. 30 Ilmiybaza.uz XULOSA VA TAVSIYALAR Xulosa qiladigan bo'lsak, ta'lim sohasida amalg aoshirilayotgan istiqbolli vazifalar, o'zining dolzarbligi hamda amaliy ahamiyati bilan boshqa sohalardagi islohotlardan aslo qolishmaydi. Chunki ushbu sohadagi islohotlarni yanada keng ko'lamda davom ettirish davr talabidir. Axborot texnologiyalar asri deb nom olgan XXI asrda hayotning barcha jabhalarida – sanoat, qurilish, kimyo, qishloq xo'jaligi, to'qimachilik, mashinasozlik va boshqa sohalarda yuksak taraqqiyotni yuzaga keltirish uchun ilm-fanni rivojlantirish, bu borada yangiliklar yaratish hayotiy zaruratga aylandi. Bu jarayon endilikda dunyoda taraqqiyot yo'lini tutgan barcha mamlakatlarda e'tirof etilmoqda. Respublikamizda ham ana shu jarayonga alohida e'tibor berilmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti, rahbar sifatidagi faoliyatini yurtimiz akademiklari, etakchi olimlari, umuman, ilm ahli bilan uchrashuvdan boshlaganligi, yurtimizda ilm-fan rivojini ishlab chiqarish taraqqiyoti bilan uyg'unlantirishga qaratganligi bejiz emas. Davlatimiz rahbarining shundan keyin sog'liqni saqlash tizimi faoliyatini yaxshilash, kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitobxonlikni kuchaytirish, respublikada yangi erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish, mamlakatni yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasini amalga oshirish, Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasi” ishlab chiqilishi, Imom Termiziy xalqaro markazini tashkil qilish borasida va shu kabi boshqa ko'plab qabul qilingan qarorlari, farmonlari, farmoyishlarida ilm-fanni yuksaltirish asosiy masalalardan biri sifatida belgilanishi ham ana shu e'tiborning amaliy ifodasi edi. Ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish, ularning yutuqlarini yuqori qo'shimcha qiymatga ega mahsulotga aylantirish jarayonida intellektual mulkning ishonchli himoya qilinishi alohida ahamiyat kasb etadi. 31 Ilmiybaza.uz Ma'lumotlarga ko'ra, intelektual mulk ulushi Evropada yalpi ichki mahsulotning 45, Xitoyda 12, Rossiyada 7 foizini tashkil etadi. 2020 yilning 12 oktyabr` kuni Prezidentimiz raisligida bo'lib o'tgan yig'ilish ham “Intellektual mulkni himoya qilish – Uchinchi uyg'onish davri uchun ishonchli poydevor bo'lib xizmat qiladi” mavzusiga bag'ishlangan edi. O'shanda davlatimiz rahbari patent egalari va tadbirkorlar o'rtasidagi hamkorlikni ta'minlash zarurligiga alohida e'tibor qaratdi. 32 Ilmiybaza.uz FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent, O‘zbekiston, 2017. - 488 b. 2. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent, O‘zbekiston, 2016. - 56 b. 3. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi. - Toshkent, O‘zbekiston, 2017. - 48 b. 4. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy taxlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - Toshkent, O‘zbekiston, 2017. - 104 b. 5. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni. 6. “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi, T- 2018 y. 7. Qodirova F.R, Toshpo‘latova SH.Q, Qayumova N.M., Agzamova M.N. “Maktabgacha pedagogika” T.: Tafakkur, T- 2019. Darslik. 8. D.R. Babaeva “Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi” O‘zbekiston Respublikasi adliya vazirligi xuzuridagi “Intellektual mulk agentligi”.- T.2020 yil. (elektron darslik). 9. Djuraeva.D.R. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning zamonaviy tendentsiyalari T.: 2015 y. O‘zPFITI. Uslubiy ko‘llanma. 10. Djuraev.R.X. Ta’lim menejmenti. T.: 2006y. O‘quv qo‘llanma. 11. Sodikova SH.A. Maktabgacha pedagogika. T.: Tafakkur bo‘stoni. 2013 y. Darslik. 12. Qayumova.N.M. Maktabgacha pedagogika. T.: TDPU -2013Y. O‘quv qo‘llanma. 13. F.R.Qodirova. Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va va metodikasi. 33 Ilmiybaza.uz T- “ISTIKLOL, 2006 y. O‘quv qo‘llanma. 14. Abdullayeva, M. (2020). Bo'lajak tarbiyachilarning qobiliyatini rivojlantiruvchi asosiy omil. Zamonaviy fan va talim-tarbiya: muammo, yechim, natija, 15. F.R. Qodirova «Nutq o‘stirish metodikasi» O‘UM T.; 2012 yil. (elektron). 16. Qodirova R.M. Maktabgacha yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning ruhiy omillari. - Sariog‘och. 1998 yil. 17. “Bolang‘iz maktabga tayyormi?” metodik qo‘llanma. T:, 2001yil. 18. Xrestomatiya po teorii i metodike razvitiya rechi detey doshkolnogo vozrasta. / Sost. M.M.Alekseeva, V.I.Yashina. - M., 1999 yil. 19. www.tdpu.uz 20. www.pedagog.uz 21. www.ziyonet.uz 22. www.edu.uz 23. www.ilmiybaza.uz